[Disklejmer:
Poniżej są moje wypociny, które mniej więcej w takim zarysie przedstawiłem wraz z Karoliną Chmielecką 22.04.2008 na genetyce u grupy niemieckojęzycznej. Jeśli również ktoś czytał, proszę o ewentualną korektę. Jest to właściwie szkic, którym podpierałem się trochę przy omawianiu. Do kompletu brakuje jeszcze fragmentów Karoliny. Jeśli otrzymam od niej uzupełniającą cześć, na pewno się ona tu znajdzie. ]
„Czerwona Królowa”
Matt White Ridley - ur. 1958 niedaleko Newcastle w Wielkiej Brytanii. Autor książek popularnonaukowych, biznesmen i arystokrata, zoolog, był dziennikarzem tygodnika The Economist i dziennika Daily Telegraph. Jest jednym z założycieli parku naukowego Centre for Life koło Newcastle. Najbardziej znanymi jego książkami są: Genom, Czerwona Królowa, O pochodzeniu cnoty.
Powstanie książki
Książka ta powstała by spróbować odnaleźć istotę natury ludzkiej powstałej na drodze ewolucji. Większa część książki Ridleya ewolucyjne mechanizmy powstawania płci jak również drogę do najlepszych genów umożliwiających osiągnięcie sukcesu reprodukcyjnego, odwołując się do licznych przykładów ze świata zwierząt.
Już na samym początku autor wyjaśnia, że natura ludzka nie powstała ani za sprawą Boga, ani nie została stworzona tylko dzięki kulturze. Uważa, że zarówno kultura jak i natura ludzka wywodzą się ze zmian ewolucyjnych wpływających na budowę poszczególnych części ciała (rozwój mózgu, pojawienie się brody, jasna skóra umożliwiająca ochronę przed krzywicą u osobników żyjących na północy, sprawniejsze krążenie krwi) oraz przyjmowanie form zachowania gwarantujących przetrwanie (polowanie, wyrabianie narzędzi z kości, kamienia czy drewna, porozumiewanie się za pomocą języka) charakterystycznych dla człowieka. Natura ludzka ma charakter indywidualny - oznacza to, że niemożliwe jest istnienie dwóch jednakowych pod każdym względem osób. Do powstawania tych różnic przyczyniają się geny mieszające się podczas rozmnażania oraz istnienie płci. Różnorodność zachodząca pomiędzy rasami ludzkimi jest 12 razy mniejsza, niż pomiędzy dwoma osobnikami tej samej rasy. Bierze się to stąd, że 85% różnic genetycznych wynika ze zmienności między osobnikami, zaś 7% z ogólnych cech odróżniających jedna rasę od drugiej.
Skąd taki tytuł?
„Czerwona Królowa” pojawia się w „Po drugiej stronie lustra” Lewisa Carolla. Królowa jest figurą szachową, którą spotyka Alicja. Królowa bez przerwy gdzieś biegnie, lecz nigdzie nie dociera, ponieważ krajobraz porusza się wraz z nią. Jest to zobrazowanie postępu jaki dokonuje się dzięki ewolucji i samoulepszaniu. Teorię „Czerwonej Królowej” zaproponował w 1973 Leigh Van Valen przedstawiając ją jako nieustanny „wyścig zbrojeń” między konkurującymi ze sobą gatunkami. Przykładowo, gdy foki, którymi żywią się niedźwiedzie polarne stawały się coraz ostrożniejsze, niedźwiedzie dzięki białej barwie futra, któą otrzymały na drodze mutacji mogły łatwiej upolować fokę. Postęp, jakiego dokonuje ofiara skłania drapieżnika do czynienia postępów u siebie. Podobnie jest z pasożytami, które walczą z gospodarzem. W turnieju Czerwonej Królowej biorą też udział kobieta i mężczyzna. W tym wyścigu każdy wysiłek jest dozwolony, nawet jeśli by stanowił zagrożenie życia dla osobnika a służyłby pozyskaniu jednej bądź kilku „wysokiej jakości partnerek”. Strategie pozyskiwania odpowiedniego partnera, będące czy to walkami samców jelenia o łanię, formy zalotów czy wpływ testosteronu na agresywność mężczyzn Karol Darwin nazwał to doborem płciowym. Teorię dowodu płciowego Ridley rozwijał szczegółowo w rozdziale 5 „Pawi ogon”.
Znaczenie płci
Płeć, jak zauważył to już August Weismann w 1889 r. nie służy do reprodukcji, gdyż można to robić bez jej udziału. Rozmnażanie płciowe nazwał źródłem różnorodności, które dostarcza materiału do działania doboru naturalnego. Płeć jest związana z rekombinacją genetyczną oraz crossing-over a dalszą konsekwencją jej istnienia jest mieszanie genów i tym samym przyspieszenie procesu ewolucji.
Własne teorie płci przedstawiali biolodzy molekularni, genetycy i ekolodzy, jednak ewolucyjne przyczyny powstania płci nadal nie są znane.
Zdaniem Harrisa Bernsteina z University of Arizona płeć służy naprawie genów. Uszkodzony przez na przykład przez promienie słoneczne czy chemikalia fragment genu można odtworzyć na drodze crossing over z siostrzanego chromosomu tego samego osobnika lub przez rekombinację z udziałem kopii tego samego genu innego osobnika.
Płeć, a wraz z nią mechanizm rekombinacji, może zapobiegać akumulacji niekorzystnych mutacji, których przykładem jest tzw. zapadka Müllera. Hermann Müller śledził rozmnażające się bezpłciowo dziesięć rozwielitek, z których tylko jedna była wolna od defektów. Kolejne pokolenia pochodzące ze zmutowanych osobników miały już dwa defekty, a następne miałyby ich jeszcze więcej. Rozwielitka pozbawiona defektu musiała by powstać na drodze mutacji odwrotnej, która jest mało prawdopodobna.
John Maynard Smith sądził, że rozmnażanie płciowe jest potrzebna tam, gdzie dwa odmienne osobniki trafiają na nowe warunki bytowe i najlepszy efekt adaptacyjny da połączenie cech obu z nich. Tak jest z wrotkami monogonontowymi, które obserwował George Williams - w warunkach im sprzyjających rozmnażały się bezpłciowo, aby zwiększyć liczbę osobników, natomiast rozmnażanie płciowe pojawiało się w obliczu przystosowania do nowych warunków, by zwiększyć prawdopodobieństwo pojawienia się osobników lepiej przystosowanych. Formy płciowe, jak się okazało, pojawiały się tylko gdy zbyt duża ilość wrotków groziła brakiem pożywienia, a nie trudnymi warunkami bytowymi.
Teoria Czerwonej Królowej nie traktuje płci jako adaptacji do świata nieożywionego - zmian klimatycznych, kamuflażu, powiększaniem rozmiarów fizycznych. Płeć służy w walce ze stale doskonalącym się wrogiem. Dobitnie widać to na osi pasożyt - gospodarz oraz drapieżnik - ofiara. W wypadku walki z chorobami heterozygotyczność i polimorfizm przygotowują organizm do obrony na przykład na terenach ogarniętych epidemią malarii, jeśli w heterozygocie znajduje się allel recesywny odpowiedzialny za anemię sierpowatą.
Rozdział na dwie płcie za pomocą chromosomów X i Y eliminuje zgubne działanie genów cytoplazmatycznych („genów męskiej sterylności”) niszczących męskie organella.
Wybór płci
W naturze spotyka się kilka sposobów wyboru płci innych niż przez chromosomy X i Y. Pierwszym z nich spotykanym u zwierząt o osiadłym trybie życia (u skałoszczepów) jest jej zmiana, gdy sąsiedni osobnik jest innej płci i trzeba się z nim połączyć w celu rozmnożenia. W ławicach poligamicznych gatunków ryb największa samica staje się samcem, gdy tego zabraknie w stadzie, ponieważ większa samica składa niewiele więcej jaj niż mała, natomiast duży samiec może zgromadzić harem złożony z wielu samic. Mały samiec z powodu przegranej konkurencji z większym, nie zdobędzie partnerki. Drugim sposobem wykorzystywanym przez gady w determinowaniu płci jest poleganie na środowisku - płeć uzależniona jest od temperatury złożonych jaj. W trzecim sposobie matka ma możliwość określenia płci np. przez zapłodnienie jaja (przez co u os będą to samice).
Jak się okazuje, stan zdrowia oraz wygłodzenie wpływają na udział samców w ogólnej liczbie urodzeń. Rodzice cieszący się dobrym zdrowiem będą posiadali więcej dorodnych samców, które będą w stanie zapłodnić dużą ilość samic (u gatunków poligamicznych - oposów, chomików). Innym czynnikiem jest status społeczny samicy w stadzie u naczelnych - samice większości gatunków małp (pawiany, makaki) stojące wysoko rodzą osobniki tej samej płci, ponieważ nie opuszczają stada i zostaje im przekazany status społeczny, natomiast matki stojące nisko nie dają powtórzyć dzieciom swego losu i rodzą samce.
Dobór partnerów
W świecie zwierzęcym szanse dowolnego samca zwiększają się, gdy potrafi się od odpowiednio zachęcająco zaprezentować przed samicą. Np. u nogali australijskich samiec układa kopiec w którym samica później złoży jaja. Samica wybierze tylko tego samca, który ułoży jak największy kopiec. Istnieje również prawdopodobieństwo, że samiec przywłaszczy sobie kopiec innego samca. Wówczas i tak zostanie wybrany, gdyż jego synowie odziedziczą po nim zdolność jeśli nie do budowania kopców to do ich zdobywania oraz wabienia na nie samic. Staranność doboru partnera zależy od wysiłku włożonego w wychowanie potomstwa. Wyścig Czerwonej Królowej, w którym biorą udział samce starające się o względy partnerek przyczynił się do uformowania poczucia piękna. Kury pawia wybierają osobników z najdorodniejszym ogonem, który służy im tylko do zalotów. Podobnie rzecz ma się z jaskółkami wybierającymi samce ze sztucznie przedłużonym ogonem. Coraz bardziej fantazyjne ornamenty u cietrzewi ostrosternych powstają dlatego, że samice są coraz bardziej wybredne i wzajemnie naśladują się podczas wyboru partnera. Jednak coraz dłuższy ogon pawia zaczyna mu po pewnym czasie przeszkadzać. Wtedy paw jest w stanie mocniej zaświadczyć o jakości swoich genów, które pozwalają mu żyć z takim darem.
Samice rybitwy mniej zwracają uwagę na ozdoby samca, lecz na to, czy jest on w stanie zadbać o los potomstwa sprawdzając się w polowaniu. Człowiek w tym miejscu bardziej przypomina rybitwę, gdyż kobiety zastanawiają się głównie nad tym, czy ich partner będzie dobrym mężem, natomiast mężczyźni starają się pozyskać kobietę dzięki uprzejmości i inteligencji. Niemniej dobór płciowy zostawił tu ślady w postaci wrażliwości na piękno i podkreślania kobiecej urody na co dzień.
Poligamia mężczyzn
W dalszej części książki Ridlley rozważa nad naturą stosunków pomiędzy kobietą i mężczyzną oraz miejscu związków damsko-męskich w społeczeństwie w odniesieniu do różnych kultur. Pada stwierdzenie, że ludzie są monogamiczni, lecz mają skłonności do zdrady. Wynika to z możliwości mężczyzn, którzy mogą bardzo szybko stać się ojcami wielu dzieci choćby mając je z poprzedniego małżeństwa, zaś długa ciąża u kobiet wymaga skupienia się przez dziewięć miesięcy tylko na jednym dziecku. Gdyby to było dozwolone prawnie, bylibyśmy poligamistami - w stanie Utah poligamia długo była usankcjonowana religijnie, lecz gdy przepisy złagodzono, zwyczaj ten się odrodził. Najliczniej kultura posiadania wielu żon występuje w strukturach plemiennych, gdzie posiadając władzę można mieć wiele partnerek seksualnych. W dawnym imperium Inków władca mógł mieć nawet siedemset kobiet w haremie, ale wyższy urzędnik mógł mieć ich już pięćdziesiąt. Rozwój rolnictwa rozpowszechnił poligamię - przejęły ją również społeczności pasterskie, Bogacenie się następowało szybciej a w miarę zwiększania posiadanej ilości ziemi zwiększała się ilość żywności i wzrastała ranga w społeczności, toteż więcej kobiet wchodziło w skład haremu. Liczny harem świadczył o sprawności seksualnej, z której słynęli cesarze rzymscy. Do haremu w państwach starożytnych brano przeważnie jeszcze nie miesiączkujące dziewczęta, zamykano je fortach, dawano pod opiekę eunuchom i rozpieszczano w zamian oczekując rodzenia dzieci. Trochę inaczej było z patrycjuszami rzymskimi, trzymającymi niewolnice tylko w celu zwiększania ilości niewolników.
Za sukcesem seksualnym kryje się nie tylko władza, lecz także przemoc. Yanomamo, Indianie zamieszkujący Brazylię i Wenezuelę mają w zwyczaju prowadzić częste wojny w obrębie najbliższych wiosek. Nie są one powodowane brakiem pożywienia, lecz uprowadzaniem kobiet. Przyczyną wojny trojańskiej opisanej w Iliadzie przez Homera było porwanie Heleny, żony króla Sparty Menelaosa. Głównym wątkiem jest kłótnia Agamemnona z Achillesem, któremu zostaje odebrana branka Bryzejda. Spór ten omal nie doprowadza do klęski Greków pod Troją.
Monogamia kobiet
Kobiety mniej są zainteresowane stosunkami poligamicznymi. W społecznościach o takim charakterze dążą do monogamii wybierając starannie partnera i przywiązując go do siebie na całe życie. Cechuje je niewierność (mimo,że mężczyźni także cudzołożą) i chęć do nawiązania romansu gdy jest już mężatką. Ridley uważa, że cudzołóstwo kształtowało ludzki system łączenia się w pary. Naturalne jest niezadowolenie ze zdrady partnera. I tu trwa pochód Czerwonej Królowej - jeśli samica ma kontakt z wieloma samcami to plemniki każdego z nich będą starały się jak najszybciej dotrzeć do komórki jajowej. Psy jakiś czas po kopulacji pozostawiają swój penis by nie dopuścić innych samców. Męskie plemniki blokują drogę plemnikom rywala. Mężczyzna spędzający z żoną cały dzień ma mniejszy objętościowo wytrysk niż ten, który nie widział jej cały dzień.
Umysłowość kobiet i mężczyzn
Mężczyźni różnią się od kobiet budową ciała, przystosowaną do walki o pozycję w hierarchii, zdobywania kobiet oraz dostarczania rodzinie mięsa. Człowiek wykazuje różnice w umysłowości płci związane z podziałem pracy. Dziewczęta są lepsze w zadaniach werbalnych, chłopcy w matematycznych. Chłopcy są bardziej agresywni. Mają lepiej rozwiniętą wyobraźnię przestrzenną. Kobiety przeciętnie lepiej odczytują emocje. Lepiej też zapamiętują rozmieszczenie przedmiotów w pomieszczeniu. Specjalizacja ludzi w tym, w czym są dobrzy, wzmacnia geny odpowiedzialne za te dobre umiejętności. -- zjawisko „efektu Baldwina”.Efekt Baldwina prowadzi do wniosku, że świadomy wybór technologii wywiera wpływ na ewolucję.
Przy formowaniu różnic między płciami dużą zasługę ma testosteron maskulinizujący mózg przy pomocy genów reagujących na jego działanie. W wypadku zeberek testosteron przyczynia się do powiększenia części mózgu odpowiedzialnej za śpiewanie, przez co samiec może śpiewać np. podczas zalotów.
Kobiety z zespołem Turnera (brak jednego chromosomu X) mają jeszcze mniej testosteronu niż zdrowe kobiety. Ich zachowanie jest przesadni kobiece - nadmiernie interesują się domem, dziećmi, ubiorem i romantycznymi historiami. Mężczyźni eunuchoidalni są zniewieściali pod względem wyglądu i zachowania. U mężczyzn, synów kobiet chorych na cukrzycę, gdy przechodziły one kurację hormonami żeńskimi występuje nieśmiałość, niepewność siebie i zniewieścienie. Nadmiar testosteronu u mężczyzn powoduje ich zaczepność. Już w okresie wczesnego dzieciństwa zauważa się różnice w zachowaniu powodowane działaniem testosteronu w okresie płodowym. Chłopcy są żywsi, interesują się nowymi przedmiotami, zdradzają chęć do demontowania zabawek. Dziewczynki interesują się ludźmi, co przenoszą na zabawki, dlatego istnieją inne zabawki dla każdej z płci. W szkole chłopcom trudniej przychodzi nauka, są nieuważni, więcej z nich cierpi na dysleksję.
Eksperymentalnym przykładem dotyczącym trwałości ról płciowych był system kibuców w Izraelu. Mieszkającym tam chłopcom wpajano łagodność i przyuczano do zajmowania się domem, natomiast dziewczynki stawały się chłopczycami i jako młode kobiety mogły wychodzić do pracy. Trzy pokolenia później zaniechano dbałości o wychowanie wbrew stereotypom, co spowodowało ich powrót i umocnienie się.
Różnice tkwią też w myśleniu o idealnym partnerze - mężczyźni cenią sobie uprzejmość, inteligencję, młodość i urodę, natomiast kobiety oprócz uprzejmości i inteligencji poszukują bogactwa i wysokiej rangi społecznej. Jednakże gotowe są zostawić bogatego starego mężczyznę dla mniej zamożnego, ale mającego stałą pracę i tylko trochę starszego.