76. Wymień czynniki kształtujące osadnictwo i opisz najważniejsze z nich

Osadnictwo jest to osiedlanie się ludności na określonym terytorium, przystosowywanie schronień naturalnych do potrzeb bytowania, wznoszenie osiedli i ich późniejsze przekształcanie. Rozwój osadnictwa wykazuje ścisły związek z warunkami naturalnymi oraz poziomem rozwoju społecznego i gospodarczego.

Z punktu widzenia osadnictwa wyróżnia się ekumenę, anekumenę i subekumenę (paraekumenę)

Ekumena - obszar stale zamieszkany przez człowieka i użytkowany przez niego gospodarczo. Na przestrzeni historii ludzkości obszar en ulega stałemu powiększaniu.

Anekumena - obszar niezamieszkały przez człowieka ze względu na warunki naturalne, które na danym etapie rozwoju stanowią barierę osadniczą

Subeukmena - obszar przejściowo zamieszkiwany i wykorzystywany gospodarczo.

Ile jest jednostek osadniczych, nie wiadomo. Wiadomo jednak iż, więcej jest jednostek osadniczych na półkuli północnej (więcej lądów, więcej tu też było cywilizacji) na której zamieszkuje prawie 90% ludności świata. Ponad 65-70% ludności mieszka na wysokości od 0 do 200 m n.p.m.

Wśród czynników wpływających na osadnictwo można wyróżnić:

- zewnętrzne - środowisko przyrodnicze (również florę i faunę) które jest mniej zmienne

- wewnętrzne - bardziej zmienne

- czynniki historyczno-polityczne

- czynniki administracyjne

- czynniki społeczno-gospodarcze

- Uwarunkowania wynikające ze środowiska przyrodniczego

Czynniki środowiska przyrodniczego nie zawsze jednoznacznie i w ten sam sposób determinują rozmieszczenie osadnictwa. Porównując obszary o takiej samej orografii, warunkach glebowych, wzniesieniu nad poziomem morza, odległości od mórz itp. Można zauważyć, że na jednych obszarach jest duża koncentracja osadnicza, na innych zaś mniejsza. Z tego wynika, że rozmieszczenie osad ludzkich, ich wygląd i formy jest wypadkową nakładania się różnych czynników na przestrzeni dziejów.

Wpływ środowiska przyrodniczego odzwierciedla się w różnych sposobach dostosowania się człowieka do środowiska. Sposoby te w dużym stopniu zależą od rozwoju wiedzy, techniki, kultury itp. W większej symbiozie z naturą i większym uzależnieniu od niej żyją ludy pierwotne, inaczej dostosowują się ludy koczujące, pasterskie, a jeszcze inaczej ludy prowadzące osiały tryb życia. Wszystkie jednak potrzebują wody, opału, żywności i dogodnego miejsca do swojej egzystencji. Wraz z rozwojem cywilizacji wzrasta wiedza o środowisku, zmienia się stopień zależności człowieka od środowiska, zatem oddz. środowiska na osadnictwo można wychwycić analizując przy tym rozwój społeczno-gospodarczy.

Z punktu widzenia osadnictwa można wyróżnić tzw. miary dostępności terenu do zamieszkania przez człowieka. Najważniejsze to:

- wysokość nad poziomem morza

Wiąże się z tym wielkość ciśnienia atmosferycznego. Wyżej, tym jest ono niższe. Ludność tubylcza zaadaptowała swoje organizmy do panujących warunków, dla osób napływowych, zwłaszcza z nizin jest to bariera.

Średnia wysokość nad poziomem morza zamieszkania ludności świata wynosi 320 m n.p.m.

W Himalajach i Andach osadnictwo stałe występuje do 5000 m n.p.m.

Najwyżej położone duże miasto świata - stolica Boliwii - La Paz - 3640 - 4100m n.p.m.

- klimat (opady, temperatura, naświetlenie słoneczne) i jego wpływ na rodzaj flory i fauny, na stosunki wodne, gleby i rolnictwo.

Z powyższych elementów najważniejsze jest naświetlenie (światło) i temperatura. Organizm ludzki wzrok, zdolności motoryczne) jest w stanie dostosować się do zmieniających warunków naświetlenia, jednak są pewne minimalne wymagania by człowiek mógł egzystować; wysokie szer. geogr. pom. 70-90 równoleżnikiem na Pn i Pd są słabiej zaludnione.

Temperatura, a zwł. jej ekstremalne ujemne i dodatnie wartości również wpływają na osiedlanie się, mimo że człowiek nauczył się przystosowywać do niskich lub wysokich temperatur.

Norylsk - najdalej na północ wysunięte miasto świata

- dostępność do wody - woda to ryby, glony, komunikacja, transport, akwedukty, nawodnienie, energia wodna itp. Woda jest niezbędna zarówno samemu człowiekowi, jak również zwierzętom i do wegetacji roślin. Na globie ziemskim jest duże zróżnicowanie pod tym względem co wpływa na ograniczenie osadnictwa na danych obszarach. Są wyjątki spowodowane faktem, że człowiek nauczył się stosować irygację, nawodnienie, dostarczając wodę na obszary suche (np. nawadnianie obszarów i osadnictwo w pustyni Negew w Izraelu) czy osuszać tereny stosując rowy odwadniające, system nasadzeń czy meliorację (np. osadnictwo w Dolinie Padu we Włoszech)

- wiele cywilizacji świata antycznego kształtowało się dzięki wodzie

Cywilizacje powst. przy rzekach - potamiczne - np. cywilizacja egipska w dolinie Nilu, czy cywilizacja Mezopotamii ukształtowane w tzw. Międzyrzeczu tj. miedzy między rzekami Tygrys i Eufrat.

Cywilizacje powst. przy morzach - talasoiczne - np. cywilizacja Olmeków na nadbrzeżnych obszarch Zatoki Meksykańskiej

Cywilizacje oceaniczne - np. Wysp Wielkanocnych

- ukształtowanie terenu, zwłaszcza pochyłość stoków

Zbyt duże kąty nachylenia sprawiają, że człowiek by tam osiąść, musi poczynić wiele kosztownych zabiegów technicznych (transportowych, budowlanych)

- oddalenie od wybrzeża morskiego i oceanu - wpływa na inne elementy środowiska przyrodniczego głównie na warunki klimatyczne.

- ludność zawsze dążyła do mórz i oceanów; obecnie ponad 50% ludności świata mieszka do 100 km od wybrzeży morskich

- wzrasta wskaźnik marynizacji tj. % ludności mieszkającej do 50km od wybrzeża morskiego (najwyższy ma Australia - ok. 80%, najniższy zaś Afryka - ok. 18-20%)

Ogólnie rzecz biorąc wpływ środowiska jest zmienny i nie determinuje osadnictwa. Ma pewniem wpływ, ale człowiek w różny sposób (w zależności od szczebla rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturalnego) adaptuje osiedlanie się do warunków naturalnych.

- Czynniki społeczno-gospodarcze

Czynniki te są podstawowymi w rozwoju osad ludzkich, wpływają na sposób i warunki życia ludności, na stopień skupienia i rozproszenia osadnictwa, na funkcje jednostek osadniczych.

Osadnictwo i jego przemiany są odzwierciedleniem wszelkich przemian społeczno-gospodarczych w danym kraju lub regionie.

Rozpatrując stosunki społeczno-gospodarcze i ich wpływ na osadnictwo można wyróżnić charakterystyczne fazy rozwoju

1. agrarną - opartą głównie na rolnictwie

2. industrialną - opartą na przemyśle

3. postindustrialną

a) faza agrarna

- ludy żyjące z gospodarki zbierackiej, łowieckiej, koczowniczej pasterskiej, kopieniackiej; gospodarka oparta na wykorzystaniu zasobów przyrodniczych, samowystarczalność w zakresie wyżywienia, ubrania i mieszkania; mała stabilność osadnictwa - po wyczerpaniu zasobów przenosiło się ono na bardziej zasobne tereny, małe zagęszczenie ludności żyjącej w grupkach wspólnot rodowych

- pierwotne rolnictwo stosujące proste narzędzia rolnicze, np. kopieniacki, sprzyja to już pewnej stabilizacji osadniczej, a gromadzenie zapasów sprawia że osady są większe i liczniejsze; obok prymitywnego rolnictwa pojawiają się różne formy rzemiosła (garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo) na użytek własny i handel wymienny.

- osady w ramach takiej gospodarki składały się z grup społecznych określanych mianem rodu. Ród był to zespół ludzi połączonych więzami pokrewieństwa i tworzył całość osadniczą, majątkową i produkcyjną. Pokrewieństwo opierało się na pochodzeniu wszystkich mężczyzn od wspólnego przodka, choć nieraz wchodziło się do rodu przez ożenek lub powinowactwo. Ród zamieszkiwał jedną osadę i prowadził wspólna gospodarkę. Rody łączyły się w plemiona. Na czele plemiona stał naczelnik. Naczelnicy i ich otoczenie gromadzili bogactwa z łupów wojennych, darów i składanej daniny, wyzyskiwali też pracę niewolników, zdobywanych w czasie napadów wojennych. (pojawienie się niewolników - początek pierwszego podziału klasowego.

- wraz ze zdobyciem umiejętności uprawy ziemi, jej nawodnienia, irygacji itp. Człowiek mógł prowadzić osiadły tryb życia. Pojawiły się wyżej zorganizowane formy życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Rozwój rolnictwa stałego było podstawą powstawania państw, kultur i cywilizacji już od czasów starożytnych.

- w czasach starożytnych, w okresie ustroju opartego na pracy niewolników rozwijały się najstarsze cywilizacje rolnicze, które wykorzystywały żyzne doliny rzek, stosując system nawodnień woda rzeczną oraz skupiska miejskie jako miejsca handlu płodami rolnymi lub wyrobami rzemieślniczymi. Obszary te były gęsto zaludnione.

- wielką role w osadnictwie odegrały kolejno kultura grecka, Rzym i jego imperium oraz chrystianizacja Europy.

- wczesne średniowiecz ( VI a X w.) - rozwój nowego typu gospodarki - feudalizmu. Okres rozpadu i powstawania wielu państw oraz powstawania licznych ośrodków wczesno miejskich. U schyłku doby plemienno-rodowej pojawia się wspólnota terytorialna oparta na więzi sąsiedzkiej, zwana w Polsce opolem (opole skupiało kilka wsi - osad wielodworczych, jak i osad jednodworczych stykających się swymi polami).

Dokonał się nowy podział społeczny ludności: Pan feudalny (osoba świecka lub duchowna) i liczna warstwa chłopska. W czasie okresu feudalnego powst. sieć osiedli wiejskich, które do dziś są podstawą sieci osadniczej wielu krajów Europy i Azji.

b) faza industrialna

Od polowy XVII i w XIX w. miała miejsce rewolucja przemysłowa. Przejście od rękodzielniczej produkcji do zmechanizowanej wpłynęło na rozwój przemysłu, umożliwiło masową produkcję towarów. Wynaleziono energię elektryczną, technologie wyrobu żeliwa, możliwa stała się budowa maszyn, mostów, wiaduktów, kolei i dróg kolejowych, maszyn wydobywczo-wiertniczych, konstrukcji wodociągowych, naftociągów, gazociągów itp. To przyczyniło się do odkryć m.in. ropy, gazu, zagłębi węgla kamiennego i brunatnego i in. Surowców mineralnych. Powstały liczne ogromne skupiska ludzi w okręgach wydobywczych i przemysłowych. W strukturze społecznej kształtująca się w miastach klasa robotnicza zaczęła odgrywać coraz to większą rolę. Tworzyły się miasta robotnicze i dzielnice robotnicze z gęstą, substandardową zabudową.

Postęp techniczno-technologiczny wpłyną również na wieś i rolnictwo; wprowadzono nowe techniki upraw, zintensyfikowano produkcję, wzrosła wydajność. Nastąpił rozpad wsi feudalnej i powstało osadnictwo farmerskie. Oprócz tradycyjnej wsi chłopskiej, skupionej i rozproszonej, i produkcji rolniczej, na wsiach powstały liczne cukrownie, gorzenie młyny itp.

c) etap postindustrialny

W drugiej połowie XX w. część krajów świata wkroczyła w nowy etap rozwoju społeczno-gospodarczego - etap gospodarki postindustrialnej. Etap ten opiera się na nowoczesnej technice i zaawansowanych technologiach, jest to gospodarka oparta a wiedzy, wyobraźni i wolności. Postępujący proces globalizacji gosp. Światowej internacjonalizacji i życia społecznego sprawia, że następuje pewna unifikacja form osadniczych, ich fizjonomii i morfologii, zwł. w obrębie centralnej sfery biznesu. Powszechny rozwój środków transportu, dostęp do internetu, telefonii komórkowej zmienia nie tylko styl życia, ludzi, ale również budowane przez nich osady. Człowiek stał się homo viatorem podróżującym po antypody. Miejsca do tej pory mniej dostępne, po wpływem ruchu turystycznego tracą swój pierwotny wygląd.

- czynniki historyczno-polityczne i administracyjne

- już w czasach starożytnych tworzono wiele osad pod dyktando władców w celach administracyjno-politycznych i rzemieślniczo-handlowych (np. Babilon)

- powstanie wielu osad, zwł. miast regulowane było i jest odpowiednimi przepisami prawno-administracyjnymi, określającymi formy zabudowy i lokalizację danej osady

- przymusowy wywóz niewolników z Afryki do obu Ameryk w zasadniczy sposób wpłynęło na osadnictwo danych krajów

- czynniki polityczno - religijne spowodowały, że w Polsce w połowie XVI w. Pojawili się menonici, emigranci z Fryzji i Holandii, którzy rozpoczęli zasiedlanie Wisły i Pomorza. Kolonizacja menoicka (holenderska/olenderska) była kolonizacją rolną.

- przykładem wpływu czynnika politycznego jest osadnictwo żydowskie, które dop. Do powst. państwa Izrael.

- ważny jest nie tylko współczesny ustrój polityczno-administracyjny, lecz taż układy polityczne i zasięg państw okresów wcześniejszych, w których kształtowały się dziś istniejące formy osiedli. Osadnictwo zachowuje bowiem urządzenia trwałe, budowle, drogi, nie ginące wraz z państwem, które przyczyniło się do ich powstania i rozwoju. Wpływ dawnych granic politycznych i państwa na kształtowanie się osadnictwa można przykładowo śledzić na ziemiach polskich. Okres stupięćdziesięcioletniej niewoli, w czasie której Polska była podzielona między 3 państwa zaborcze, wywołał zupełnie różną ewolucję miast i wsi na naszych ziemiach. Stan zainwestowania, sposób zabudowy miast, i wsi ziem zachodnich, wschodnich i południowych w Polsce jest bardzo różny właśnie min. wskutek wpływu państwa na osadnictwo, gdyż każde z państw zaborczych prowadziło inna politykę finansową i stwarzało inne możliwości rozwoju gospodarczego na anektowanych terenach.

Osadnictwo i jego urządzenia trwałe są zewnętrznym przejawem kultury

- wpływ kultur przejawia się w wytwarzaniu pewnych tradycji, które w budownictwie poprzez różne style nadają cechy indywidualne osadnictwu powiązanemu z różnymi kręgami kulturowymi. Oddziaływanie kultur jest szersze niż państw w granicach politycznych. Obejmuje ono nieraz całe grupy państw, całe części kontynentów.

- zasięg i wpływ kultury muzułmańskiej, z charakterystycznymi dla niej budowlami meczetów i minaretów, ze specjalnym zdobnictwem oraz typami domów i pałaców przetrwał do dziś nie tylko w krajach Bliskiego Wschodu, ale i w znacznej części Indii, w Afryce Północnej i w reliktowej formie na terenie Półwyspu Pirenejskiego i Półwyspu Bałkańskiego, tj. wszędzie tam, gdzie sięgały państwa mahometańskie.

- zasięg nowoczesnej kultury europejskiej objął nie tylko wszystkie kraje Europy, ale przeniesiony na drugą półkulę rozszerzył swoje ogniska twórcze i dał podstawy do rozwoju współczesnej technicznej cywilizacji ogólnoświatowej. Dziś nowoczesne miasta wznoszone Japonii, Ameryce Południowej czy w Europie mają podobny wygląd.

Literatura:

1. Kiełczewska Zaleska M. 1977: Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa.

2. Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Wyd. VIDEOGRAF EDUKACJA, Katowice 2008.

3. Szymańska D., 2007: Urbanizacja na świecie. PWN, Warszawa.

---