Dr inż. Marcin Krause
Ocena ryzyka zawodowego
Uzasadnienie potrzeby oceny ryzyka zawodowego
Gruntowna wiedza na temat ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą, a właściwie ryzyka odniesionego do zatrudnionych pracowników, a nie ryzyka na stanowisku pracy, jest niezbędna dla zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, których częstość występowania jest praktycznie utożsamiana ze skutecznością stosowanych zasad i procedur zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji.
Ocena ryzyka zawodowego jest aktualnie jednym z podstawowych elementów analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, przeprowadzanej co najmniej raz w roku przez służbę BHP w każdym zakładzie pracy, a także stanowi ważny regulator funkcjonowania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wdrażanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw oraz innych organizacji.
Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania działań związanych z problematyką oceny ryzyka zawodowego, w tym obejmujących m.in. identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności (akceptowalności) ryzyka, dokumentowanie wyników oceny ryzyka, informowanie pracowników o ryzyku.
Natomiast forma realizacji ww. obowiązków nie jest narzucona żadnym przepisem prawnym, zależy ona głównie od aktualnej wiedzy i dobrej woli pracodawcy, który powinien opracować procedurę oceny ryzyka zawodowego dostosowaną w pierwszej kolejności do specyfiki prowadzonej działalności, wielkości zakładu i nasilenia zagrożeń.
Co prawda najczęściej stosowanymi wytycznymi w zakresie oceny ryzyka zawodowego są wymagania zawarte w polskiej normie PN-N-18002, jednak nie ma ona charakteru obligatoryjnego (obowiązkowego) i obejmuje tylko ogólne wytyczne w tym zakresie, które wymagają praktycznego komentarza dostosowanego do poszczególnych branż i rodzajów działalności (PKD) oraz zakładów pracy i stanowisk pracy.
Ponadto identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka zawodowego powinna zawsze poprzedzać szczegółowa analiza zaistniałych wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w sumie powinny one wzajemnie się uzupełniać, a nie stanowić oddzielnych elementów oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
Przykładowe korelacje pomiędzy oceną ryzyka zawodowego oraz analizą wypadków przy pracy i chorób zawodowych są następujące:
brak albo sporadyczne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - nie świadczy o niskim poziomie ryzyka;
częste albo regularne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - świadczy o podwyższonym poziomie ryzyka;
poważne skutki zdrowotne występowania wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - wskazują na konieczność szczegółowej analizy przyczyn ryzyka;
obszary podwyższonego ryzyka (gdzie występuje ryzyko) - miejsca występowania ryzyka, którymi są jednostki organizacyjne (np. działy, oddziały, pomieszczenia pracy) generujące wypadki przy pracy lub choroby zawodowe;
źródła podwyższonego ryzyka (co powoduje ryzyko) - przyczyny występowania ryzyka, którymi są niebezpieczne zdarzenia (wydarzenia) powodujące wypadki przy pracy lub czynniki szkodliwe dla zdrowia wywołujące choroby zawodowe;
grupy podwyższonego ryzyka (kto podlega ryzyku) - pracownicy narażeni na ryzyko, którymi są osoby poszkodowane wskutek wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, analizowanych według kryterium stanowisk pracy lub kwalifikacji zawodowych.
Do głównych celów oceny ryzyka zawodowego należą przede wszystkim:
dostarczenie informacji niezbędnych do przygotowania danych decyzyjnych dla podjęcia skutecznych i racjonalnych działań profilaktycznych,
zapewnienie nowoczesnego narzędzia do monitorowania i analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie,
spełnienie wymagań prawnych w zakresie oceny ryzyka zawodowego, dokumentowania wyników oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku zawodowym,
sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane oraz czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe,
wykazanie pracownikom i ich przedstawicielom oraz organom nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, że przeprowadzono ocenę ryzyka zawodowego i zastosowano właściwe środki profilaktyczne,
dokonanie doboru odpowiedniego wyposażenia stanowisk pracy w środki i przedmioty pracy oraz wyboru odpowiedniej organizacji pracy,
zapewnienie systematycznej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w skali przedsiębiorstwa i na poszczególnych stanowiskach pracy.
Konieczność podjęcia problematyki ryzyka zawodowego wynika aktualnie z wielu przepisów polskiego i europejskiego ustawodawstwa dotyczącego problematyki ochrony człowieka w środowisku pracy. Do najważniejszych wymagań prawnych akcentujących obowiązek oceny ryzyka, dokumentowania wyników oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku zawodowym można zaliczyć m.in.:
Dyrektywa Ramowa Nr 89/391/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy, która zawiera zapis o obowiązku oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz zalecenie wykorzystania tej oceny przy podejmowaniu działań dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
Ustawa Kodeks pracy wprowadzająca od 1996r. zapis o obowiązku informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami;
Rozporządzenie z 1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które nakazuje obowiązek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko;
Rozporządzenie z 1997r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy wprowadzające w jej zakres działania obowiązek dokonywania oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz bieżące informowanie o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych;
Ustawa z 1997r. o służbie medycyny pracy zwiększająca jej zakres działania o obowiązek rozpoznawania i oceny ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz informowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem;
Rozporządzenia z 1996r. i z 2004r. dotyczące szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, które podkreślają wielokrotnie w ramowych programach szkolenia rolę analizy i oceny zagrożeń czynnikami występującymi w procesach pracy oraz oceny ryzyka związanego z tymi zagrożeniami.
W szczególności Kodeks pracy i przepisy wykonawcze zobowiązują do realizacji m.in. następujących działań:
Pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko; informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, w szczególności: zapewnić organizację pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości - z uwzględnieniem możliwości psychofizycznych pracowników; zapewnić likwidację zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń.
Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników, a w sytuacji gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, należy zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.
Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności określić środki profilaktyczne oraz wnioski, wynikające m.in. z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Warunki pracy pociągają za sobą nie tylko potencjalne następstwa zdrowotne dla pracowników, ale także cały szereg skutków dla pracodawcy, który może je analizować przykładowo w następujących aspektach:
ekonomicznym, np. minimalizacja strat, utracone lub nieosiągnięte korzyści, zapobieganie procesom o odszkodowania, wielkość składki ubezpieczeniowej;
moralnym, np. wartość zdrowia i życia człowieka, opinia społeczna;
marketingowym, np. prestiż przedsiębiorstwa, możliwość kredytowania.
W warunkach gospodarki rynkowej jednym ze stymulatorów poprawy warunków pracy jest ekonomiczna analiza bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca różnego rodzaju koszty i straty, które zmniejszają wartość przedsiębiorstwa i zwiększają jego wydatki. Przykładem są rosnące koszty bezpośrednie i pośrednie wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii technicznych oraz innych strat związanych z zakłóceniami w procesie produkcyjnym.
Wyraźnym bodźcem ekonomicznym dla przedsiębiorstw powinna być wprowadzona w Polsce zróżnicowana składka na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Składka ta jest obliczana w zależności od wielkości ryzyka wypadkowego i chorobowego, określonego przez 4 następujące wskaźniki częstości charakteryzujące warunki pracy:
liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem,
liczba osób poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych i ciężkich,
liczba stwierdzonych nowych przypadków chorób zawodowych,
liczba osób zatrudnionych w warunkach przekroczonych normatywów higienicznych.
Rzetelna informacja o warunkach pracy ma swoje odniesienie moralne i będzie w warunkach normalizacji rynku pracy w Polsce ważnym kryterium wyboru pracy zawodowej. Jest to jedno z ważniejszych praw pracowniczych w krajach demokratycznych, z którym wiążą się nadzieje otwarcia dostępu do informacji o ryzyku zawodowym, które były w ciągu wielu lat pomijane. Skoro pracownicy bezpośrednio ponoszą skutki tego ryzyka i decydują się na nie świadomie, to muszą wiedzieć że:
pracodawca ponosi odpowiedzialność za organizację oceny ryzyka zawodowego,
ewentualne straty związane ze skutkami ryzyka zawodowego będą zrekompensowane przez pracodawcę lub instytucje ubezpieczeniowe.
Obowiązek informowania o ryzyku zawodowym jest więc moralną powinnością dyrekcji i kierownictwa przedsiębiorstwa wobec zatrudnionych pracowników własnych i firm usługowych, którzy:
mogą nie zdawać sobie czasami sprawy z aktualnego poziomu zagrożeń występujących na poszczególnych stanowiskach pracy,
mogą mieć na temat charakteru i wielkości ryzyka zawodowego zbyt mało rzetelnych i precyzyjnych informacji.
Pojęcia i wymagania dotyczące oceny ryzyka zawodowego
Wśród podstawowych pojęć związanych z problematyką oceny ryzyka zawodowego należy wymienić m.in. następujące:
Zagrożenie - stan środowiska pracy, który może spowodować wypadek lub chorobę zawodową w wyniku wzajemnego oddziaływania środowiska pracy i człowieka.
Ryzyko zawodowe (wg PN-N-18002) - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.
Norma higieniczna (normatyw higieniczny) - wyznacza granicę nieszkodliwości, określoną odpowiednią wartością najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego, np. NDN, NDS, NDSCh, NDSP.
Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) dla czynników fizycznych - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS) dla czynników chemicznych i pyłów - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe (NDSCh) dla czynników chemicznych - wartości średnie, które nie powinny spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występują w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
Najwyższe dopuszczalne stężenia pułapowe (NDSP) dla czynników chemicznych - wartości, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie mogą być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie.
Identyfikacja zagrożeń - rozpoznawanie potencjalnych niebezpiecznych sytuacji i zdarzeń, które mogą doprowadzić do wystąpienia stanu zagrożenia bezpieczeństwa lub narażenia zdrowia pracowników, polega na zebraniu niezbędnych informacji zagrożeniach w celu rozpoznania ich przyczyn, możliwości wystąpienia i potencjalnych skutków.
Oszacowanie ryzyka - przypisanie zidentyfikowanym zagrożeniom odpowiedniego poziomu ryzyka zgodnie z przyjętą miarą ryzyka, polega na określeniu charakteru i wielkości ryzyka na stanowisku pracy poprzez wyznaczenie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń oraz potencjalnych skutków tych zagrożeń.
Podstawowe wymagania i wytyczne dotyczące oceny ryzyka zawodowego są zawarte m.in. w następujących źródłach informacji:
Akty prawne, np.:
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz.U.03.169.1650; Dz.U.07.49.330.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20.04.2005r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.05.73.645.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.02.217.1833; Dz.U.05.212.1769.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30.05.1996r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz.U.96.69.332; z poźn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24.08.2004r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. Dz.U.04.200.2047; Dz.U.05.136.1145.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10.09.1996r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. Dz.U.96.114.545; Dz.U.02.127.1092.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28.05.1996r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej. Dz.U.96.62.287.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28.05.1996r. w sprawie rodzajów prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby. Dz.U.96.62.288.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5.08.2005r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. Dz.U.05.157.1318.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1.12.2004r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy. Dz.U.04.280.2771; Dz.U.05.160.1356.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30.12.2004r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. Dz.U.05.11.86.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz.U.05.81.716.
Polskie normy, np.:
PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
PN-IEC 60300-3-9:1999. Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych.
PN-EN 1050:1999. Bezpieczeństwo. Maszyny. Zasady oceny ryzyka.
PN-EN 689:2002. Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.
Monografie i prace zbiorowe, np.:
Horst W.: Ryzyko zawodowe na stanowisku pracy. Cz. I. Ergonomiczne czynniki ryzyka. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004.
Indulski J. (red.): Higiena pracy. Tom I i II. IMP, Łódź 1999.
Karczewski J.T., Skarżyński A. (red.): Zarządzanie bezpieczeństwem pracy. Ocena ryzyka zawodowego. FORUM, Poznań 2006.
Koradecka D. (red.): Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom I i II. CIOP, Warszawa 1999.
Michalik J. (red.): Zintegrowane oceny ryzyka i zarządzania zagrożeniami w obszarach przemysłowych. CIOP, Warszawa 2001.
Pietrzak L.: Ocena ryzyka zawodowego. Poradnik Nr 139. Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa 2002.
Romanowska-Słomka I., Słomka A.: Zarządzanie ryzykiem zawodowym. TARBONUS, Tarnobrzeg 2003.
Romanowska-Słomka I.: Ryzyko zawodowe. Materiał szkoleniowy. GIP, Warszawa 2002.
Skuza L.: Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym. ODDK, Gdańsk 2003.
Smoliński D.: Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy. OSPIP, Wrocław 2004.
Smoliński D.: Ocena ryzyka zawodowego z zastosowaniem komputera. ODDK, Gdańsk 2003.
Tabor A., Rączka M., Pieczonka A. (red.): Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Tom I do VI. Zagrożenia i ochrona. Politechnika Krakowska, Kraków 2003.
Zawieska W. (red.): Ocena ryzyka zawodowego. Tom I. Podstawy metodyczne. CIOP-PIB, Warszawa 2004.
Organizacja oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Zgodnie z ogólnymi wytycznymi zawartymi w PN-N-18002:2000 do podstawowych zasad organizacji oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć następujące:
wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie,
opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy,
wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka,
określenie potrzeb szkoleniowych i zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka,
zapewnienie osobom oceniającym ryzyko odpowiednich danych i informacji, np. dotyczących potrzebnych konsultacji i usług,
określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka,
zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka,
określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.
Poszczególne etapy oceny ryzyka (niezależnie od źródła literaturowego) są zbiorem procedur, których realizacja powinna pozwolić odpowiedzieć na następujące pytania:
jakie są cele i zakres oceny?
kto ma w niej uczestniczyć?
co należy dokładnie wykonać?
gdzie przekazywać wyniki oceny?
jak często należy ją powtarzać?
W celu usystematyzowania wielu różnych działań organizacyjnych podejmowanych w przedsiębiorstwach pod hasłem ocena ryzyka zawodowego proponuje się wykorzystanie algorytmu, który obejmuje następujące procedury:
wytypowanie składu zespołu oceniającego,
identyfikacja stanowisk pracy,
identyfikacja zagrożeń,
przyjęcie kryterium oceny ryzyka,
oszacowanie ryzyka zawodowego,
sformułowanie wniosków końcowych,
informowanie pracowników o ryzyku,
aktualizacja oceny ryzyka.
Wytypowanie składu zespołu oceniającego
W skład zespołu oceniającego powinny wchodzić w pierwszej kolejności osoby związane organizacyjnie i funkcjonalnie z analizowanymi stanowiskami pracy oraz inne wytypowane osoby o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu zawodowym.
Zespół oceniający ryzyko zawodowe powinni tworzyć przedstawiciele poszczególnych jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa i specjalistycznych służb takich jak:
kierownictwo i dozór ruchu,
doświadczeni pracownicy,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
społeczna inspekcja pracy,
służba medycyny pracy.
Członkowie zespołu oceniającego ryzyko powinny posiadać odpowiednie kwalifikacje, a w szczególności:
przejść specjalistyczne szkolenie w zakresie oceny ryzyka zawodowego,
znać i rozumieć przyjęte zasady i kryteria oceny ryzyka zawodowego,
poprawnie umieć zastosować przyjęte kryteria oceny ryzyka zawodowego w odniesieniu do analizowanych stanowisk pracy.
Szkolenia praktyczne w zakresie oceny ryzyka są konieczne dla wszystkich członków zespołów oceniających, a cele cząstkowe tych szkoleń dotyczą przede wszystkim:
zapoznania pracowników z kartami oceny ryzyka zawodowego,
zapoznania pracowników z kryteriami oceny ryzyka zawodowego,
pokazania praktycznego przykładu oceny ryzyka zawodowego.
Na podstawie własnych doświadczeń i analizy literaturowej przyjęto założenie, że członkiem zespołu oceniającego może być każda osoba, która spełnia jednocześnie trzy następujące warunki:
związana jest organizacyjnie lub funkcjonalnie z ocenianymi stanowiskami,
posiada odpowiedni staż pracy w przedsiębiorstwie lub branży, co najmniej 5 lat pracy,
odbyła specjalistyczne szkolenie w zakresie problematyki oceny ryzyka zawodowego.
Identyfikacja stanowisk pracy
W poszczególnych jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa należy dokonać identyfikacji stanowisk pracy podlegających ocenie, uwzględniając wszystkie stanowiska stacjonarne i niestacjonarne oraz miejsca prac wykonywanych okresowo.
Dokonując charakterystyki stanowisk pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego należy wykorzystać następujące informacje:
szczegółowa lokalizacja stanowisk pracy,
funkcje i zadania spełniane przez stanowiska pracy,
liczba pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, w tym pracowników firm usługowych oraz pracowników zatrudnianych okresowo i dorywczo,
stosowane środki pracy, np. maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia pracy, środki transportowe, aparatura kontrolno-pomiarowa,
stosowane przedmioty pracy, np. wykorzystywane materiały, energia, informacje,
wykonywane operacje technologiczne i czynności robocze na stanowiskach pracy,
wykaz rodzajów prac i czynności niebezpiecznych oraz prac, których nie wolno wykonywać indywidualnie i mało doświadczonym pracownikom,
wykaz specjalistycznych kwalifikacji zawodowych oraz predyspozycji psychofizycznych i przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na danym stanowiskach.
Należy zwrócić szczególną uwagę na te wszystkie stanowiska pracy, na których:
dochodzi do wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
zgłaszane są uwagi przez inspektorów nadzoru zewnętrznego, służby bhp i SIP,
prace i czynności o podwyższonym ryzyku wykonywane są okresowo lub doraźnie.
Należy także dokonać charakterystyki pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem tych osób, dla których przyjmuje się ustawowo lub można przyjąć dobrowolnie inne szczególne kryteria np.:
stanowiska pracy, na których wymagane są specjalistyczne kwalifikacje, np. praca na wysokości, obsługa niektórych maszyn i urządzeń,
miejsca i stanowiska pracy związane z pracami wykonywanymi okresowo lub dorywczo, np. spawanie, konserwacja, usuwanie awarii,
pracownicy przeniesieni z innego przedsiębiorstwa, jednostek organizacyjnych lub stanowisk,
osoby starsze (po 45 r. życia) i pracownicy wracający po dłuższym zwolnieniu lekarskim,
pracownicy młodociani, kobiety, kobiety w ciąży i kobiety w okresie karmienia,
stażyści, praktykanci, studenci i inne osoby w okresie zdobywania doświadczenia.
Identyfikacja zagrożeń
Zagrożenia zawodowe powstają najczęściej w związku z następującymi czynnikami charakteryzującymi warunki pracy:
warunki środowiska materialnego,
stosowana technologia i wyposażenie,
wykorzystywana energia i materiały,
nieprawidłowa organizacja pracy,
niebezpieczne zachowania pracowników.
Źródłem niezbędnych informacji dla prawidłowej identyfikacji zagrożeń są przede wszystkim następujące dane i informacje:
dokumentacja wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii technicznych itp.,
dane techniczne o stosowanych na stanowiskach pracy maszynach i urządzeniach,
dokumentacja techniczno-ruchowa, instrukcje stanowiskowe, instrukcje bhp itp.,
wymagania prawne i literatura fachowa dotycząca specyfiki stanowisk pracy,
badania i pomiary czynników szkodliwych i niebezpiecznych środowiska pracy,
obserwacja procesu technologicznego i czynności roboczych na stanowiskach pracy,
ankiety i wywiady z wytypowanymi osobami, np. z osobami dozoru, pracownikami.
Do identyfikacji zagrożeń wykorzystuje się najczęściej w praktyce metodę analizy list kontrolnych. Listy kontrolne (tzw. checklisty) mogą być opracowywane na podstawie wymagań obowiązujących przepisów, ale równocześnie można w nich uwzględniać inne specyficzne problemy. Listę pytań tworzy się najczęściej na podstawie istniejących norm i standardów oraz poradników i podręczników, na zasadzie ustalania różnic lub braków. Odpowiedzi mają najczęściej formę „tak” lub „nie”, czasami dodatkowo „nie dotyczy” lub „odpowiedź wymaga więcej informacji”.
Zakres problemowy i stopień szczegółowości analizy list kontrolnych może być różny w zależności od aktualnych potrzeb, co wynika przede wszystkim z:
celu i zakresu oceny,
kwalifikacji osób oceniających,
czasu na przeprowadzenie oceny,
złożoności analizowanego systemu pracy.
Należy także pamiętać, aby wraz ze zdobywanym doświadczeniem stosowane listy kontrolne podlegały systematycznej aktualizacji. W uzasadnionych przypadkach należy zastosować bardziej zaawansowane metody identyfikacji zagrożeń (metody analizy ryzyka), np.: analiza bezpieczeństwa pracy JSA, analiza co-jeśli WHAT-IF, analiza drzewa zdarzeń ETA, analiza drzewa błędów FTA, analiza przyczyn i wyników CCA, analiza rodzaju błędów i skutków FMEA, studium zagrożeń i zdolności operacyjnych HAZOP, drzewo błędów i ryzyka MORT.
Przyjęcie kryterium oceny ryzyka
Dobór metod oceny ryzyka zawodowego do warunków pracy w poszczególnych branżach i przedsiębiorstwach jest na razie sprawą otwartą, dlatego należy uwzględnić przede wszystkim następujące czynniki:
rodzaj i zakres prowadzonej działalności,
wielkość przedsiębiorstwa i liczba zatrudnionych,
stosowana technologia i wyposażenie techniczne,
specyfika i nasilenie zagrożeń zawodowych.
Do oceny ryzyka zawodowego można wykorzystać narzędzia badawcze zwane ogólnie metodami oceny ryzyka (lub metodami szacowania ryzyka), np.:
metoda jakościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych (dla których nie wyznaczono wartości dopuszczalnych), w której poziom ryzyka jest kombinacją dwóch wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw zagrożenia S, a ryzyko można ocenić w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej;
metoda ilościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych (dla których wyznaczono wartości dopuszczalne), w której porównuje się wielkość charakteryzującą stężenie lub natężenie czynnika szkodliwego z odpowiednią normą higieniczną, np. dla hałasu, drgań mechanicznych, czynników chemicznych;
metoda wskaźnikowa Score Risk lub Risk Score, w której poziom ryzyka jest kombinacją trzech wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P, ekspozycji człowieka na zagrożenie E i potencjalnych skutków zagrożenia S, w literaturze występuje kilka odmian tej metody, ponadto jest wykorzystywana w programach komputerowych;
inne metody oceny ryzyka obejmujące różne kryteria oceny ryzyka, które są publikowane m.in. w poradnikach, czasopismach, materiałach konferencyjnych, np.:
metody matrycowe (tablice ryzyka inne niż PN-N-18002), np. metoda wg DIN V 19250, metoda wg BS 8800, metoda wg MIL STD 882, metoda wg PN-EN 1050;
metody wskaźnikowe (wskaźniki ryzyka inne niż Score Risk), np. Risk Assessment Code, metoda TESEO, wskaźnik ryzyka WPR, Pięć kroków do oceny ryzyka (Five steps to risk assessment), metoda wg Allgemeine Themen;
grafy ryzyka, np. wg DIN V 19250, wg Mayser Polymer Electronic;
listy kontrolne oraz kalkulator (nomogram) ryzyka (wg CIOP-PIB);
wybrane metody analizy ryzyka, np. wstępna analiza zagrożeń PHA, analiza bezpieczeństwa pracy JSA, metody drzew logicznych (np. ETA, FTA, CCA, FMEA);
wybrane metody badania wypadków, np. metoda badania wypadków w powiązaniu z oceną ryzyka zawodowego KIK (wg COIP-PIB);
programy komputerowe będące systemami eksperckimi wspomagającymi zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, zawierającymi moduł oceny ryzyka lub odrębnymi programami wspomagającymi ocenę ryzyka, w postaci bazy danych lub arkusza kalkulacyjnego, najczęściej w środowisku Microsoft Windows.
Należy rozważyć możliwość wdrożenia jednego z wielu dostępnych obecnie na rynku programów wspomagających ocenę ryzyka, które mogą znacznie usprawnić i skrócić proces gromadzenia i przetwarzania informacji o ryzyku, np.:
program STER moduł Ryzyko (CIOP-PIB),
program REX-SAMAN moduł Analiza ryzyka (RODAN Telecom),
Ocena ryzyka zawodowego (FORUM),
BHP Ocena ryzyka zawodowego (PENTA Soft),
Ocena ryzyka zawodowego z zastosowaniem komputera (ODDK).
Oszacowanie ryzyka zawodowego
Oszacowanie ryzyka zawodowego polega na określeniu poziomu (wielkości) ryzyka dla poszczególnych zagrożeń, które zidentyfikowano na stanowiskach pracy, zgodnie z przyjętą miarą ryzyka, która wynika z zastosowania określonych kryteriów oceny ryzyka.
W odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne wielkość ryzyka można wyznaczyć za pomocą porównania wielkości stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego z wartością dopuszczalną (NDS, NDN, NDSCh, NDSP).
Ocena ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, dla których nie określono wartości dopuszczalnych, polega na szacunkowym wyznaczaniu poziomu ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wykorzystania trzech strategii podejmowania decyzji:
indywidualne podejmowanie decyzji - ocena ryzyka dokonywana jest jednoosobowo, głównie na podstawie aktualnej wiedzy decydenta i jego doświadczenia zawodowego,
grupowe podejmowanie decyzji - wypełnia się jedną zbiorczą kartę oceny ryzyka w wyniku kolektywnej decyzji, ustalonej wspólnie przez członków zespołu oceniającego,
sondaż opinii ekspertów - oblicza się średnie wyniki oceny uzyskane na podstawie indywidualnych kart oceny ryzyka, wypełnionych przez każdego z członków zespołu.
Decyzje indywidualne są charakterystyczne m.in. dla mniejszych zakładów pracy i jednostek organizacyjnych oraz dla decyzji o mniejszej wadze. W dużych i średnich organizacjach oraz dla istotnych problemów decyzyjnych, dotyczących np. zagrożenia życia i zdrowia pracowników, decyzje indywidualne mogą być obarczone dużym błędem, na co mają wpływ m.in. takie czynniki jak: subiektywny punkt widzenia, niedokładna lub niepełna informacja, nieaktualne danych, przeoczenie lub pomyłka.
Decyzje grupowe eliminują większość niedoskonałości decyzji indywidualnych, ale ich zastosowanie może nieść ze sobą pewne wady takie jak np. wydłużenie czasu na podjęcie decyzji, konieczność pogodzenia sprzecznych opinii, możliwość zdominowania grupy przez jedną osobę, zależności służbowe i czynniki polityczne wpływające na ostateczną decyzję.
Sondaż opinii ekspertów umożliwia obiektywizację indywidualnych opinii członków zespołów oceniających, co pozwala wyeliminować dwie podstawowe ograniczenia decyzji grupowych, tj. skrajne opinie ekspertów oraz syndrom grupowego myślenia.
Zjawisko myślenia grupowego jest charakterystyczne dla zespołów oceniających zdominowanych przez autokratycznych przywódców, którzy narzucają swój subiektywny punkt widzenia, a dążenie grupy do konsensusu przeważa nad dążeniem do osiągnięcia obiektywnej decyzji, co jest niestety często normą w wielu zakładach przemysłowych.
Sformułowanie wniosków końcowych
Określenie wielkości ryzyka jest punktem wyjścia do sformułowania odpowiednich strategii działań, które polegają na akceptacji ocenionego poziomu ryzyka, zaleceniu okresowej lub stałej kontroli, lub podjęciu określonych działań redukujących ryzyko.
Skuteczność podjętych działań profilaktycznych w celu zmniejszenia ryzyka należy każdorazowo sprawdzić, a w razie potrzeby przeprowadzić odpowiednie działania korygujące lub dokonać ponownej oceny ryzyka.
Można wyróżnić następującą kolejność stosowania środków profilaktycznych:
środki techniczne mające na celu całkowite wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie skutków zagrożenia u źródła, które są stosowane zawsze w pierwszej kolejności, np. mechanizacja, automatyzacja, wentylacja, klimatyzacja;
środki ochrony zbiorowej są to środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami środowiska pracy, najczęściej przez zastosowanie odpowiedniej odległości przestrzennej lub zwłoki czasowej, np. różnego rodzaju zabezpieczenia i osłony maszyn i urządzeń;
środki organizacyjne mające na celu zmniejszenie czasu ekspozycji człowieka na zagrożenie lub zwiększenie poziomu kultury bezpieczeństwa pracowników, np. skrócony czas pracy, kierowane zatrudnienie, instrukcje bhp, instrukcje przeciwpożarowe, instrukcje obsługi technicznej, szkolenia w zakresie bhp, procedury bezpiecznej pracy;
środki ochrony indywidualnej są to środki przeznaczone do indywidualnej ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami środowiska pracy, które powinny być stosowane dopiero w ostateczności, kiedy pozostałe środki profilaktyczne są niewystarczające, np. odzież ochronna, środki kończyn górnych, kończyn dolnych, głowy, twarzy i oczu, słuchu, układu oddechowego, środki izolujące cały organizm.
Stanowiska pracy zaliczone do kategorii podwyższonego ryzyka należy poddać szczegółowej analizie dla dokładnego rozpoznania przyczyn zagrożeń. W tym celu należy przeprowadzić szczegółowe badania ryzyka, np. polegające na ocenie ryzyka związanego z wykonywaniem czynności roboczych na stanowiskach pracy.
Ponadto należy zwrócić szczególną uwagę na stanowiska pracy i czynności robocze charakteryzujące się podwyższonym ryzykiem ze względu na:
występowanie wypadków i zdarzeń niebezpiecznych,
zgłaszane uwagi przez inspektorów i pracowników,
okresowy lub doraźny charakter prac i czynności.
Informowanie pracowników o ryzyku
Wyniki oceny ryzyka zawodowego powinny być odpowiednio udokumentowane w formie papierowej lub elektronicznej, np. w postaci komputerowej bazy danych. Wyniki te powinny być regularnie przekazywane wszystkim zainteresowanym w odpowiednim dla nich zakresie i formie, tj. dyrekcji, kierownictwu, osobom dozoru, służbom i pracownikom.
Informacje o ryzyku mogą być przekazywane pracownikom w różnych formach, np.:
podczas podziału pracy oraz bezpośrednio w miejscu pracy przed jej rozpoczęciem lub w trakcie jej wykonywania w ramach nadzoru służbowego przez przełożonych,
w ramach różnego rodzaju szkoleń z zakresu bhp, np.: instruktaż ogólny, instruktaż stanowiskowy, szkolenie podstawowe, szkolenie okresowe, szkolenie kwalifikacyjne, szkolenie specjalistyczne z zakresu oceny ryzyka zawodowego,
przez różnego rodzaje informacje wizualne lub dźwiękowe, np. przez radio zakładowe, telewizję zakładową, tablice informacyjne umiejscowione przy głównej bramie, łaźni lub innych charakterystycznych miejscach w danym przedsiębiorstwie.
Aktualizacja oceny ryzyka
Aktualizacja oceny ryzyka powinna być uzależniona od wielkości określonego poziomu ryzyka i przyjętych w przedsiębiorstwie terminów ponownej oceny.
W odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne (np. NDN lub NDS) zostały określone ustawowo terminy badań i pomiarów czynników środowiska pracy.
Wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego należy koniecznie zweryfikować, gdy istotne informacje o ryzyku stracą swoją aktualność, np.:
nastąpi zmiana obowiązujących wymagań przepisów, norm i standardów z zakresu bhp, które były wykorzystane podczas oceny ryzyka,
utworzono nowe stanowisko pracy lub zidentyfikowano nowe zagrożenia,
wprowadzono istotne zmiany w stosowanej technologii, wyposażeniu technicznym lub organizacji pracy na stanowisku pracy,
zastosowano środki profilaktyczne, które okazały się niewystarczające dla zmniejszenia ocenionego poziomu ryzyka,
uzyskano nowe informacje na temat możliwości zastosowania skuteczniejszych metod i środków profilaktycznych.