Powstanie i rozwój gospodarki światowej
Gospodarka światowa to zbiór różnych podmiotów (w tym gospodarek narodowych) prowadzących działalnością gospodarczą na różnych poziomach - regionalnym, ponadregionalnym, międzynarodowym i globalnym, oraz sieć powiązań i współzależności między nimi.
Gospodarkę światową można rozpatrywać w różnych aspektach:
aspekt geograficzny - gospodarka obejmujaca całe regiony świata, zajmuje się wymianą handlową i przepływem czynników wytwórczych z uwzględnieniem różnych barier i granic;
aspekt ekonomiczny - dotyczy zależności między różnymi podmiotami, związanych z procesami produkcji, transportu, sprzedaży; uwzględnia kategorie popytu globalnego oraz rynków zbytu;
aspekt czasowy - polega na uwzględnieniu w analizach zmienności w czasie składowych gospodarki światowej;
aspekt systemowy - polega na rozpatrywaniu zagadnienia gospodarki światowej jako zbioru niezależnych kultur i systemów politycznych,
W kształtowaniu się gospodarki światowej ogromną rolę odgrywają prawidłowości, wyznaczające kierunek rozwoju systemu. Do najistotniejszych należą:
tendencja do otwierania się systemów gospodarczych poszczególnych państw i ich grup; jedną z przyczyn tego procesu jest szukanie coraz to nowych substytutów dla produkowanych wyrobów;
ułatwiony przepływ wiedzy i transfer technologii dzięki, czemu możliwe jest szybsze "przenoszenie" się postępu technicznego i - co za tym idzie - szybsze zmiany w produkcji i całej gospodarce;
skłonność do naśladowania obcych wzorców, co prowadzi do unifikacji oczekiwań klientów (popytu) oraz struktury oferowanych dóbr i usług (podaży), dotyczy to w równej mierze sfery konsumpcyjnej i inwestycyjnej (produkcyjnej).
Międzynarodowe stosunki gospodarcze
1. Międzynarodowe stosunki gospodarcze
Jest to część nauk ekonomicznych zajmująca się transakcjami między krajami w dziedzinie towarów i usług w skali międzynarodowej. Obszarem nauk jest wymiar międzynarodowy, głównie kładzie nacisk na powiązania między przedsiębiorstwami, krajami w skali międzynarodowej.
2. Międzynarodowy podział pracy
Polega na specjalizacji kraju w kilku a nie we wszystkich gałęziach przemysłu. Państwo skupia się tylko na tych produktach które przynoszą najwięcej zysku i są najtańsze w ich produkcji. Pozwala to dzięki temu na obustronne spożytkowanie ich przez oba kraje. Kraje uczestniczące w wymianie międzynarodowej wytwarzają więcej dóbr. Wynika to z tego że zasoby jednego surowca są tańsze w jednym kraju z kolei droższe w drugim lub nie ma ich wcale. Dlatego produkcja jednego surowca (np. miedzi w Polsce) jest tańsza i bardziej opłacalna niż wina.
3. Specjalizacja między gałęziowa
Wymaga przynajmniej jednej gałęzi przemysłu która mogłaby zaoferować produkty finalne. Czego efektem jest wymiana międzynarodowa produktów finalnych z różnych dziedzin. Za przykład można podać wymianę samolotów na samochody, czy chleba na komputery.
4. Specjalizacja wewnątrz gałęziowa
Ta zaś rozwija się na bazie już istniejących struktur przemysłowych. Specjalizacja wewnątrz gałęziowa dzieli się na charakter Poziomy i Pionowy.
Charakter poziomy koncentracja na różnych wyrobach w ramach tej samej gałęzi przemysłu, przykładem może być produkcja samolotów wojskowych i pasażerskich.
Charakter pionowy każdy z krajów produkuje inne komponenty, zaś produkt finalny jest w jednym z tych krajów. Przykładem mogą być urządzenia elektroniczne.
5. Gospodarka światowa (cechy)
Posiada charakter wielopłaszczyznowy
Wzrost znaczenia podmiotów międzynarodowych i transnarodowych
Wzrost znaczenia specjalizacji wewnątrz gałęziowych
Wzrost znaczenia handlu światowego
Spadek znaczenia przemysłu, kosztem wzrostu usług
Nasilenie się procesu globalizacji
Zanik znaczenia gospodarki narodowej
6. Doktryna słusznej ceny
Jej zdaniem handel może być korzystny jedynie gdy jest realizowany po słusznej cenie. Polega to na tym że cena miała pokrywać koszty produkcji. Cena ta miała kształtować sprawiedliwy zysk na rynku.
7. Merkantylizm (protekcjonizm)
Popierał ingerencję państwa w procesy gospodarcze. Państwo miało pełnić kontrolę nad gospodarką. Źródłem bogactwa gospodarki miały być kruszce szlachetne. Prowadzono w szerokim zakresie eksport towarów, nakładano cła na importowane towary. Chroniono państwowe spółki. Popierano wywóz własnych towarów przy ograniczeniu importu w celu otrzymania nadwyżki złota. Ogólna nadwyżka złota prowadziła do narastania kryzysu a przez co do upadku koncepcji merkantylizmu.
8. Teoria kosztów absolutnych Adama Smitha
Zdaniem Smitha jeżeli jeden z krajów nie odnosi żadnych korzyści z handlu zagranicznego a co więcej ponosi straty to oczywiste jest to że nie angażuje się w rozwój handlu zagranicznego. Za przyczyny różnic wskazuje on zasoby naturalne lub nabyte jakie dane państwo posiada i może się nim posłużyć w procesie wymiany zagranicznej w ramach handlu międzynarodowego. Za kryterium wyboru specjalizacji Smith uważa różnice w kosztach procesu wytwarzania, czyli wydajność pracy.
Teoria zakłada że:
Nakład pracy określa koszty produkcji
Istnienie wolnej konkurencji
Nie ma barier handlowych
Eksport towarów równy jest importowi
Nie występują koszty transportu towarów
Czynnikiem produkcyjnym jest praca
9. Teoria kosztów komparatywnych Davida Ricardo
Kraje będą mogły osiągać zyski jedynie wtedy gdy wyspecjalizują się w sprzedaży i produkcji towarów które okażą się względnie najtańsze w produkcji. Tylko jeśli dany kraj posiada znaczącą przewagę w produkcji danego towaru między innym krajem ma szansę na osiągnięci zysków a przy tym dodatniego bilansu handlu międzynarodowego.
10. Psychoza lęku przed brakiem towaru
Polega na tym że dążono do uzyskania jak największej ilości dóbr, starając się oferować możliwe jak najmniej. Czyli dążenie do skupywania jak największej ilości towarów po jak najmniejszej cenie.
11. Teoria obfitości
Ceny zależą od popytu na towary oraz ich kosztów wytworzenia. Koszty wyprodukowania towarów będą niższe jeśli do produkcji będą wykorzystywane zasoby obficie występujące w danym kraju. Państwo powinno eksportować towary które były produkowane przy użyciu tanich a więc obfitych zasobów. Importowane zaś będą towary których produkcja wymaga wykorzystania drogich w danym kraju zasobów.
Rynek walutowy
Charakterystyka
Rynek walutowy - to całokształt transakcji wymiany walut, a więc transakcji kupna-sprzedaży jednej waluty za drugą.
W każdej transakcji walutowej przedmiotem obrotu (kupna i sprzedaży) są dwie waluty, które pochodzą z dwóch rożnych krajów. Walutami obcymi są nominowane w obcych jednostkach pieniężnych krótkoterminowe należności, które ze względu na swoją płynność mogą być użyte do natychmiastowej zapłaty, tzn. posiadają walor pieniądza zagranicznego.
Kurs walutowy stanowi cenę jednostki pieniężnej wyrażoną w innej walucie.
Transakcje walutowe dokonywane są za pośrednictwem banków handlowych, a w niektórych krajach również za pośrednictwem giełd pieniężnych. Stanowią one instytucjonalne formy rynku walutowego.
Funkcje rynku walutowego
Rynek walutowy spełnia w gospodarce szereg istotnych funkcji:
pozwala na porównanie krajowych cen towarów, usług i instrumentów finansowych z cenami za granicą,
zapewniając porównywalność cen w skali międzynarodowej, przyczynia się do rozwoju handlu zagranicznego poszczególnych krajów,
odgrywa pozytywny wpływ na międzynarodową wymianę handlową poprzez umożliwienie rozliczenia,
umożliwia dokonanie transferu siły nabywczej między krajem i zagranicą,
umożliwia połączenie krajowego rynku finansowego z międzynarodowym rynkiem finansowym,
pozwala na prowadzenie polityki kursowej i monetarnej przez władze monetarne.
Segmenty rynku walutowego
Zgodnie z definicją Banku Rozrachunków Międzynarodowych rynek walutowy dzieli się na dwa rynki:
rynek bieżący lub kasowy (spot market),
rynek terminowy (forward market).
Podmioty rynku walutowego
Podstawowi uczestnicy rynku walutowego to:
dealerzy bankowi i niebankowi,
spekulanci i arbitrażyści,
osoby fizyczne i firmy prowadzące działalność inwestycyjną,
banki centralne i administracja skarbu państwa,
brokerzy walutowi.
Rynek walutowy na świecie
Przez kilkadziesiąt lat międzynarodowy rynek walutowy był największym rynkiem finansowym na świecie. Pozycje tę utracił na rzecz rynku pochodnych instrumentów finansowych w 1996 r. Jego obroty w 2000 r. szacowano na około 1100 mld USD dziennie. Nastąpił więc spadek dziennych obrotów w porównaniu do 1998 r., kiedy to zanotowano rekordową wartość około 1500 mld USD. Było to spowodowane głównie przez trzy następujące czynniki:
wprowadzenie od 1 stycznia 1999 r. euro, w związku z czym z rynku zniknęło najpierw 11 walut, a w kolejnych latach euro przyjęły kolejne kraje; musiało się to odbić negatywnie na wielkości obrotów międzynarodowego rynku walutowego,
konsolidację i koncentrację w sektorze bankowym, co doprowadziło do zmniejszenia się liczby globalnych dealerów rynku walutowego,
wzrost udziału transakcji zawieranych przez brokerów elektronicznych w odniesieniu do całkowitej liczby transakcji.
Obroty międzynarodowego rynku walutowego koncentrują się głównie w kilku największych centrach finansowych na świecie, przede wszystkim w Londynie, Nowym Jorku, Tokio, Singapurze, Frankfurcie nad Menem.
Rynek walutowy
Zasady funkcjonowania rynków walutowych są identyczne jak wszystkich innych rynków (np. towarowych).
Handluje się tutaj walutami, czyli instrumentami finansowmi o najwyższym stopniu płynności. Waluty to prawnie obowiązujące środki płatnicze w danych krajach.
Rynek walutowy działa bez przerw. Otwarcie rynku w Europie zbiega się z porą zamknięcia rynków azjatyckich. Zamknięcie rynku w Europie zbiega się z kolei otwarciem notowań amerykańskich. Zamknięcie rynku amerykańskiego to otwarcie rynku w Australii, następnie w Azji itd. Tak więc o rynku walutowym można śmiało powiedzieć, że nigdy nie zasypia. Jest też zdecentralizowany pod względem geograficznym i technicznym. Nie istnieją centra finansowe, a 90% operacji odbywa się między bankami bez jakiegokolwiek pośrednictwa. Pozostałe 10% transakcji to transakcje banków z ich klientami. Można powiedzieć, że rynek dewizowy jest największym rynkiem finansowym na świecie - jego dzienne obroty sięgają w przybliżeniu 1,5 biliona dolarów.
Jest to rynek międzynarodowy, przemiotem transakcji są wszelkie waluty świata, jednak nadrzędną zasadą jest, że wszystkie kursy podaje się w odniesieniu do dolara amerykańskiego. Dominująca rola dolara wynika z faktu, że jest on podstawową walutą rozliczeń handlu zagranicznego oraz inwestycji na rynkach finansowych. Również wzajemne kursy walut innych niż dolar wyznaczane są za jego posrednictwem, przy uzyciu tzw. kursów crossowych. Polega to na przeliczeniu kwoty w jednje walucie na dolary i dopiero tej kwoty na drugą walutę.
Kursy walut
Kurs walutowy to cena jednej waluty wyrażona w jednostkach innej waluty. Kwotowania są dwustronne, to znaczy, że podawane są dwie ceny. Pierwsza, to cena po której kwotujący chce walutę kupić (BID)., a druga, to cena po której kwotujący chce sprzedać określoną kwotę waluty (OFFER lub ASK). Na przykład kwotowanie USD/PLN 4,0245/4,0265 oznacza ofertę zakupu dolarów po 4,0245 PLN oraz ofertę sprzedaży dolarów po 4,0265 PLN. Róznica pomiędzy obiema ofertami zwana jest SPREADEM.
Kursy walut teoretycznie kształtują się na podstawie czynników makroekonomicznych, wyników gospodarczych poszczególnych państw poziomu stóp procentowych itp. Jednakże podstawową rolę odgrywa prawo popytu i podaży i często kształtuje ono czasem kurs wbrew wszelkim oczekiwaniom wynikającym z długookresowych analiz makroekonomicznych. Ilość uczestników rynku jest ogromna, a motywy ich działalności nieodgadnione, dlatego też bardzo trudno jest przewidzieć poziom notowań danej waluty.
Najważniejszymi kursami rynku walutowego są:
EUR/USD
USD/GBP
USD/JPY
Maleje znaczenie kwotowań USD/DEM z uwagi na upowszechnianie się EURO w rozliczeniach handlowych. W Polsce najistotniejszymi kursami są USD/PLN oraz EUR/PLN.
Uczestnicy rynku walutowego
Uczestnikami rynku walutowego są przede wszystkim banki komercyjne. Poza nimi handlują także wyspecjalizowane firmy brokerskie, międzynarodowe domy maklerskie oraz niektóre wielkie korporacje. Poza tym odbywa się także obrót klientowski, z kontrahentami nie będącymi bezpośrednimi uczestnikami rynku, stanowiący jednak niewielką część rynku. Ważnymi uczestnikami rynku walutowego są także banki centralne. Jeszcze niedawno Narodowy Bank Polski był wręcz zobowiązany do takiego uczestnictwa, mając obowiązek interwencji w obronie kursu walutowego. Dziś już takiego obowiązku nie ma, ale działalność banku centralnego na rynku walut nadal jest istotna. Szczególnie widowiskowe są interwencje kilku banków centralnych łącznie, jak na przykład Europejskiego Banku Centralnego, Zarządu Rezerwy Federalnej i Banku Japonii w obronie euro.
Rodzaje transakcji
Zasadniczy podział instrumentarium rynku walutowego to podział ze względu na termin realizacji transakcji.
Rynek transakcji spot (spot market) obejmuje transakcje natychmiastowe, polegające na ustaleniu kursu kupna lub sprzedaży jednej waluty za inną w momencie negocjacji, podczas gdy dostarczenie tych walut następuje w drugim dniu roboczym po ustaleniu warunków transakcji. Tak więc określenie "transakcja natychmiastowa" jest nieco mylące.
Zasada rozliczania transakcji wynika z ograniczeń technicznych w przeszłości, nie istniejących już dziś w dobie powszechnej informatyzacji i jest już tylko zwyczajem rynkowym.
Rynek terminowy natomiast obejmuje transakcje, w których termin realizacji jest dłuższy niż 2 dni robocze. Jest to rynek bardzo bogaty i obejmuje transakcje forward, walutowe kontrakty futures, opcje walutowe i SWAPY walutowe oraz całą masę hybrydowych instrumentów powstających dla doraźnych potrzeb inwestorów z połączenia instrumentów podstawowych.
Alternatywne teorie wymiany międzynarodowej
Teorie neotechnologiczne - tak samo jak neoczynnikowe powstały w wyniku dalszych badań związanych z próbą wyjaśnienia licznych kwestii wynikających z paradoksu Leontiefa.
Za główny element wpływający na kształt, charakter i kierunki wymiany międzynarodowej uważa się w nich zmianę technologii - postęp techniczny.
Wprowadzenie procesu postępu technologicznego oznacza, iż stosowane rozwiązania z czasem podlegają zmianie; są zastępowane kolejnymi, bardziej wydajnymi, mniej pracochłonnymi, tańszymi w eksploatacji, bardziej ekologicznymi, itd.
Koncepcja luki technologicznej (M.Posner;1961) - zakłada, że kształt, charakter i kierunki międzynarodowej wymiany towarowej mają wpływ na występujące pomiędzy poszczególnymi krajami różnice w poziomie rozwoju technologicznego danej dziedzinie.
Luka technologiczna wyraża się w występowaniu opóźnień w wykorzystaniu przez naśladowców nowych technologii opracowanych przez twórców (o kierunkach i kształcie wymiany decydują czasowe różnice w opanowaniu określonych technologii przez poszczególne państwa)
Koncepcja opóźnienia naśladowczego (imitation lag) - sformułowana w 1961r.przez M.Posnera. Twierdził on, że przyczyną istnienia handlu międzynarodowego może być występowanie odstępu czasowego między rozpoczęciem produkcji określonego dobra w dwóch krajach
Opóźnienie popytu - odstęp czasu między pojawieniem się danego dobra w kraju, który je pierwszy wytworzył, a powstaniem na nie popytu w drugim kraju
Opóźnienie reakcji -odstęp między powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju a podjęciem jego produkcji tego towaru przez lokalnych producentów
Teoria cyklu życia produktu -sformułowana w 1966r. przez R.Vernona, w teorii tej handel międzynarodowy zależy od zmian, opartych na dyfuzji możliwości produkcyjnych, następujących w specjalizacji różnych krajów w wytwarzaniu określonego dobra.
Fazy życia produktu:
-wprowadzenia (innowacyjna) - firma-innowator wytwarza nowy produkt głównie z przeznaczeniem na rynek rodzimy
-wzrostu - na skutek dyfuzji możliwości produkcyjnych produkcja danego dobra staje się możliwa przez większą liczbę podmiotów z większej liczby krajów
-standaryzacja -technologia staje się ogólnie dostępna a produkcja jest przenoszona do państw oferujących jeszcze niższe koszty (głównie niskie koszty siły roboczej). Wytarzanie ma charakter masowy, eksporterzy z fazy drugiej stają się importerami, dotychczasowy innowator będący od dawna importerem, w międzyczasie mógł zaprzestać produkcji tego towaru w ogóle bądź wytwarzać go w formie zmienionej, z licznymi udoskonaleniami.
Koncepcja nakładającego się popytu (teoria podobieństwa preferencji; ujednoliconej struktury popytu) - sformułowana przez S.Lindera w 1961r.,odchodzi ona jeszcze dalej od modeli klasycznych: pomija całkowicie stronę podaży, a koncertuje się na popycie (ponad to odnosi się tylko do wyrobów gotowych).
Punktem wyjścia koncepcji Lindera są dwa założenia:
-kraj, który eksportuje te towary, które znajdują zbyt na rynku krajowym
-struktura popytu krajowego zależy od wielkości PKB na 1 mieszkańca.
Przyjmując te założenia Linder doszedł do wniosku, że eksport ma miejsc wtedy, gdy popyt w dwóch krajach się pokrywa.
Zgodnie z założeniem Lindera właśnie PKB na 1 mieszkańca określa preferencje konsumpcyjne mieszkańców poszczególnych krajów, a co za tym idzie ich popyt na określone kategorie dóbr.
Teoria zróżnicowania produktów - opracowana przez M.Armingtona. Według teorii zróżnicowania produktów wymiana handlowa pomiędzy krajami jest tym większa i bardziej intensywna, im większe jest zróżnicowanie (dywersyfikacja) wyrobów. Jeśli produkty stają się coraz bardziej zróżnicowane, to wielkość strumieni towarów wymienianych rośnie.
Handel wewnątrzgałęziowy ma miejsce wówczas, gdy dany kraj jednocześnie eksportuje i importuje podobne typy wyrobów.
Indeks handlu wewnątrzgałęziowego: IHW=
Przyczyny handlu wewnątrzgałęziowego:
-koszty transportu
-polityka różnicowania produktu - polega na różnicowaniu cech użytkowych oraz ceny produktów z myślą o ich sprzedaży innym grupom nabywców
-dynamiczne korzyści skali - korzyści polegające na obniżeniu średnich kosztów produkcji danego dobra w wyniku jego długoletniego wytwarzania
-nie jest on na ogół przedmiotem kontrowersji w dziedzinie polityki handlowej
W modelu handlu wewnątrzgałęziowego podstawa wymiany jest związana z trzema czynnikami:
-zróżnicowaniem dóbr
-korzyściami skali
-konkurencją niedoskonałą
Korzyści skali - efekt specjalizacji, czyli koncentracji na wytwarzaniu wyłącznie określonych dóbr albo usług; Mogą mieć charakter:
-zewnętrzny - wynikają z możliwości obniżki przeciętnych kosztów przez dane przedsiębiorstwo nie w wyniku zwiększenia rozmiarów jego produkcji, ale wielkości produkcji całej branży,
-wewnętrzny - wynikają ze specjalizacji: poziomej (wydłużenie serii produkcyjnych gotowych wyrobów); pionowej (wytwarzanie komponentów oraz podzespołów określonych wyrobów w różnych fabrykach)
-statyczny - wynika z lepszego wykorzystania dostępnego aparatu wytwórczego i zasobów kapitałowych, zatrudniania bardziej wykwalifikowanych pracowników, zmian w systemach zaopatrzenia, itd.
-dynamiczny - wiążą się z wprowadzeniem całkowicie nowych technologii i metod produkcyjnych, systemów zaopatrzenia, z postępem technicznym; skutkują zazwyczaj rozpoczęciem wytwarzania wyrobów nowych generacji, lepszych jakościowo i możliwością obniżki kosztów procesu produkcyjnego
MIĘDZYNARODOWE PRZEPŁYWY CZYNNIKÓW PRODUKCJI (PRACY I KAPITAŁU)
Międzynarodowy przepływ kapitału- wszelkie ruchy kapitału, które swoje statystyczne odzwierciedlenie znajdują w bilansie obrotów gospodarczych z zagranicą i są ujmowane w rachunku bilansu płatniczego danego kraju.
Wyróżnia się:
przepływy kapitału o szerokim znaczeniu
przepływy kapitału o wąskim znaczeniu
Do przepływów kapitału w szerokim znaczeniu zalicza się: transakcje kapitałowe dokonywane przez bank centralny praz inne podmioty np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, banki komercyjne.
Przepływ kapitału w wąskim znaczeniu definiuje się jako ruch kapitału podejmowany z motywem zysku przed podmioty gospodarcze inne niż bank centralny.
Ze względu na okres, na jaki następuje przewóz lub wywóz kapitału, ruchy kapitału dzielimy na:
krótkoterminowe - jeżeli okres spłaty wywiezionego lub przywiezionego kapitału nie przekracza jednego roku
długoterminowe - jeżeli okres ten jest dłuższy niż jeden rok
Przyjmując za kryterium wywozu kapitału jego pochodzenie, wyróżnia się:
kapitał ze źródeł publicznych
kapitał ze źródeł prywatnych
Do źródeł publicznych zalicza się wszelkiego rodzaju agendy rządowe, budżety lokalne oraz budżety organizacji międzynarodowych.
Przepływ kapitału ze źródeł prywatnych obejmuje wszelkie formy wywozu kapitału przez przedsiębiorstwa, banki komercyjne oraz osoby prywatne.
Dokonując klasyfikacji międzynarodowych przepływów kapitału według formy wywożonego kapitału, można wyróżnić:
lokaty na rynku walutowym
kredyty handlowe
kredyty finansowe
inwestycje portfelowe
inwestycje bezpośrednie
LOKATY NA RYNKU WALUTOWYM - polegają na inwestowaniu kapitału za granicą np. depozyty bankowe w celu wykorzystania istniejących między poszczególnymi krajami różnic w stopach procentowych, a także różnic kursowych i tym samym osiągnięcia zysku większego, niż byłoby to możliwe, inwestując na rynku krajowym.
KREDYTY HANDLOWE - to kredyty związane bezpośrednio z wymianą towarową. Są one udzielane importerowi przez eksportera i mają na celu zwiększenie konkurencyjności danego towaru.
KREDYTY FINANSOWE - nie są związane z zakupem towarów czy też innym wykorzystaniem celowym. Tę formę pożyczek finansowych przybierają przede wszystkim kredyty udzielane przez banki, czasami również przez agendy rządowe czy organizacje międzynarodowe.
ZAGRANICZNE INWESTYCJE PORTFELOWE - są to lokaty kapitału w zagraniczne papiery wartościowe, głównie w akcje i obligacje. W odróżnieniu od bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zagraniczne inwestycje portfelowe są podejmowane bardziej w celu uzyskania przychodów z zainwestowanych środków lub zysków kapitałowych, niż w celu sprawowania efektywnej kontroli i zarządzania przedsiębiorstwem.
Teoria portfolio - inwestor może osiągnąć wyższą stopę zysku przy danym ryzyku lub daną stopę zysku przy mniejszym ryzyku, jeżeli będzie dysponował zróżnicowanym portfelem akcji.
BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE (BIZ) - inwestycje dokonywane w kraju innym niż kraj pochodzenia inwestora, polegające na ulokowaniu kapitału (z reguły długoterminowego) w przedsiębiorstwie zagranicznym w celu uzyskania efektywnej kontroli zarządzania tym przedsiębiorstwem i osiągania z tego tytułu zysków.
Zachęty inwestycyjne - środki, które dostarczają wymiernej, ekonomicznej korzyści przedsiębiorstwu lub określonej kategorii przedsiębiorstw i są przyznawane przez państwo w celu zachęcenia firm do postępowania w określony sposób.
Pojęcie promocji bezpośrednich inwestycji zagranicznych pojawiło się dość późno, ponieważ dopiero w latach 80. XX wieku. Pierwsi na znaczenie promocji BIZ zwrócili uwagę L. T. Wells i A. G. Wint, którzy wskazali na podobieństwo konkurencji między przedsiębiorstwami a państwami zabiegającymi o przyciągnięcie inwestorów zagranicznych. Promocje BIZ zdefiniowali jako działania koncentrujące się na rozpowszechnianiu informacji i budowaniu pozytywnego wizerunku lokalizacji, a także obsłudze zainteresowanych inwestorów. Działania promocyjne są realizowane zazwyczaj przez agencje promocji inwestycji (API). Zadania realizowane przez API koncentrują się na czterech obszarach:
budowaniu wizerunku kraju jako atrakcyjnego miejsca do lokalizacji inwestycji
bezpośrednim docieraniu do inwestorów
obsłudze inwestorów, która nabiera znaczenia w momencie, gdy przedsiębiorstwo jest zdecydowane na wybór lokalizacji
działania na rzecz poprawy klimatu inwestycyjnego
Dwie podstawowe formy BIZ:
inwestycje typu greenfield
inwestycje w postaci fuzji i przejęć
Inwestycje typu greenfield są charakterystyczne dla krajów rozwijających się i polegają na tym, że inwestor zagraniczny buduje zakład w kraju goszczącym od podstaw.
Inwestycje w postaci fuzji i przejęć dominują w krajach rozwiniętych i następują najczęściej poprzez nabycie kontrolnego pakietu akcji przez jeden podmiot w drugim lub wspólną decyzję obu podmiotów o połączeniu swojej działalności, przy czym podmioty te są zlokalizowane w różnych krajach.
Do najpopularniejszych teorii wyjaśniających przepływy kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych zaliczamy:
teorię przewag monopolistycznych
teorię międzynarodowego cyklu życia produktu
teorię lokalizacji
teorię internalizacji
eklektyczną teorię międzynarodowej produkcji
TEORIA PRZEWAG MONOPOLISTYCZNYCH - zakłada, że przedsiębiorstwa są gotowe ponieść dodatkowe koszty związane z podjęciem działalności gospodarczej za granicą, jeżeli w ten sposób efektywniej wykorzystują posiadane aktywa.
TEORIA MIĘDZYNARODOWEGO CYKLU ŻYCIA PRODUKTU - zakłada, że cykl życia produktu składa się z trzech faz.
W pierwszej fazie, zwanej fazą produktu innowacyjnego, wytwarzany przez przedsiębiorstwo produkt ulega ciągłym modyfikacjom technologicznym i użytkowym, jest wytwarzany w niewielkich ilościach na rynek kraju wysoko rozwiniętego, w którym przedsiębiorstwo zlokalizowało produkcję. Pod koniec tej fazy rozpoczyna się niewielki eksport do krajów o równie wysokim poziomie gospodarczym.
Druga faza to faza dojrzewania produktu, w której producent dąży do osiągnięcia korzyści skali poprzez umasowienie produkcji, obniżenie kosztów i zmniejszenie cen, którym towarzyszy rosnący popyt. Następuje zmniejszenie produkcji w kraju macierzystym, a przedsiębiorstwo zakłada filie w drodze inwestycji bezpośrednich w krajach rozwiniętych gospodarczo.
W trzeciej fazie, określanej mianem fazy standaryzowanego produktu, następuje całkowita standaryzacja produktu. Przedsiębiorstwo zostaje zmuszone do lokalizacji produkcji w krajach rozwijających się, gdzie ceny czynników wytwórczych są niższe.
TEORIA LOKALIZACJI -opiera się w głównej mierze na neoklasycznej teorii handlu zagranicznego. Pomija jednak założenie doskonałej konkurencji i określa determinanty wpływające na wybór miejsca lokalizacji bezpośredniej inwestycji zagranicznych.
TEORIA INTERNALIZACJI - odwołuje się do tezy głoszącej, że wszystkie inwestycje bezpośrednie oraz powstanie przedsiębiorstw multinarodowych można sprowadzić do problemu niedoskonałości rynku i zjawiska zastępowania rynku zewnętrznego rynkiem wewnętrznym.
EKLEKTYCZNA TEORIA MIĘDZYNARODOWEJ PRODUKCJI - stanowi syntezę teorii przytoczonych wcześniej. Jej twórca, J. H. Dunning, zakłada, że warunkiem podjęcia zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest jednoczesne wystąpienie trzech elementów:
posiadania specyficznych przewag, którymi nie dysponują innej przedsiębiorstwa działające na rynku zagranicznym
wykorzystania tych przewag bezpośrednio, a nieudostępniania ich innym firmom
korzystnego ulokowania produkcji za granicą
Teoria eklektyczna , zwana powszechnie paradygmatem OLI, dokonuje dokładnej systematyzacji czynników determinujących BIZ, dzieląc je na trzy grupy:
specyficzne przewagi własnościowe
specyficzne przewagi internalizacji
specyficzne przewagi lokalizacyjne
Raje, oazy lub azyle podatkowe - to nazwy używane w stosunku do krajów lub obszarów, w których są stworzone zachęcające warunki podatkowe zarówno w stosunku do prowadzenia działalności gospodarczej, jak też lokowaniu kapitałów.
Niezależnie od typu oaz podatkowych można mówić o ich charakterystycznych cechach, do których należą:
całkowicie poufny charakter informacji handlowych i finansowych
brak opodatkowania dochodów lub dogodne opodatkowanie dochodów
minimum formalności podczas zakładania i prowadzenia spółek
brak wymogów odnośnie kontroli dewizowej, sprawozdań podatkowych i księgowych
symboliczne opłaty za rejestrację spółki oraz stałe opłaty roczne za funkcjonowanie spółki
możliwość zastrzeżenia anonimowości co do osoby udziałowca
stosunkowo stabilna sytuacja polityczna i gospodarcza
elastyczne prawo
wykorzystanie nowoczesnych środków przekazu informacji
Typy oaz podatkowych:
oaza pełna - funkcjonujące na zasadzie świadczenia usług bankowych, doradztwa finansowego i organizowania kontraktów finansowych np. Bermudy, Malta
oaza ograniczona - specyficzna oaza dla pewnego typu spółek lub dochodów; ten typ cieszy się dużą sympatią podatników np. Luksemburg, Panama
oaza, w której występują tylko niektóre cechy, przy zachowaniu w tym kraju normalnego systemu podatkowego, np. Liberia
Bilans płatniczy
Bilans płatniczy- jest zestawieniem wszystkich płatności dokonanych w danym okresie między rezydentami krajowymi a zagranicą. Bilanse płatnicze są sporządzane przez banki centralne poszczególnych krajów według metodologii MFW, zawsze na koniec roku kalendarzowego, a zazwyczaj także na koniec każdego miesiąca.
Wiedza o sytuacji płatniczej kraju jest niezbędna do podejmowania racjonalnych decyzji na szczeblu centralnym oraz pomaga w ocenie ryzyka kursowego i ryzyka zmian stóp procentowych, a zatem podstawowych norm sterujących.
Struktura bilansu płatniczego przedstawia się następująco:
Rachunek bieżący obejmuje pięć grup transakcji:
Wpływy z eksportu i wypłaty na import towarów
Wpływy z eksportu i wypłaty na import usług (tradycyjnie istotną rolę odgrywają tu usługi transportowe, spedycyjne i logistyczne, poza nimi usługi finansowe, ubezpieczeniowe, turystyka, rozmaite zyskujące na znaczeniu usługi z otoczenia biznesu, np. centra obliczeniowe, audyt, księgowość,…)
Dochody od majątku ulokowanego za granicą i dochody od majątku zagranicy ulokowanego w kraju (transfer zysków, dywidendy, czynsze dzierżawne, otrzymane i zapłacone odsetki)
Transfery (obejmują m.in. pomoc zagraniczną, składki do organizacji międzynarodowych, bieżące koszty obsługi długu zagranicznego, koszty utrzymywania ambasad, przekazy od emigrantów, renty, emerytury i stypendia)
Pozostałe obroty niesklasyfikowane (saldo skupu i sprzedaży walut obcych w kantorach i kasach banków)
Rachunek kapitałowy i finansowy:
Rachunek kapitałowy (przedstawia rozliczenie wpływów i wypłat z tytułu: transferów kapitałowych, np. darów i środków pomocy bezzwrotnej wyraźnie przeznaczonych na finansowanie środków trwałych lub umorzeń długu, nabywania lub zbywania aktywów niefinansowych i nieprodukcyjnych praw własności do patentów, praw autorskich, znaków handlowych, itp.)
Rachunek finansowy (aktywa i pasywa finansowe, w skład których wchodzą inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe i pozostałe).
Inwestycje bezpośrednie odzwierciedlają przepływy finansowe z tytułu zakupu lub sprzedaży akcji (kapitał akcyjny) lub udziałów (pozostały kapitał) w przedsiębiorstwach zagranicznych przez inwestorów krajowych i w przedsiębiorstwach krajowych przez inwestorów zagranicznych. Dodatnie saldo pozycji „inwestycje bezpośrednie” pokazuje, że dany kraj jest importerem tego rodzaju kapitału netto.
Inwestycje portfelowe dzielą się na :
Transakcje udziałowymi papierami wartościowymi (akcje)
Transakcje dłużnymi papierami wartościowymi (obligacje, skrypty dłużne, instrumenty rynku pieniężnego i pochodne instrumentów finansowych)
Pozostałe inwestycje obejmują kredyty otrzymane i udzielone oraz zmiany aktywów i pasywów z tytułu transakcji w zakresie: gotówki w kasach banków, rachunków bieżących lokat i depozytów oraz pozostałych należności i zobowiązań zagranicznych.
Saldo błędów i opuszczeń- w tej pozycji są ujmowane transakcje, które uchwycił wprawdzie system bankowy, ale nie daje się ich przyporządkować do żadnej z wyżej wymienionych grup transakcji.
Pozycje finansujące- są to oficjalne aktywa rezerwowe, kredyty otrzymane z MFW i tzw. Exceptional financing, tj. operacje mające na celu restrukturyzację lub redukcję długów.
Wszystkie transakcje dzielą się dwa rodzaje:
Autonomiczne- obejmują rachunek bieżący, rachunek kapitałowy i finansowy, saldo błędów i opuszczeń. Są przeprowadzone przez wszystkie podmioty biorące udział w obrotach zagranicznych. Suma tych transakcji, zarówno bieżących jak i kapitałowych, daje saldo bilansu płatniczego(dzięki niemu można już formułować wstępne wnioski o sytuacji płatniczej danego kraju). Jeżeli saldo transakcji autonomicznych jest dodatnie tzn. że do kraju wpłynęło więcej walut obcych niż rezydenci krajowi wydali za granicą. Nadwyżka przejmowana jest zazwyczaj przez bank centralny i lokowana za granicą, powiększając oficjalne rezerwy walutowe. Kiedy suma transakcji autonomicznych jest ujemna, bank centralny dostarcza potrzebną ilość dewiz, sprzedając je na krajowym rynku walutowym i redukując w ten sposób oficjalne rezerwy walutowe.
Wyrównawcze- operacje banku centralnego, których celem jest równoważenie bilansu płatniczego, a których treścią jest zmiana stanu rezerwy walutowych.
Bilans rozrachunków bieżących- jest podstawową wielkością ekonomiczną, która opisuje równowagę zewnętrzną danej gospodarki. Najistotniejszą częścią bilansu rozrachunków bieżących jest bilans handlowy, który wraz z bilansem usług odzwierciedla bieżące przepływy pieniądza między krajem a zagranicą związane z funkcjonowaniem sfery realnej gospodarki. Nadwyżka na rachunku bieżącym oznacza przewagę oszczędności nad inwestycjami w sferze realnej, a zatem definiuje dany kraj jako eksportera kapitału netto. Inwestycje te mogą przybrać formę: bezpośrednich, portfelowych lub odpływu kapitału krótkoterminowego.
Bilans kapitałowy i finansowy wraz z saldem błędów i opuszczeń obejmuje drugą, obok bieżących, grupę transakcji autonomicznych.
Pozycja „inwestycje bezpośrednie” jest najsilniej powiązana ze sferą realną gospodarki. Inwestycje bezpośrednie, nawet w formie nabywania mniejszościowych pakietów w spółkach za granicą, są dokonywane z myślą o prowadzeniu przedsiębiorstwa, a więc o kierowaniu nim.
Inwestycje typu fuzje i przejęcia- dostarczają zwykle mniej korzyści, bo dotyczą przedsiębiorstw już obecnych na rynku, z określonym potencjałem technologicznym i ludzkim. Motywem jest często minimalizacja kosztów, czyli redukcje zatrudnienia, mniejsze inwestycje i koszty stałe. Np. transakcje prywatyzacyjne w Polsce, przejęcie przez Forda Volvo.
Inwestycje typu greenfield- powstaje nowe przedsiębiorstwo. O takie inwestycje zabiegają kraje rozwijające się. Skala korzyści z inwestycji zależy od motywów szczegółowych, jakimi kieruje się inwestor zagraniczny; jeżeli inwestor widzi korzyści tylko w niskich kosztach robocizny, to pozostaje w danym kraju tak długo, jak długo koszty te będą niskie. Np. szycie ubrań przenoszone z Polski na Białoruś.
Inwestycje portfelowe- nie są dokonywane z myślą o prowadzeniu przedsiębiorstwa za granicą. Inwestorzy kierują się zyskiem finansowym, który chcą osiągnąć na zmianach cen papierów wartościowych. Mogą mieć charakter: krótko, średnio lub długookresowy. Inwestor ma zawsze szansę szybkiego wyjścia z inwestycji, ponieważ może sprzedać posiadane aktywa na rynku kapitałowym danego kraju lub na rynku międzynarodowym.
Inwestycje portfelowe dzielą się na :
Inwestycje w instrumenty udziałowe- polegają na zakupie pakietów akcji w spółkach działających w danym kraju.
Instrumenty dłużne- to zakup zagranicznych obligacji i skryptów dłużnych. Obligacje są: emitowane przez sektor publiczny( rządowe, gminne, miejskie, itp.) i obligacje korporacyjne ( przez sektor prywatny). Dzielą się one na krótko, średnio i długookresowe.
Uzupełniający charakter mają inwestycje w instrumenty pochodne. Zagraniczny inwestor, dokonując tych inwestycji, zabezpiecza sobie z reguły możliwość bezpiecznego wyjścia z inwestycji.
Dla sytuacji płatniczej kraju inwestycje w instrumenty udziałowe są daleko mniej ryzykowne niż inwestycje w instrumenty dłużne. Dzieje się tak dlatego, że w pierwszym przypadku ryzykuje przede wszystkim inwestor zagraniczny. W przypadku inwestycji w instrumenty dłużne ryzyko jest po stronie emitenta. W przypadku inwestycji w papiery korporacyjne ryzyko inwestora sprowadza się do niewypłacalności dłużnika, a w przypadku inwestycji w papiery sektora publicznego ryzyko niewypłacalności jest o wiele mniejsze, lecz nie można go wykluczyć.
Oficjalne rezerwy walutowe- są to krótkoterminowe należności zagraniczne o wysokim stopniu płynności denominowane w walutach wymiennych. Rezerwy służą władzom monetarnym do przeprowadzania transakcji równoważących bilans płatniczy. W przypadku nadwyżki bilansu płatniczego bank centralny kupuje waluty zagraniczne za pieniądz krajowy. Rezerwy stają się w ten sposób źródłem emisji pieniądza. W przypadku deficytu bilansu płatniczego bank sprzedaje potrzebną ilość walut zagranicznych w zamian za pieniądz krajowy.
Problem równowagi bilansu płatniczego
Równowaga płatnicza zachodzi wtedy, gdy suma transakcji autonomicznych (rachunek bieżący, bilans kapitałowy i finansowy, skorygowane o saldo błędów i opuszczeń) wynosi zero.
Nie ma potrzeby wprowadzania rezerw wyrównawczych, czyli nie zmienia się poziom oficjalnych rezerw walutowych. Nadwyżka bilansu płatniczego oznacza oznacza wzrost rezerw walutowych, deficyt natomiast ich spadek.
Równowaga płatnicza (zewnętrzna) jest istotnym elementem ogólnej równowagi makroekonomicznej danego kraju. Rzeczywista lub pełna równowaga ma miejsce jeżeli równowaga formalna istnieje w ogólnych warunkach równowagi makroekonomicznej tj. wtedy, kiedy dana gospodarka rozwija się w tempie zbliżonym do potencjalnego, w pełni wykorzystuje rozporządzalne zasoby, w tym zwłaszcza zasoby pracy, finanse publiczne są zrównoważone, a inflacja znajduje się pod kontrolą.
Sposób przywracania równowagi płatniczej zależy od przyjętego reżimu polityki kursowej.
System kursu stałego zakłada aktywny udział władz monetarnych w tym obszarze.
System kursu płynnego gwarantuje (teoretycznie) automatyzm w przywracaniu równowagi. Praktycznie i w tym przypadku rola państwa jest istotna
Przywracanie równowagi płatniczej w przypadku stałego kursu walutowego
Sposoby przywracania równowagi płatniczej przy stałym kursie walutowym:
Rewaulacja (wzrost korzyści z wymiany międzynarodowej: firmy krajowe będą mniej płacić za towary importowane, a eksporterzy otrzymają więcej za swoje produkty)
Obniżenie stóp procentowych, a tym samym zwiększenie popytu globalnego (część popytu skieruje się na towary krajowe i niektóre zagraniczne)
Zwiększenie popytu globalnego poprzez politykę fiskalną (obniżenie podatków) i lub budżetową (wzrost wydatków)
Restrykcyjna polityka pieniężna i ustalenie stóp procentowych, na takim poziomie, przy którym popyt krajowy będzie niewielki, że import spadnie, eksport wzrośnie, a saldo będzie odpowiednie (prowadzi to jednak do recesji- bezrobocia, bankructw i frustracji społecznej oraz tworzą sytuację spekulacyjną i przyciągają kapitał krótkoterminowy)
Przywracanie równowagi płatniczej w przypadku zmiennego kursu walutowego
Płynny kurs walutowy- teoretycznie zwalnia państwo z troski o równowagę płatniczą; cena równowagi, która bilansuje na rynku walutowym popyt i podaż pieniądza zagranicznego.
Mechanizm przywracania równowagi płatniczej w warunkach kursu zmiennego na przykładzie:
Jeżeli w danym kraju pojawia się deficyt w handlu zagranicznym, czyli import przewyższa eksport, na rynku walutowym pojawia się niedobór walut obcych. Niedostateczna w stosunku do popytu podaż sprawia, że ceny walut obcych idą w górę, a zatem następuje deprecjacja waluty narodowej. Niższy kurs walutowy uruchamia automatycznie proces dostosowawczy w sferze realnej gospodarki. Eksporterzy otrzymują za swoje produkty więcej pieniędzy w walucie narodowej, co pozwala im obniżać ceny dewizowe i zwiększać sprzedaż- rośnie eksport. Towary zagraniczne w tym samym stopniu drożeją i popyt na nie się zwiększa.
Przywracanie równowagi płatniczej w warunkach nadwyżki eksportowej, kursu płynnego i swobody przepływów kapitałowych:
Nadwyżka eksportowa oznacza przewagę podaży walut obcych nad popytem na krajowym rynku walutowym. Jeżeli władze monetarne nie interweniują, kurs waluty narodowej rośnie. Wzrost kursu ogranicza eksport i stymuluje import, wzrost kursu podnosi atrakcyjność rynku pieniężnego dla zagranicznych inwestorów finansowych, którzy kierują się formułą:
Zif= (1+i)*(1+df)-1
Gdzie
Zif- roczna stopa zwrotu od zainwestowanego kapitału
i- stopa % w danym kraju
df- stop aprecjacji lub deprecjacji waluty danego kraju
Jeżeli w jakimś kraju stopa % wynosi 5% i waluta umacnia się o 4% w ujęciu rocznym do $, to stopa zwrotu liczona w $ wyniesie 9,2%. Inwestor finansowy porównuje tę liczbę ze stopą na rynku amerykańskim np.1,25% , kalkuluje stopień ryzyka i dokonuje lokaty. Pojawia się nowy strumień podaży pieniądza amerykańskiego, następuje dalsza aprecjacja waluty narodowej, co czyni inwestycje jeszcze bardziej opłacalnymi, kapitał napływa jeszcze szerszymi strumieniami, waluta się umacnia, powstaje typowa sytuacja spekulacyjna. Brak interwencji ze strony władz, prowadzi do tego, że procesy dostosowawcze muszą dokonać się w sferze realnej gospodarki. Eksport musi się obniżyć, a import wzrosnąć, aby zniwelować dodatnie saldo w bilansie kapitałowym. Nadwyżka handlowa zmienia się w deficyt, następuje spadek aktywności gospodarczej eksporterzy tracą rynki zagraniczne, konkurencja zagraniczna wykorzystuje swoją przewagę cenową i zdobywa większe udziały w rynku cenowym, rośnie bezrobocie, kurzy się baza fiskalna rządu, pojawiają się więc problemy finansowe.
Reasumując: system kursów płynnych gwarantuje wprawdzie automatyzm w przywracaniu równowagi płatniczej, jednak istnienie międzynarodowego rynku finansowego powoduje, że automatyzm ten może prowadzić do poważnej destabilizacji i wielkich strat w sferze realnej gospodarki.
W sytuacji nadwyżki walut obcych nad walutą narodową bank centralny może zastosować następujące instrumenty:
Przeprowadzić operację wyrównawczą i skupić część nadwyżki
Dopuścić do lekkiej aprecjacji waluty narodowej
Obniżyć stopę % w celu pobudzenia popytu krajowego, którego część skieruje się na towary importowane (także po to, aby dać sygnał rynkowi finansowemu, że bank nie dopouści do powstania sytuacji spekulacyjnej)
Środki taryfowe
Cło- opłata pobieraną przez państwo od
Przywozu,
Wywozu
Przewozu towarów
w momencie przekraczania granicy celnej.
Jest to rodzaj podatku zwiększającego cenę towaru i obniżającego jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym. Przez tworzenie bariery wartościowej importu, a tym samym powiększanie ceny przywożonego towaru, cło oddziałuje na:
Akumulację kapitału,
Tempo wzrostu gospodarczego,
Stopę zysku poszczególnych gałęzi gospodarki
Oraz zmniejsza różnice w wewnętrznych. i zewnętrznych warunkach produkcji.
Cło spełnia trzy ważne funkcje ekonomiczne:
Fiskalną- Najstarszą funkcją cła jest dostarczanie środków do budżetu państwa. Z chwilą wprowadzenia powszechnego opodatkowania dochodów funkcja fiskalna cel straciła jednak nieco na znaczeniu. W krajach rozwiniętych z ceł pochodzi zwykle mniej niż 10% dochodów budżetowych;
Ochronną- polega na tym, iż obłożone cłem towary importowane stają się droższe, a więc i mniej konkurencyjne na rynku, dzięki czemu produkcja krajowa jest mniej zagrożona. Jeśli w osłanianej branży po pewnym czasie nastąpi poprawa konkurencyjności, to cło powinno być stopniowo obniżane aż do wyeliminowania go. Można wtedy powiedzieć, że cło takie miało charakter wychowawczy. Niebezpieczeństwem w tej sytuacji może być przyzwyczajenie się chronionych cłem branż do pomocy państwa;
Ochrony bilansu płatniczego- Cła chronią również bilans płatniczy poprzez oddziaływanie na rozmiary importu. Wzrost ceł powoduje podwyżkę cen importowanych towarów i zmniejszenie popytu na nie. Importerzy płacą, więc za sprowadzane towary według obowiązującego kursu powiększonego o stawkę celną. Stosowanie ceł prowadzi, zatem do różnicowania kursu walutowego w zależności od kierunków handlu, przy czym zarówno dla eksporterów, jak i importerów polityka kursowa jest niekorzystna.
Cła należą do najstarszych instrumentów protekcji. Ich szerokie zastosowanie wynikało z tego, iż zapewniały wpływy budżetowi państwa, zwłaszcza w krajach o słabo rozwiniętych służbach ściągania podatków. Polityka celna zależy w dużej mierze od zobowiązań i uprawnień traktatowych, które wynikają z klauzul stosowanych w handlu międzynarodowym
Wyróżnia się kilka typów ceł.
Ze względu na kierunek przepływu towarów dzielimy cła na
Importowe — opłaty pobierane przy imporcie danego towaru w celu ochrony produkcji krajowej, ochrony poziomu cen wewnętrznych i dla zwiększenia dochodów państwa;
Eksportowe — pobierane od towarów sprzedawanych za granicę; mają za zwyczaj charakter fiskalny, są również stosowane w celu ograniczenia wywozu towarów (często chodzi tu o surowce lub inne dobra deficytowe na rynku krajowym);
Tranzytowe — pobierane od towarów zagranicznych przewożonych przez obszar danego kraju; rola tego rodzaju ceł w ostatnich latach znacznie zmalała, gdyż kraje tranzytowe znoszą je, licząc na korzyści z tytułu udostępniania swej sieci transportowej lub środków transportu
Kryterium podstawy wymiaru cła. Kryterium to pozwała wyróżnić stawki celne:
Ad valorem (od wartości, wartościowe) — obliczane w procentach od wartości towarów;
Ad spetiem (specyficzne, ilościowe) — ustalane w jednostkach pieniężnych w odniesieniu do jednostek miary (np. 5 PLN od tony cukru);
Mieszane (kombinowane) — połączenie cła specyficznego i wartościowego (np. cło na przywożoną odzież wynosi 1 PLN od kilograma, a dodatkowo 10% od wartości);
Alternatywne — jest to również połączenie cła specyficznego i wartościowego, jednakże na zasadzie alternatywy, a nie koniunkcji (np. 20% od wartości, lecz nie mniej niż 500 USD od sztuki importowanego samochodu).
Kryterium znaczenia gospodarczego i motywu wprowadzania:
Prohibicyjne, — których zadaniem jest niedopuszczanie na rynek lub niewy puszczanie z rynku danego kraju określonego towaru;
Preferencyjne — stosowane wobec krajów uprzywilejowanych; ochronne (protekcyjne) — zabezpieczające produkcję krajową przed konkuren cją zagraniczną przez podniesienie ceny towaru importowanego o stawkę celną;
Bojowe — stosowane w celu uzyskania ustępstw celnych ze strony partnera, do którego towarów się odnoszą;
Retorsyjne — stosowane przez dany kraj w odwecie za użycie przez inne państwo cła, na produkty pochodzące z tego kraju;
Fiskalne, — których celem jest zwiększenie dochodów budżetu państwa;
antydumpingowe (wyrównawcze) — nakładane na towary, których oferowana cena jest niższa od cen rynkowych lub kosztów produkcji w kraju eksportującym.
Kryterium charakteru zagranicznej polityki ekonomicznej:
Autonomiczne — wprowadzane z nikim nieuzgadnianą decyzją jednego państwa;
Umowne— uzgadniane między państwami, które określają poziom wprowadzanego cła, czas jego obowiązywania, zróżnicowanie asortymentowe itp.
Kryterium posiadania (lub nie) przez państwa klauzuli największego uprzywilejowania (KNU):
Minimalne — stosowane w odniesieniu do krajów, które otrzymały KNU,
Maksymalne — stosowane w handlu z krajami, które nie uzyskały KNU.
Środki nietaryfowe — para- i pozataryfowe
Środki parataryfowe. Należą do nich:
Opłaty wyrównawcze (opłaty zmienne, ang. variable levies)
Są rodzajem obciążenia importu stosowanym zamiast lub jako dodatek do normalnych ceł.
Zmieniają się one o wiele częściej niż cła (nieraz codziennie), a stosuje się je w celu podniesienia kosztów importu do pewnej ceny minimalnej.
Wielkość opłaty wyrównawczej stanowi różnica między ceną krajową a ceną importera. Ustalona administracyjnie cena krajowa jest w tym przypadku najniższą ceną, po której towar z importu może wejść na rynek wewnętrzny kraju. Jest to tzw. cena progu lub cena gwarantowana. Cena progu jest ceną wewnętrzną, przyjętą specjalnie dla potrzeb systemu opłat wyrównawczych.
Według definicji M. Guzka opłata wyrównawcza „jest to dodatnia różnica między ceną progu a ceną importową CIF powiększoną o cło i inne obciążenia (w tym podatkowe), nakładane na towar importowany”.
Opłaty wyrównawcze są restrykcyjnym środkiem ochrony rynku.
Ich celem jest niedopuszczanie do importu danego towaru po cenie niższej od ceny wewnętrznej, która gwarantuje trwałą w dłuższym okresie opłacalność produkcji krajowej danego towaru. Po wprowadzeniu opłat wyrównawczych nawet bardzo tani import nie obniża ceny krajowej.
Charakterystyczna, cechą tego środka jest zmienność, co odróżnia go od ceł, które cechuje (a przynajmniej powinna cechować) stałość w okresie obowiązywania taryfy celnej. W przypadku opłat wyrównawczych przeciwdziałanie eksportera polegające na obniżaniu cen zbytu nie ma sensu, gdyż wywoła proporcjonalny wzrost opłaty. Zmienność opłat wyrównawczych wynika z wahań cen na rynku międzynarodowym towarów importowanych. Gdy ceny te ulegają obniżeniu, opłaty wyrównawcze rosną, w przypadku przeciwnym — maleją.
Mimo iż od 1995 r. decyzją WTO opłaty wyrównawcze włączono do ceł, to w literaturze przedmiotu wciąż zaliczane są do środków parataryfowych.
Opłaty fiskalne i specjalne:
Są to różne formy obciążeń, które mogą być interpretowane jako zapłata za usługi świadczone przez aparat administracji państwowej na rzecz podmiotów zajmujących się handlem zagranicznym, np. opłaty stemplowe, statystyczne, konsularne, weterynaryjne itp.
Są one stosowane wobec towarów, które nie są produkowane w kraju importera, a mają służyć zwiększeniu dochodów budżetowych.
Dotyczą przede wszystkim towarów luksusowych o niskiej elastyczności popytu.
W niektórych przypadkach wzrost ceny krajowej tych towarów spowodowany opłatami nie ogranicza popytu na nie, a wręcz go zwiększa.
Jeżeli poziom opłat fiskalnych jest proporcjonalny do wartości świadczonych usług, to trudno je nazywać barierą polityki handlowej. Jedynie nadmierny poziom tych obciążeń może spełniać funkcję ochronną w handlu, co jednak nie jest zjawiskiem częstym.
Podatki wewnętrzne,
dodatkowe opłaty nakładane na towary importowane po ich ocleniu i różnią się one od podatków stosowanych wobec towarów produkowanych w danym kraju.
Podatki wewnętrzne mogą mieć charakter bezpośrednio obciążający zysk importera i choć formalnie nie podnoszą ceny towaru importowanćgo, to faktycznie czynią to, tyle że z pewnym opóźnieniem.
Mogą one mieć również charakter pośredni a więc wpływać na zmniejszenie zysku importera przez podniesienie ceny wewnętrznej przywożonego towaru.
Narzuty te stosuje się w celu obciążenia towarów importowanych opłatami odpowiadającymi podatkom, które w kraju importera obciążają takie same produkty krajowe, jak również w celu zwolnienia towarów eksportowanych z podatków nakładanych na takie same produkty krajowe sprzedawane na rynku wewnętrznym kraju eksportującego.
W ten sposób unika się podwójnego opodatkowania towarów biorących udział w wymianie międzynarodowej.
Podatek graniczny,
Pełni funkcje zastępczą wobec cła fiskalnego,
Ma szerszy zasięg niż cło (może obejmować wszystkie towary importowane), a jego stawka może mieć stały poziom w odniesieniu do każdego towaru. Tak było w Polsce w pierwszych latach transformacji, kiedy to podatek graniczny dotyczył wszystkich towarów i wynosił 6%. Z czasem był stopniowo redukowany i został zniesiony z początkiem roku 1997.
Podatki konsumpcyjne (akcyzy), podatki pośrednie, które obejmują towary przy sprzedaży.
Początkowo akcyzy dotyczyły przede wszystkim używek, jednak obecnie akcyzą są objęte różne przedmioty codziennego użytku.
Akcyzy pobiera się zarówno od towarów importowanych, jak i krajowych. Importer musi jednak od razu zapłacić całą sumę, natomiast producent krajowy może uzyskać odroczenie zapłaty. Ponadto akcyzę dla towarów krajowych oblicza się według ceny zbytu, a dla towarów importowanych według ceny importowej powiększonej o sumę zapłaconych ceł i opłat granicznych. Tak więc, akcyzy podwyższają cenę towaru importowanego i tym samym obniżają jego konkurencyjność lub wpływają na zmniejszanie importu, ograniczając konsumpcję. Dlatego też akcyzy stają się coraz silniejszym środkiem protekcjonizmu handlowego.
Subsydia (subwencje, dotacje),
Wszelkiego rodzaju wsparcie i świadczenia udzielane przez rząd krajowym podmiotom gospodarczym sprzedającym swoje towary za granicą.
Równają się one różnicy między wyższą ceną krajową towaru a jego niższą ceną za granicą.
Subsydiowanie umożliwia eksporterom obniżenie cen na rynku zagranicznym bez zmniejszania zysków.
Zawarta w przepisach WTO ogólna definicja subsydiowania określa subwencję jako:
„finansowy wkład rządu lub jakiejkolwiek instytucji publicznej w postaci bezpośredniego przepływu środków (darowizny, pożyczki, wkłady kapitałowe, gwarancje kredytowe),
Anulowanie lub niepobieranie podatków i innych tego typu obciążeń,
Dostarczanie przez rząd dóbr lub usług”.
Subsydia przybierają formę różnego rodzaju dopłat, ulg podatkowych, kredytów preferencyjnych, zmniejszonych obciążeń na cele socjalne, finansowania badań nad nowymi produktami, zwrotu ceł lub podatków importowych oraz ubezpieczania transakcji eksportowych.
Są one udzielane przez państwo eksporterom w celu obniżenia kosztów eksportu i dotyczą głównie takich dziedzin, jak:
Rolnictwo,
Energetyka,
Budowa statków,
Przemysł stalowy, lotniczy i tekstylny.
Subsydia mogą mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Subsydia bezpośrednie polegają na:
Wypłacaniu eksporterom premii proporcjonalnych do wielkości eksportu,
Zwrocie różnicy między ceną krajową eksportowanego towaru a jego ceną eksportową
Zwrocie części kosztów ponoszonych przez eksportera z tytułu działalności eksportowej (np. kosztów reklamy).
Subsydia pośrednie z kolei nie wiążą się z wypłacaniem premii w formie pieniężnej, lecz przyjmują postać ulg i ułatwień, które prowadzą do obniżenia kosztów eksportera.
Subsydia podzielić można ponadto na subsydia produkcji krajowej i subsydia eksportowe. Celem pierwszych jest wyeliminowanie lub zmniejszenie importu danego dobra, natomiast zadaniem drugich jest uzyskanie nadwyżki eksportowej określonego towaru lub zwiększenie już występującego eksportu. Podobnie jak cło, subsydium eksportowe może być specyficzne (określona suma na jednostkę towaru) lub wartościowe (określony procent wartości eksportowanej).
Procedury antydumpingowe
Są stosowane przez państwo wobec zjawiska dumpingu, czyli gdy zagraniczni producenci sprzedają swoje towary poniżej ceny wewnętrznej kraju eksportera, a w krańcowym przypadku — poniżej kosztów produkcji tego towaru w kraju eksportującym.
W rozumieniu GATTIWTO i prawa wspólnotowego produkt uznaje się za będący przedmiotem dumpingu, jeśli cena eksportowa tego produktu eksportowanego z jednego kraju do drugiego jest niższa od ceny porównywalnej stosowanej w normalnym obrocie handlowym za podobny produkt przeznaczony do konsumpcji w kraju eksportującym. Za wartość normalną produktu przyjmuje się zatem cenę, po której zagraniczny dostawca sprzedaje identyczne towary we własnym kraju. Jeżeli na rynku wewnętrznym eksportera nie ma w sprzedaży podobnego produktu lub jeśli z powodu sytuacji rynkowej sprzedaż ta nie pozwala na właściwe porównanie, margines dumpingu ustala się przez porównanie z ceną podobnego produktu eksportowanego do kraju trzeciego.
Istotą dumpingu jest, więc sprzedawanie produktów po zaniżonych cenach w celu wejścia na rynek zagraniczny, utrzymania się na nim w okresie recesji i pokonania konkurentów.
Dumping może występować stale lub okresowo.
Dumping sporadyczny jest procesem przejściowym i występuje on w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ma nadwyżkę danego produktu i, chcąc uniknąć strat, sprzedaje go po cenie niższej od krajowej, a nawet po cenie kosztów.
Dumping łupieżczy jest utrzymywany czasowo, ma za zadanie wyeliminować konkurentów i zapewnić producentowi pozycję monopolisty.
W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo mające już pozycję monopolistyczną sprzedaje za granicą dany produkt ciągle po zaniżonej cenie, mamy do czynienia z międzynarodową dyskryminacją cenową, czyli dumpingiem stałym.
W postanowieniach GATT/WTO znajdują się artykuły zakazujące dumpingu i dopuszczające stosowanie dla obrony przed nim ceł antydumpingowych, które również są zaliczane do środków parataryfowych. Cło antydumpingowe ma wysokość marży dumpingu, tzn. różnicy między wartością normalną a ceną dumpingową. Aby zastosować cło antydumpingowe należy udowodnić dumping i wywoła ną przez niego szkodę.
Depozyty importowe,
Obciążenie importera przez państwo obowiązkiem wpłaty na specjalny, nieoprocentowany rachunek kwoty proporcjonalnej do wielkości importu. Pozostaje ona na tym rachunku z góry określony czas, po czym zostaje importerowi zwrócona, jeśli nie zaistnieją w tym czasie okoliczności, które go obciążają.
Ponieważ importer musi przeznaczyć na depozyt własne środki finansowe i zrezygnować z dochodów, jakie by mu one mogły przynieść, a depozyty nie są oprocentowane, więc importer ponosi straty.
Koszty transakcji importowej może zwiększyć fakt, iż importer, nie posiadając własnych środków, musi zaciągnąć oprocentowany kredyt w banku. Powoduje to podrożenie importowanego towaru, a tym samym zmniejszenie popytu na niego.
Aby temu przeciwdziałać, importer niekiedy ogranicza swoje zyski i poprawia tym samym terms oftrade kraju wprowadzającego depozyty.
Arbitralne podwyższenie wartości celnej
Przyjęcie za podstawę ustalenia obciążenia celnego ceny wewnętrznej w kraju importującym zamiast ceny w handlu zagranicznym.
Stosuje się je wówczas, gdy cena wewnętrzna jest wyższa od ceny importowej.
Efektem jest zmniejszenie się konkurencyjności przywożonego towaru, co jest związane ze zwiększeniem się jego obciążenia celnego. Procedury te można traktować jako środki parataryfowe, ponieważ ostatecznie zwiększają poziom obciążenia celnego, mimo iż nie występują w postaci wyodrębnionych stawek obciążeń, lecz zwiększonej podstawy wymiaru cła.
Przepisy WTO zabraniają stosowania arbitralnych sposobów określania wartości celnej, jednak mogą one występować poza krajami
Kontyngenty taryfowe (celne) określają maksymalną wielkość importu bez cłowego lub objętego obniżonymi stawkami celnymi.
Są, więc przywilejem, który określa rozmiary importu na warunkach preferencyjnych.
Kontyngent taryfowy nie ogranicza przywozu danego towaru według normalnej stawki celnej (gdyż to jest zawsze możliwe), lecz na normalnych warunkach.
Środek ten polega na stosowaniu różnych stawek celnych ad valorem po przekroczeniu określonych rozmiarów importu, np. od pierwszych 10 tys. jednostek importowanego towaru cło wynosi 10% ad valorem, od następnych 10 tys. jednostek 26%, a powyżej 20 tys. jednostek— 50%.
Kontyngenty taryfowe mogą dotyczyć wszystkich eksporterów do danego kraju lub tylko ich części.
Eksporterów spoza ustalonego kontyngentu obowiązują normalne stawki celne.
Skutkiem zastosowania tego środka polityki handlowej jest obniżenie ceny towaru importowanego o wysokość stawki celnej.
Do środków pozataryfowych, które stanowią drugą grupę środków nietaryfowych, zaliczamy:
Ograniczenia ilościowe (kwoty, kontyngenty nietaryfowe),
To „bezpośrednie wyznaczenie przez państwo ilości lub wartości określonych dóbr, które mogą być wwiezione cło kraju w określonym czasie. Innymi słowy, jest to ściśle określony limit maksymalnej wielkości importu, eksportu lub tranzytu.
Najczęściej spotykane są kontyngenty importowe (urzędowo ustalona ilość towaru dopuszczona do przywozu w oznaczonym czasie) i eksportowe (mak symalna ilość towaru dopuszczona do wywozu).
Wielkość kontyngentu może być wyrażona w postaci ilościowej (kontyngent ilościowy) lub wartościowej (kontyngent wartościowy).
Może on mieć charakter umowny, kiedy jest ustalany w ramach dwu- lub wielostronnych porozumień, lub globalny, gdy dotyczy wszystkich krajów. Kontyngenty globalne są ustalane autonomicznie przez rządy, natomiast bilateralne, czyli umowne, są uzależnione od ustępstw partnera i są zmienne.
Kontyngenty nietaryfowe są bardzo restrykcyjną formą protekcji, gdyż ograniczają radykalnie wymianę handlową.
Głównym celem stosowania ograniczeń ilościowych jest
Ochrona produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną,
Poprawa bilansu płatniczego poprzez ograniczenie wydatków dewizowych na import
Poprawa terms of trade, którą uzyskuje się, jeśli dostawcy zagraniczni obniżą ceny w celu dotarcia na rynek wewnętrzny w ramach kontyngentu kosztem innych dostawców.
Oddziaływanie kontyngentów importowych jest podobne do ceł, tzn. powoduje wzrost cen wewnętrznych towarów objętych kontyngentami.
Kontyngent jest dogodniejszym instrumentem ograniczenia importu niż cło, ponieważ pozwala ustalić pożądany poziom importu. Negatywną stroną kontyngentu jest związana z nim biurokratyczna procedura uzyskiwania licencji importowych, która sama w sobie stanowi barierę w handlu zagranicznym.
W przypadku, gdy rząd nie ujawnia maksymalnych rozmiarów dopuszczalnego importu lub eksportu i wprowadza obowiązek uzyskiwania indywidualnych pozwoleń przywozu lub wywozu towarów, nie wprowadzając formalnie kontyngentów, mamy do czynienia z kontyngentowaniem dyskrecjonalnym. Celem tego działania jest dopuszczenie do pewnego poziomu kontaktów zagranicznych, po przekroczeniu, którego państwo odmawia wydawania zezwoleń.
Najsilniejszą formą kontyngentowania jest całkowity zakaz importu, czyli embargo. Definicja embarga obejmuje nie tylko prawny zakaz operacji handlowych, ale także decyzję rządu zabraniającą statkom wchodzenia do portu kraju objętego embargiem. Embargo może dotyczyć określonych grup towarów importowanych z niektórych krajów lub obejmować import ze wszystkich krajów. Narzędzie to jest stosowane głównie ze względów politycznych i może mieć charakter dyskryminacyjny. Celem tego typu sterowania handlem jest ochrona własnej produkcji, bilansu płatniczego i zapobieganie nadmiernemu odpływowi dewiz.
Zakazy importu i eksportu, (których rodzajem jest embargo) mogą być stałe lub okresowe. Zakazy okresowe uwzględniają wahania podaży na skutek sezonowości produkcji, np. na rynku owoców i warzyw. Wśród zakazów przywozu można wy różnić zakazy bezwzględne i warunkowe. Pierwsze mogą dotyczyć takich towarów, jak leki lub narkotyki, natomiast drugie sa. związane z uzyskaniem odpowiedniego zezwolenia. Jeśli to zezwolenie dotyczy towarów znajdujących się na specjalnych listach towarowych, mówi się wówczas o zakazach szczegółowych.
Koncesje i licencje importowe lub eksportowe,
To dokumenty zezwalające na przywóz z zagranicy lub wywóz z kraju określonej ilości towarów.
Licencjonowanie obrotów zmierza do zmniejszenia kręgu podmiotów handlujących danym towarem, co ułatwia kontrolę obrotów.
Licencje towarzyszą najczęściej kontyngentom ilościowym i są sposobem ich nadzorowania, dzięki czemu państwo może zapobiegać przekraczaniu kontyngentów.
Są one, zatem rozdzielane do czasu, gdy wyczerpią się limity.
Licencje i koncesje wprowadza się zazwyczaj na towary o znaczeniu strategicznym dla kraju (np. paliwa), na towary niebezpieczne, którymi handel wymaga specjalnych kwalifikacji oraz na towary akcyzowe.
Licencje importowe wspierają produkcję krajową zagrożoną przez konkurencję zagraniczną, chronią bilans handlowy i przeciwdziałają destrukcji rynku wewnętrznego. Jednakże przy długim okresie stosowania licencjonowanie może prowadzić do
Rozwoju mało efektywnej i drogiej produkcji o niskiej jakości.
Ponadto ochrona rynku wewnętrznego przed dostawcami zagranicznymi może spowodować podwyższanie cen, a czasem nawet narastanie deficytu określonych towarów.
Ochrona bilansu handlowego pozostaje skuteczna, dopóki zagranica nie zastosuje podobnych barier w wymianie towarowej.
Od końca lat 50. XX w. w wielu krajach stosuje się tzw. licencje automatyczne, których wydawanie jest bardzo uproszczone. Wystarczy, że importer złoży podanie o licencję, a otrzyma ją automatycznie. Zachowany tu zostaje mechanizm prawny, który umożliwia rządowi kontrolę nad handlem zagranicznym.
„dobrowolne” ograniczenia eksportu (VER),
Ang. voluntary export restraint VER są stosunkowo nową formą ograniczeń ilościowych i znane są też pod nazwą „dobrowolnego” porozumienia o ograniczeniu ang. volunrary restraint agreement— VRA.
VER zawierają zobowiązanie kraju eksportującego, że w pewnym okresie jego eksport nie przekroczy określonej wielkości. Dzieje się to pod presją importera. Eksporter godzi się na takie rozwiązanie w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych. Tak więc, termin „dobrowolny” ma tu znaczenie formalne.
Można wyróżnić trzy typy „dobrowolnych ograniczeń eksportu:
Ograniczenia jednostronne, wprowadzane z własnej inicjatywy przez kraj eksportera po dokonaniu analizy sytuacji na rynku odbiorcy,
Ograniczenia jednostronne, wynikające jednakże z dwustronnych negocjacji, które wiążą się z pewnego rodzaju szantażem ze strony kraju importera,
Ograniczenia dwustronne zawierane w ramach układu wielostronnego.
Skutki VER są podobne do efektów działania kontyngentów importowych. Ponieważ najczęściej dotyczą one produktów cieszących się dużym popytem na rynku importera, mogą być korzystne dla kraju eksportującego. Ograniczenie podaży towarów powoduje, bowiem wzrost ich cen, do których eksporterzy dostosowują swoje ceny. Poza tym eksporter może uzyskać korzystniejsze ceny oferując towary lepszej jakości.
„Dobrowolne” ograniczenia eksportu są dobrym przykładem zastępowania tradycyjnych narzędzi protekcjonizmu ich nowocześniejszymi odmianami, co jest spowodowane m.in. zawieraniem międzynarodowych porozumień ograniczających lub wręcz zakazujących stosowania tradycyjnych instrumentów ochrony rynku wewnętrznego.
Od 1995 r. zakazane jest również stosowanie VER, co zostało ustalone w wyniku negocjacji prowadzonych w ramach Rundy Urugwajskiej GATT i jest wynikiem współczesnych tendencji liberalizacji handlu międzynarodowego Z.
Ograniczenia dewizowe,
Należą do grupy środków wewnętrznej polityki monetarnej i fiskalnej.
Mają one charakter bariery pozataryfowej, jeżeli stosuje się je bardziej restrykcyjnie niż wymaga tego aktualna sytuacja bilansu płatniczego kraju.
Oznaczają one całkowite lub częściowe zniesienie swobody obrotu dewizowego z zagranicą oraz, zazwyczaj, kontrolę obrotu dewizami w danym kraju. Obrót dewizowy przejmowany jest przez administrację państwową, czego wyrazem jest obowiązek odsprzedawania dewiz zarobionych za granicą upoważnionym bankom. Jednocześnie na dokonanie płatności na rzecz zagranicy jest potrzebne zezwolenie państwa.
Ograniczenia dewizowe mogą dotyczyć całości lub części obrotów towarowych z zagranicą oraz wszystkich lub części partnerów zagranicznych.
Z zakresem ograniczeń dewizowych związany jest zakres ograniczenia wymienialności waluty danego kraju, który może mieć charakter wewnętrzny, zewnętrzny lub całkowity.
Niewymienialność wewnętrzna polega na tym, że osoby, przedsiębiorstwa i instytucje danego kraju nie mają swobody wymiany swojej waluty na obcą.
niewymienialność zewnętrzna jest związana z brakiem posiadania zezwolenia na wymianę waluty wewnętrznej na obcą przez osoby, przedsiębiorstwa i instytucje zagraniczne.
Jeśli ograniczenia dewizowe dotyczą wszystkich walut obcych, wszystkich tytułów płatności i wszystkich podmiotów gospodarczych, to waluta danego kraju jest w pełni niewymienialna.
Kiedy zaś ograniczenia odnoszą się do poszczególnych walut obcych, tytułów płatności bądź podmiotów gospodarczych, mówimy, że waluta danego kraju jest częściowo niewymienialna.
Normy techniczne i sanitarne,
Zyskują na znaczeniu jako środek polityki handlowej w okresie redukowania stawek celnych i likwidowania ograniczeń ilościowych.
Są to przepisy, które poszczególne państwa wprowadzają w celu ochrony zdrowia i życia ludzi, ochrony środowiska naturalnego oraz spełnienia wymagań technicznych dotyczących towarów.
Normy te są ustalane w taki sposób, aby nie przeszkadzały producentom krajowym, natomiast były trudne do spełnienia dla konkurentów zagranicznych.
Normy techniczne są bardzo skuteczne w stosunku do słabszych technologicznie konkurentów, co powoduje, iż są środkiem często wykorzystywanym przez kraje wysoko rozwinięte do dyskryminacji krajów rozwijających się.
Można je uznać za środki protekcyjne tylko wtedy, jeśli są nadużywane i wykraczają poza normy niezbędne do zachowania koniecznych standardów jakościowych towarów i usług w wymianie międzynarodowej.
Normy te dotyczą najczęściej spełnienia wymagań zdrowotnych przez środki spożywcze, przywozu towarów niebezpiecznych dla zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego, towarów podlegających obowiązkowi oznaczenia znakiem bezpieczeństwa, importu zwierząt, roślin, nośników informacji, dóbr kultury oraz obrotu złotem i srebrem.
Utrudnieniem wymiany i ograniczeniem jej korzyści jest już sam fakt istnienia między krajami różnic w przepisach i normach. Szczególne trudności sprawia to przedsiębiorstwom małym i średnim, gdyż różnice powodują dodatkowe koszty związane z gromadzeniem informacji o normach i standardach, śledzeniem zmian w przepisach i dostosowywaniem do nich produkcji. Różne organizacje między narodowe zmierzają do standaryzacji, ujednolicenia norm i upowszechniania informacji o nich. Dyskryminacyjnemu charakterowi różnego rodzaju norm przeciw działają umowy i porozumienia międzynarodowe (przede wszystkim umowa ustanawiająca WTO.
Zakupy rządowe,
Są dokonywane przez rząd, agencje rządowe, instytucje publiczne danego państwa oraz firmy podlegające silnej regulacji rządowej i dotyczą produktów wytwarzanych w kraju nawet wówczas, gdy są one droższe lub gorszej jakości od importowanych.
Zamówienia rządowe są często dokonywane bez urządzania przetargów lub celowo nie publikuje się informacji o nich. „Formalnie więc wszystko odbywa się w warunkach wolnej konkurencji, w rzeczywistości jednak rząd z różnych przyczyn (zwalczając bezrobocie, restrukturyzując gospodarkę, popierając postęp techniczny itp.) preferuje produkcję rodzimą.
Przykładem realizowania zakupów rządowych jest europejski przemysł telekomunikacyjny, gdyż — mimo wymiany między krajami Wspólnoty Europejskiej opartej na wolnej konkurencji — głównymi nabywcami sprzętu telekomunikacyjnego są spółki państwowe. Spółki te kupują sprzęt od dostawców krajowych nawet wówczas, gdy jest on droższy od importowanego. W rezultacie handlowa wymiana międzynarodowa w obszarze telekomunikacji jest bardzo mała. Innym przykładem jest przemysł lotniczy, w którym kraje będące współwłaścicielami firmy Airbus (np. Francja, Niemcy, Hiszpania), produkującej samoloty pasażerskie, nie po zwalają na zakup Boeingów przez kontrolowane przez nie towarzystwa lotnicze (Lufthansa, Air France, Iberia).
Mechanizm kursów walutowych,
Może również skutecznie oddziaływać na obroty z zagranicą.
Zmiany kursu walutowego wpływają na bilans handlowy, a przez to na całą gospodarkę.
Dewaluacja, czyli obniżenie kursu walutowego w stosunku do walut obcych lub złota, wywołuje obniżkę cen towarów eksportowych na rynkach zagranicznych w obcych walutach i wzrost cen towarów z importu.
Rewaluacja, czyli podwyższenie kursu waluty krajowej, wywołuje wzrost cen w eksporcie wyrażonych w walutach obcych, których kursy spadły w stosunku do waluty krajowej. Podwyższenie cen produktów eksportowanych powoduje zmniejszenie popytu na nie za granicą. Skutkiem rewaluacji waluty krajowej jest również spadek cen towarów z importu na rynku krajowym.
Dewaluacja działa korzystnie na bilans handlowy i płatniczy, ponieważ umożliwia wzrost eksportu i zatrudnienia oraz wzrost zdolności konkurencyjnej towarów krajowych. Rewaluacja natomiast oddziałuje na bilans handlowy i płatniczy niekorzystnie, jednakże może ona ułatwiać zaopatrzenie rynku wewnętrznego w potrzebne towary z importu i sprzyjać pobudzaniu konkurencji na rynku wewnętrznym.
Dewaluacja waluty krajowej nie tylko zwiększa działanie różnych barier handlowych, ale również tworzy nowe ograniczenia i może doprowadzić do zwiększenia ceny towaru importowanego, podobnie jak dodatkowy podatek importowy lub cło.
Rewaluacja walut działa przeciwnie i, doprowadzając do obniżki cen na towary importowane, obniża barierę protekcjonistyczną względem towarów zagranicznych.
Tak więc, pozycja handlowa danego kraju w dużym stopniu zależy od zmian kursu walutowego, gdyż „manewrując kursem walutowym i zmieniając parytet walutowy, w znacznej mierze można wpływać na ceny towarów eksportowanych i importowanych i w konsekwencji nasilać bądź osłabiać działanie barier protekcjo nistycznych.
Wymóg składnika krajowego,
Może przyjmować dwie formy:
Zobowiązania krajowego podmiotu kupującego importowane wyroby finalne do pokrycia określonej części popytu zakupami na rynku wewnętrznym;
Żądania, aby wszyscy producenci określonych wyrobów finalnych działający na danym rynku pokrywali pewną część popytu na podzespoły i części potrzebne do ich wykonania dostawami z rynku krajowego.
Mimo że stosowanie pierwszej formy tego wymogu jest zabronione przez GATT, funkcjonuje ona na rynku rozrywki. Na przykład kraje obawiające się dominacji amerykańskiej w kinematografii czy brytyjskiej w muzyce wprowadziły ograniczenia, co do proporcji między zagranicznymi a krajowymi filmami wyświetlanymi w telewizji i kinie (Francja) oraz między obcą a rodzimą muzyką w radiu (Kanada).
Druga forma wymogu składnika krajowego stosowana jest najczęściej w przemyśle samochodowym, np. w Polsce, gdzie rząd narzucił koreańskim producentom samochodów wymóg, aby do produkcji używano przynajmniej 20% części wytwarzanych w naszym kraju.
Wprowadzenie wymogu składnika krajowego może przynieść krótkookresowe korzyści, takie jak utrzymanie zatrudnienia w przemyśle samochodowym. Jednak utrzymywany długookresowo wywołuje zmniejszenie racjonalności gospodarowania, ponieważ przesuwa część produkcji podzespołów i części od producentów tańszych do droższych.
WTO dąży obecnie do stopniowego wyeliminowania wymogu składnika krajowego.
Ponadto dużych trudności nastręcza pytanie, co jest składnikiem krajowym, a co zagranicznym np. „w japońskiej fabryce samochodów zlokalizowanej w Stanach Zjednoczonych, która do ich produkcji używa podzespołów pochodzących z innej fabryki japońskiej w tym kraju oraz z amerykańskich przedsiębiorstw zlokalizowanych w Europie.
Reguły pochodzenia.
Zasady określające, jaka część wartości produktu sprzedawanego na warunkach preferencyjnych musi być dodana na obszarze danego ugrupowania integracyjnego.
Obowiązywały one m.in. w stosunkach między UE a krajami stowarzyszonymi. W obrotach między krajami stowarzyszonymi preferencje celne uzyskiwały te artykuły przemysłowe, które spełniały reguły pochodzenia towarów, czyli całkowicie wyprodukowane na terenie danego ugrupowania, oraz te poddane obróbce uznanej za wystarczającą.
Reguły pochodzenia są, więc podobne do wymogu składnika krajowego. Różnica polega na tym, iż wymóg składnika krajowego chroni rynek jednego kraju, a reguły pochodzenia — rynek ugrupowania integracyjnego.
Wprowadzenie reguł pochodzenia wpływa na wzrost kosztów oraz pogorszenie jakości usług (np. długie oczekiwanie na samolot rodzimych linii lotniczych), w związku, z czym konsumenci ponoszą straty, które tylko częściowo są równo ważone przez korzyści rodzimych producentów, mogących sprzedawać więcej pro duktów na rynku krajowym.