A N T Y K
1. Ramy czasowe
Początek: VIII w.p.n.e. - Homer
Koniec: IV w.n.e. - upadek imperium Rzymskiego
2. Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej
1. Domy, w których GRECY były budowane z umiarem, wszyscy prowadzili podobny tryb życia nacechowany umiarem.
2. Bogom natomiast wznosili jak najwspanialsze œwiątynie.
3. Większoœć4. rzeŸb greckich powstała w związku z potrzebami religijnymi, wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeŸb zdobiących œwiątynie, nagrobków.
5. Do połowy IV wpne. powstała sztuka nie służąca Bogom, na charakter rzeŸby miał wpływ sport przyzwyczajający hellenów do oglądania nagich ciał i podziwiania ich.
6. Artyœci greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo malowanym.
7. Grecka rzeŸba wciąż ewaluowała - przed VI w.p.n.e. dzieła były sztywne i nieporadne, od polowy V wpne. starano się, przedstawić8. człowieka w ruchu. Najwybitniejsza: DYSKOBOL - Myrona
9. Rósł stopień szczegółowoœci oraz poprawnoœci przedstawień. Poliklet w DYFOSIE zawarł idealne proporcje ciała mężczyzny. Postacie były nacechowanegodnoœcią, powagą, spokojem. Również pojawiły się ból, radoœć10. , nienawiœć11. .
12. Ceramika malowana zajmowała w twórczoœci artystycznej greków takie miejsce, jakiego nie zyskała w innych cywilizacjach. Garncarze tworzyli naczynia o doskonałych kształtach, cienkich œciankach. Ozdabiali je pokrywając barwną i skomplikowaną dekoracją. Przedstawiano na nich sceny mityczne.
13. Największe dzieła architektury greckiej to: Arkropol, œwiątynia Ateny, Artemidy
14. W dziedzinie budownictwa, zwłaszcza w architekturze sakralnej RZYMIANIE dokonali więcej.
15. Posługiwali się cegłą i zaprawą. Pozwoliło to na srosowanie półokrągłych sklepiej zamiast płaskich stropów.
16. W rzeŸbiarstwie także osiągneli więcej niż grecy. Nie wahali się pokazać17. brzydoty, staroœci a nawet wulgarnoœci.
18. Osiągnięcia sztuki portretowej można œledzić19. na monetach, często bedących dziełami sztuki.
2.1 Filozofie antyczne
2.1.1 Sokrates
469-399 r.p.n.e.
był nauczycielem Platona
głosił on absolutyzm i intelektualizm etyczny
dobro, cnotę i szczęœcie utożsamiał z prawdą
jego dewiza to: „Poznaj samego siebie”
podkreœlał œwiadomoœć własnej niewiedzy: „Wiem, że nic nie wiem”
œrodki poznania to: żywy dialog, zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy, pomoc w dochodzeniu dostępnej prawdy
ideałem była doskonałoœć etyczna, racjonalizm i intelektualizm etyczny (utożsamianie szczęœcia, dobra, cnoty z wiedzą o tym co dobre i złe)
nie uważał siebie za mędrca ani za nauczyciela mądroœci. Próbując odpowiedzieć na pytanie „czym jest wiedza” rozmawiał z mieszkańcami Aten często ujawniając ich niewiedzę
2.1.2 Platon
427-347 r.p.n.e. (Arystokles)
był uczniem i przyjacielem Sokratesa
stworzył pierwszy system idealizmu obiektywnego (platonizmu)
dualizm œwiata:
1. œwiat idei (idealny) - niedostępny zmysłom
2. œwiat materialny
jego pisma filozoficzne to „Uczta”, „Państwo”, „Prawa”
funkcja poznawcza to dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach
na podstawie swej teorii idei zbudował teorię państwa idealnego. Założył szkołę w Atenach nazwaną „Akademią od gaju Akademosa”.
2.1.3 Arystoteles
384-322 r.p.n.e.
uznawany za najwybitniejszego myœliciela starożytnoœci
jego działalnoœć obejmowała niemal wszystkie dziedziny wiedzy
założył szkołę filozoficzną w Atenach
twierdził, że każda rzecz jest bytem złożonym z materii i formy kształtującej materię
postawił tezę o zmiennoœci bytu i wieloœci form ruchu
zapoczątkował empiryczne metody badań przyrodoznawczych
stworzył podstawy rozwoju nauk przyrodniczych
był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie
zajmował się zagadnieniami etycznycmi
twórca „Poetyki” - rozprawy o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi gatunkami i rodzajami literackimi
3. Wartoœci starożytnej mitologii
3.1 Jak doszło do powstania mitów
Mity powstały ponieważ tłumaczą to co niewytłumaczalne (powstanie œwiata, pór roku, ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mit jest to wypowiedŸ, zazwyczaj narracyjna oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada fabułę. Przekazuje uniwersalne prawdy. Mity to dawne baœnie i opowieœci o bóstwach oraz półlegendarnych bohaterach (herosach), a także o życiu i wierzeniach starożytnych Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych przeœwiadczeń i odczuć ludzkich.
3.2 Antropomorficzny charakter mitów
Przedstawianie w mitach sił i zjawisk przyrody pod postacią ludzką. Bogów wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi.
3.3 Uniwersalnoœć3.4 mitów
1. opowieœci mitologiczne mają charakter religijny
2. mają charakter uniwersalny, tzn. Mówią o prawdach, które nie przemijają, są ponadczasowe o ogólnoludzkie
3. mówią o sprawach człowieka, jego dążeniach, marzeniach
4. były wielokrotnie wykorzystywane w sztuce
5. można je przyrównać6. do zdarzeń mających miejsce w współczesnoœci
3.5 Charakterystyka i dzieje niektórych bohaterów mitologicznych. Kosmogonia mitologiczna
Początkowo istniał chaos (nieskończona otchłań, wypełniona bezkształtną masą, mieszaniną powietrza, ziemi, wody i ognia). Z chaosu powstał dzień, a wraz z nim Jasnoœć i wszelka radoœć. Wyłoniła się Ziemia (Gaja) i otaczający ją Eter. Powstało niebo (Uranos). Gaja i Uranos to pierwsze bóstwa œwiata. Uranos dał deszcz, a Gaja wszelką roœlinnoœć. Ziemia wypełniła się żywymi istotami. Pojawiły się dalekie gwiazdy i blade słońce. Z chaosu zrodzony został też bóg miłoœci Eros. Dzięki niemu œwiat się nieustannie odradzał i odnawiał. Eros łączył ludzkie serca. Uranos i Gaja spłodzili dzieci Olbrzymy. Po nich przyszli na œwiat Cyklopi -bustwa związane z piorunami, błyskawicami i grzmotami (Arges, Steropes i Brontes). Gaja i Uranos wydali także na œwiat szeœć Tytanów (Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i szeœć Tytanid (Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys). Uranos bał się tytanów więc strącił ich do podziemnego œwiata Tartaru. Gaja zbuntowała za to najmłodszego syna przeciwko ojcu. Kronos ugodził ojca mieczem, a jego krew (ojca) zapłodniła Gaję ponownie. Wówczas przyszły na œwiat boginie zemsty Erynie. Pojawiły się też nowe pokolenia Gigantów i Nimf. Tytani uwolnili swoich braci z Tartaru i pozbyli władzy Uranosa. Rządzący Kronos obawiał się o swoje panowanie, więc pozbył się cyklopów i Gaja zbuntowała się przeciwko niemu. Żoną Kronosa była Rea, z którą miał potomstwo. Kronos przypomniał sobie słowa Uranosa, że jego własny potomek pozbawi go władzy, więc połykał swoje dzieci. Rea uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Cyklopi zbudowali mu pałac na Olimpie, gdzie zamieszkali bogowie. Wokół stołu Zeusa zasiadała jego rodzina: żona Hera, ich syn Ares (bóg wojny), siostra Zeusa Afrodyta Bogini miłoœci, Hefajstos (bóg ognia), boski posłaniec Hermes, bogini urodzaju Demeter, brat Zeusa Posejdon (bóg morza), czwórka dzieci władcy nieba: Atena (bogini mądroœci), Apollon (bóg œwiatła i muzyki), Atrenida (bogini lasów, łowów i pól), Dionizos (bóg winoroœli, nigdy nie opuszczający pucharu z ręki). W kuchni panowała opiekunka ogniska domowego Hestia. W królestwie podziemi przebywał bóg ciemnoœci Hades z żoną Persefoną. Wszyscy bogowie starali się uporządkować œwiat, aby Ziemia stała się rajem. Chociaż między bogami toczyły się zacięte boje ludzie byli wolni od zła. Nie znali staroœci, nie musieli pracować bo ziemia sama rodziła. Odżywiali się dzikimi owocami: warzywami, mlekiem, miodem, który spływał z drzew. Była to „epoka złota”. W „epoce srebrnej” ludzie zmienili się. Pojawili się prostacy i barbarzyńcy. Zeus postanowił za nieposłuszeństwo zgładzić całą ludzkoœć. Nastąpiła „epoka brązowa”, ale i ci ludzie pozabijali się nawzajem, a ich dusze trafiły do Hadesu. Pozostały tylko zwierzęta, ptaki i ryby. Bogowie stworzyli więc bohaterów. W „epoce bohaterów” zdarzały się wielkie czyny znane z opowieœci o „Złotym panie”, czy o zdobyciu Troi. Bogowie pomagali ludziom. Demeter nauczyła ich uprawy ziemi. Zeus poprosił Prometeusza aby uformował człowieka z czerwonej gliny i łez. Został on stworzony na podobieństwo bogów. Zeus tchnął życie w pierwszych ludzi, a Prometeusz pomagał im we wszystkim. Wykradł nawet z Olimpu ogień i dał człowiekowi. Zeus ukarał go za to przykuwając łańcuchami do skał Kaukazu. Sęp wydziobywał mu wątrobę, która co noc odrastała.
4. Literatura starożytnej Grecji
4.1 Epika antyczna i najdoskonalszy jej twórca - Homer
4.1.1 Historia wojny trojańskiej i jej przebieg(„Iliada”)
Podczas wesela Tetydy i Pleusa bogini Eris rzuciła między siedzące boginie złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Powstał spór, a sędzią w tej sprawie został Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjehał do Sparty i porwał żonę Henelaosa. W całej Grecji zawrzało na wieœć o tym, jak zamorski barbarzyńca znieważył œwięte prawo goœcinnoœci. Rozpoczęto wojnę. W szeregach Hellady Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los wyprawy zależał od Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaœ został schowany przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu. Zlikwidować ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie wysłali do Troji Odyseusza i Meneloosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały się turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie greckim wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt. Achilles do jednej z bitew pożyczył swój strój Petraklosowi. Trojanie bardzo się go bali. Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mœcił się za to jeszcze okrutniej. Wygrał walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę Parys. Zginął też Parys. Helenę wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni byli swojej klęski Grecy odjechali spod murów Troji. Został tylko olbrzymi drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z Odyseuszem na czele. W nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie wróciły. Zaczęła się rzeŸ. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska greckie wróciły do domu.
4.1.2 Wędrówki Odysa („Odyseja”)
Tematem „Odysei” są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat, a wracał on po 20 letniej nieobecnoœci. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat zaczyna się w V księdze od opisu wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca. Księgi V-VIII to opowieœci o jego przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7 lat był więziony (z miłoœci) przez Kalipso. Z niej dociera do wyspy Feakow i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lalofogów, oœlepienie Polifema, gniew Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa Kriki, zejœcie do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI - przybycie Odysa na Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt w domu. Księga XXI do XXIV zemsta na zalotnikach.
4.1.3 Cechy charakterystyczne eposu homeryckiego
1. liczne opisy, bardzo plastyczne, szczegółowe
2. obiektywizm
3. obecnoœć4. inwokacji
5. ingerowanie bogów w œwiat ludzki
6. styl utworu podniosły i uroczysty, chwilami patetyczny
7. specyficzna charakterystyka bohaterów i ich idealizacja
8. regularnoœć9. występowania mów bohaterów
10. wiersz rytmiczny (heksametr)
11. porównania homeryckie
12. rozmach epicki polegający na pięknym, plastycznym opisie zdarzeń
13. psychologiczne charakterystyki bohaterów
4.1.4 Walory formy i stylu „Iliady”
Narrator nie narzuca się słuchaczom. Na początku autor prosi muzy o natchnienie i zapowiada treœć utworu. Paralelizm akcji (dwa ciągi wydarzeń, równoczeœnie z ludŸmi działali bogowie). O przebiegu akcji w dwóch płaszczyznach decydowało przeznaczenie, nad czym czuwało fatum, bóstwo losu, któremu podlegali nie tylko ludzie, ale też bogowie. Kompozycja ma charakter epizodyczny. „Iliada” zawiera rozbudowane porównania homeryckie. Styl narracji jest podniosły i uroczysty, pełen szczegółowych i wyrazistych opisów zwalniających akcję. Jest to dzieło oparte na iloczasie (istnienie samogłosek długich i krótkich). Podstawy rytmicznoœci: oprócz akcentu jedna zgłoska może być długa, inna krótka. Akcent pada tylko na zgłoski długie. Jeżeli dodamy do niej jedną lub kilka, krótkich nieakcentowanych, powstanie stopa rytmiczna. W każdym wersie powtarza się jednakowy układ stóp.
4.2 Lirycy starożytnej Hellady
4.2.1 Tematyka wierszy Tyrteusza (liryka tyrteńska)
Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieœni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieœniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: „Rzecz to piękna”.
4.2.2 Subtelnoœć4.2.3 analizy uczuć4.2.4 - Safona
Tworzyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. Była najwybitniejszą poetką starożytnej Grecji. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się wychowaniem muzycznym skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć ksiąg, które obejmowały pieœni weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaŸń, miłoœć i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. ródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę.
4.2.5 Anakreont - autor utworów biesiadnych
Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radoœć życia i urok beztroskich zabaw. Bożka miłoœci Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.
Anakreontyk charakteryzuje:
1. postawa żartobliwego dystansu
2. konwencjonalna gra miłosna
3. flirt
4. charakterystyczny obraz, motyw
4.2.6 Dorobek literacki Symonidesa
W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim jest. Odradza nadmierną toskę o przyszłoœć, której nikt nie zna. Każdy dzień może przynieœć zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest jako piewca władców, uroczystoœci dworskich. Autor pieœni chóralnych i epigramatów, hymnów, elegii i słynnych trenów. Napisał np.: „Los”.
4.3 Historia teatru antycznego (etapy rozwoju, twórcy, dzieła)
Początki teatru antycznego są związane z kultem boga Dionizosa. W czasie pochodu podczas Wielkich Dionizji częœć ludu ubrana była w koŸlą skórę, aby symbolizować leœnych przyjaciół boga Dionizosa. Œpiewali pieœń pochwalną, opowiadającą o nim, zwaną Dytyrambą. Po dojœciu korowodu do ołtarza wszyscy stawali przy nim w półkolu. W Atenach w VII wieku p.n.e. pojawił się legendarny człowiek Tespis. Swoją obecnoœcią uœwietniał Wielki Dionizje i opowiadał o Dionizosie. Towarzyszył mu chór. Wprowadzało to element dramatyczny. Pierwszym twórcą, który dokonał rozwoju teatru był Trynichos. Zapoczątkował on zerwanie tradycji dionizyjskiej i wrócenie do innych mitów. Aby więcej ludzi mogło oglądać przedstawienie wykorzystywano naturalną powierzchnię. Na miejscu ołtarza Dionizosa była scena - orchestra. Na niej był budynek będący tłem przedstawień - skene. Miejsce dla widowni wykute było w skale - theatron. Wejœcie z obu stron prowadzące na scene to parodos. Kolejny twórca to Ajschylos. Wprowadził on na scenę drugiego bohatera. Następny, Sofokles, wprowadził trzeciego aktora. Eurypides wprowadził czwartego i piątego. Powstawały tragedie i komedie. Twórcą komedii był Arystofanes Aktorzy występowali w specjalnych maskach. Miały one wskazywać na płeć, wiek i intencje bohaterów. Maska miała też wzmacniać siłę głosu bohatera. Aktorzy występowali w koturnami (butach na wysokiej powierzchnie) i w wypchanych kostiumach. Wszystko to charakteryzowało bohaterów.
4.4 „Antygona” Sofoklesa jako najdoskonalszy przykład tragedii antycznej
4.4.1 Dzieje domu Edypa
Edyp był synem Lajosa i Jokasty. Wyrocznia delficka przepowiedziała Lajosowi, że zginie z ręki własnego syna, który ożeni się ze swoją matką. Rodzice przekłuli Edypowi pięty żelaznymi kolcami, związali i porzucili w górach. Dzieckiem zaopiekowali się pasterze i oddali w Koryncie bezdzietnej parze królewskiej - Polibosowi i Moropie. Edyp był nazywany przez swoich rówieœników podrzutkiem. W młodoœci dowiedział się, że jest przybranym synem króla. Udał się więc do wyroczni aby to wyjaœnić. Dowiedział się, że zabije swojego ojca i ożeni się z jego żoną. Myœląc, że Korynt jest jego ojczyzną postanowił założyć rodzinę w innym kaju. Opuœcił więc dom. Podczas podróży spotkał króla Teb i jego podwładnych. Odmówiwszy ustąpienia drogi, wywiązała się pomiędzy nimi walka, w której zginęli król i jego dworzanie. Rządy w Tebach objął szwagier króla - Kreon. W tym czasie pojawił się także sfinks. Potwór nękał podróżnych wędrujących do Teb. Kreon oœwiadczył, że odda rękę córki i swój tron temu, kto rozwiąże zagadkę sfinksa, który wtedy przestanie porywać podróżnych. Edypowi udało się tego dokonać a potwór rzucił się w przepaœć. Bohater ożenił się z córką Kreona i objął panowanie. Miał czworo dzieci, synów: Eteokesa i Polinejkesa oraz córki: Antygonę i Ismenę. Po wielu latach panowania Edypa, Teb nawiedziła zaraza. Wyrocznia powiedziała, że jest to kara za to, że mieszka tu morderca Lajosa. Edyp dowiedział się wtedy, że zabitym rycerzem był jego ojciec, a żona jest jego matką. Jakasta z rozpaczy odebrała sobie życie, a Edyp oœlepił się i udał w łachmanach w œwiat. Władzę przejęli jego synowie i zginęli póŸniej w walce o nią. Na tronie zasiadł brat Jakasty - Kreon.
4.4.2 Charakterystyka postaw bohaterów tragedii
4.4.2.1 Konfrontacja Antygona - Ismena
Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić œmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na œmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.
4.4.2.2 Konfrontacja Kreon - Hajmon
Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jgo decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekcewarzyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako œrodek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsadkiem.
Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla włąsnych korzyœci. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.
4.4.3 Tragizm jako kategoria estetyczna w utworze
Rozumienie tragizmu jako kategorii estetycznej łączy się z istnieniem konfliktu wyboru. Jednostka wybitna zostaje postawiona wobec koniecznoœci wyboru wartoœci przeciwstawnych ale jednakowo ważnych. Działania bohatera są z góry skazane na niepowodzenie a sam akt wyboru, niezależnie od tego, które z wartoœci zostanie wybrana musi doprowadzić do katastrofy.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
1. Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - œmierć.
2. Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednoczeœnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.
4.4.4 „Antygona” jako utwór o państwie i władzy
Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca, który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się nim opiekować. Hajman uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieœć autorytet władzy.
4.4.5 Ogólnoludzkie prawdy w stasimonach „Antygony”
Stasimon pierwszy
Pochwała rozumu ludzkiego i państwa. Ludzki rozum jest zdolny pokonywać trudy i czynić ziemię poddaną człowiekowi. Dzięki rozumowi człowiek stworzył państwo i musi przestrzegać jego praw.
Stasimon drugi
To pieœń o winie i karze. Chór wskazuje, że wina jest Ÿródłem cierpienia, ale została ona wpisana w ludzki los.
Stasimon trzeci
Jest pieœnią o potędze miłoœci. Nikt się przed miłoœcią nie uchroni, ani bogowie, ani œmiertelnicy. Miłoœć nie idzie jednak w parze z rozsądkiem.
„Szczęœliwi, których życie nie zna cierpienia”
„Niezwyciężona twoja moc, Herosie”
„Wiele jest mocy natury, lecz nie ma większej nad człowieka”
4.4.6 Formalne wyznaczniki dramatu antycznego
Elementy budowy dramatu antycznego:
1. parodos - pieœń na wejœcie chóru
2. sksodos - pieœń na zejœcie chóru
3. komos - scena lamentu i żalu
4. stasimon - pieœń chóru
5. epejsodion - dialogi bohaterów
Istotą budowy dramatu antycznego jest wzajemne przeplatanie się stasimonów i epejsodionów. Epejsodiony tworzą akcję utworu.
Kompozycja tragedii antycznej:
1. prolog - wprowadzenie akcji i problematyki utworu
2. rozwinięcie akcji - wszystkie wydarzenia w utworze
a) perypetie - punkt kulminacyjny
b) katastrofa - œmierć3. głównego bohatera
4. epilog - ogólne rozwiązanie akcji
Chór spełnia rolę opinii publicznej w utworze i pełni następujące funkcje:
1. wypowiadanie ogólnych refleksji
2. komentowanie wydarzeń akcji
3. zapowiada pojawienie się bohatera na scenie
Za czasów Sofoklesa w tragedii antycznej na scenie było tylko trzech aktorów. Scen zbiorowych nie było, a o zdarzeniach, w których bierze udział wiele osób opowiadała specjalnie do tego przeznaczona osoba.
Główna zasada dramatu antycznego to zasada trzech jednoœci:
1. jednoœć2. czasu (akcja krótsza niż jedną dobę)
3. jednoœć4. miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu)
5. jednoœć6. akcji (jest tylko jedna akcja)
Zasada Decorum polega na wykorzystaniu w tragedii stylu językowego pełnego wzniosłoœci i patosu, zaœ w komedii œredniego lub niskiego, z wykorzystaniem mowy potocznej.
Zasada jednoœci stylowej wymaga utrzymania całoœci utworu w jednym nastroju. Nie mogły występować sceny tragiczne i komiczne w jednym utworze.
5. Literatura starożytnego Rzymu
5.1 Horacy - liryk antyczny
5.1.1 Utwory Horacego - charakterystyka
Horacy był twórcą gatunku literackiego - satyry i ody. Tematyka jego utworów była różnorodna. Przedstawiał swoją filozofię życiową. Pisał pieœni poważne, patriotyczne („List do Pizona”), filozoficzne, refleksyjne, biesiadne, miłosne, o sztuce poetyckiej.
5.1.2 Filozofia horacjanizmu
W odzie „O co poeta prosi Apollina” zaprezentował swoją postawę filozoficzną. Swoje poglądy oparł na dwóch szkołach filozoficznych: epikurejczykach (szukali szczęœcia i celu życia w zaspokajaniu przyjemnoœci duchowych) i stoikach (głosili pielęgnowanie w sobie cnoty, rozwijanie intelektu, uniezależnienie od pokus i smutków œwiata a otaczający œwiat przyjmowali ze spokojem - „stoicki spokój”). W odzie tej połączył obie te ideologie. Od stoików wziął rozum i umiar jako główne kryteria w korzystaniu z dóbr materialnych. Poeta nie pragnie bogactw ani życia w dostatku. Epikureizm zauważamy w chęci dożycia łagodnej staroœci. W życiu najbardziej liczą się rozum, sprawny umysł, dobre zdrowie i pogodna staroœć. Należy żyć zgonie z otaczającą nas naturą.
Podsumowanie:
1. afirmacja życia
2. należy cieszyć3. się wszystkim
4. zdrowie psychiczne
5. nie pragnienie bogactwa
6. aktywnoœć7.
„Exegi monumntum...”
Porównuje swój dorobek literacki do budowanych przez ludzi potężnych monumentów. Stwierdza, że jego utwory będą trwalsze od królewskich piramid ponieważ poezja jest niematerialna. „Nie wszystek umrę” - będzie żył w swoich wierszach i pamięci czytelników.
„Do mecenasa”
Charakterystyka duszy poety. Jest na dwoista. Gdy poeta tworzy, jego dusza niczym ptak odrywa się od ziemi i widzi więcej niż zwykli ludzie.
5.2 Wergiliusz - epik starorzymski
Wergiliusz to poeta rzymski, autor eposu „Eneida”, w którym przedstawił przygody Eneosa i jego tułaczkę. Według „Eneidy” był on protoplastą cesarzy rzymskich. Napisał sielanki „Bukoliki” ukazujące wyidealizowane życie pasterzy, którzy doglądają owiec prowadzą miłosne rozmowy ze swymi ukochanymi lub dyskutują o poezji. Napisał też „Georgiki” (poemat o rolnictwie) omawiając kolejno uprawę roli, naukę o drzewach, hodowlę bydła i bartnictwo. W opisy zajęć wiejskich wplótł refleksje filozoficzne. Zajmował się też problematyką wojny i powstania państwa. Pisał on także o patriotyzmie
6. Biblia - jeden z najdawniejszych zabytków językowych, literackich, religijnych
Biblia:
1. ukazuje dzieje narodu izraelskiego
2. zawiera pouczenia - ma charakter dydaktyczny
3. wprowadza pojęcia dobra i zła, nagrody i kary
4. formułuje nakazy i zakazy moralne
Zawiera wiele rodzajów literackich:
Epika
1. poemat opisowy (ks. Rodzaju)
2. biografia (Ewangelia)
3. powieœć4. obyczajowa
5. przypowieœć6.
7. kroniki (ks. Kronik)
8. epistolografia (listy apostołów)
9. zbiór praw
Liryka
1. pieœń miłosna („Pieœń nad Pieœniami”)
2. hymn („Hymn do miłoœci”)
3. psalm
4. tren
Dramat
1. „Pieœń nad Pieœniami”
2. ks. Hioba
6.1 Treœci, ich układ, cechy typowe Starego Testamentu
Biblia to zbiór ksiąg religijnych, uznanych za œwięte przez dwie religie: Judaizm i Chrzeœcijaństwo. Wszystkie księgi dzielą się na dwie częœci: Stary i Nowy Testament. Księgi Starego Testamentu powstawały przez ponad 100 lat (XIII w. p.n.e.- I w. n.e). Na treœć tego utworu składają się zagadnienia filozoficzne, etyki i prawa kultu religijnego. Księgi Starego Testamentu napisane były w języku hebrajskim, aramejskim i greckim. Dzielą się na księgi dydaktyczne, prorocze i historyczne.
6.1.1 Kosmogonia biblijna
Badacze twierdzą, że opis stworzenia œwiata jest poematem, a nie kroniką wydarzeń. Szeœć dni stworzenia œwiata to jakby szeœć strof swoistej pieœni z refrenem. W początkowych trzech strofach jest mowa o oddzieleniu œwiatła od ciemnoœci, mórz od lądów i o pojawieniu się roœlinnoœci. Kolejne trzy zwrotki mówią o stworzeniu nieba ze słońcem, księżycem, gwiazdami, w wodzie ryb, w powietrzu ptaków, na ziemi stworzenie zwierząt i człowieka. W siódmym dniu Bóg odpoczywał.
6.1.2 Wizja człowieka i œwiata w „Księdze Koheleta”
Treœcia tej księgi są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Autor nie znajduje odpowiedzi na pytanie jak jest droga do prawdziwego szczęœcia. Stwierdza tylko, że szczęœcia nie przynoszą ani bogactwa, ani słowa, ani używanie rozkoszy, ani też wysławiana mądroœć i wiedza. Często w utworze tym powtarzają się słowa „Wszystko jest marnoœcią”. Życie jest pełne utrapień, niesprawiedliwoœci i trudów, a przy końcu bytowania czeka wszystkich œmierć. Kohelet wierzy w Boga, od którego zależą radosne i jasne strony życia, które należy traktować jako dar. Z korzystania z tych darów trzeba będzie zdać relację Bogu. Kohelet jest przekonany, że wszystko pochodzi od stwórcy, który kiedyœ będzie sędzią człowieka.
6.1.3 Księga psalmów - tematyka, walory formy
Psalmy to utwory do œpiewania przy akompaniamencie harfy i cytry. Psalmów jest 150. Twórcy to Dawid, Mojżesz, Salomon, Asaf, Karachit, Ezramit.
Dzielimy je na:
1. pochwalne
2. błagalne
3. dziękczynne
4. mądroœciowe
5. pokutne
Charakter psalmów:
1. pieœni liryczne mówiące o kondycji ludzkiej
2. o miłoœci człowieka wobec Boga
3. zwierają œwiadomoœć4. przemijania i przekonanie, że grzech i cierpienie to nieodłączne atrybuty ludzkiej natury
5. mają charakter modlitwy
Psalmy:
1. mają wielką siłę ekspresji
2. zawierają wiedzę o człowieku
3. sposób obrazowania to: porównania, epitety itp.
Wizja człowieka jest tutaj inna niż w księdze Koheleta. Człowiek to istota potężna. Umiłowany przez Boga, który oddaje mu pod władanie cały œwiat.
6.1.4 Ważne wskazania moralne w historiach biblijnych
6.1.4.1 „Kain i Abel”
Adam i Ewa mieli dwóch synów, Kaina i Abla. Podczas skłądania ofiary Bogu Kain zabija brata ponieważ jego ofiara nie była przyjęta bo została złożona z owoców, a nie ze zwierząt, tak jak chciał Bóg. Za swój czyn zostaje przeklęty i musi uciekać. Bóg daje Kainowi znamię i mówi, że jeżeli go ktoœ zabije to poniesie siedmiokrotną karę. Chodzi tu o to, że zabójstwo jest największą zbrodnią. Zazdroœć i zawiœć to ludzkie uczucia (negatywne), prowadzące do różnych przewinień. Bóg jest wszechwiedzący, sprawiedliwy i miłosierny. Reakcją na zło może być przebaczenie, trzeba umieć znieœć porażkę. Człowiek ma szansę wrócić na dobrą drogę.
6.1.4.2 „Samson”
Anioł objawia się bezpłodnej kobiecie i mówi jej, że powije syna. Tak też się staje. Syn miał długie włosy, w których tkwiła jego siła. Włosy obcięła mu jego kochanka, a jej sprzymierzeńcy wypalili mu włosy. Po jakimœ czasie włosy odrastają mu i Samson mœci się. Miłoœć prowadzi do zguby, nie należy każdemu ufać, zło jest zawsze ukarane, zazdroœć i zawiœć prowadzą do zguby, uczy szacunku dla pokonanych i słabych, mówi o godnej œmierci, z siły należy korzystać w ostatecznoœci.
6.1.4.3 „Hiob”
Hiob był bardzo religijny, nienaganny. Odebrano mu jednak bogactwa i za namową diabła spadły na niego nieszczęœcia, aż stał się biedny. Stracił dzieci. Ogolił wtedy głowę, podarł szaty, ale nadal pozostał silnie wierzącym. Diabeł sprawił, że Hiob zachorował i został okaleczony. Hiob jednak nadal wierzył. Z pomocą spieszyli mu przyjaciele, aby znaleŸć przyczynę nieszczęœć. Dołączył do nich człowiek, który powiedział, że Bóg często wystawia człowieka na próby. Hiob wytrwał w wierze i jego dobra zostały mu zwrócone. Wiara i lojalnoœć zostają nagrodzone. Każda przyjaŸń przechodzi próbę. Należy posiadać silną wolę, wytrwałoœć. Każde postępowanie zostanie póŸniej osądzone.
6.2 Treœć6.3 i znaczenie Nowego Testamentu.
Nowy Testament to zbór pism chrzeœcijańskich. Składa się z 27 ksiąg (historyczne, dydaktyczne, prorocze). Nowy Testament przedstawia dzieje Jezusa Chrystusa (ewangelie), historie pierwszych gmin chrzeœcijańskich. Przedstawione są tam zasady moralnoœci, kultu, poglądy filozoficzne. Myœlą przewodnią jest to, że miłoœć Boga obejmuje wszystkich ludzi, którzy w niego wierzą.
6.3.1 Uniwersalizm przypowieœci biblijnych
6.3.1.1 Cechy gatunkowe przypowieœci
1. utwór narracyjny o charakterze parabolicznym czyli zestawiającym dwie rzeczywistoœci, z których pierwsza jest obrazem życia codziennego, druga zaœ, jest nieuchwytna zmysłowo ale znajduje się w sferze pojęciowej
2. składa się z 3 trzonów: dwa pierwsze to przykłady, obrazy; trzeci to przekazanie jakiejœ prawdy, pouczenia
3. jest to opowiadanie alegoryczno-moralistyczne
4. nie ważne są osoby i wydarzenia ze względu na swoją jednostkowoœć5. , ale istotny jest moralizujący jego charakter
6. mają zamkniętą fabułę
7. przekazują prawdy moralne
8. posiadają sens o ponadczasowym wymiarze
6.3.1.2 „O siewcy”
Człowiek wyszedł na pole by zasiać ziarna. Jedno upadło na drogę i zostało wydziobane przez ptaki, drugie upadło na skałkę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zostało zagłuszone przez ciernie, ale te które padły na glebę wydały plony: 30-krotny, 60-krotny, 100-krotny. Ziarnem jest słowo boże, a glebą wszyscy ludzie, do których jest kierowane. Można je albo przyjąć, albo odrzucić, ale skutki są jednoznaczne.
6.3.1.3 „O synu marnotrawnym”
Jest to opowieœć o ojcu i jego dwóch synach. Młodszy syn postanowił opuœcić rodzinny dom. Zabrał swoją częœć majątku i wyruszył w œwiat. Majątek roztrwonił jednak szybko na zabawy. Zaczął paœć œwinie dla bogatego człowieka. Cierpiał głód i nędzę. Kiedy skruszony syn wrócił do ojca ten się bardzo ucieszył i wydał ucztę. Zdziwionemu starszemu synowi odpowiedział, że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a teraz znów ożył. Ojcem jest Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego grzesznika. Jest to wezwanie do dostrzegania swoich błędów i ich naprawy.
6.3.1.4 „O miłosiernym Samarytaninie”
Samarytanin okazał współczucie dla rannego i obrabowanego przez zbójców. Opatrzył go, pielęgnował i zapłacił za pobyt w gospodzie. Wczeœniej pomocy odmówili mu duchowni, których zadaniem jest nieœć pomoc innym. Przesłanie to, to że ludzie powinni okazywać innym ludziom miłoœć i miłosierdzie.
6.3.2 Charakterystyka ewangelii
Są cztery ewangelie. Wszystkie obfitują w przypowieœci będące nauką Jezusa. Chciał on być zrozumiały przez wieœniaków i prostych ludzi. Musiał więc posługiwać się obrazami a nie abstrakcyjnymi pojęciami. Przypowieœci w ewangeliach są zmyœlone, gdyż ważna jest w nich nauka, a nie szczegóły. Przykłady występujące w ewangeliach są dosłowne i dają przykłady postaw moralnych.
6.3.3 Charakterystyka i znaczenie ewangelii Œw. Jana („Apokalipsa Œw. Jana”)
Jest to ostatnia księga Biblii. „Apokalipsa” znaczy objawienie, odsłonięcie. Jest to jedyne proroctwo Nowego Testamentu. Jest tam wiele znaków, symboli, alegorii oraz nawiązań do ksiąg Starego Testamentu. Wizja sądu ostatecznego. Prezentuje walkę dobra ze złem, upadek ludzkoœci i przywracanie ładu œwiata. Autor przedstawia wizję baranka, który otwiera kolejne siedem pieczęci. Potem pojawiają się cztery zwierzęta. Potem pojawiają się konie z jeŸdŸcami apokalipsy. Na biały koniu jeŸdziec z łukiem, na ognistym jeŸdziec, który zabierze pokój, na czarnym jeŸdziec z waga w ręku, blady koń niesie na grzbiecie œmierć. Œwięty Jan przewiduje przyszłe losy, pociesza i poucza.
Zawarte symbole:
Liczb
1. 7 - oznacza nieskończonoœć2. , nieodkryte tajemnice
3. 4 - znak skończonoœci (4 pory roku, 4 strony œwiata)
Kolorów
1. biały - chwała, zwycięstwo (zwycięzcy wkraczali do zdobytych miast odziani na biało)
2. ognisty - wojna, cierpienie
Przedmiotów
1. pieczęci - wyroki Boże dotyczące œwiata
2. księga - słowa Boże, plany Boga wobec ludzi
3. łuk - zwycięstwo
4. wielki miecz - zabijanie, wojna, niszczenie ludzkiego życia
5. waga - dzielenie, odmierzanie, głód, nędza
Postaci
1. baranek - Chrystus, zbawiciel
2. œmierć3. - czwarty jeŸdziec apokalipsy, przemijanie
Zwierząt
1. lew - zwycięstwo
2. wół - wojna
3. orzeł - głód
4. zwierze z ludzką twarzą - zapowiedŸ œmierci
7. Realne i etymologiczne znaczenie wybranych pojęć8. mitologicznych i biblijnych
Pojęcie Znaczenie etymologiczne Znaczenie realne
Chaos bezład, zamieszanie, zamęt, rozgardiasz, bałagan bezkształtna, nieuporządkowana materia, z której powstał œwiat
Atlas zbiór map, pierwszy krąg szyjny dŸwigający, wspierający tytan, brat Prometeusza skazany przez Zeusa na dŸwiganie sklepienia niebieskiego
Syzyf praca wymagająca ogromnego wysiłku, ale nie przynosząca efektu król miasta Eryty skazany przez bogów na karę polegającą na wtaczanie głazu w Tartarze, głaz u szczytu wymykał mu się z rąk
Prometeusz okreœlenie człowieka, którego czyny są œmiałe, buntownicze, ale dobre dla ludzkoœci skradł ogień z Olimpu i dał ludziom, za karę został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł wyszarpywał mu ciągle odrastającą wątrobę
Pięta Achillesa słaby punkt Achilles za młodu kąpany był w Stykrze, co zapewniał mu odpornoœć na ciosy, w czasie kąpieli był jednak trzymany za stopę i to był jego słaby punkt
Puszka Pandory Ÿródło niekończących się kłopotów, smutków i nieszczęœć pierwsza kobieta na ziemi otrzymała w posagu puszkę, której nie mogła otwierać, namówiła jednak męża do otwarcia jej, z wnętrza wydostały się nieszczęœcia i choroby
Węzeł gordyjski bardzo skomplikowana sprawa w mieœcie Gordian stał stary królewski rydwan, którego jarzmo przywiązane było do dyszla kunsztownym węzłem z łyka, ten kto rozwiązałby węzeł zostałby królem Azji Mniejszej
Hiobowa wieœć zła, katastroficzna, przerażająca wiadomoœć Hiob był uosobieniem poddania się woli bożej mimo najdotkliwszych nieszczęœć
Samsonowa siła siła nadludzka w Biblii osoba z nadludzką siła zależna od włosów
Kainowa zbrodnia morderstwo, bratobójstwo Kain był mordercą brata - Abla
Zakazany owoc rzecz pozornie wartoœciowa i zachęcająca, a w rzeczywistoœci szkodliwa, sprowadzająca zło Szatan namówił Ewę by dała owoc w raju Adamowi, tego owocu Bóg nie pozwolił jeœć, zostali za to wygnani z raju
Judasz zdrajca, osoba fałszywa, podstępna uczeń Jezusa, zdradził go
Syn marnotrawny człowiek, który zbłądził, ale potrafił się do tego przyznać („Przypowieœć o synu marnotrawnym”)
Apokalipsa uosobienie nieszczęœć wojny, koniec („Apokalipsa Œw. Jana”)
Sodoma i Gomora miejsce gdzie odbywają się rzeczy niemoralne, miejsce rozpusty dwa miasta ukarane przez Boga za grzechy mieszkańców
Dawid i Goliat okreœlenie dwóch osób, z których jedna pokonuje drugą sprytem i mądroœcią, drugi posiada natomiast większą siłę Goliat to silny wielkolud, Dawid to osoba mądrzejsza, pokonuje pierwszego sprytem
Samarytańska przysługa przysługa bezinteresowna („Przypowieœć o miłosiernym samarytaninie”)
Arka przymierza symbol porozumienia i braterstwa pozłacana skrzynia z drzewa akacjowego, pozłacana, zawierająca kamienne tablice praw
Arka Noego wybawienie, ratunek arka, w której przeżył potop Noe i po jednej parze z każdego gatunku zwierząt
Wieża Babel zamęt, bałagan, zbiorowisko ludzi o różnych językach potomkowie Noego chcieli zbudować wierzę tak wysoką, aby dorównać Bogu, za to Bóg pomieszał im języki