23. Nośniki wartości na wybranych tekstach. Jak organizować lekcje na temat wartości uobecnionych w literaturze?
(opr. na podst. A. Rogalska-Ruchała, Problematyka wartości w lekturze szkolnej; H. Noga, Wzór osobowy jako nośnik wartości, B. Myrdzik, Zrozumieć siebie i świat. Szkice i studia o edukacji polonistycznej, poza tym wykłady z metodyki i moja własna radosna twórczość)
aksjologia - dziedzina filozofii, teoria wartości
wartość - pojęcie trudne do zdefiniowania, J. Puzynina: wartość jest cechą czegoś, podkreśla wartościowość zjawiska, ale nie w znaczeniu ekonomicznym, lecz ugruntowanego na czymś dobra. Wartość jest dobrem; wartością określa się coś, co ma znaczenie pozytywne (antywartości - negatywne
(w tym miejscu odsyłam do wykładów, tam jest typologia wartości wg Schelera, Tatarkiewicza, no i naszego idola, uwielbianego od czasów egz. z teorii lit - Romana I. )
W kształtowaniu właściwej hierarchii wartości ważną rolę, obok środowiska rodzinnego i społecznego, środków masowego przekazu, odgrywa edukacja szkolna, a przede wszystkim treści nauczania języka polskiego. Uczeń w trakcie nauki uzyskuje odpowiedzi na wiele nurtujących go pytań, formuje własną postawę moralną. Szczególnie literatura, jako nośnik wartości zawartych w tekście i języku spełnia doniosłą funkcję w kształtowaniu osobowości ucznia. Wkraczającemu w dorosłe życie młodemu pokoleniu, dla którego drogi wyboru i poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie stanowią najważniejszy problem, literatura wskazuje wiele sposobów rozwiązania tych trudnych zagadnień humanistycznych. Dostrzeganie wartości w literaturze oraz uznanie ich za szczególnie istotne umożliwia czytelnikowi zrozumienie celu i sensu życia a także poszerza spojrzenie na skomplikowany i zróżnicowany świat, w którym żyje.
Nauczyciel polonista w swojej pracy dydaktycznej powinien eksponować idee i wartości wpisane w tekst literacki, a w toku analizy i interpretacji dzieła literackiego uczyć refleksyjnego stosunku do wartości oraz otaczającej rzeczywistości. Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich skupia się wokół zagadnień opisu i interpretacji wartości ujawnianych w literaturze oraz poznawania wartości literatury.
Aksjologiczne odczytanie dzieła literackiego dokonuje się na dwóch poziomach.
Pierwszy poziom dotyczy języka, struktury dzieła, kontekstu. W celu pełnego zrozumienia wartości obowiązujących w przedstawionym przez autora utworze literackim czytelnik - uczeń- nauczyciel dokonuje analizy relacji, jakie zachodzą pomiędzy podmiotem mówiącym, autorem, postaciami literackimi a rzeczywistością przedstawioną w utw.
Drugi aspekt wartościowania w literaturze, to wartość dzieła i związane z nim kryterium jego oceny. Niewątpliwie wśród teoretyków literatury istnieje pogląd, że podstawowe kryterium wartościujące dzieło literackie jest związane z poetyckością tekstu { zwraca się wówczas uwagę na śmiałość, oryginalność ujęcia, wyrazistość, dobór szczegółów} oraz dojrzałością osoby autora.
Edukacja aksjologiczna - wychowanie ku wartościom przez wskazywanie, rozmawianie, ukazywanie alternatywnych systemów
Dotyczy wiedzy o wartościach
Rozpoznawania wartości
Aktualizacja wartości
Nauczanie wartościowania
Dojrzewanie do wartości w 3 etapach:
Dziecko poznaje przekazy kultury, dostosowane do jego wieku
Dziecko uczy się rozpoznawania i nazywania wartości
Czas dojrzewania, autorytety tracą dotychczasową moc, dziecko sprzeciwia się nakazom, chce samodzielnie ustalać, co jest dla niego dobre, a co złe
Potem bunt się ustatecznia, człowiek dojrzewa i wraca do prawd wpajanych mu w dzieciństwie (taaaa…)
Dzieło literackie należy do tych przedmiotów, które są nośnikami wartości i przez które następuje bezpośredni ich przekaz. Każde dzieło może być nośnikiem wartości - najłatwiej pokazać to na utworach fabularnych, w nich, nośnikami wartości są:
Zdarzenia, sytuacje, wybory bohatera
Bohaterowie
Język
Opowieść biblijna
Kompozycja
Wybrane przykłady (z www.klp.pl)
Konrad Wallenrod - patriotyzm głównego bohatera przejawiał się w walce o kraj. Wallenrod dla ojczyzny poświęcił miłość, honor i przyszłe zbawienie. Nad wszystko przedkładając wolność swego narodu nie zawahał się w walce używać podstępu i nieetycznych
Dziady cz. III - autor opisuje martyrologię młodzieży polskiej przeciwstawiającej się caratowi. Za swą patriotyczną postawę doznają oni wielu szykan. Wieszcz ukazuje także różne postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborcy - od służalczego poddaństwa do prób jawnego buntu. Główny bohater nie waha się nawet wystąpić przeciwko Bogu i dla ojczyzny zaryzykować zbawienie własnej ojczyzny.
Ludzie bezdomni - W centrum problematyki moralnej utworu pozostaje dochowanie wierności ideałom w obliczu obojętności i oporu środowiska i wobec tragicznego wyboru między osobistym szczęściem a podjęciem walki z krzywdą społeczną. Takim próbom zostaje poddany główny bohater utworu. Doktor Judym pozostaje nieugiętym, choć środowisko warszawskich lekarzy odrzuciło go i wykpiło projekt walki z nędznymi warunkami higienicznymi najuboższych.
Nad Niemnem - Eliza Orzeszkowa przedstawia idealną miłość na przykładzie uczucia łączącego Jana i Cecylię. Ten wzór w znacznej mierze powielą i odtworzą po stuleciach Jan Bohatyrowicz i Justyna Orzelska. Bohaterów połączy wspólnota ideałów - szacunek do pracy, patriotyzm, zachowanie tradycji, idea poświęcenia dla ojczyzny, odnalezienie sensu życia w codziennym trudzie, a także wzajemny szacunek, poczucie odpowiedzialności za partnera, zaufanie. Różnice stanowe nie stanowią przeszkody w zawarciu małżeństwa. Justyna - panna z dworu - odrzuca starania arystokratycznych wielbicieli i wybiera zagrodowego szlachcica - biednego, ale posiadającego wielkie przymioty moralne, których tak brakuje zdegenerowanej arystokracji. Ten „mezalians" jest również symbolem zbratania się ziemiaństwa z ludem.
No i na deser - w notatkach z wykładów jest ładne opracowanie przyjaźni na podst. Małego księcia
Organizowanie lekcji na temat wartości:
Nauczyciel powinien stwarzać sytuację wskazywania i odkrywania wartości, potem dyskusja na ten temat. Stopniowo wprowadza się teksty, gdzie jest zderzenie różnych systemów wartości. Młodzież powinna wartościować. Za swoje decyzje aksjologiczne, człowiek powinien ponosić odpowiedzialność, bo wpływają one na niego ,ale też na innych ludzi.
Wskazywanie zagrożeń, np. zjawisko manipulacji w reklamie
Lekcje językowe uwrażliwiają na ironię
Nie może być przymusu aksjologicznego, nie można wymagać przestrzegania wartości
Jedyny przymus: wiedzy o wartościach
Należy motywować uczniów do przestrzegania wartości
Edukacja aksjologiczna to wychowanie dla przyszłości
*Słów parę o wzorcu osobowym
(nie wiem, czy się przyda, ale „wkleić” tu nie zaszkodzi , zainteresowanych, o ile się tacy znajdą, odsyłam do całego artykułu: http://www.wychowawca.pl/miesiecznik/06_138/03.htm)
W personalistycznej filozofii wychowania doniosłą rolę pełni wzór osobowy. Osoba jest wzorem osobowym, jeśli realizuje w swym życiu ideał doskonałości, może służyć za przykład i jest godna naśladowania2. Wzorem osobowym może być także postać historyczna, fikcyjna, np. z literatury, filmu, czy też bohater gry komputerowej. Aby wzór osobowy oddziaływał wychowawczo, na przykład w procesie wychowania, który jest zawsze procesem realizowania określonych wartości, winien on posiadać określone aksjologiczne ukierunkowanie.
(…)Wartości przeżywane przez wzór osobowy mogący być dla młodego człowieka bohaterem, przenikając jego egzystencję i kształtując osobowość, mogą w końcu być przekazywane innym, wpływać na ich postawy, słowa i postępowanie.
Wzór osobowy wielokrotnie obserwowany wprowadza w świat wartości, dzięki naturalnej tendencji młodych ludzi do poszukiwania ideału godnego naśladowania. Bohaterowi, który jest wzorem osobowym, ma towarzyszyć właściwa koncepcja wolności człowieka, opartej na wartościach. Istotne jest również wskazywanie właściwych motywów, by pomóc w urzeczywistnianiu tego, co słuszne. Krytycznej refleksji może towarzyszyć analiza pozytywnych oraz negatywnych efektów konkretnych działań.
(…)Istotne jest rozróżnienie między realizacją przez wzór osobowy (bohatera) dobra, a realizacją wartości. Dobro pojawia się bowiem jako wartość moralna podczas realizacji innych wartości. W personalistycznym wychowaniu prowadzącym do wolności i miłości normy zewnętrzne i wynikające z nich powinności są wtórne w stosunku do wartości. Podejmowane przez wzór osobowy działania są wartościowe, jeśli nie są podejmowane pod wpływem presji zewnętrznego prawa, a wynikają jedynie z wolnego wyboru określonych wartości.
Osoba, sama będąc wartością, rozpoznaje, zaczyna rozumieć, akceptować, wreszcie respektować wartości. Wybory wartości, dokonywane na podstawie prawdy aksjologicznej, są aktem samostanowienia oraz wyrazem wolności osoby będącej wzorem osobowym.
1