Rodzaje transformacji.

Z punktu widzenia czasu wyróżniamy transformację szokową, gradualną mieszaną. W Polsce mieliśmy transformację szokową.

Transformacja szokowa

Transformacja szokowa oznacza, iż w bardzo krótkim czasie wprowadza się zasadnicze zmiany systemowe we wszelkich płaszczyznach życia społeczno-gospodarczego, jak i politycznego danego kraju. W Polsce była transformacja najbardziej szokowa ze wszystkich krajów.

Zalety transformacji szokowej to:

• +       stwarza ona szansę na uruchomienie znacznej skutecznej pomocy zewnętrznej (z zagranicy); chodzi tu o wsparcie z wielkich instytucji międzynarodowych jak MFW, czy BŚ, a poza tym można liczyć na pomoc ekspercką;

• +       istnieją warunki do pozyskania pomocy ze strony rządów innych państw, głównie ważna w procesie stabilizacji kursu walutowego (zagranica uruchomiła duże środki dla utrzymania kursu złotego);

• +       szansa przyciągnięcia w krótkim czasie znacznego kapitału zagranicznego w postaci inwestycji bezpośrednich;

• +       wewnętrzne wsparcie społeczne i zgoda społeczna na wyrzeczenia w okresie transformacji: im krócej trwa transformacja tym większa szansa, że poparcie społeczne będzie silnie wspierać przebudowę;

• +       tylko w szokowej terapii istnieje szansa na radykalne ograniczenie / podcięcie wpływów starych grup interesów, które są zainteresowane w spieraniu starego systemu;

• +       stwarza ona możliwość skrócenia do minimum okresu przejściowego, międzysystemowego; ma to kolosalne znaczenie, gdyż utrzymywanie się okresu międzysystemowego powoduje wyłonienie się grup nacisku, zainteresowanych w utrzymaniu chaosu i bałaganu - niektóre grupy dobrze się mają, gdy istnieje pełno luk prawnych, szara strefa - jest to bardzo niekorzystne dla gospodarki i dla samego procesu transformacji;

• +       daję szansę do wyłonienia się w miarę szybko grup, które są zainteresowane w spieraniu nowego systemu;

• +       niewątpliwe koszty gospodarcze (obniżenie dynamiki rozwojowej) przy transformacji szokowej można „odrobić” - można odbudować gospodarkę w oparciu o nowe zasady systemowe; w okresie międzysystemowym gospodarka rozwija się poza oficjalnym nurtem - traci na tym budżet i państwo.

Wady terapii szokowej:

• -         bardzo wysoki koszt początkowy transformacji przejawia się w tym, iż gwałtowne urynkowienie gospodarki w sposób brutalny i szybki eliminuje nieefektywnych, a to powoduje obniżenie dynamiki produkcji: oczywiście jeżeli jest to produkcja przestarzała, bez perspektyw, to można to przeboleć - gorzej jeśli padają firmy, które w dłuższym okresie mogłyby się utrzymać - są to znaczne szkody; oczywiście bardzo trudno jest oszacować, które straty muszą zaistnieć, a którym można by zapobiec przy interwencji państwa;

• -         istnieją bardzo wysokie koszty społeczne: gwałtownie rośnie bezrobocie, co pociąga za sobą gwałtowne obniżenie poziomu życia; to sprzyja wzrostowi niezadowolenia społecznego (wyścig w czasie jest tu bardzo istotny: należy przeprowadzić transformację zanim utraci się poparcie społeczne).

Transformacja gradualna

Wprowadza się ją stopniowo. W dużym stopniu stanowi odwrócenie wad i zalet transformacji szokowej. Zalety:

• +       Ma bardzo niski początkowy koszt ekonomiczny i społeczny; początkowo relatywnie mały koszt, gdyż załamanie gospodarcze i obniżenie produkcji jest nieporównalnie mniejsze, a więc mniejsze bezrobocie: w początkowym okresie przyrost bezrobocia jest kontrolowany; mniejsze jest również ograniczenie dochodów społeczeństwa, mniejsza jest utrata poparcia (wszystko w krótkim okresie).

Wady:

• -         nie jest ona w stanie zmobilizować na taką skalę jak szokowa zewnętrznego wsparcia; inne rządy zastanawiają się, czy będą oni mieli dość siły, aby przeprowadzić do końca tę transformację;

• -         transformacja gradualna ma kluczową wadę przejawiającą się w dłuższym okresie: coraz szybszy spadek poparcia społecznego: początkowe duże wsparcie dla transformacji wiąże się z utopijnymi oczekiwaniami społeczeństw: społeczeństwa, które przywykły do państwa opiekuńczego liczą na zachowanie jego opiekuńczej roli a przy tym, liczą, że zacznie rozwijać się gospodarka: jednym słowem liczą na życie w standardach zachodnich przy zachowaniu opiekuńczej roli państwa; władze również głosiły populistyczne programy - podkreśla się uniwersalne wartości i rzuca się ogólne hasła (np. program „Solidarności” z początków lat 80-tych); oczywiste jest, że w miarę przemian kolejne grupy społeczne są zawiedzione: transformacja stwarza możliwość jednym, ale eliminuje ją drugim (tych drugich jest większość); czy istnieje szansa na dokończenie transformacji przed spadkiem poparcia społecznego? - spadek poparcia jest najczęściej szybszy niż same przemiany; w wielu krajach nie zdążono z dokończeniem tej transformacji przed spadkiem poparcia;

• -         utrzymywanie się starych grup lobbingu systemowego; istnieje bardzo silny opór z ich strony: elementy starego systemu istnieją i wiele ludzi jest zagrożonych utratą systemu;

• -         ważną wadą jest to, iż transformacja gradualna nie wyzwala dostatecznych bodźców by wzmocnić grupy lobbujące nowy system; ograniczają się one do grup inteligenckich (widać to w Rosji - kanapowe reformatorskie partie);

• -         transformacja gradualna jest czynnikiem, który umacnia okres przejściowy; jest to raj dla gospodarki drugiego obiegu: mafii gospodarczej, szarej strefy; grupy te stają się silniejsze niż grupy lobbujące stary system (nie mówiąc już nic, o lobbujących system nowy); to może rozłożyć transformację na lata, doprowadzić do buntu społecznego; ta grupa lobbingowa ma duży wpływ na politykę (mafia jest na górze);

• -         pokryzysowa odbudowa gospodarki - gospodarka odbudowuje się na zasadach systemu przejściowego.

Transformacja mieszana

Gradualność nie powinna mieć miejsca w przemianach społecznych i politycznych. Gradualne przemiany mogą stanowić to wszystko, co nie wpływa na masę krytyczną transformacji (np. 4 reformy, które są teraz w Polsce).

 

Efekty końcowe transformacji

Z punktu widzenia efektów końcowych uruchamianych procesów transformacyjnych mogą się one zakończyć na dwa sposoby: restauracją lub instauracją. Restauracja oznacza, że procesy transformacyjne po zatoczeniu koła prowadzą do utrwalenia się zmodyfikowanej wersji starego systemu (niepowodzenie transformacji - nie osiągnięcie masy krytycznej). Rozróżniamy restaurację twardą lub miękką. Restauracja twarda oznacza, że te modyfikacje są niewielkie. Pozostają stare ekipy polityczne i kluczowe elementy starego systemu gospodarczego (Białoruś - powstało tam wiele ustaw dopuszczających prywatyzację, ale nie ruszony jest system państwowy, zarządzanie przedsiębiorstwami odbywa się w starym komunistycznym stylu; Łukaszenko ucieka przed kryzysem, a nie zapobiega mu). Restauracja miękka oznacza, że system jest dalece bardziej zmodyfikowany, ale przed osiągnięciem masy krytycznej. Zakres zastosowań rynkowych jest tu szerszy (byłe kraje ZSRR oprócz krajów bałtyckich).

Instauracja to wprowadzenie nowego systemu, osiągnięcie masy krytycznej - przeważają mechanizmy nowego systemu i nie ma zagrożenia dla ich umocnienia się.

Terapia szokowa daje największe szanse na instaurację nowego systemu. Terapia gradualna premiuje rozwiązania prowadzące do restauracji.

Należy rozróżnić dwie płaszczyzny procesów transformacyjnych:

1. 1)     transformację ograniczoną do stabilizacji gospodarki;

2. 2)     transformację obliczoną na zmianę struktury produkcji / aparatu produkcji.

Reformatorom można zarzucić, że nie wspomagali zmian strukturalnych, zostawili to rynkowi. W sferze stabilizacji terapia szokowa przynosi szybsze skutki (...).^[5] Stary system charakteryzował się wycofywaniem się starych elit politycznych z wspierania starego systemu. Następuje rozkład starego systemu z jednej strony przez elity promujące nowy system (opozycja) a także bierność starych elit. W Polsce w starych elitach władzy można było wyróżnić ludzi młodych, szukających możliwości zrobienia interesów, nastawionych proreformatorsko.

Punkt krytyczny oznacza, iż nie ma odwrotu do starego systemu, gdyż nie ma grup, które by chciały powrotu. Następuje ustanowienie nowego systemu. Pojawiają się społeczne i gospodarcze koszty związane z funkcjonowaniem nowego systemu, zaczyna spadać poparcie dla ludzi wspierających ten system, wygrywa lewica: utrata władzy przez ekipy realizujące nowy system, władzę przejmują ludzie wywodzący się ze starego systemu, ale utożsamiający się z nowym. To działanie odpowiada interesom tych ludzi. Dochodzi do transformacji liberalnej, kiedy wszystkie grupy polityczne popierają zmiany systemowe.

---