„Katarynka”

1. Streszczenie.

Codziennie, około południa na ulicy Miodowej można było spotkać eleganckiego mężczyznę.

To warszawski mecenas, pan Tomasz, odbywał swój zwyczajowy spacer. Gdyby ktoś obserwował go uważnie przez lata, dostrzegłby wyraźne zmiany. Młody, energiczny mężczyzna stawał się człowiekiem coraz bardziej statecznym, lubiącym wygodę. W swoim mieszkaniu zaczął gromadzić dzieła sztuki. Wyrafinowany esteta, nie znosił dźwięku katarynek. Z każdym nowym właścicielem kamienicy zawierał umowę, której jeden punkt mówił o zakazie wpuszczania katarynek na podwórko.

Pewnego razu do mieszkania znajdującego się naprzeciwko okien pana Tomasza wprowadziły się dwie kobiety z ośmioletnią dziewczynką. Kobiety całymi dniami zajmowały się szyciem, a dziewczynka apatycznie siedziała w oknie. Była blada i smutna. Minęły dwa lata, odkąd po ciężkiej chorobie straciła wzrok. Zanim wraz z matką i jej przyjaciółką przeprowadziła się do kamienicy, w której wynajmował pokoje pan Tomasz, mieszkała w domu, po którym mogła się swobodnie poruszać. Dobrze znała tam każdy zakątek podwórka, piwnice, strych. Otaczający ją świat był pełen dźwięków. Inaczej w nowym miejscu; tu mogła tylko siedzieć w oknie i słuchać ciszy podwórka. Ta sytuacja wprawiła ją w przygnębienie.

Któregoś dnia zmienił się stróż w kamienicy. Nie wiedząc o dziwacznej niechęci pana Tomasza do podwórkowych grajków, pozwolił zagrać pod oknami kataryniarzowi. Rozeźlony pan Tomasz już zamierzał przepędzić fałszującego natręta, gdy zobaczył niewidomą dziewczynkę. Szczęśliwa tańczyła po pokoju, klaskała i śmiała się. Mecenas uświadomił sobie, że już dawno powinien się zainteresować losem dziecka. Wynotował z kalendarza kilka adresów okulistów i, nie mogąc słuchać dłużej skrzekliwej muzyki, wyszedł na miasto. Wcześniej obiecał nowemu stróżowi comiesięczny datek, byle przez pewien czas wpuszczał na podwórze kataryniarzy.

2. Elementy świata przedstawionego w utworze.

Czas akcji: druga połowa XIX wieku.

Miejsce akcji: Warszawa.

Bohaterowie: pan Tomasz, niewidoma dziewczynka, jej matka, lokaj mecenasa, stróż.

Narrator: abstrakcyjny, wszystkowiedzący. Narracja jest prowadzona w trzeciej osobie.

3. Charakterystyka bohaterów.

Pan Tomasz. Warszawski mecenas, który, gdy go poznajemy, już nie staje przed sądem. Charakterystyka zewnętrzna. Kiedy rozpoczyna się akcja, ma rumianą twarz, szpakowate faworyty i siwe oczy o łagodnym spojrzeniu. Chodzi pochylony, trzyma ręce w kieszeniach (s.5).	Wygląd pana Tomasza w momencie rozpoczęcia akcji (s.5).
Matka ociemniałej dziewczynki i jej przyjaciółka „podziwiały mecenasa i mówiły, że wygląda na czerstwego wdowca..." (s.16).	Czerstwy wdowiec - zdaniem matki ociemniałej dziewczynki (s.16).
Jako młody człowiek trzymał się prosto, miał gęstą czuprynę i wąsy ostro zakręcone do góry (s.6). Po upływie czasu szybko zaczęła mu rzednąć czupryna, w wąsach pojawiły się siwe włosy (s.6).	Zmiany zachodzące w wyglądzie pana Tomasza (s.6,7).
Potem „czoło przerosło mu już ciemię i sięga w tył do białego kołnierzyka..." (s.7). Wtedy mecenas ogolił wąsy i zapuścił faworyty, czyli bokobrody (s.7).
Pan Tomasz jest człowiekiem eleganckim. „Latem nosił on wykwintne, ciemnogranatowe palto, popielate spodnie od pierwszorzędnego krawca, buty połyskujące jak zwierciadła - i nieco wyszarzały cylinder. (...) W dzień pogodny nosił pod pachą laskę; w pochmurny - dźwigał jedwabny parasol angielski.” (s.5).	Elegancki ubiór pana Tomasza (s.5).
Charakterystyka wewnętrzna. Pan Tomasz za młodu był człowiekiem energicznym, „biegał tak prędko, że nie uciekłaby przed nim żadna szwaczka...” (s.6), wrażliwym na niewieście wdzięki. Chętnie nawiązywał coraz to nowe znajomości z kobietami (s.6).	Za młodu energiczny, chętnie zawierał znajomości z kobietami (s.6).
Był wesoły i rozmowny. Z biegiem lat „pozbył się młodzieńczej gorączki” (s.6). Gościnny - chętnie wydaje przyjęcia (s.7).	Za młodu wesoły i rozmowny, zawsze chętnie przyjmuje gości (s.6,7).
Esteta - lubi się otaczać pięknymi przedmiotami. W swoim mieszkaniu pomału tworzy galerię sztuki (s.6,7). Organizuje u siebie wieczory koncertowe (s.7).	Esteta (s.6,7).
Z przyjemnością chodzi do teatru, muzeów - jest wyrafinowanym odbiorcą sztuki (s.7). Nie lubi katarynek, które, jego zdaniem, profanują muzykę (s.8).	Wielbiciel sztuki (s.7,8).
Tolerancyjny, wyrozumiały: „I tak zawsze był pobłażliwy dla niedoskonałości ludzkiej, a o występkach nie rozmawiał”(s.8).	Tolerancyjny, wyrozumiały (s.8).
Z jednej strony jest flegmatyczny (s.5), ale z drugiej - porywczy - gdy musi słuchać katarynek (s.8,17,18)	Flegmatyczny, a gdy musi słuchać katarynek - porywczy (s.5,17,18).
Początkowo egocentryk - interesują go tylko własne wygody, nie poświęca uwagi problemom innych ludzi. Nie rozumie, dlaczego dziewczynka uważa, że kamienica, w której mieszka, jest smutna, skoro on od wielu lat ma tu dobry humor (s.11).	Początkowo egocentryk.
Zmienia się, gdy widzi smutną, ociemniałą dziewczynkę. Zaczyna przejmować się jej losem, aż staje się zdolny do wyrzeczeń - pozwala grać na podwórku kataryniarzom, zamierza skontaktować się z jakimś okulistą. Nabiera cech altruisty.	Staje się altruistą.
Niewidoma dziewczynka. Kiedy ją poznajemy, ma osiem lat. Od dwóch lat nie widzi (to skutek jakiejś nagłej, poważnej choroby). Jest córką niezamożnej kobiety, która wraz z przyjaciółką wynajęła niedrogie mieszkanie; obie zajmują się szyciem.
Charakterystyka zewnętrzna. „Było to dziecko z ciemnymi włosami, ładną twarzyczką, ale blade i jakieś nieruchawe.” (s.10). Miała blade usta i nieruchomą twarz.	Opis wyglądu dziewczynki (s.10,11).
Charakterystyka wewnętrzna. Silna wewnętrznie. Kiedy po chorobie przestała widzieć, długo wierzyła, że odzyska wzrok. Potem zaczęła się przyzwyczajać do nowej sytuacji. Poznawała świat na nowo: teraz zmysłem dotyku i słuchu (s.13,14,15)	Silna wewnętrznie - uczy się na nowo poznawać świat (dotykiem i słuchem, s.13,14,15).
Ciekawa doznań płynących z zewnątrz (s.15). Nagle przeniesiona w świat ciszy (nowe miejsce zamieszkania), poczuła się nieszczęśliwa.	Ciekawa otaczającego świata; pozbawiona sygnałów płynących z zewnątrz, czuje się nieszczęśliwa (s.15).
„Zmizerniała w ciągu kilku dni, a na jej twarzy ukazał się wyraz zniechęcenia i martwości...”(s.15).
Zachowuje jednak radość życia; świadczy o tym jej reakcja na grę kataryniarza (s.18).	Zachowuje jednak radość życia (s.18).

4. Problematyka utworu.

„Katarynka” to przede wszystkim utwór psychologiczny. Pokazuje zmiany zachodzące w człowieku pod wpływem czasu. Pan Tomasz z pełnego energii człowieka, żywo zainteresowanego kobietami, zmienia się w spokojnego, nawet lekko flegmatycznego mężczyznę, czerpiącego największą radość z obcowania ze sztuką. Zachodzi w nim jeszcze jedna przemiana: nad egocentrykiem odnosi zwycięstwo altruista. Wniosek, jaki stąd wypływa: człowiek zmienia się przez całe życie.

Drugi ważny problem to przeżycia niewidomej dziewczynki. Na jej przykładzie autor pokazuje, jak różny może być sposób postrzegania świata. Gdy dziecko straciło wzrok, to wiśnia nie była już czerwona, lecz gładka, okrągła i miękka, pieniądz nie błyszczał, natomiast przemawiał płaskorzeźbami (s.13,14). Funkcję wzroku przejął słuch i dotyk. Świat można poznawać różnymi sposobami.

5. Problematyka teoretycznoliteracka.

Omawiany utwór Prusa jest nowelą. Istotną rolę odgrywa w nim tytułowa katarynka ( tak zwany sokół noweli - patrz „Dym” Marii Konopnickiej), wpływa ona na rozwój akcji.

Interesująca jest postać narratora; nie jest on bezstronny, niekiedy można dostrzec jego ironiczny stosunek do pana Tomasza, na przykład gdy opisuje jego mozolne poszukiwanie kandydatki na żonę (s.6) czy stwierdza: „Wiedział on, że myślenie jest ważną funkcją życiową, której nie powinien lekceważyć człowiek dbający o zdrowie.” (s.9). Stosunek ten zmienia się w końcowej części utworu, kiedy pan Tomasz staje się inną osobą.

---