Rozdział 5
„Proces akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich”
Rozumienie procesu akumulacji pierwotnej
Pojęcie akumulacji pierwotnej Karol Marks zdefiniował jako proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od środków produkcji. Według niego głównym źródłem pierwotnego gromadzenia było rolnictwo - proces wywłaszczenia. Marks dokonał przeglądu czynników, które miały bezpośredni wpływ na powstanie kapitalizmu w Anglii.
Na proces kształtowania się kapitalizmu w różnych państwach mogły wpływać różne czynniki. W Rosji było to nagromadzenie wolnych środków pieniężnych u poszczególnych jednostek. W Niemczech (wg Wernera Sombarta) źródłem była kumulacja renty gruntowej.
Na ziemiach polskich proces akumulacji miał różne źródła - istnieje kilka stanowisk w tej sprawie. Wg Andrzeja Grodka odniesienie znajduje się w rolnictwie - rugi ludności wiejskiej, czyli tworzenie się bezrolnego proletariatu. Natomiast Ryszard Kołodziejczak i Ryszard Gradowski wychodzą poza ten zakres, podkreślając ważna role rządu (pomoc finansowa, dostawy, dzierżawy) w kształtowaniu się akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich. Na podstawie różnych danych historycznych można wyodrębnić wiele czynników rzeczowych jak i osobowe. Czas trwania akumulacji na ziemiach polskich nie jest do końca określony. Uważa się drugą połowę XVIII w. za początek tworzenia się gospodarki kapitalistycznej.
Ważnym czynnikiem wpływającymi na kształtowanie się akumulacji pierwotnej było również nagromadzenie środków produkcji. Zgromadzenie takich środków uważano za przejaw akumulacji dopiero wtedy, gdy stawały się one inwestycjami produkcyjnymi i służyły do kształtowania się systemu kapitalistycznego.
Klasyczny przebieg akumulacji pierwotnej w Anglii
Głównym źródłem procesu akumulacji w rolnictwie angielskim było tzw. odgradzanie czyli wywłaszczanie chłopów przez wielkich posiadaczy ziemskich. Na przejmowanie ziemi przez właścicieli ziemskich miały wpływ ich trudności finansowe oraz rosnący popyt na siłę roboczą.
Pierwsza faza odgradzania (XV - XVI w.) to przejmowanie i rozdzielanie ziem należących do zakonów, gospodarstw farmerskich przez nową szlachtę. W drugiej fazie (XVIII w.), kiedy to do władzy doszła burżuazja, wydanych zostało 2500 aktów o odgrodzenie. W ten sposób ukształtowała się kapitalistyczna własność ziemska. Równocześnie z tą akcją tworzył się rynek siły roboczej.
Z akumulacja pierwotną w gospodarce angielskiej wiązało się nie tylko rolnictwo, ale również podatki, opłaty dzierżawcze, monopol handlowy, lichwa, pożyczki, transakcje giełdowe. Ważną rolę w przyśpieszeniu rozwoju kapitalizmu odegrały również zewnętrzne źródła gromadzenia, np. ekspansja kolonialna.
Pierwszy impuls na ziemiach polskich (druga połowa XVIII w.)
Kształtowanie się procesu akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich miało związek z tworzeniem się manufaktur, które w większości należały do wielkich właścicieli ziemskich. Głównym źródłem, które zasilało te przedsiębiorstwa przemysłowe było rolnictwo.
Środki finansowe przeznaczane na rozwój manufaktur nie były początkowo zbyt duże. Dopiero w XVIII w. dochody globalne folwarku zwiększyły się poprzez wprowadzenie propinacji, metody drenażu, oczynszowanie. W ten sposób wygospodarowane środki z rolnictwa przeznaczono na inwestycje w przemyśle.
W drugiej połowie XVIII w. również na ziemiach polskich (głównie w Wielkopolsce) wystąpiła akcja odgradzania. Grunty pustynne i gminne koncentrowały się w rękach właścicieli folwarków.
Druga połowa XVIII w. w Polsce to koncentrowanie kapitału w rękach kupców i przenikanie go do przemysłu. Manufaktury były najczęściej zakładane bezpośrednio przez handlowców i bankierów.
Ze względu na niekonsekwentną politykę gospodarczą państwa kapitał handlowy na ziemiach polskich nie miał aż tak dużego znaczenia jak w wypadku innych krajów europejskich. Dopiero w miarę przenikania systemu merkantylistycznego do gospodarki, manufaktury otworzyły się na handel zagraniczny.
Przenikanie do gospodarki kapitału handlowego jak i bankowego (pożyczki, lokowanie przez bankierów pieniędzy w majątkach ziemskich) to proces długotrwały, który przerywany był jedynie rozbiorami Polski.
Jednym ze sposób na przyśpieszenie procesu akumulacji pierwotnej było tworzenie różnego typu spółek, które miały na celu działalność inwestycyjną, rozwój przemysłu, produkcji. Utworzono wiele kompanii, których akcjonariuszami była szlachta, magnaci, bankierzy.
W przeciwieństwie do innych krajów Europy Zachodniej, w Polsce nie było subwencji państwowych dla prywatnych manufaktur ze względu na niskie dochody skarbowe.
Pojawiły się zmiany w strukturach wsi, wpłynęło na to przejmowanie ziem przez wielkich właścicieli ziemskich. Rozwarstwienie wsi doprowadziło do proletaryzacji części chłopskiej. Ludność zaczęła przemieszczać się do miast w poszukiwaniu pracy, co doprowadziło do powstania rynku siły roboczej. Ponieważ przemysł nie rozwijał się stosunkowo szybko do wzrostu podaży siły roboczej, zatrudnienie chłopów na pańszczyźnie nie wiązało się z dużymi kosztami.
Przemiany w latach 1807 - 1864
Przerwanie procesu akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich nastąpił w chwili upadku państw, utratą niepodległości. Rozproszeniu uległy środki finansowe nagromadzone w drugiej połowie XVIII w.
Ponowny proces akumulacji pierwotnej miał miejsce w okresie Księstwa Warszawskiego i Księstwa Polskiego. Po 1815 r., kiedy to miejsce miały reformy agrarne oraz zbyt płodów rolnych powodował nagromadzenie środków, które umożliwiały przejście do systemu kapitalistycznego.
Rolnictwo stało się ponownie głównym źródłem tworzenia się kapitału kosztem uwłaszczenia i oczynszowania chłopów, renty górniczej, renty gruntowej oraz środki pozyskiwane z instytucji kredytowych.
W pierwszej połowie XIX w. można było zaobserwować wyraźny udział ziemian w procesie industrializacji (przykładem może być rodzina Łubieńskich). Głównie inwestowano w budowie dzielnic dla przemysłu włókienniczego. Natomiast magnaci lokowali swój kapitał głównie w górnictwie i hutnictwie.
Główną metodą akumulacji pierwotnej w tym okresie w rolnictwie było powiększanie własności ziemskich i uwłaszczenie chłopów.
W tworzeniu systemu kapitalistycznego w XIX w. na ziemiach polskich duża role odegrał rząd, który inwestował w przemysł ciężki oraz udzielał kredytów na cele przemysłowe. Te działania miały wpływ na charakter akumulacji pierwotnej. Protekcja państwowa odegrała dużą role w uprzemysławianiu Królestwa Polskiego, akumulacja dokonała się przez dwie instytucje: skarb oraz Bank Polski. Równie ważną rolę odgrywały wkłady rzeczowe dawane przez państwo (np. przekazanie lasów rządowych).
W głównych miastach Księstwa Warszawskiego rozwinęły się firmy handlowe, które skupiały duży kapitał. Głównym źródłem dochodów były m.in. handel wewnętrzny i zewnętrzny, pożyczki, kredyty, dzierżawy monopoli i podatki. Po powstaniu listopadowym kapitał ten zaczął przenikać do przemysłu, co wiązało się z przechodzeniem gospodarki krajowej od akumulacji pierwotnej do przemysłowej. Kapitał handlowy doprowadził do nagromadzenia środków produkcji w rękach kupców i zmusił drobnych wytwórców do przekształcenia się w robotników najemnych. Kapitał przenikał również do rolnictwa (poprzez np. zakładanie cukrowni).
W pierwszej połowie XIX w. głównym źródłem przedsięwzięć i inwestycji był kredyt. Wiązało się to z pobieraniem bardzo wysokich odsetek od udzielonych pożyczek - pieniądze te najczęściej były inwestowane w przedsiębiorstwa kapitalistyczne.
Wprowadzanie procesu industrializacji w Królestwie Polskim wiązało się z zwiększeniem dostaw materiałów budowlanych oraz dostaw wojskowych. Z tego powodu dochodziło do wielu nadużyć i spekulacji finansowych, które były jedną z form akumulacji pierwotnej.
Protekcjonizm celny wpłynął na rozwinięcie produkcji kapitalistycznej. Natomiast nikłą role w akumulacji pierwotnej odegrał kapitał obcy, który nie wpłynął na zmianę źródeł gromadzenia kapitału.
Wysokie dochody fabrykantów, uzyskiwane przez wyzysk pracowników, miały wpływ na przejście z akumulacji pierwotnej do akumulacji kapitalistycznej.
Głównym źródłem tworzenia się w Królestwie Polskim klasy robotniczej były rugi (odzwierciedlenie akcji ogradzania w Anglii), które to wpłynęły na rozwarstwienie wsi i w konsekwencji szukanie przez chłopów pracy.
Rozdział 14
„Gospodarka na ziemiach polskich w latach 1939-1945 na tle zmian w ekonomice świtowej”
Ewolucja gospodarki światowej
II wojny światowej to okres, w którym, w wyniku działań wojennych poległo wielu ludzi. Również straty materialne poniesione w tym czasie były bardzo duże.
Powojenna odbudowa i modernizacja gospodarki wymagała dużych nakładów finansowych. Nastąpił wzrost zapotrzebowania ludności na dobra inwestycyjne. W państwach Europy Wschodniej następowały zmiany ustrojowe i jednoczesne wprowadzanie reform gospodarczych. W okresie drugiej wojny światowej miało miejsce zjawisko „odkładania popytu”. Było to wynikiem ograniczonego dostępu do dóbr konsumpcyjnych, nawet w państwach który znajdowały się poza zasięgiem działań wojennych. W latach 1939 - 1945 zaobserwowano wyraźny spadek spożycia mięsa i zbóż chlebowych. Spowodowane było to głównie załamaniem się produkcji rolnej w tym okresie
Głównym problem po II wojnie światowej było rozwiązanie kwestii związanych z wyżywieniem. Rozwój rolnictwa wyraźnie rozwiązał ten problem.
Duże zmiany w produkcji przemysłowej nastąpiły w czasie II wojny światowej. Najwyższe tempo rozwoju odnotowano w Stanach Zjednoczonych, spowodowane było to korzystną koniunkturą wojenną. Wyraźną poprawę w tempie rozwoju odnotowano również w Afryce. Natomiast zachwianie w tej gałęzi gospodarki można było zauważyć w Europie. Bardzo wolno następowała odbudowa europejskiej gospodarki. Szybciej rosła produkcja dóbr inwestycyjnych niż konsumpcyjnych. W Ameryce Południowej, Afryce Południowej i Oceanii II wojna światowa spowodowała ożywienie gospodarki i umożliwienie poprawy sytuacji krajów opóźnionych gospodarczo. Nierówne tempo rozwoju gospodarki zaczęło doprowadzać do uzależniania się gospodarki europejskiej od Stanów Zjednoczonych i równoczesne hamowanie rozwoju w sferze ekonomicznej Europy.
Szybki postęp nauki i techniki nastąpił w latach II wojny światowej. Spowodowało to również korzystanie z osiągnięć technicznych innych państw. Ponieważ rozwój tej gałęzi przemysłu powodował konieczność istnienia rynków zbytu, pojawiła się konieczność liberalizacji handlu międzynarodowego. Nastąpiły zmiany w strukturach gospodarki światowej.
Wojna spowodowała wyraźne zakłócenia w wymianie surowców, dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych na całym świecie. Nastąpiły trudności w utrzymaniu równowagi na rynku międzynarodowym. Również wewnątrz Europy, handel pomiędzy Wschodem i Zachodem zmniejszył się. II wojna światowa spowodowała wzrost interwencji państwa w gospodarkę. Po roku 1945 w krajach kapitalistycznych zaczęto przejmować wzorzec ZSRR - wprowadzanie gospodarki planowej. Państwo odgrywało coraz większą role w polityce pieniężnej i kredytowej, zatrudnieniu i rolnictwie.
Stan gospodarki na ziemiach polskich
Z założeń III Rzeszy w okresie II wojny światowe wynikała eksterminacja społeczeństwa polskiego, żydowskiego, Cyganów. Masowe egzekucje miały doprowadzić do likwidacji ludności, w szczególności inteligencji, ziemian i byłych wojskowych. Rozpoczęła się intensywna germanizacji ludności na przejętych terenach. Polityka ekonomiczna Generalnego Gubernatorstwa zmieniała się wraz ze zmianą sytuacji na froncie. Główny nacisk kładziony był na rozwój produkcji i usług. W tym okresie nastąpił również intensywny wzrost tempa produkcji rolnej.
Od 1939 roku tworzono na ziemiach polskich getta i obozy koncentracyjne. Największą eksterminacją byli poddawani Żydzi, ale również Polacy byli masowo mordowani. Miało to doprowadzić do wyniszczenia głównie inteligencji na ziemiach polskich.. Po przejęciu przez Niemców nowych terenów rozpoczęły się masowe wysiedlenia ludności. Zaczęto wyrównywać brak siły roboczej poprzez wysyłanie na przymusowe roboty do Rzeszy. Polacy najliczniej reprezentowali klasę chłopską i robotniczą.
Podczas okupacji na ziemiach polskich zaczęto gospodarkę nastawiać na tory wojenne. Władze zaczęły łączyć przedsiębiorstwa, powodem była racjonalizacja zatrudnienia i oszczędności. Nie budowano nowych zakładów produkcyjnych, wynikało to z małych nakładów na inwestycje. II wojna światowa wywołała zapotrzebowanie na górnictwo, hutnictwo, przemysł zbrojeniowy. Dlatego główny nacisk kładziono na rozwój tych gałęzie gospodarki. Okupowana Polska była ważnym producentem uzbrojenia i materiałów potrzebnych do produkcji materiałów wybuchowych. Oczywiście głównymi konsumentami (75% ogólnej produkcji na terenach Polski) byli mieszkańcy Rzeszy. Transport służy głównie do transportu wyprodukowanych dóbr. Polacy nie mogli korzystać ze środków transportu.
W przeciągu kilku miesięcy od wkroczenia Rzeszy na teren Polski zlikwidowano wiele banków. Wyjątkiem był Państwowy Bank Rolny. W miejsce likwidowanych tworzyły swoje filie banki niemieckie.
Na ziemiach polskich mała podaż dóbr inwestycyjnych zmuszała ludność do odkładania nadwyżek pieniężnych na konta bankowe i tym samym zwiększanie się wkładów w kasach. Mieszkańców okupowanej Polski pozbawiono praw do korzystania z kredytów, wyjątkiem było udzielanie kredytów krótkoterminowych. Od 1939 roku marka niemiecka została uznana za podstawowa i jedyną walutę na obszarze Rzeszy i ziem do niej wcielanych. Wprowadzanie przez Bank emisyjny nowej waluty przy jednoczesnym spadku podarzy dóbr konsumpcyjnych powodowało tendencje inflacyjne. Na ludność okupowanych ziem nakładano wysokie podatki bezpośrednie, nie przysługiwały im żadne ulgi.
Głównym założeniem władz Rzeszy była intensyfikacja i rozwój rolnictwa na terenach Polski poprzez zwiększenie mechanizacji prac polowych, wprowadzenie nowych odmian zbóż oraz realizacja procesu melioracyjnego i rozwoju oświaty rolniczej. Jednak starania władz okupacyjnych nie przyniosły oczekiwanych efektów. Wpływ na niepowodzenia miało wiele czynników. Również rozwój hodowli bydła nie osiągnął zadowalającego poziomu.
Polacy otrzymywali bardzo niską zapłatę za swoją prace. Nie pozwalało im to na utrzymanie normalnych warunków życia. Ze względu na przydzielane niskie racje żywnościowe ludność musiała zaopatrywać się na „czarnym rynku”. Płace pracowników umysłowych również były na niskim poziomie. W lepszej sytuacji znajdowali się głównie handlarze i przemytnicy. Ponieważ legalny handel nie zaspokajał popytu w krajach okupacyjnych na coraz szersza skale zaczęto zdobywać żywność nielegalnie. Lata II wojny światowej to okres „kartkowych” racji na żywność, społeczeństwo odczuwało brak odzieży, obuwia, środków piorących. Wszystkie te niedogodności wpływały na życie codzienne ludności okupowanej, w szczególności na ich stan zdrowia.
Przejęcie Kresów Wschodnich przez ZSRR uzasadniane było chęcią poprawy sytuacji na tych terenach i uwolnienia od wpływów kapitalistów. Wprowadzanie ustroju komunistycznego rozpoczęto od wyniszczenia inteligencji. Od 1940 roku miały miejsce masowe deportacje do ZSRR.
Na terenach Kresów Wschodnich wprowadzenie ustroju sowieckiego w gospodarce wiązało się z upaństwowieniem własności prywatnych oraz objęciem gospodarką planową przemysłu, znacjonalizowaniem własności ziemskich. Nastąpiła likwidacja polskiego systemu pieniężno - kredytowego. Sowieckie reformy spowodowały brak podstawowych produktów w sklepach.
Od 1941 roku tereny Kresów Wschodnich zostały przejęte przez Niemców i stanowiły zaplecze gospodarcze.
Produkcja na terenach Kresów Wschodnich skupiona była głównie na rolnictwie, w którym zlikwidowano system gospodarki kolektywnej. Drobne gospodarstwa powróciły do własności chłopów. Rzemiosło i handel całkowicie podupadły. Nastąpiło przejęcie banków i handlu hurtowego przez Niemców.
Bilans strat materialnych
II wojna światowa spowodowała wiele strat na ziemiach polskich. Ogromne straty nastąpiły w przemyśle i rzemiośle, zniszczeniu uległ transport i komunikacja. Również straty w rolnictwie i hodowli oszacowano na bardzo duże.
Przez cały okres okupacji Niemcy zagrabiali z terenów Polski znaczą część majątku, osiągali duże korzyści z przejmowania prywatnych własności. Z powodu braku opracowań analitycznych nie można ustalić dokładnie sumy poniesionych strat, jednak zarówno zniszczenia i straty w latach wojny spowodowane zajęciem terenów przez ZSRR i III Rzesze były znaczne.
Rozdział 16
„Industrializacja i kolektywizacja (1950 - 1955)”
Gospodarka światowa w szczytowym okresie zimnej wojny
Wiele czynników złożyło się na wysokie tempo rozwoju gospodarczego w rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Spowodowane było to głównie wprowadzeniem Planu Marshala, a następnie wojnę koreańską. Duży wpływ na rozwój gospodarczy krajów rozwiniętych był interwencjonizm państwowy oraz oddziaływanie organizacji związkowych i politycznych na władze państwowe.
W latach 1950 - 1955 zaobserwowano, że wraz ze wzrostem gospodarczym w krajach rozwiniętych następował jeszcze większy wzrost w krajach socjalistycznych, spowodowany forsowną industrializacją. Gospodarka najdynamiczniej rozwijała się w krajach, gdzie poziom wyjściowy był najniższy.
Gospodarka radziecka również charakteryzowała się dużym tempem wzrostu potencjału przemysłowego. Duża role w tym państwie odgrywał sektor zbrojeniowy, na rozwój którego przeznaczano największe środki. Do pracy wykorzystywano więźniów przebywających w łagrach co znacznie zmniejszało wydatki na pensje dla pracowników. W Rosji, jak i w innych państwach bloku wschodniego przemysł żywieniowy był chronicznie nie doinwestowany.
Gospodarka planowa, która była wprowadzana w poszczególnych państwach miała kilka mankamentów. Jednym z nich były słabe dochody uzyskiwane w handlu zagranicznym, było to spowodowane zła sytuacją międzynarodową jak i niskim poziomem ekonomicznym. Większość państw w Europie Wschodniej wzorowała się na radzieckiej gospodarce.
Okres zimnej wojny do dla Stanów Zjednoczonych to umacnianie pozycji ekonomicznej. Dokonywano zmian w gałęziach przemysłu. Rezygnowano z rozwoju przemysłu ciężkiego i górnictwa, a inwestowano w przemysł nowoczesny. Wzrastała produkcja rolna, dzięki interwencji państwa w rolnictwo. To wszystko wiązało się ze wzrostem stopy życiowej Amerykanów.
Koniec lat 40. to załamanie handlu pomiędzy Wschodem i Zachodem. Kraje socjalistyczne opierały się głównie na współpracy handlowej ze Związkiem Radzieckim. Stany Zjednoczone po rozwiązaniu współpracy z ZSRR i krajami komunistycznymi nasiliły pomoc gospodarczą dl krajów z zachodniej Europy.
Charakterystyka gospodarki centralnie kierowanej
Koniec lat 40. to wprowadzenie przez komunistów nowej koncepcji rozwoju ekonomicznego, który przenoszony był ze wzorców radzieckich. Duży nacisk kładziony był na szybki rozwój przemysłu - stanowiło to podstawę planu sześcioletniego (1950-1955).
Ustawa regulująca wprowadzenie planu sześcioletniego opierała się na „prawie socjalistycznego uprzemysłowienia” i miała gwarantować szybki rozwój przemysłu. Plan ten miał realizować nowy system centralnego planowania i zarządzania. Centralnym organem planującym była Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. Plan działania, który był głównym narzędziem kierowania gospodarką, uwzględniał cele i bazował na informacjach o zasobach i możliwościach produkcyjnych jednostek wykonawczych. Wprowadzenie tego systemu pozwoliło na zredukowanie oddziaływania parametrów ekonomicznych na gospodarkę.
Wprowadzenie gospodarki nakazowo - rozdzielczej doprowadziło do zmian w strukturach organizacyjnych przemysłu, wyparło rynek i konkurencje. Pieniądze przestały bezpośrednio wpływać na czynniki produkcji.
Lata 1950-1955 to okres wykształcenia się głównych cech gospodarki centralnie kierowanej, które były podstawą funkcjonowania gospodarki kolektywnej.
Industrializacja i jej efekty
Industrializacja była głównym celem planu sześcioletniego, który miał na celu rozwój przemysłu, budowę nowych obiektów przemysłowych. Wprowadzenie planu zapowiadało awans Polsce do grupy krajów uprzemysłowionych. Jednak podstawy realizacji zadania były oparte głównie na przesłankach ideologicznych i nie współgrały z możliwościami surowcowo - energetycznymi Polski.
Głównym źródłem finansowania miały być pieniądze pochodzące z przedsiębiorstw państwowych, a także środki zgromadzone poprzez akumulacje wytwarzana w rolnictwie.
Wybuch wojny w Korei spowodował modyfikację planu sześcioletniego - zwiększono rozwój potencjału militarnego poprzez zwiększenie nakładów pieniężnych na inwestycje wojskowe.
Sytuacja ta spowodowała spadek przyrostu produkcji. Produkcja dóbr konsumpcyjnych nie nadążała za potrzebami społeczeństwa. Zaczęła pogłębiać się nierównowaga rynkowa.
Sytuacja ta doprowadził do Korekty planu, która została zatwierdzona w marcu 1954 r. na II Zjeździe PZPR. Spowodowało to jedynie małe zmiany w gospodarce, ponieważ nadal nie rezygnowano intensywnego rozwoju gospodarki.
Rozwój produkcji w czasie planu sześcioletniego został wykonany z nadwyżką. Powstały nowe gałęzie przemysłu takie jak stoczniowy, samochodowy i tworzyw sztucznych. Wybudowano wiele nowych obiektów przemysłowych. Zwiększył się radykalnie udział przemysłu elektromaszynowego i zbrojeniowego w strukturze polskiego przemysłu.
Następstwem industrializacji w Polsce było zwiększenie zatrudnienia i duży postęp urbanizacji. Jednak negatywnym skutkiem wywołanym przez proces industrializacji było uzależnienie polskiej gospodarki od Związku Radzieckiego, zaniedbanie rolnictwa, nastąpił brak równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych. Wbrew założeniom planu sześcioletniego większość inwestycji zlokalizowano w istniejących już ośrodkach przemysłowych.
Okres realizacji planu sześcioletniego to czas powstania największych zakładów przemysłowych i jednoczesne ograniczanie działalności drobnych rzemieślników co w konsekwencji doprowadziło do ograniczania egzystencji małych miast i osiedli.
Batalia o przekształcenia własnościowe w rolnictwie
W procesie industrializacji głównym źródłem środków przeznaczanych na rozwój przemysłu było rolnictwo, jednak przeznaczanych na jej rozwój pieniędzy było bardzo mało. Spowodowało to obciążenie chłopów dostawami obowiązkowymi, nałożono na nich bardzo wysokie podatki.
Władze komunistyczne duży nacisk kładły na kolektywizacje rolnictwa. Plan sześcioletni przewidywał tworzenie gospodarstw zespołowych. Dzięki tym działaniom chciano zwalczyć kułaków (bogatsze chłopstwo). Podczas procesu kolektywizacji obowiązywały kryteria klasowe - tworzyć gospodarstwa zespołowe mogli tworzyć jedynie chłopi mało i średniorolni, byli oni jednak zmuszani do tworzenia takich spółdzielni.
Proces kolektywizacji najbardziej zaawansowany był na zachodzi i północy kraju, ponieważ nie było tam dogodnych warunków do tworzenia nowych gospodarstw. Natomiast w pozostałej części kraju, pomimo ulg podatkowych chłopi niechętnie wstępowali do spółdzielni.
Jednakże gospodarstwa kolektywne nie spowodowały postępu w produkcji rolnej, czego wcześniej oczekiwano. Państwowe Gospodarstwa Rolne miały przede wszystkim być bazą żywnościową dla mieszkańców miast, jednak nie przynosiły one zadowalających efektów.
Ze względu na niskie nakłady na rolnictwo przewidziane w planie sześcioletnim, nastąpiło załamanie produkcji rolnej, upadały najlepiej prosperujące gospodarstwa ze wzglądu na wprowadzenie procesu kolektywizacji. Jednak nadal dominowały gospodarstwa indywidualne. Sektor chłopski został poddany kontroli administracyjnej państwa.
Ukształtowanie się nowego systemu finansowego
Reforma pieniężna z 28 października 1950 roku miała duży wpływ na kształtowanie się nowego systemu walutowego. Wymiana pieniądza naraziła jednak zamożnych obywateli na duże straty pieniężne.
Celem reformy walutowej było wzmocnienie kursu złotego. Jednak wpływ intensywnej industrializacji i wojna koreańska nasiliły inflacje. Duży wpływ na stabilizację cen miała drastyczna podwyżka cen, która nastąpiła na początku stycznia 1953 roku.
Z początkiem 1951 roku wprowadzono reformę budżetową. Głównymi celami realizowanymi przez budżet były inwestycje oraz wyrównywanie strat przedsiębiorstw. Ponieważ od 1952 roku kontrola budżetu państwa przez rząd była utrudniona, faktyczną władzę nad nim sprawował rząd. System bankowy podczas realizowania planu sześcioletniego opierał się w dużym stopniu na wzorcach radzieckich.
Proradziecka orientacja w handlu zagranicznym
Centralne organy kierowania miały również wpływ na rozwój handlu zagranicznego. Poszczególne przedsiębiorstwa miały monopol na eksport towarów, było to wynikiem utworzonych szczegółowych planów wymiany handlowej. Nie pobierano ceł od przedsiębiorstw, które realizowały planowe zadania.
W planie sześcioletnim nie uwzględniono zakresu działań związanych z handlem zagranicznym. W latach 1950-1950 uległo osłabieniu tempo rozwoju jednocześnie w handlu światowym udział Polski zaczął się zmniejszać.
Na zmniejszenie roli handlu zagranicznego w Polsce wpływ miała napięta sytuacja międzynarodowa oraz bariery dostrzegalne pomiędzy krajami socjalistycznymi i kapitalistycznymi w dziedzinie wytwórczej i handlowej. Jednak największym ograniczeniem wewnętrznym było wprowadzenie polityki autarkii, której głównym celem było osiąganie samowystarczalności gospodarczej w danym kraju. Z założeń planu sześcioletniego wynikało, że nałożone zostaną środki na inwestycje, które pozwolą na zupełne ograniczenie importu.
Plan sześcioletni nie wpłynął znacząco na strukturę towarowa eksportu, ponieważ nie wszystkie jego założenia zostały terminowo spełnione. Największą część towarów eksportowych stanowił węgiel, koks i paliwa. Mniejszą role odgrywały towary rolno - spożywcze.
Związek Radziecki był dla Polski głównym importerem towarów, również duży wpływ na rozwój Polski miało NRD i Czechosłowacja. Przeprowadzanie 2/3 ogólnej liczby wymian handlowych z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi wpłynęło na uzależnienie gospodarki polskiej w stosunku do tych państw.
Lata 50. XX wieku to dla Polski okres zawierania współpracy z krajami słabo rozwiniętymi, takimi jak Argentyna czy też Pakistan. Polaka wycofała się z międzynarodowych organizacji gospodarczych takich jak FAO, MFW i Banku Światowego, jednocześnie odegrała znaczącą role w pracach ONZ - budowanie współpracy ekonomicznej pomiędzy krajami systemu socjalistycznego i kapitalistycznego.
Czas wyrzeczeń społecznych
Lata realizacji planu sześcioletniego to w Polsce okres zmian. Poprawiła się stopa życiowa ludności, nastąpił intensywny rozwój urbanizacji, który spowodowany był napływem ludności ze wsi do miast. Malały ilości konsumpcji indywidualnej, spowodowany było to większą opłacalności spożywania posiłków w żłobkach, przedszkolach, stołówkach pracowniczych.
Handel został dostosowany do gospodarki nakazowo - rozdzielczej. Przestało istnieć kupiectwo.
Centralne kierowanie rynkiem spowodowało pozbawienie spółdzielni samodzielności, co doprowadziło do odbierania ich jako przedsiębiorstw państwowych. Ze względu na przymus wykonania norm zawartych w planie sześcioletnim został rozbudowany system pracy przymusowe robotników.
Wbrew założeniom planu sześcioletniego stopa życiowa Polaków nie uległa poprawie, ze wzglądu na duże poświęcenie ludności w imię uprzemysławiania kraju.
13