„Szkoła dla Rodziców i Wychowawców” jako forma wsparcia wychowawczego rodzin.
Agnieszka Skołyszewska
Tarnów, marzec 2007
Historia pewnego ołówka
Chłopiec patrzył, jak babcia pisze list. W pewnej chwili zapytał:
-Piszesz o tym ,co Ci się przydarzyło? A może o mnie?
Babcia przerwała pisanie , uśmiechnęła się i odpowiedziała:
-To prawda ,piszę o Tobie ,ale ważniejsze od tego ,co piszę, jest ołówek, którym piszę. Chcę Ci go dać, gdy dorośniesz.
Chłopiec z zaciekawieniem spojrzał na ołówek, ale nie zauważył w nim nic szczególnego.
-Przecież on niczym się nie różni od innych ołówków, które widziałem!
-Wszystko zależy od tego ,jak na niego spojrzysz. Wiąże się z nim pięć ważnych cech i jeśli je będziesz odpowiednio pielęgnował ,zawsze będziesz żył w zgodzie ze światem.
Pierwsza cecha: możesz dokonać wielkich rzeczy, ale nigdy nie zapominaj, że istnieje dłoń, która kieruje twoimi krokami. Ta dłoń to Bóg i to On prowadzi Cię zgodnie ze swoją wolą.
Druga cecha: czasem muszę przerwać pisanie i użyć temperówki. Ołówek trochę z tego powodu ucierpi, ale potem będzie miał ostrzejszą końcówkę. Dlatego naucz się znosić cierpienie , bo dzięki niemu wyrośniesz na dobrego człowieka.
Trzecia cecha: używając ołówka, zawsze możemy poprawić błąd za pomocą gumki. Zapamiętaj ,że poprawianie nie jest niczym złym, przeciwnie , jest bardzo ważne, bo gwarantuje uczciwe postępowanie.
Czwarta cecha: w ołówku nieważna jest drewniana otoczka ,ale grafit w środku. Dlatego zawsze wsłuchuj się w to, co dzieje się w tobie
Wreszcie piąta cecha : ołówek zawsze pozostawia ślad. Pamiętaj, że wszystko ,co uczynisz w życiu, zostawi jakiś ślad. Dlatego miej świadomość tego, co robisz.”
Z książki Paula Coelha „Być jak płynąca rzeka”
Plan pracy
Wstęp- historia „Szkoły dla rodziców i wychowawców”.
Rozwój idei „Szkoły...” w Polsce
Rozwój idei „Szkoły...” w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Tarnowie
Program i tematyka zajęć, adresaci programu.
Szkoła dla Rodziców w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno Terapeutycznej w Tarnowie-refleksje uczestników warsztatów po zakończonych szkoleniach.
4. Wnioski do pracy edukacyjnej z rodzicami realizowanej w ramach „Szkoły...” w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Tarnowie
1.Historia Szkoły dla rodziców i wychowawców
Historia Szkoły dla rodziców i Wychowawców w Polsce
Historia „Szkoły dla rodziców i wychowawców” w Polsce sięga początków lat 90-tych.
W 1991 roku gdański psycholog Zofia Śpiewak na podstawie amerykańskiego wydania książki A. Faber, E. Mazlish „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby do nas mówiły” podjęła pierwsze próby wykorzystania proponowanych w niej pomysłów i sugestii w swym własnym domu, w relacjach z dzieckiem. Najpierw w sytuacjach niepewności, bezradności rodzicielskiej, później coraz częściej przy formułowaniu najrozmaitszych, codziennych poleceń lub wymagań stawianych córce, a w końcu również i w stosunku do dzieci „obcych”: dzieci na podwórku i na ulicy, dzieci znajomych, koleżanek i kolegów córki, pacjentów.
W tym roku z inicjatywy przyszłego wydawcy polskiej edycji książki Roberta Gamble, odbyły się pierwsze spotkania rodziców. W kilkunastoosobowych grupach, zorganizowanych i poprowadzonych niezależnie od siebie przez różne osoby zajmujące się profesjonalnie pomocą psychologiczną w dwóch miastach Polski (Poznań i Gdynia), rodzice pracowali nad każdym rozdziałem książki i wprowadzali - tydzień po tygodniu - zaproponowane przez Autorki metody komunikowania się z dziećmi; prowadzili zapiski swoich dialogów z dziećmi, wymieniali doświadczenia.
Celem tego przedsięwzięcia - implikowanego szacunkiem dla odmienności warunków naszego życia, historii, tradycji i kultury - było sprawdzenie, czy amerykański poradnik może być pomocny rodzicom polskim, żyjącym przecież w tak odmiennej (szczególnie w okresie 50-lecia PRL-u) rzeczywistości. Po kilku miesiącach pracy wątpliwości te zostały rozwiane; zapadła decyzja o wydaniu książki w przekładzie na język polski, wzbogaconej o suplement autorstwa Zofii Śpiewak, towarzyszący każdemu rozdziałowi, pt. „Doświadczenia rodziców polskich”.
W 1992 roku w Polsce ukazało się pierwsze wydanie książki A. Faber, E. Mazlish „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby do nas mówiły”. Jednocześnie okazało się, jak ważną i pomocną rolę w przełamywaniu starych nawyków, pokonywaniu trudności, zwątpień, a szczególnie w odkrywaniu tkwiących w każdym z nas nieoczekiwanych i zdumiewających możliwości pomagania sobie i swoim dzieciom, odegrały te wspólne spotkania rodziców. Stały się one swoistym zaczynem warsztatów edukacyjnych dla rodziców i nauczycieli, które w oparciu o porady zawarte w książkach A. Faber, E. Mazlish „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby do nas mówiły”, „Rodzeństwo bez rywalizacji”, „Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci” - były rozwijane i modyfikowane przez wielu psychologów i pedagogów, a spopularyzowały się pod nazwą Szkoła dla Rodziców.
W 1994 roku po dwuletniej praktyce (we własnych rodzinach i wśród bliskich) sposobów porozumiewania się proponowanych w poradniku „Jak słuchać... Jak mówić...”, na bazie książki i własnych doświadczeń dwóch mam: Barbary Czekaj (psychiatra, psychoterapeutka) i Katarzyny Zawadzkiej (pedagog) - niezależnie od wydarzeń w Poznaniu i Gdyni - w Gliwickiej Kanie zrodził się pomysł spotkań dla rodziców pod nazwą Szkoła dla Rodziców, które od tego czasu odbywają się tu regularnie. Jak się później okazało - książki A.Faber, E.Mazlish - poruszyły i zainspirowały do podobnych działań wiele osób w Polsce.
W 1995 roku rozwinęła się współpraca Zofii Śpiewak z Polskim Towarzystwem Psychologicznym w ramach Programu Wczesnej Profilaktyki Uzależnień, którego elementem była Szkoła dla Rodziców i Wychowawców.
W 1996 roku miały miejsce trzy następujące ważne wydarzenia:
Z inicjatywy Fundacji im. Mikołaja Reja w Warszawie, we współpracy z Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN rozpoczął się Program Pomocy Rodzinie, którego celem było szkolenie profesjonalistów (pedagogów i psychologów) do pracy z rodzicami metodą Faber-Mazlish. W ramach tego programu zostało przeszkolonych w Polsce około 2500 pedagogów i psychologów.
Wizyta Elaine Mazlish w Polsce, jednej z autorek bestsellerowych poradników dla rodziców i wychowawców „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby do nas mówiły”, „Rodzeństwo bez rywalizacji”, „Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci”. W programie trzech spotkań prezentacja najnowszej książki „Jak mówić, żeby dzieci uczyły się w domu i w szkole”, rozmowa z autorką, autografy.
Niezależnie, bez wiedzy o warsztatach w Poznaniu, Gdańsku i Gliwicach z inicjatywy Jolanty Basistowej powstaje Szkoła dla Rodziców w Krakowie; w ciągu kilku lat powstaje wokół niej zespół około 20 osób realizujących program Szkoły i propagujących jej idee, w postaci systematycznie prowadzonych warsztatów, konferencji, artykułów prasowych.
W 1997 roku z inicjatywy Roberta Gamble i wydawnictwa Media Rodzina, w siedzibie wydawnictwa w Poznaniu odbyło się spotkanie, poświęcone wdrażaniu nowych metod komunikowania się rodziców z dziećmi. W spotkaniu uczestniczyli m.in.: Robert Gamble, redaktor Bronisław Kledzik, Zofia Śpiewak (autorka Programu Pomocy Rodzinie, autorka suplementu do polskiego wydania książki „Jak słuchać..., Jak mówić...” pt. „Doświadczenia rodziców polskich”), Joanna Sakowska (Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa), Jolanta Basistowa (Szkoła dla Rodziców, Kraków), Ewa Gabriel (Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Wrocław - prowadząca Szkołę dla Rodziców), Małgorzata Jaskólska-Klaus (Szkoła dla Rodziców, Poznań), Katarzyna Zawadzka (Szkoła dla Rodziców, KANA Gliwice). W spotkaniu wzięły także udział przedstawicielki prasy: Marta Maruszczak z miesięcznika „Twoje Dziecko” oraz Joanna Januszek z miesięcznika „List”.
W 1999 roku powstało Stowarzyszenie na Rzecz Rodziny Szkoła dla Rodziców i Wychowawców „Bez Porażek” z siedzibą w Warszawie. Główne cele stowarzyszenia, to: wspieranie rodziny jako wspólnoty życia i miłości, promocja i rozwijanie umiejętności wychowawczych wśród rodziców i wychowawców, integracja i wspieranie środowiska realizatorów i uczestników warsztatów „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców”, przeciwdziałanie zagrożeniom rodziny.
W tym samym roku Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN w Warszawie wydało książkę Joanny Sakowskiej, „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców”, która zawiera materiały pomocnicze dla osób prowadzących zajęcia Szkoły...
W 2000 roku odbyło się pierwsze w Polsce szkolenia liderów „Szkoły dla Rodziców i Wychowawców”, zorganizowanego przez Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Warszawie. Podstawowym celem kursu było przygotowanie jego uczestników do pełnienia funkcji lidera z kwalifikacjami edukatorskimi na terenie poszczególnych województw.
W tym samym roku miała miejsce Konferencja warsztatowa dla dyrektorów szkół i przedszkoli z Gminy Kraków „Dialog, wyzwanie i konieczność w zreformowanej szkole” zorganizowana w ramach projektu Szkoła dla Rodziców; replika konferencji w Gminie Niepołomice.
W 2001 roku ma miejsce zakończenie kursu doskonalącego dla liderów „Szkoły dla Rodziców i Wychowawców”. Do zadań liderów należy m.in.: uruchomienie i prowadzenie systemu szkoleń przygotowujących psychologów i pedagogów do prowadzenia warsztatów umiejętności wychowawczych metodą A.Faber, E.Mazlish na terenie własnego regionu; prowadzenie konsultacji i superwizji dla realizatorów programu, prowadzenie banku informacji o osobach realizujących program Szkoły... na danym terenie, wspieranie w zakresie merytorycznym i metodycznym osób i instytucji zajmujących się problematyką wychowawczą na terenie regionu lidera.
W tym roku odbyła się też Konferencja warsztatowa dla policjantów, sędziów, kuratorów społecznych i zawodowych mająca na celu dostarczenie narzędzi psychologicznych do realizacji „Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich” (szczególnie art. 7 par.1 pkt. 1), zorganizowana w ramach projektu Szkoła dla Rodziców w Krakowie.
W dniach 27 - 29 maja 2002 roku odbyło się kolejne spotkanie liderów „Szkoły dla Rodziców i Wychowawców” Warszawa, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. W programie m.in. odbyło sie spotkanie z wydawcą książek A. Faber, E. Mazlish, z p. Robertem Gamble.
22 maja 2002 roku odbyła się w Nowym Sączu Konferencja warsztatowa dla dyrektorów szkół i przedszkoli z Nowego Sącza. Organizował ją Urząd Miasta i Zespół Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej „OSTOJA” z Nowego Sącza we współpracy z osobami zaangażowanymi w projekt „Szkoła dla Rodziców” w Krakowie. Celem konferencji było dostarczenie informacji o programie profilaktycznym „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców”.
W roku 2003 miały miejsce następujące ważne wydarzenia:
1. Spotkania liderów programu Szkoła dla Rodziców i Wychowawców w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej:
28-29kwiecień
”Nowe spojrzenie na problematykę uzależnień” - prowadzenie dr Lubomira Szawdyn
15-17 wrzesień
”Praca z rodzicami dzieci nadpobudliwych” - prowadzenie mgr A Pisula, dr A. Kołakowski
24-25 listopad
”Zarys rozwoju osobowości w ujęciu dynamiczno-poznawczym” - prowadzenie mgr Inga Nowak-Dusza
Publikacja materiałów szkoleniowych
Joanna Sakowska, Ewa Puchała „Szkoła dla rodziców i wychowawców. Część II”
Materiały pomocnicze dla prowadzących zajęcia. Warsztaty umiejętności wychowawczych w oparciu o książkę Adele Faber, Elaine Mazlish „Rodzeńst uczestniczyli w kursach przygotowawczych (dotyczących zarówno I jak i wo bez rywalizacji”. Materiały pomocnicze tylko dla realizatorów zajęć (psychologów i pedagogów), którzy II części „Szkoły dla rodziców i wychowawców”) i wyrazili chęć kontynuowania zajęć. Wyd. CMPPP-P, Warszawa 2003
Powstał Internetowy bank danych o liderach i realizatorach „Szkoły dla rodziców”
W roku 2004 miały kolejno miejsce następujące wydarzenia:
3 październik 2004 - 1 grudzień 2005
II edycja kursu kwalifikacyjnego dla edukatorów-liderów „Szkoły dla Rodziców i Wychowawców”
Cykliczne spotkania liderów programu Szkoła dla Rodziców i Wychowawców w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej:
23-24 luty
”Rozpoznawanie osobowości w aspekcie klinicznym u dorosłego” - prowadzenie mgr Inga Nowak-Dusza
8-9 listopad
”Jak napisać projekt” - prowadzenie mgr Anna Rękawek
W 2005 roku odbywały się cykliczne spotkania liderów programu Szkoła dla Rodziców i Wychowawców w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej:
21-22 luty
”Współpraca szkoły z rodzicami” - prowadzenie mgr Maria Talar
Prowadzenie szkoleń dla realizatorów (4 x 40 godz.) 24-27 styczeń PPP Dąbrowa Górnicza (cz.II), 4-8 kwiecień CMPPP (cz.I), 26-29 wrzesień CMPPP (cz.II), 24-27 październik CMPPP (cz.I).
Prowadzenie zajęć superwizyjnych dla realizatorów kursu kwalifikacyjnego - 14 osób (ok. 40 godz.). Prezentacja programu (wykłady, warsztaty) na konferencjach:
a) 1-2 kwiecień Wrocław - Centrum Wspierania Rodziny SYNTONIA (wykład, panel, warsztaty),
b) 24 wrzesień Wyszków - Starostwo i PPP w Wyszkowie (wykład),
c) 5-7 listopad Wrocław - Kuratorium Dolnośląskie (prezentacja warsztatów 4 x 5 godz.).
Rozpoczęcie prac nad stworzeniem pakietu prezentacyjno-pomocowego dla programu (logo, ulotka, zeszyt metodyczny, prezentacje, plakaty, itd. ..)
W 2006 roku odbyło się Seminarium integracyjno-robocze dla edukatorów, liderów programu „Szkoła dla rodziców i Wychowawców” w Konstancinie w dniach 30 stycznia do 2 lutego br.- prowadzenie Joanna Sakowska, Maria Talar. Wypracowanie koncepcji pracy lidera wojewódzkiego, zasad współpracy lidera z Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej oraz programu ogólnopolskiej konferencji. Powołanie czterech makroregionów.
Historia Szkoły dla rodziców prowadzonej w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Tarnowie(SPPT).
SPPT w Tarnowie działa na podstawie Statutu z dnia 05.01.2007. Działalność Poradni dotyczący szeroko rozumianego organizowania pomocy psychologicznej dla dzieci, młodzieży, rodziców i nauczycieli, którzy potrzebują wsparcia w wychowywaniu i opiece nad dziećmi.
I tak § 1 brzmi następująco: „SPPT w Tarnowie udziela specjalistycznej pomocy dzieciom, młodzieży oraz ich rodzicom i realizuje zadania profilaktyki zaburzeń w zachowaniu i uzależnień.”
I dalej w § 5 punkt 1:” ... SPPT realizuje następujące zadania(...)wspomaganie wychowawczej funkcji rodzin”.
Statut Poradni w punkcie 2 § 5 określa działalność na rzecz dzieci i młodzieży prowadzoną w środowisku wychowawczym ”(...)W zakresie profilaktyki zaburzeń rozwojowych i trudności wychowawczych- wspiera rodzinę i szkołę, popularyzuje wiedzę psychologiczna i pedagogiczną, rozwija umiejętności wychowawcze, inicjuje i wspomaga różnorodne formy pracy wychowawczej w szkolnym i pozaszkolnym środowisku dziecka”.
Punkt 3 § 5 w/w Statutu Poradni określa formy realizacji zadań, do których zalicza się m. innymi warsztaty tematyczne- takie jak „Szkoła dla rodziców i wychowawców”.
„Szkoła dla rodziców i wychowawców” jako warsztat doskonalący umiejętności komunikacyjne i wychowawcze, jak najbardziej odpowiada zadaniom statutowym Poradni.
Kilkanaście już lat doświadczeń w pracy z rodzicami i wychowawcami pokazały potrzebę wprowadzenia nowych, atrakcyjnych w formie i treści metod pracy z dorosłymi. Rodzice/wychowawcy zwracając się po pomoc do pracownika Poradni często liczyli na krótką, skuteczną receptę, jak postępować, by dziecko „było grzeczne”, „słuchało”, ”chciało się uczyć”. Jeszcze częściej liczyli na to, że przyprowadzając dziecko do specjalisty, powierzą je opiece, i odbiorą „naprawione”- gotowe do wychowywania, niczym, nie przymierzając zepsuty samochód z warsztatu.
Droga rodzica do Poradni jest często poprzedzona serią zaburzonych zachowań dziecka w szkole i w domu, licznych krępujących(bo rozliczających rodziców) rozmów z wychowawcami, dyrektorami, pedagogami.
Wielu rodziców szuka pomocy dla dziecka zgłaszając jako powód niepowodzeń:
nieprawidłowy kontakt z innymi uczniami w klasie, z wychowawcą,
fobię szkolną, wagary,
zaburzenia snu, łaknienia,
brak motywacji do nauki,
uzależnienia,
przestępczość,
zachowania nieakceptowane, najczęściej agresywne.
Podczas rozmów z rodzicami doświadczałam dyskomfortu. Rodzic przychodził po pomoc do profesjonalisty, do specjalistycznej placówki i oczekiwał takiego wpływu na dziecko, który trwale odmieni ich relacje. Kontakt z rodzicami i dzieckiem budził we mnie, jako osobie pomagającej, wiele nieprzyjemnych uczuć. Chciałam skutecznie pomóc, a czasem czułam się bezradna. Przypominam sobie matkę z nastoletnią córką, które usiadły plecami do siebie i nie chciały zmienić pozycji. Gdy je zachęcałam do zwrócenia się przodem do siebie-popatrzyły na mnie z nieskrywaną złością. Widziałam nieszczęśliwe, poniżane, nieakceptowane dziecko, które przyjęło strategię ataku w obronie. Widziałam też bezradną, podminowaną złością i niechęcią matkę, która z jednej strony oczekiwała wsparcia, z drugiej czuła się upokorzona sięganiem po pomoc.
W podobnych do tej sytuacjach pojawiały się we mnie pytania.
Jak wesprzeć dziecko, by nie czuło się obciążone całym ciężarem trudnych relacji z rodzicem i światem?
Jak powiedzieć rodzicowi, że nie mam mocy i nie umiem odmienić dziecka, tak, by spełniało oczekiwania rodziców?
Jakich umiejętności brakuje mi, pedagogowi, matce, pracownikowi Poradni specjalistycznej?
Jak mogłabym lepiej, skuteczniej wspomagać rodziców, uczyć ich porozumiewania się z dziećmi, budowania relacji opartej na wzajemnym szacunku?
Czułam, że narzędzia, jakimi się posługuję, moja wiedza i umiejętności do pracy z rodzicami nie są wystarczające. Po kilku latach praktyki w Poradni i wdrażaniu nowych metod pracy(np. videotrening komunikacji - w skrócie VIT, grupa wsparcia dla rodziców) spotkałam się z ideą „Szkoły dla rodziców i wychowawców”. Zdecydowałam się na udział w szkoleniu i tak rozpoczęła się moja osobista przygoda z tą formą pracy.
W okresie od IX do XI 2003 roku wraz z psycholog Elżbietą Pokorny uczestniczyłyśmy w 10- spotkaniowym kursie: „Szkoła...” przygotowującym do realizacji zajęć z rodzicami i wychowawcami. Kurs przeznaczony był głównie dla wychowawców świetlic parafialnych. Uczestnictwo w warsztacie prowadzonych przez liderkę małopolską „Szkoły...”Jolantę Basistową było dla nas obu dwutorowe. Po pierwsze pracowałyśmy nad realnymi zadaniami w obszarach wyznaczanych programem szkolenia- ze swoimi dziećmi i z podopiecznymi. Po drugie- równolegle do pracy nad własnymi umiejętnościami wychowawczymi prowadziłyśmy notatki i obserwacje, które miały nas przygotować do poprowadzenia zajęć w Poradni.
Doświadczenia zdobyte na kursie, a także obserwacja siebie samej jako matki, wychowawcy wpływ nabytych umiejętności na relacje z własnymi i objętych opieką w pracy dziećmi obudziły we mnie zapał i gotowość do podzielenia się swoimi doświadczeniami z innymi rodzicami.
Zapotrzebowanie rodziców i wychowawców na wiedzę w zakresie wychowania wydaje się być duże, a zmiany społeczne takie jak migracja rodziców za pracą, rozpad małżeństw i rodzin, przedwczesne rodzicielstwo, związki nieformalne, w znaczący sposób obniżają skuteczność wychowawczą rodziców.
Początkowo wśród osób korzystających ze szkoleń na kursie „Szkoła dla...” byli klienci naszej Poradni i pedagodzy. Rodzice ze znacznymi trudnościami wychowawczymi, znacznie wątpiący w swoje możliwości. Z czasem w tarnowskim środowisku rozszerzała się informacja o warsztatach dla rodziców, przede wszystkim dzięki pozytywnym recenzjom uczestników szkoleń, a także dzięki zachętom uczestników-wychowawców kierowanym do rodziców swych uczniów. Nie bez znaczenia były trzy informacje prasowe na temat „Szkoły...” zachęcające do udziału w warsztatach rodziców, którzy nie szukali dotąd pomocy, a są zainteresowani własnym rozwojem i wspieraniem dzieci.
Porównując doświadczenia tarnowskie w prowadzeniu „Szkoły...” z krakowskimi, można zauważyć pewne różnice. Podstawową różnicę stanowi odpłatność- w naszej Poradni udział w zajęciach jest bezpłatny, rodzice składają się dobrowolnie na kawę i herbatę. W Krakowie ponoszą odpłatność za kurs, co mobilizuje do dalszego udziału, a rezygnacja po np. dwóch spotkaniach przynosi straty finansowe. Wydaje się, ze drugą istotną różnicą może być fakt udziału w zajęciach organizowanych przez naszą Poradnię tych rodziców, którzy korzystają w naszej placówce z pomocy, często terapii rodzinnej. Znaczące trudności wychowawcze mogą zniechęcać rodziców do inwestowania w ich „naprawę”, a na efekty trzeba czekać czasem znacznie dłużej, niż trwa kurs.
Kolejno odbyło się do stycznia 2007 roku 9 edycji „Szkoły dla rodziców i wychowawców”. 14 lutego 2007 roku rozpoczęła się jubileuszowa, X edycja „Szkoły...”, a 12 marca ruszy kolejna, już XI edycja.
Tabela ilustrująca przebieg warsztatów „Szkoła...” w SPPT w Tarnowie:
lp |
Edy- cja |
Prowadzący |
Czas trwania |
Liczba rozpoczyna-jących szkolenie |
Liczba osób, które zakończy-ły szkolenie zaświad-czeniem |
Liczba uczestniczą-cych w szkoleniu nauczycieli |
1 |
I |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
Luty marzec 2004 |
16 |
13 |
7 |
2 |
II |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
V-VI 2004 |
17 |
10 |
3 |
3 |
III |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
X-XII 2004 |
15 |
11 |
0 |
4 |
IV |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
II-III 2005 |
18 |
13 |
3 |
5 |
V |
Agnieszka Skołyszewska |
X-XI 2005 |
13 |
8 |
2 |
6 |
VI |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
V-VI 2005 |
14 |
7 |
0 |
7 |
VII |
Elżbieta Pokorny Agnieszka Skołyszewska |
I-II 2006 |
16 |
11 |
1 |
8 |
VIII |
Agnieszka Skołyszewska Agnieszka Zaród |
Październik-listopad 2006 |
21 |
15 |
3 |
9 |
IX |
Agnieszka Skołyszewska Agnieszka Zaród |
Grudzień 2006-styczeń 2007 |
12 |
12 |
12 |
|
|
Razem |
|
142 |
100 osób |
31 |
2..Metoda, tematyka zajęć i adresaci programu.
Program „Szkoły dla rodziców i wychowawców” inspirowany jest przede wszystkim poradnikami dla rodziców A. Faber i E. Mazlish. Autorki odwołują się do swej wiedzy i doświadczeń zdobytych w grupach dla rodziców prowadzonych przez psychologa H. Ginotta. U podstaw prezentowanej wiedzy leży przekonanie, że „uczciwe i pełne troski metody porozumiewania się mogą pomóc w osiągnięciu trwałości, normalności współczesnych rodzin”.
Warsztaty „Szkoła...” uczą sposobów porozumiewania się, które dają siłę i człowieczeństwo zarówno dzieciom, jak i rodzicom.
W swoim podręczniku A. Faber i E. Mazlish wyrażają przekonanie, że wychowanie, to towarzyszenie dziecku w „...procesie uczłowieczania- koncepcji dzięki której każdy akt zwracania się do dziecka jest znaczący i staje się cząstką budulca, z którego ma się ukształtować konkretna osoba...” I dalej tak określa zadanie rodziców: „nasze zadanie nie polega na tym, żeby dzieci czuły się szczęśliwe, ale żeby stały się w pełni ludźmi”.(tamże str. 199). Najczęściej wymieniane przymioty człowieczeństwa to: godność, poczucie własnej wartości, odpowiedzialność, samodzielność, zdolność do współdziałania i wola.
Zajęcia mają charakter warsztatów psychologicznych, składają się z krótkich omówień i wprowadzeń tematycznych, a ich istotą są ćwiczenia i scenki. Cennym elementem uczącym jest wymiana doświadczeń między uczestnikami oraz praktyczne wypróbowywanie nowych umiejętności w postaci zadań domowych. Spotkania odbywają się w małych grupach (nie większych niż 15 osób).Grupa pracuje w oparciu o zasady(zał.1), których przestrzeganie daje uczestnikom poczucie bezpieczeństwa, możliwość wypowiadania własnego zdanie bez obawy o ocenę. Kluczowe są pierwsze zajęcia i praca grupy nad uczuciami,, uczestnicy na koniec zajęć otrzymują listę uczuć, która służy im w pracy przez kolejne zajęcia(zał. 2).
Praca rodziców przebiega kilkutorowo. Na zajęciach pracują w formie warsztatowej, zajęcia prowadzone są metodami aktywizującymi. Praca indywidualna polega na ćwiczeniu nowych umiejętności w kontakcie z dziećmi, a także na wykonywaniu ćwiczeń w specjalnie do tego opracowanych zeszytach ćwiczeń.
Poszczególne spotkania poruszają następującą tematykę: świadomość własnych celów wychowania, poznanie i rozumienie świata uczuć własnych oraz dziecka lub wychowanka, naukę umiejętności rozmawiania o uczuciach, umiejętność stawiania jasnych granic i wymagań, zachęcanie dzieci do współpracy, wspólne rozwiązywanie konfliktów, poszukiwanie lepszych niż kara sposobów uczenia dziecka samodyscypliny, wspieranie samodzielności dzieci, uwalnianie ich od grania ról oraz wzmacnianie ich poczucia własnej wartości przez pochwałę opisową.
W krakowskim Dominikańskim Ośrodku Wspierania Rodzin do 2006 roku rozwijaniem idei „Szkoły...” była psycholog Jolanta Basistowa -twórca krakowskiej wersji warsztatów. Uznaje ona za podstawę warsztatu doświadczenie rodziców, iż wyrażanie uczuć może przebiegać tylko w poczuciu bezwarunkowej akceptacji. Oznacza to, że uczucia nie podlegają ocenie, nie wolno kwalifikować ich wg obiegowych opinii na `pozytyw” i „negatyw”, jedynie proponować ich rozróżnienie na przyjemne i nieprzyjemne. W swojej publikacji z 2005 roku „Szkoła...” Jolanta Basistowa stawia pytanie o źródła „Szkoły...” i odpowiada:
„ Daje nadzieję skazanym przez własne dzieciństwo że bycia rodzicem można się nauczyć.
Wykorzystuje rzetelną i nowoczesną wiedzę psychologiczna, przemawia ludzkim, zrozumiałym językiem.
Daje praktyczne narzędzia do budowania porozumienia między ludźmi, współpracy i dialogu.
Uzmysławia nam dobro, które jest w nas, daje nam dorosłym to, co mamy w zamyśle dać dzieciom- siłę i godność.
Pokazuje, jak wychodzić z twarzą, bez wzajemnego upokarzania się z bardzo trudnych sytuacji.
Będąc opisem doświadczenia, a nie systemem- daje praktyczne wskazówki jak budować miłość- przekłada ją na codzienne, rutynowe zachowania.
W końcu być może idea „Szkoły...” ma coś wspólnego z ideą AA, która w istocie jest projektem rozwoju duchowego, czyli dążeniem do prawdy w sobie, dyscyplinowaniem siebie, współczesną ascezą.”
Adresatami programu „Szkoła dla rodziców i wychowawców” mogą być:
rodzice
nauczyciele, wychowawcy
katecheci, duszpasterze, siostry zakonne
pracownicy socjalni, kuratorzy sądowi, policjanci
profesjonaliści zainteresowani prowadzeniem „Szkoły...”
osoby, którym zależy na dobrym porozumiewaniu się z innymi
Rodzice, którzy uczestniczyli w warsztacie „Szkoła...” mieli możliwość po zakończonym szkoleniu korzystania z pomocy w prowadzonych regularnie grupach wsparcia dla rodziców. Spotkania grupy wsparcia odbywały się regularnie w każdą czwartą środę miesiąca, w godzinach popołudniowych. W spotkaniach mogli uczestniczyć rodzice- absolwenci „Szkoły...”, a także inni rodzice, którzy korzystali z pomocy indywidualnej w naszej poradni.
Grupa wsparcia dla rodziców jest bardzo ważnym ogniwem „Szkoły...”, daje bowiem możliwość omawiania trudności, wsparcia na bieżąco w trudnych, problemowych sytuacjach, konfrontacji z innymi, rozwiązującymi trudności rodzicami, czerpania pomysłów i inspiracji do twórczego wychowywania dzieci.
3. Szkoła dla Rodziców w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno Terapeutycznej w Tarnowie-refleksje uczestników warsztatów po zakończonych szkoleniach.
Po każdym zakończonym szkoleniu w „Szkole...” rodzice mieli możliwość refleksji nad swoim udziałem w szkoleniu, a także na temat prowadzonych zajęć i osób prowadzących. Pierwsze podsumowanie dokonywali za pomocą ankiety pisemnej(załącznik 3), drugie - ustnie, na forum, w rundce kończącej ostatni dzień zajęć.
I tak rodzice zapytani o walory szkolenia pod względem przekazanej wiedzy ocenili je w 76% jako wysoce zadowalające, a w 24% jako zadowalające w dużym stopniu.
Zdaniem uczestników warsztatów wiedza zdobyta w szkoleniu znajdzie zastosowanie w praktyce i będzie bardzo przydatna dla 64% i przydatna w dużym stopniu dla 36%.
Atmosferę podczas warsztatu uczestnicy postrzegają jako: przyjazną, miłą i pełną wzajemnej życzliwości i pomocy, pozytywną, choć czasem zachowanie innych osób psuło ja, dobrą, rodzinną, ciepłą i sprzyjającą wypowiadaniu własnych myśli i przemyśleń, i dzieleniu się doświadczeniami, nowymi umiejętnościami, luźną, swobodną,, serdeczną, gwarantująca otwartość, poczucie bezpieczeństwa, pomagająca w pracy, pełną wzajemnej życzliwości, rodzinna.
Uczestnicy warsztatów swoje osobiste korzyści z udziału w zajęciach określają następująco:
Mam nadzieję, ze uczestnictwo w tych zajęciach pomoże mi w dobrym kontakcie z dzieckiem i innymi ludźmi,
Wiadomości uzyskane w zajęciach pomogą mi lepiej spojrzeć na dziecko i jego problemy,
Zdobyłam przydatna naukę wyrażania uczuć w relacji z otaczającymi osobami,
Zajęcia wspomagają komunikację rodzic-dziecko,
Możliwość świadomego kierowania dzieckiem bez urażania go,
Inne spojrzenie na emocje mojego dziecka, większy spokój w kontakcie z nim,
udało mi się wypracować lepszy sposób na pokazanie mężowi lub dziecku, co mnie drażni, czego nie lubię, co mnie martwi, a najbardziej przydatny okazał się „język ja”,
teraz wiem, jak poprawić relacje nie tylko z dziećmi, ale i innymi osobami, dużo dowiedziałam się o komunikacji,
mam spokój wewnętrzny i duchowy, mam spojrzenie na problemy z innej perspektywy,
zauważam teraz, że mi tez się coś należy od życia, nie tylko najbliższym,
dzięki zajęciom poprawiłam wzajemne relacje z dzieckiem, uczę się jak reagować w trudnych sytuacjach, jak wykorzystać dobra atmosferę do budowania przyszłości,
mam lepszy kontakt z domownikami,
pogłębiłam swoją wiedzę,
utwierdziłam się, że w wielu sytuacjach właściwie postępuję z moim dzieckiem,
wzbogaciłam siebie
lepiej poznałem siebie i innych,
nauczyłam się nazywać uczucia i kontrolować zachowania,
wiele pomysłów na nowe rozwiązania, które chcę wprowadzać w życie,
zaczęłam większą uwagę zwracać na to, co i jak mówię do dzieci, udaje mi się unikać presji i wrzasków,
jestem bardziej zadowolona z siebie i szczęśliwa.
Rodzice zapytani o ocenę prowadzących warsztaty najwyżej oceniali postawę prowadzących wobec uczestników- w skali od 1 do 6 na 5,95. Następnie wysoko ocenili umiejętności dydaktyczne- na 5,9, a także fachowość- na 5,87 i atrakcyjność prowadzenia zajęć- na 5,6.
Dobór kryteriów oceny prowadzących był z naszej strony powodowany chęcią uzyskania informacji, jak jesteśmy postrzegane, w czym możemy się rozwijać, by prowadzić zajęcia możliwie w jak najlepszej atmosferze, z życzliwą postawa wobec uczestników, ciekawymi metodami, jak najbardziej fachowo.
Rodzice zapytani o to, które wg nich zajęcia będą im najbardziej przydatne odpowiadali najczęściej, iż te, które dotyczyły karania i wdrażania do samodyscypliny, a następnie zajęcia dotyczące wyrażania własnych uczuć, wdrażania do samodzielności, odklejania etykietek, pochwał. Około 1/5 rodziców podawało, iż przydatne są wszystkie zajęcia.
W ankietach do rodziców umieściłyśmy też pytanie, co zmieniliby rodzice w warsztacie, a rodzice wyrazili takie oczekiwania tematyczne:
kłócenie się i bicie dzieci,
zazdrość między dziećmi,
sztuka motywacji, nagradzania,
rywalizacja rodzeństwa,
praca nad osobistymi przykładami, a nie książkowymi,
więcej o pochwałach i etykietach,
zwiększenie liczby zajęć na 7-10,
zaproszenie do współpracy ojców,
jak sytuacja rodzinna wpływa na wychowanie dzieci,
więcej zadań domowych,
więcej o wyrażaniu uczuć.
Na koniec pytałyśmy o refleksje własne uczestników i oto wybrane:
chociaż domownicy nie widzą jeszcze efektów moich zajęć, myślę, ze z biegiem czasu zauważą,
polecę te zajęcia innym,
zajęcia powinny być szerzej rozpropagowane,
każdy nauczyciel powinien uczestniczyć w podobnych warsztatach,
zajęcia powinny być obowiązkowe dla każdego rodzica,
mogłam skonfrontować swoje metody wychowawcze z metodami innych,
chciałabym, żeby mój mąż uczestniczył w zajęciach,
zajęcia były bardzo interesujące,
jestem zadowolona, bo zajęcia wniosły w moje życie wiele dobra,
nie jest łatwo wprowadzać w życie zdobyte wiadomości, pomału, niewielkimi kroczkami wszystko jest możliwe,
zajęcia były prowadzone w przyjaznej atmosferze, każdy miał możliwość wypowiedzi, z żartami było wesoło,
mam ogromną ochotę wziąć udział w kolejnych warsztatach,
kurs był bardzo pomocny zarówno dla osób mających własne dzieci, jak i dla przygotowujących się do bycia rodzicem
bardzo przydatne było prowadzenie kursu przez dwie osoby, różniące się między sobą, dzięki czemu mieliśmy możliwość poznać różne zdania i opinie na dany temat,
wiele można dokonać przez niewielkie zmiany w myśleniu, postępowaniu,
miałam bardzo dobrą okazję zrozumieć dziecko,
aby osiągnąć sukces, trzeba przejść etapy, utrwalać wprowadzane metody,
cały warsztat okazał się dla mnie cenny pod względem praktycznym,
miałam odskocznię od codzienności,
chciałabym pogłębiać swoją wiedzę na podobnych kursach w Poradni,
nawet, gdy się wydaje, że nie ma problemów z dzieckiem, warto uczestniczyć w tych zajęciach.
Przeprowadzone ankiety pokazują, iż rodzice bardzo dobrze przyjmują „Szkołę dla rodziców i wychowawców”, utożsamiają się z jej ideą, doceniają jej wartość, starania prowadzących, efekty podejmowanych starań.
Trzeba to zaznaczyć, że na pytania w ankiecie odpowiadali tylko ci rodzice, którzy dotrwali do końca szkolenia, zakończyli je. Nie ma natomiast informacji od rodziców, którzy zrezygnowali z zajęć - co było ich przyczyną rezygnacji. Oficjalnie rodzice podają, iż uczestnictwo uniemożliwiła choroba własna i dziecka, praca zawodowa, sprawy rodzinne. Z rozmów prowadzonych z rezygnującymi ze szkolenia rodzicami, tymi, którzy nie zaniechali dalszego kontaktu terapeutycznego, wynika, że nie odpowiadała im formuła: siedzenie w kręgu, mówienie na forum, opowiadanie o osobistych trudnościach, czasem obecność kogoś znajomego.
5. Wnioski do pracy edukacyjnej z rodzicami realizowanej w ramach „Szkoły dla rodziców i wychowawców”
Warsztaty psychologiczne „Szkoła dla rodziców i wychowawców” bez wątpliwości mają wysokie walory edukacyjne i wspierają rodziców i wychowawców w rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych. Praca rodziców w grupie umożliwia im wymianę wzajemnych doświadczeń, dostosowanie poznanych metod do indywidualnych potrzeb. Sprzyja wytrwaniu w treningu- w kontakcie indywidualnym rodzice często rezygnują z wysiłku. Rodzice uczą się miedzy sobą, a obserwacje i spostrzeżenia jednych, przydają się drugim. W trakcie zajęć grupowych uczestnicy przekonują się, że nie są gorsi od innych, nabierają do siebie zaufania, znajdują porozumienie i oparcie. Rośnie ich poczucie wartości, nabierają przekonania, że są dobrymi rodzicami. Wzajemne pytania pozwalają na dokładne przyjrzenie się własnemu postępowaniu i zrozumieniu go. W grupie łatwiej jest wprowadzać zmiany we własnym życiu. Można jawnie podglądać cudze próby radzenia sobie z trudnościami, omawiać swoje, sprawdzać efektywność podpowiedzianych rozwiązań. W grupie uczestnicy zajęć czują się wzajemnie dopingowani, a zadania domowe i ich relacjonowanie na kolejnych zajęciach powoduje, że trzeba stawać się systematycznym i wytrwałym.
Grupa ma to szczególne znaczenie, że wytwarzają się w niej więzi, sympatie, a przyjemniej i łatwiej podejmować zmiany w dobrej atmosferze. Nowe zachowania zaczynają się kojarzyć z dobrym, miłym samopoczuciem, co ma znaczenie na ich utrwalanie się.
W grupie rośnie motywacja do budowania bliższych, bardziej serdecznych, pełnych miłości i zrozumienia relacji w rodzinie.
Przeprowadzona ankieta wskazuje na duże zapotrzebowanie ze strony rodziców na szkolenie i kontynuowanie edukacji na kolejnych kursach. Rodzice są szczególnie zainteresowani problematyką relacji rodzeństwa, rozwiązywania konfliktów, budowania porozumienia, a także - zaproszenia do współpracy ojców. Mężczyźni na prowadzonych w Poradni kursach byli wyjątkami, z reguły na jednym kursie było góra dwu ojców. Matki często wyrażały ubolewanie, że ojcowie nie chcą się szkolić, uważają warsztaty za fanaberie, niepotrzebne, a wychowanie to rzecz „babska”.
Wydaje się, że dotychczas prowadzona promocja kursu, adekwatna do możliwości organizacyjnych prowadzących, jest dobra. Informacja o kolejnych edycjach warsztatu każdorazowo dociera do szkół w formie ogłoszenia dla rodziców i informacji dla nauczycieli- wychowawców. Plakat informujący o naborze na warsztat jest prezentowany w poradni na tablicy ogłoszeń, dostępnej dla wszystkich rodziców i nauczycieli korzystających z naszych usług, a pracownicy zapraszają do udziału w kursie rodziców pozostających w kontakcie indywidualnym. Informacja o naborze na szkolenie w „Szkole...” umieszczona jest także na stronie internetowej Poradni. Współpracujemy także z lokalna prasą, dzięki czemu idea „Szkoły...” popularyzowana jest w mediach lokalnych. Jeśli idzie o promocję warsztatu przyjęliśmy, iż najlepszą reklamę kursowi mogą zrobić zadowoleni rodzice i ich prosimy o zachęcanie innych do udziału w zajęciach.
Wychodząc na przeciw oczekiwaniom i potrzebom rodziców przygotowujemy się do uruchomienia w nowym roku szkolnym kolejnych warsztatów, będących kontynuacją szkoły „Budowanie porozumienia między dziećmi”. Będą mogli wziąć w nich udział rodzice, którzy ukończyli kurs podstawowy „Szkoła...”, ponieważ stanowi on podbudowę teoretyczna i praktyczną dla kursu
„ Budowanie porozumienia...”
Inicjujemy też nadal spotkania comiesięczne grupy wsparcia dla rodziców, zachęcając do udziału w nich absolwentów „Szkoły...”.
By zwiększyć dostępność kursu dla wszystkich rodziców uruchamiamy w drugim semestrze roku 2006/7 niemalże równolegle dwa kursy- jeden w porze popołudniowej, a drugi w dopołudniowej.
Ważną inicjatywą było zaproszenie do współprowadzenia warsztatów młodszych stażem koleżanek- do prowadzenia VIII, IX i X edycji „Szkoły..” włączyła się Agnieszka Zaród, a XI wraz z Elżbietą pokorny poprowadzi paulina Waligóra. Przygotowanie do prowadzenia zajęć większej liczby osób oznacza, iż zajęcia będą częściej realizowane, bardziej dostępne dla uczestników.
Korzystne zdaje się być prowadzenie zajęć w duecie- tak, ze względu na uczestników, jak i na prowadzące.
Prowadzący mają też możliwość superwizowania zajęć bezpośrednio po zajęciach, a także w ramach świeżo utworzonej grupy wsparcia dla realizatorów, która spotyka się raz w miesiącu w Krakowie w Fundacji Dialog i prowadzona jest przez małopolską liderkę „Szkoły...” Jolantę Basistową.
4. Wnioski do pracy edukacyjnej z rodzicami realizowanej w ramach „Szkoły...” w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Tarnowie
Zdobyte dotychczas doświadczenia w organizowaniu naboru i prowadzeniu zajęć „Szkoła...” pozwalają na wysnucie następujących wniosków:
należy kontynuować nabór poprzez informacje wewnątrz Poradni, jak i przez informacje medialne, internetowe i kierowane poprzez pedagogów do szkół,
należy rozważyć opracowanie ulotki informacyjnej o kursie, która byłaby dostępna dla rodziców i wychowawców i zawierała ogólne informacje o szkoleniu,
w ramach promocji kursu można nawiązać stałą współpracę z którymś lokalnym czasopism i poprosić o patronat medialny
Należy utrzymać prowadzenie zajęć przez dwie osoby, prowadzić superwizje zewnętrzne prowadzonych zajęć,
Można rozważyć wydłużenie kursu podstawowego z 6 na 7,8 zajęć,
Wskazana jest kontynuacja grupy wsparcia dla rodziców- absolwentów „Szkoły…”
W okresie mniejszego „ruchu” klientów w Poradni należy zespołowo przygotować scenariusze zajęć kursu „Budowanie porozumienia między dziećmi”, by przeprowadzić nabór i szkolenie w nowym roku szkolnym.
Szczególną uwagę można skoncentrować na zachęceniu do udziału w zajęciach wychowawców, którzy będą umieli zachęcić później do szkolenia rodziców swych uczniów
Bibliografia:
A.Faber, E. Mazlish. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały; jak słuchać, żeby do nas mówiły. Media Rodzina Poznań 1992
A.Faber, E. Mazlish. Rodzeństwo bez rywalizacji. Media Rodzina Poznań 1993
A.Faber, E. Mazlish. Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci. Media Rodzina Poznań 1994
A.Faber, E. Mazlish. Jak mówić, żeby dzieci uczyły się w domu i w szkole. Media Rodzina Poznań 1996
A.Faber, E. Mazlish. Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały, jak słuchać, żeby z nami rozmawiały Media Rodzina Poznań 2006
T.Gordon Wychowanie bez porażek. Instytut Wydawniczy PAX 1991
T.Gordon Wychowanie bez porażek w praktyce. Instytut Wydawniczy PAX 1994
J. Sakowska Szkoła dla Rodziców i wychowawców. CMPPP Warszawa 1999.
J. Sakowska Szkoła dla Rodziców i wychowawców cz.II CMPPP Warszawa 2003.
J. Basistowa, K. Zawadzka. Szkoła dla rodziców i wychowawców. Dominikański Ośrodek Wspierania Rodzin, Kraków 2005
Informacje dotyczące historii „Szkoły...” pochodzą ze strony CMPPP http://www.cmppp.edu.pl/szkoladlarodzicow/kalendarium/
„Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci” Media rodzina 1988 s. 14
„Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci” Media rodzina 1998
„Szkoła dla rodziców i wychowawców” Jolanta Basistowa- Dominikański Ośrodek wspierania Rodzin, Kraków 2005
cytuję tutaj wybrane wypowiedzi uczestników warsztatów
16