ROZDZIAŁ 5
PROCES AKUMULACJI PIERWOTNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH
1. Rozumienie procesu akumulacji pierwotnej
Według K. Marksa akumulacja pierwotna to proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od środków produkcji. Wskazał on na następujące źródła akumulacji pierwotnej: rolnictwo, handel, lichwa, system podatkowy, dług państwowy oraz system kolonialny, wojny handlowe, protekcjonizm
i międzynarodowy system kredytowy.
W procesie akumulacji pierwotnej występuje element rzeczowy i osobowy. Na podstawie danych historycznych dotyczących ziem polskich można wyodrębnić następujące czynniki rzeczowe: kapitał handlowy, kapitał bankowy i lichwiarski, kapitał państwowy, kapitał ziemiański, system podatkowy, renta gruntowa, koncentracja ziemie, lasów i bogactw naturalnych; dzierżawy monopoli, podatków państwowych i samorządowych; spółki mieszczańsko-szlacheckie; dostawy wojskowe i budowlane; protekcjonizm celny, kapitały obce i sekularne.
2. Klasyczny przebieg akumulacji pierwotnej w Anglii
Klasyczny proces akumulacji pierwotnej uwidocznił się w rolnictwie angielskim. Rolnictwo było podstawowym źródłem gromadzenia kapitałów siły roboczej.
W pierwszej fazie ogradzania przyjęto na pastwiska dla owiec ziemię orną. W ten sposób zniszczono w Anglii system gospodarstw farmerskich. Część gruntów przejęła awansująca ekonomicznie burżuazja.
Druga faza ogradzania przebiegała w bardzo sprzyjających dla niej warunkach polityczno-ustrojowych. W rezultacie do władzy doszła burżuazja, priorytet zyskały sprawy gospodarcze, a ich rzecznikiem stał się rząd i parlament.
3. Pierwszy impuls na ziemiach polskich
Początki kształtowania się układu kapitalistycznego wiążą się głównie z tworzeniem manufaktur. Na ziemiach polskich głównym źródłem zasilającym system manufaktur było rolnictwo.
Pierwsze kapitały powstawały w miastach i były gromadzone przez kupców, którzy
w Polsce w końcu XVIII wieku coraz częściej kupowali swe środki w działalność produkcyjną. Mieszczanie dorabiali się fortun, prowadząc działalność w handlu, przemyśle i bankowości, udzielając pożyczek dla państwa, króla i miast oraz podejmując transakcje walutami.
W celu przyspieszenia akumulacji tworzono różnego typu spółki, których rodowód wywodził się z operacji handlowych wczesnokapitalistycznych. Spółki szlachecko-mieszczańskie stanowiły korzystną formę organizacji produkcji, łączącą możliwości właściciela ziemskiego
i nagromadzony przez mieszczan kapitał.
Znaczący wpływ na działalność reformatorską wywarły poglądy fizjokratów, którzy wysuwali na pierwszy plan potrzebę istnienia wielkich majątków ziemskich, jako jedynie zdolnych do wprowadzania nowoczesnych metod gospodarowania.
4. Przemiany w latach 1807 - 1864
Upadek państwa spowodował przerwanie procesów akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich. Niepowodzeniem zakończyła się pierwsza próba przejścia od „systemu nieakumulacyjnego do akumulacyjnego”. Wraz z utratą niepodległości upadła większość rozpoczętych przedsięwzięć handlowych i przemysłowych, a także rozproszeniu uległy środki finansowe.
Jedną z głównych metod akumulacji pierwotnej w rolnictwie było powiększanie areału ziemi folwarcznej w wyniku rugów i uwłaszczenia chłopów.
Program uprzemysłowienia kraju, zainicjowany przez Radę Administracyjną, wiązał się
z poważnymi wydatkami finansowymi. Rząd gromadził kapitał państwowy kosztem ludności wiejskiej i miejskiej w interesie burżuazji i ziemiaństwa.
W okresie Księstwa Warszawskiego rozwinęły się firmy handlowe w głównych miastach polskich: Warszawie, Krakowie i Poznaniu. Większość kapitałów zdobyto na drodze zyskownych manipulacji pieniężnych, głównie na liwerunkach wojskowych.
Po powstaniu listopadowym nasiliło się zjawisko przenikania kapitału handlowego do przemysłu, co umożliwiło stopniowe przechodzenie gospodarki krajowej od akumulacji pierwotnej do przemysłowej.
Szeroko zakrojony program rozwoju przemysłu w Królestwie Polskim wymagał zgromadzenia poważnych środków finansowych.
Dużą rolę w nagromadzeniu niezbędnych środków do rozwinięcia produkcji kapitalistycznej odegrał protekcjonizm celny.
ROZDZIAŁ 14
GOSPODARKA NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1939 - 1945
NA TLE ZMIAN W EKONOMICE ŚWIATOWEJ
1. Ewolucja gospodarki światowej
Straty materialne spowodowane II wojną światową były ogromne. Zniszczenia dotknęły głównie Europę.
Rozpoczęcie powojennej odbudowy spowodowało wzrost zapotrzebowania na dobra inwestycyjne. W Europie Wschodniej podjęto ambitne zadania industrializacji, zmierzające do przebudowy zacofanej struktury ekonomicznej.
Wojna przyspieszyła proces zużycia urządzeń przemysłowych, doprowadziła do bankructwa i likwidacji przestarzałych zakładów przemysłowych.
Najpilniejszą kwestią po wojnie stało się zaspokojenia potrzeb związanych z wyżywieniem. Podczas wojny w większości krajów poziom spożycia uległ wyraźnemu obniżeniu.
W czasie II wojny światowej dokonały się poważne zmiany w produkcji przemysłowej. Najwyższe tempo wzrostu osiągnęła gospodarka amerykańska. Wojna wpłynęła na ożywienie gospodarki w Ameryce Południowej i Oceanii. Pojawiła się szansa poprawy sytuacji dla niektórych krajów opóźnionych gospodarczo.
W czasie II wojny światowej dokonał się gwałtowny rozwój sił wytwórczych, zwłaszcza
w dziedzinie automatyzacji i kompleksowej mechanizacji produkcji oraz zastosowania nowych źródeł energii. Postęp techniczny i wynalazki stały się domeną zespołów naukowo-badawczych.
Postęp naukowo-techniczny wpływał na zmiany strukturalne w gospodarce światowej. Uwidoczniło się to zwłaszcza w rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu.
Wzrost zapotrzebowania w wielu rejonach świata na dobra inwestycyjne, artykuły konsumpcyjne oraz surowce można było zaspokoić tylko na drodze wymiany międzynarodowej.
Pod wpływem uwarunkowań wojennych nastąpił wzrost interwencjonizmu państwowego. Interwencję państwa w życie gospodarcze powodowała konieczność wynikająca z zagrożenia wojennego.
2. Stan gospodarki na ziemiach polskich
W okresie II wojny światowej Polska poniosła największe straty w ludziach i w majątku narodowym w przeliczeniu na głowę mieszkańca.
Władze hitlerowskie prowadziły dość stabilną politykę ekonomiczną na ziemiach wcielonych do Rzeszy.
Władze hitlerowskie kładły nacisk na intensyfikację produkcji rolnej. Było to ważne zadanie gospodarcze w związku z rosnącymi potrzebami aprowizacyjnymi armii i ludności cywilnej
w Rzeszy. Generalne Gubernatorstwo miało dostarczać taniej siły roboczej.
Terror władz hitlerowskich skierowany był głównie na wyniszczenie inteligencji polskiej. Po przeprowadzeniu zmian terytorialnych Niemcy rozpoczęli szeroką akcję wysiedlania ludności polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy. Rosnący deficyt rąk do pracy władze niemieckie starały się zaspokoić deportacją ludności na roboty do Rzeszy.
Władze okupacyjne rozpoczęły przestawianie gospodarki na ziemiach polskich na tory wojenne, zgodnie z wcześniejszymi założeniami. Władze hitlerowskie w sposób ograniczony realizowały program inwestycyjny.
Polityka monetarna była podporządkowana interesom wielkich Niemiec. W listopadzie 1939 roku markę niemiecką uznano za jedyny prawny środek płatniczy na całym obszarze ziem wcielonych do Rzeszy.
Zasadniczym celem polityki skarbowej w okupowanej Polsce było zapewnienie jak największego udziału ziem podbitych w finansowaniu kosztów prowadzonej wojny. Koszty wojny
i okupacji obciążały w największym stopniu podatników.
Na terenach włączonych do Związku Radzieckiego zlikwidowano polski system pieniężno-kredytowy. Wprowadzono system walutowy i fiskalny obowiązujący w ZSRR. Wraz z upływem czasu zmalała ilość pieniądza w obiegu.
Niemcy przejęli system bankowy i handel hurtowy. Większe firmy handlowe i związane
z wymianą znalazły się pod zarządem przymusowym, którego centralę stanowiły cztery instytucje monopolistyczne.
3. Bilans strat materialnych
Według obliczeń Biura Odszkodowań Wojennych sporządzonych w 1947 roku wynika, że suma strat polskiego przemysłu oraz rzemiosła wyniosła 22,4 mld zł przedwojennych. Przemysł ucierpiał bardziej na ziemiach zachodnich niż na pozostałych obszarach.
Niemcy zagrabili znaczną część majątku narodowego Polski. Łączną wartość wszystkich przejętych w pierwszych miesiącach wojny surowców, półfabrykatów, gotowych produktów
i urządzeń szacuje się na kilka miliardów przedwojennych złotych. Nic dziwnego, że niektórzy Niemcy w Rzeszy nazywali kampanię wojenną w Polsce „wyprawą rabunkową”.
Zniszczenia i straty spowodowane okupacją radziecką były również znaczne.
ROZDZIAŁ 16
INDUSTRIALIZACJA I KOLEKTYWIZACJA (1950-1955)
1. Gospodarka światowa w szczytowym okresie zimnej wojny
Lata pięćdziesiąte charakteryzowały się wyjątkowo wysoką dynamiką rozwoju gospodarki światowej oraz jej wyjątkową stabilnością. Wahania koniunkturalne zdarzały się sporadycznie
i przybierały najczęściej postać zwolnionego wzrostu produkcji.
Wysokie tempo wzrostu gospodarczego, a zwłaszcza produkcji przemysłowej
w rozwiniętych krajach kapitalistycznych było rezultatem splotu wielu czynników: politycznych, ekonomicznych, społecznych i technologicznych.
Ważnym czynnikiem przyspieszającym wzrost gospodarczy w krajach uprzemysłowionych był rozwój interwencjonizmu państwowego oraz większe możliwości oddziaływania organizacji związkowych i politycznych na władze państwowe.
Przyspieszeniu wzrostu gospodarczego w rozwiniętych krajach kapitalistycznych towarzyszył jeszcze większy jego wzrost w krajach socjalistycznych.
We wszystkich krajach bloku wschodniego główny nacisk położono na rozwój przemysłu ciężkiego. W przemyśle amerykańskim dokonywały się wyraźne zmiany struktury gałęziowej. Stopniowo tracił na znaczeniu przemysł ciężki i górnictwo.
W końcu lat czterdziestych nastąpiło załamanie obrotów handlowych między Wschodem
a Zachodem. Na stosunki Wschód-Zachód duży wpływ wywarło embargo na tzw. dobra strategiczne.
2. Charakterystyka gospodarki centralnie kierowanej
Po zakończeniu wojny, politycy i większość społeczeństwa polskiego, opowiadali się za przeprowadzeniem głębokich zmian gospodarczych.
Ministerstwo Przemysłu i Handlu kładło nacisk na szybkie uprzemysłowienie i rozwój przemysłu ciężkiego. Tezy te stanowiły podstawę wytycznych planu sześcioletniego przyjętych na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 roku.
„Prawo socjalistycznego uprzemysłowienia” zapewniało szybszy rozwój przemysłu produkującego środki produkcji niż przemysłu wytwarzającego przedmioty spożycia. Przyjęcie polityki tej miało spowodować rozwój i techniczną rekonstrukcję całej gospodarki.
Głównym narzędziem kierowania gospodarką był dyrektywny plan obejmujący wszystkie działy i gałęzie przemysłu.
W dziedzinie zarządzania wprowadzono również metody nakazowo-rozdzielcze
i administracyjne. Wraz ze zmianą systemu gospodarczego dokonano przeobrażeń w strukturach organizacyjnych przemysłu.
3. Industrializacja i jej efekty
Industrializacja była głównym celem planu sześcioletniego. Potrzeba uprzemysłowienia kraju była sprawą oczywistą. Plan zapowiadał awans Polski do grupy państw uprzemysłowionych. Zadania były bardzo ambitne i przekraczały możliwości surowcowo-energetyczne, kadrowe oraz dewizowe kraju. Model industrializacji nie wynikał zatem z analiz ekonomicznych.
Głównym źródłem finansowania procesu uprzemysłowienia były dochody pochodzące
z przedsiębiorstw państwowych, czyli z przemysłu, budownictwa, transportu, handlu wewnętrznego i zagranicznego. Drugim źródłem była akumulacja wytwarzana w rolnictwie, którą część w postaci podatków i obowiązkowych dostaw przekazywano do budżetu na cele industrializacji.
Założenia planu sześcioletniego, dotyczące rozwoju produkcji przemysłowej, zostały wykonane z nadwyżką. Najważniejszą zmianą strukturalną w polskim przemyśle było radykalne zwiększenie udziału przemysłu elektromaszynowego.
W wyniku industrializacji dokonały się zmiany strukturalne w wytwarzaniu dochodu narodowego. Konsekwencją procesu uprzemysłowienia było zwiększenie zatrudnienia i postęp
w dziedzinie urbanizacji.
Industrializacja realizowana za wszelką cenę wywołała wiele skutków negatywnych. Proces przemian, dokonujący się pod kierunkiem Związku Radzieckiego, uzależnił gospodarkę polską od potężnego sąsiada. Negatywnym zjawiskiem industrializacji było zaniedbanie rolnictwa.
W okresie planu sześcioletniego zbudowano wiele gigantów przemysłowych, a jednocześnie zlikwidowano przemysł znajdujący się w rękach prywatnych oraz ograniczono znacznie działalność rzemiosła.
4. Batalia o przekształcenia własnościowe w rolnictwie
Rolnictwo było jednym z głównych źródeł akumulacji środków przeznaczonych na uprzemysłowienie kraju. W czasie realizowania planu sześcioletniego sektor chłopski został poważnie obciążony podatkami i dostawami obowiązkowymi. Założenia planu sześcioletniego
w rolnictwie nie zostały wykonane.
5. Ukształtowanie się nowego systemu finansowego
Istotne znaczenie dla ukształtowania się nowego systemu walutowego miała ustawa o reformie pieniężnej z 28 października 1950 roku. Na jej podstawie dokonano na początku listopada wymiany pieniężnej w relacji 100:1. Nowy złoty został zrównany z rublem. Celem tej reformy było wzmocnienie złotego.
W okresie realizowania planu sześcioletniego obowiązywał system bankowy oparty na wzorach radzieckich. Wprowadzono podległość NBP wobec ministra skarbu.
6. Proradziecka orientacja w handlu zagranicznym
Handel zagraniczny został podporządkowany również organom centralnym. Centrum ściśle regulowało kształt obrotów handlowych, kierując się przede wszystkim określonymi potrzebami importowymi oraz realizując wytyczne polityczne. Handel międzynarodowy, w porównaniu
z innymi działami gospodarki, był najbardziej dyspozycyjny w stosunku do centrum.
Najpoważniejszą pozycję w polskim eksporcie stanowiły paliwa, surowce i materiały. Drugą pozycję w polskim eksporcie zajmowały towary rolno-spożywcze.
Głównym dostawcą dóbr inwestycyjnych był Związek Radziecki. Duży udział
w uprzemysłowieniu Polski miały także NRD i Czechosłowacja.
Najpoważniejsze zmiany zaszły w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego. W latach pięćdziesiątych Polska nawiązała szereg interesujących kontaktów handlowych z krajami słabo rozwiniętymi. Pomyślnie rozwijała się wymiana towarowa z Argentyną, Brazylią, Pakistanem i Egiptem.
7. Czas wyrzeczeń społecznych
W okresie planu sześcioletniego dokonano likwidacji bezrobocia oraz rozładowano przeludnienie agrarne na wsi. Stały napływ ludności ze wsi do miast pobudził procesy urbanizacyjne. Budownictwo nie nadążało jednak za rosnącymi potrzebami nowej ludności miejskiej.
Władze komunistyczne oficjalnie głosiły, iż głównym celem gospodarowania jest wzrost stopy życiowej społeczeństwa. W planie sześcioletnim zapowiedziano odczuwalną poprawę warunków bytowych ludności.
1