AKADEMIA ROLNICZA im. HUGONA KOŁŁĄTAJA

W KRAKOWIE

WYDZIAŁ HODOWLI I BIOLOGII ZWIERZĄT

Zawodowe Studia Zaoczne Bogusław Lipik

PARAZYTOFAUNA

PRZEWODU POKARMOWEGO

MIĘSOŻERNYCH ZWIERZĄT FUTERKOWYCH

Praca inżynierska wykonana w

Katedrze Hodowli Zwierząt Futerkowych

pod kierunkiem dr hab. Olgi Szeleszczuk

KRAKÓW 2003

Składam serdeczne podziękowania

Promotorce mojej pracy

Pani dr hab. Oldze Szeleszczuk

za cenne wskazówki i życzliwą pomoc.

Spis treści:

1. Wstęp.

2. Zwierzęta futerkowe mięsożerne - charakterystyka poszczególnych gatunków.

3. Parazytofauna przewodu pokarmowego.

4. Metody rozpoznawania inwazji pasożytów jelitowych.

5. Profilaktyka i zwalczanie inwazji pasożytniczych r zwierząt.

6. Cykle rozwojowe najważniejszych robaków jelitowych.

7. Literatura.

Wstęp

Zainteresowanie człowieka zwierzętami futerkowymi sięga czasów prehistorycznych. Futra i skóry pierwotnie służące jako okrycia chroniące przed zimnem, z czasem stały się środkiem płatniczym, a nawet symbolem zamożności. Głównym ich źródłem były polowania i masowe odłowy przy użyciu pułapek; w wiekach późniejszych wraz ze wzrostem zapotrzebowania i kurczeniem się pogłowia dzikich zwierząt rozpoczęto próby hodowli zwierząt futerkowych. Prawdziwy rozwój hodowli datuje się od połowy XIX w; jednakże na terenie Polski i Rosji już w czasach prehistorycznych zajmowano się chowem lisów srebrzystych. Myśliwi natrafiwszy podczas polowań na norę lisią, zabierali znalezione w niej młode i odchowywali je w osobnej jamie lub suchej studni. Podchowane zwierzęta zabijano w okresie zimy, kiedy miały 6 - 8 miesięcy.

W starożytnym Egipcie a później w Grecji i Rzymie hodowano fretki

i tchórzofretki. Zwierzęta te trzymano w mieszkaniach do zwalczania małych gryzoni i owadów, używano ich także do polowań na króliki i ptactwo wodne.

W latach 70-tych XIX w. rozpoczęto próby hodowli lisów srebrzystych w Kanadzie na Wyspie Księcia Edwarda. Pionierami w tej dziedzinie byli Lambda, Haywood, Dalton.

Pierwsza ferma lisia została założona w 1894 r. (wg. Hermana).

Po pierwszej wojnie światowej, gdy w Europie przystąpiono do odbudowy życia gospodarczego, zwrócono uwagę na hodowlę zwierząt futerkowych.

W Polsce pierwsze fermy powstały około 1926 r. ma Śląsku i w pobliżu Gdańska.

Na jakość i trwałość futer pochodzących os zwierząt ma wpływ wiele czynników; ważne są zarówno predyspozycje genetyczne jak i warunki hodowli,

sposób odżywiania i przebyte choroby. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują te, których przyczyną są organizmy pasożytnicze należące do świata jednokomórkowców jak i zwierząt wyżej uorganizowanych.

2. Zwierzęta futerkowe mięsożerne - charakterystyka poszczególnych gatunków.

Do grupy futerkowych zwierząt mięsożernych, których skóry wykorzystywane są przez przemysł futrzarski należą: lisy, jenoty ussuryjskie, norki, tchórzofretki, sobole, kuny i szopy pracze.

Spośród zwierząt futerkowych należących do rodziny psowatych (Canidae) hodowlą objęto rodzaj lis (Vulpes) z podrodzajami: lis polarny - piesak (Alopex), lis pospolity (Vulpes) oraz tunopies (Nyctereutes). Mniejsze znaczenie w przemyśle futrzarskim mają inni przedstawiciele psowatych: wilki, szakale, jenoty, kujoty.

Rodzaj Vulpes obejmuje kilkanaście gatunków, spośród nich większe znaczenie mają: lis pospolity (Vulpes vulpes) oraz jego odmiany, np.: lis srebrzysty (Vulpes vulpes var. argentata) i pochodne od niego wytworzone po udomowieniu: lis białopyski, lis platynowy, lis opalowy i lis śnieżny gruziński.

Lisy polarne (Alopex lagopus) - piesaki znane także jako polnolisy, pieśce,

lisy białe lub lisy niebieskie w stanie dzikim występują w strefie podbiegunowej Europy, Azji, Ameryki Północnej, zarówno na lądzie stałym jak i na wyspach.

Na terenie tym występuje wiele podgatunków lisa polarnego: alaskański, grenlandzki, islandzki, szpicbergeński i północno - azjatycki.

Piesaki żyją w stadach. Mają budowę bardziej krępą niż lis pospolity; mają krótszy i szerszy pysk, krótszy ogon i nogi. Uszy ich są małe, zaokrąglone i szeroko rozstawione. Ciężar ciała jest zbliżony do ciężaru lisów pospolitych.

Dorosły piesak samiec waży jesienią 4,5 kg, zimą 6,5 kg; samica nieco mniej, jesienią 4 kg, zimą 5,5 kg ( wg W. Hermana).

Duże różnice widoczne są w budowie okrywy włosowej i umaszczeniu.

Długość i puszystość okrywy piesaków jest na całym ciele bardzie wyrównana niż u lisów pospolitych.

Umaszczenie piesaków latem jest brunatnoszarawe tzw. niebieskie; zimą część zwierząt bieleje, a część zachowuje swoje letnie umaszczenie. Jest to cecha osobnicza, w naturze nie ma osobnej odmiany bielejącej i niebielejącej zimą.

Po udomowieniu, drogą selekcji hodowlanej udało się ustalić odmianę piesaków tzw. niebieskich, które utraciły właściwość bielenia w okresie zimy.

Okres rozpłodowy u piesaków - lisów polarnych trwa od końca lutego do połowy kwietnia. Młode zwierzęta osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 10 miesięcy, są wtedy w pełni zdolne do rozpłodu. Zwierzęta w wieku 4 - 6 lat stanowią najlepszy materiał hodowlany; sztuki 7-letnie wchodzą w okres starości,

a u 10-letnich widoczny jest znaczny spadek płodności.

Wyraźne objawy cieczki występują u samic przez 3 - 4 dni.

Lisy pospolite (Vulpes vulpes) w stanie dzikim zamieszkują prawie całą umiarkowaną i subtropikalną strefę półkuli północnej, sięgając od Alaski po północną Afrykę. Wprowadzone przez ludzi zaaklimatyzowały się w Australii i ma Nowej Zelandii.

W zależności od obszaru występowania lisy pospolite wykazują szereg

podgatunków i odmian lokalnych. Odmiany te, a jest ich 10 w Europie, 18 w Azji, 3 w Afryce i 11 w Ameryce Północnej wykazują duże różnice w wielkości ciała, jakości i ubarwieniu okrywy włosowej.

Lisy pospolite są bardziej smukłe niż lisy polarne, mają wysłużoną część twarzową głowy, dłuższe uszy i bardziej puszysty ogon. Umaszczenie zwierząt dziko żyjących najczęściej jest rude, żółtawe lub szarobrunatne, czasem czarne.

Drogą hodowlanej selekcji udało się uzyskać wiele odmian barwnych: lisa rudego np. srebrzysty alaskański, standardowy, biały albinotyczny, białopyski rudy, złocisty platyn, słoneczno - płomienisty, słoneczno - płomienisty - biały, jak i lisa srebrzystego np. burgundzki ( cynamonowy), pastelowy (polski), perłowy 1,

perłowy 2, radium, białopyski, białoszyjny, platynowy, biały gruziński, marmurkowy, arktyczny, marmurkowy arktyczny biały.

Spośród zwierząt należących do rodziny psowatych najbardziej podobny do lisa jest jenot (Nyctereutes pryocyonaides). W naturalnych warunkach jenoty ussuryjskie zwane kunopsami występują we wschodniej Azji, na pograniczu Mandżurii, Korei Północnej oraz w Japonii.

Jenoty są nieco większe od lisów, długość tułowia dorosłych zwierząt dochodzi do 65 -68 cm. (wg. W. Hermana)

Ogon jest krótki, długości 18 20 cm. Masa ciała ulega wahaniom, w okresie jesiennego otłuszczenia wynosi około 9 kg. (wg. Jarosz)

Ciąża u jenota trwa 59 -62 dni. (wg. W. Hermana)

Samica daje co roku 1 miot z 4 do 10 młodych, obserwowano jednak mioty liczniejsze dochodzące do 19 młodych.

Zwierzęta 9-cio miesięczne osiągają dojrzałość płciową, użytkowanie rozpłodowe trwa 6 - 7 lat.

Okrywa włosowa jenotów należy do długowłosych, włosy pokrywowe na szyi

i bokach głowy tworzą grzywę i bokobrody. Umaszczenie włosów jest dość zróżnicowane, od prawie żółtego aż do brązowego, a nawet czarnego.

W hodowli pojawiły się jenoty o ubarwieniu zmutowanym - białym.

Cechą charakterystyczną dla tych zwierząt jest ich skłonność do zapadania od połowy listopada w drzemkę zimową.

W warunkach naturalnych w okresie tym nie jedzą, w chowie klatkowym odżywiają się bardzo skąpo, przez co znacznie chudną, pogarsza się ich kondycja a w następstwie tego płodność.

Wśród zwierząt futerkowych na szczególną uwagę zasługują norki.

Norka należy do rodziny łasicowatych ( Mustelidae), rodzaju łasica ( Mustela), podrodzaju norka (Lutreola). Do podrodzaju tego należy kilka gatunków, najważniejsze to norka europejska (Mustela lutreola L.) i norka amerykańska (Mustela (Lutreola) vision). W warunkach naturalnych zwierzęta te występują na terenie Europy i Ameryki Północnej.

W zależności od odmiany wielkość, masa ciała tych zwierząt ulega znacznym wahaniom. Okrywa włosowa norek należy do krótkowłosych; linienie zachodzi

u nich 2 razy do roku.

Z krzyżowania norek, należących do różnych dzikich odmian i podgatunków, norki alaskańskiej, wschodniokanadyjskiej i kenajskiej uzyskano odmianę, określaną jako standard. Wśród standardów wyróżnia się dwa typy barwne: typ brązowy i typ niebieski. U norek należących do typu brązowego podszycie jest jasno lub ciemnobrązowe, a włosy pokrywowe są brązowoczarne lub prawie czarne. Norki te odznaczają się wyższą płodnością i lepszą odpornością na choroby niż norki niebieskie.

U zwierząt należących do typu niebieskiego podszycie ma zabarwienie od jasnoszaropopielatego do ciemnoniebieskołupkowego, a włos pokrywowy jest mniej lub bardziej czarny.

Innym gatunkiem należącym, obok norek, do rodzaju łasica jest tchórz. Występują dwa gatunki tchórzy - tchórz leśny ( Putorius putorius)

i stepowy ( P. eversmanni).

Zwierzęta te żyją na terenie całej Europy, z wyjątkiem Irlandii i Laponii.

W wyniku krzyżówki tchórza leśnego i jego albinotycznej odmiany - fretki powstał tchórz hodowlany. Charakteryzuje się on połączeniem cech - okrywy włosowej tchórza leśnego oraz łagodności i płodności fretki.

Sylwetka ich jest wydłużona, tułów walcowaty, krótkie i silne nogi, głowa trójkątna, niewielka, lekko spłaszczona. Masa ciała samców i samic wykazuje znaczne różnice; waga dorosłych samców przekracza 1800 g, samic 1000 g. Futerko tchórzy należy do średniodługowłosych i średniogęstych.

Umaszczenie powinno być zbliżone do tchórza leśnego; włosy pokrywowe barwy czarnej, podszyciowe jasnopopielatej zbliżonej do białej. (wg. Hermana)

Ze względu na dużą wartość futerek, do hodowli wprowadzono także innego krewniaka norki - sobola.

Soból (Martes zibellina) należy do rodziny łasicowatych, rodzaju luna.

Są to zwierzęta niewielkie, o długości tułowia wahającej się od 35 -53 cm, stosunkowo krótkim puszystym ogonie długości 10 - 12 cm i masie ciała nie przekraczającej 2 kg. W porównaniu z innymi zwierzętami futerkowymi hodowanymi na fermach sobole charakteryzuje długowieczność.

Ciekawe jest, że dojrzewają w niewoli dość późno bo około 27 m. życia, lecz dożywają w klatkach 12 - 15 lat.

Obok soboli do rodziny łasicowatych, rodzaju luna należą luny leśne tzw. tumaki (Martes martes), kuny domowe tzw. kamionki (Martes foina), kuny kanadyjskie (Martes pennati), kuny amerykańskie albo świerkowe (M. americana) i sobole hudsońskie (M. ceaurina).

Wszystkie te gatunki ( z wyj. kuny kanadyjskiej) są do siebie bardzo podobne,

a ich skóry przedstawiają dużą wartość. W Polsce pracowano nad udomowieniem kuny leśnej oraz kuny domowej; pozytywne wyniki udało się osiągnąć odnośnie hodowli kun kanadyjskich już w 1925/26 roku w Ameryce.

Warto wspomnieć jeszcze o innym, ciekawym zwierzęciu futerkowym - szopie praczu (Procyon cotor). Są to zwierzęta o grubym, beczkowatym tułowiu, spiczastym pysku, szerokim czole, stojących uszach, niedługim puszystym ogonie z poprzecznymi pręgami.

Długość tułowia waha się w granicach 65 -70 cm, ogon dochodzi do 25 cm. Okrywę szopa tworzą długie, grube włosy pokrywowe i gęste zwarte podszycie. Maść ich jest szara, grzbiet brunatno - czarny, podbrzusze jasne. Charakterystyczna ciemna maseczka otacza oczy, a czarniawe pierścienie ogon. Cenione w handlu futrzarskim są skóry o umaszczeniu popielatym; udało się wyhodować także szopy czarne i białe (albinosy). Najbardziej łagodne, odporne na choroby i mało wymagające są szopy odmiany standardowej o umaszczeniu „dzikim” jednak ze względu na małe zapotrzebowanie na ich futra hodowle tych zwierząt nie rozpowszechniła się.

W naszym kraju hodowlę użytkową szopów rozpoczęto ok. 1955 r. ; pomimo,

że futro szopa jest bardzo trwałe, niewiele ustępuje pod tym względem futrom wydry morskiej, wydry i bobra, wielkofermowa hodowla tych zwierząt nie rozwinęła się, a istniejące fermy zostały zlikwidowane.

3. Parazytofauna przewodu pokarmowego

Pasożytnictwo jest to forma o swoistej postaci trwałych lub przejściowych stosunków kształtujących się ewolucyjnie między dwoma organizmami.

Stosunki te cechuje wzajemny wpływ tych organizmów, z których jeden (żywiciel) stanowi dla drugiego jedyne lub przejściowe środowisko bytowania.

Za pośrednictwem tego środowiska częściowo albo też całkowicie ten drugi organizm (pasożyt) uzyskuje kontakt ze światem zewnętrznym.

Pasożyt w mniejszym lub większym stopniu wpływa na tok procesów życiowych żywiciela, który narażony jest na nowego rodzaju patologie rozwojowe, a nawet

na zejście śmiertelne (S. Patyk, 1976).

Organizmy pasożytnicze cechuje bardzo wysoka rozrodczość w porównaniu z organizmami wolno żyjącymi, pozwala to na dotarcie do żywiciela i szybkie rozprzestrzenianie się w środowisku. Z takim trybem życia wiążą się różne przystosowania, których celem jest umożliwienie odbycia pasożytom pełnych cykli rozwojowych. Przystosowania te posunęły się tak daleko, że organizmy posiadają narządy niezbędne, natomiast zatraciły te, których czynności posiadają przy takim trybie życia, drugorzędne znaczenie.

Pasożyt atakując organizm zwierzęcia wywołuje chorobę inwazyjną,

czyli powstanie wzajemnego układu pomiędzy pasożytem a żywicielem.

Pasożyty działają na organizm żywiciela w różnorodny sposób: mechanicznie swoimi narządami czepnymi uszkadzają i drażnią skórę i błony śluzowe,

utrudniają pasaż treści pokarmowej przez jelita, ich zaczopowanie, zatkanie przewodów trzustkowych i żółciowych, uszkodzenie narządów wewnętrznych

i powłok ciała przez wędrujące larwy. (E. Dziliński, i wsp., 1976)

Organizmy zwierząt w różny sposób bronią się przed atakiem pasożytów. Odpowiedź na inwazję polega na uruchomieniu reakcji obronnych zarówno typu humoralnego, jak i komórkowego. Reakcje humoralne są odpowiedzią ze strony płynów ustrojowych, głównie krwi, reakcje komórkowe są odpowiedzią ze strony komórek organizmu posiadających zdolności fagocytozy. Komórki żerne - fagocyty obdarzone są zdolnością pochłaniania i niszczenia bakterii, pierwotniaków, obumarłych komórek i resztek komórek i tkanek,

a także deponowania w swym wnętrzu cząstek kurzu, drobnych ciał obcych, barwników i koloidów. (Cz. Jura i H. Krzanowska)

Fagocytami są monocyty, limfocyty, komórki Browicza - Kupfera i inne; tworzą one tzw. układ siateczkowo - śródbłonkowy. Największe skupiska tych komórek występują w narządach o silnie rozbudowanym łożysku naczyń włosowatych zatokowych: wątrobie, śledzionie, szpiku kostnym, węzłach chłonnych, zapewniających dobry kontakt z płynami tkankowymi.

Organizm broni się przed inwazją także dzięki odpowiedzi ze strony tkanek; polega ona na oddzieleniu pasożyta od organizmu za pomocą torebki powstałej

z tkanki łącznej, czego przykładem są larwy nicienia Trichinella spiralis otorbione otoczką wapienną.

Odpowiedź humoralna polega na wytworzeniu przez organizm specyficznych ciał obronnych, zwanych przeciwciałami w odpowiedzi

na zetknięcie się z określonym antygenem.

Przeciwciała są białkami z grupy globulin, produkowane są przez specjalne komórki tzw. komórki immunologicznie kompetentne, czyli zdolne do ich produkcji. Zdolność tę posiadają dwa rodzaje komórek: limfocyty i komórki plazmatyczne. Przeciwciała łączą się z antygenami i niszczą je.

Zależnie od sposobu działania dzielimy przeciwciała na: aglutyniny - powodują zlepianie się komórek zawierających antygen, lizyny - powodują rozpuszczanie komórek będących nośnikami odpowiednich antygenów, precypityny - reagują z antygenem występującym w roztworze i powodują wytrącanie się antygenu w postaci kłaczków. (Cz. Jura, H. Krzanowska)

Choroby inwazyjne przewodu pokarmowego mięsożernych zwierząt futerkowych powodowane są zarówno przez organizmy jednokomórkowe jak i wyżej uorganizowane. Pasożytami tymi są należące do podkrólestwa pierwotniaków (Protozoa), typu orzęski (Ciliata), kokcydia jak i przedstawiciele podkrólestwa tkankowców (Metazoa), typu płazińce (Platyhelninthes) - tasiemce i typu obleńce (Ashelminthes) - nicienie.

Największe znaczenie ze względu na wielkość powodowanych strat mają inwazje nicieni jelitowych i tasiemców.

Inwazja nicieni znana jako glistnica powodowana jest przez nicienie należące do dwóch rodzin: Anisakidae i Ascarididae. Do rodziny Anisakidae należą dwa gatunki: Toxocara canis i Toxocara catis. Charakteryzuje je wysoka chorobotwórczość w stosunku do żywiciela, co spowodowane jest ich cyklem rozwojowym.

Larwy wędrują z krwią do różnych tkanek i narządów, by następnie osiedlić się w jelitach cienkich; wędrówka ta powoduje uszkodzenie narządów wewnętrznych. Nicienie te wykryto w psów, kotów, lisów, wilków i szakali. Przedstawicielem rodziny Ascarididae jest Toxascaris leonina.

W odróżnieniu od rodziny Anisakidae nicień ten nie odbywa wędrówki

somatycznej w organizmie żywiciela, co wpływa na jego mniejszą

chorobotwórczość.

Zarażenie Toxascaris leonina stwierdzono u lisów, psów, kotów, wilków i innych mięsożernych. U poszczególnych gatunków zwierząt stopień zarażenia waha się ok. 10 - 12% u norek, do 96,8% u lisów (S. Paciejewski i J. Górski)

Inwazje pasożytami u zwierząt dorosłych przebiegają prawie bezobjawowo, dochodzi do pogorszenia jakości okrywy włosowej i spadku odporności na choroby zakaźne. Wyraźne objawy kliniczne w postaci zapalenia płuc lub wątroby oraz cięższy przebieg, często kończący się zejściem śmiertelnym, inwazje te mają u zwierząt młodych.

Często przyczyn słabej kondycji osesków upatruje się w zbyt dużej ilości szczeniąt w miocie, braku dostatecznej ilości pokarmu u samic, ich chorobie podczas gdy prawdziwą przyczyną jest wewnątrzmaciczne zakażenie płodów larwami pasożyta, silne zarobaczenie osesków, które powoduje dużą ich śmiertelność.

U zarobaczonych zwierząt obserwuje się brak apetyt, wymioty, hoprostazę lub biegunki. Szczenięta charakteryzuje słaby rozwój, brak lub niewielkie przyrosty masy ciała, pogorszenie i nastroszenie okrywy włosowej.

Pasożyty drażniąc mechanicznie ściany jelit powodują ich przewlekły nieżytowy stan zapalny, utrudniają trawienie, wchłanianie i wykorzystanie pokarmu.

Podczas silnej inwazji kłęby nicieni powodować mogą zatkanie światła jelita,

a nawet jego pęknięcie. Wnikając do przewodów żółciowych, powodują ich skurcz i niedrożność, co objawia się żółtaczką. Często toksyny produkowane przez pasożyty powodują wystąpienie drgawek epileptycznych, zaburzeń równowagi, zataczania się, apatii (Fagasiński).

Nicienie należące do gatunku Toxocara canis osiągają rozmiary

od 10 - 12,7 cm długości samiec, do 19 cm - samica.

Otwór płciowy znajduje się w przedniej ¼ części ciała. Na przednim końcu ciała znajdują się dwa boczne, wąskie „skrzydełka”. Gardziel, w końcowej części tworzy, tzw. „żołądeczek”. Jaja są kuliste, o średnicy 75 - 85 μm, otoczone grubą skorupką, z drobnymi wgłębieniami. Jaja wydalone z kałem, dojrzewają w środowisku zewnętrznym w okresie od kilku do kilkunastu dni, w zależności

od wilgotności, temperatury i obecności tlenu. Jaja zawierające wykształconą larwę zdolne są do zarażenia zwierząt (S. Paciejewski i J. Górski)

Zakażenie zwierząt jajami Toxocara canis może nastąpić w różnym okresie życia

i różnymi drogami: przez przewód pokarmowy i śródmacicznie. (S. Paciejewski

i J. Górski)

Szczenięta do 3 miesiąca życia, zarażają się przez przewód pokarmowy przez zlizywanie inwazyjnych jaj z gruczołów mlekowych matki lub przez zjadanie zarażonej karmy, lizanie łap, sierści, klatki.

W jelitach cienkich wykluwają się z jaj larwy, przebijają się przez ścianę jelita wnikają do jego naczyń włosowatych i z krwią wędrują do wątroby.

Larwy wędrując przez miąższ do naczyń żylnych wątroby powodują powstanie stanów zapalnych narządu. Z krwią larwy poprzez serce dostają się do tętnicy płucnej i płuc. Następnie przedostają się do pęcherzyków płucnych,

dalej do oskrzeli, tchawicy i gardła. Wędrujące larwy, przy silnej inwazji powodują robaczycowe zapalenie płuc, niejednokrotnie powikłane infekcją wirusową i bakteryjną. Larwy znajdujące się w gardle zostają połknięte, ponownie dostają się do żołądka i jelit cienkich, w których po 28 - 30 dniach osiągają dojrzałość płciową.

U starszych zwierząt, po zjedzeniu zarażonej karmy, larwy odbywają podobną wędrówkę somatyczną.

Część larw drogą dużego krwioobiegu dostaje się do tkanki łącznej, mięśni

i narządów, głównie nerek, i tam ulega otorbieniu. Otorbione larwy zachowują żywotność i zdolność inwazji nawet do kilku lat. Szczenięta zarażają się od matki ssąc mleko, czyli tzw. drogą laktogenną.

Larwy otorbione w tkance łącznej i mięśniach uaktywniają się pod wpływem hormonów ciążowych, po porodzie przechodzą do gruczołów mlekowych

i tą drogą dochodzi do zakażenia osesków. Źródłem inwazji glist dla zwierząt mięsożernych są także drobne gryzonie. W organizmach myszy, szczurów będących żywicielami nieswoistymi, larwy otorbiają się w mięśniach i narządach wewnętrznych. Po spożyciu tych tkanek, w następstwie procesów trawienia następuje uwolnienie larw z łącznotkankowych otoczek. W organizmie żywiciela larwy wnikają do naczyń krwionośnych i odbywają dalszą wędrówkę przez wątrobę i płuca do przewodu pokarmowego.

Zarażenie śródmaciczne płodów może nastąpić przez natki, które uległy zakażeniu przed ciążą jak i w jej okresie.

W przypadku samic zakażonych w okresie ciąży, larwy po odbyciu wędrówki somatycznej, przechodzą przez łożysko do płodu. U matek zarażonych przed ciążą wędrujące larwy ulegają otorbieniu w mięśniach i narządach wewnętrznych.

Po zajściu w ciążę, larwy uaktywniają się pod wpływem hormonów ciążowych, przechodzą do układu krwionośnego samicy, następnie przez łożysko do płodu. Larwy otorbione w organizmie samicy zachowują inwazyjność przez kilka lat

i mogą zarażać potomstwo w kilku kolejnych miotach baz powtórnej inwazji matki. Larwy po wniknięciu do płodów zatrzymują się w wątrobie aż do chwili porodu, następnie kontynuują wędrówkę przez płuca i tchawicę do jelit cienkich.

Podobnymi drogami następuje inwazja Toxascaris leonina.

Nicienie te są mniejsze od Toxocara; samiec osiąga długość 4 - 6 cm, a samica 10 cm. Przedni koniec ciała zaopatrzony jest w dwa boczne skrzydełka, nieco szersze niż u Toxocara. Gardziel nie ma rozszerzenia. Jaja są kuliste, w gładkiej skorupce.

Rozwój tych nicieni przebiega bez wędrówki w organizmie żywiciela.

Larwy po wykluciu z jaj wnikają w błonę śluzową jelita, tam dwukrotnie linieję, przechodzą do jego światła, linieją trzeci raz i dojrzewają płciowo. Trwa to około 10 tygodni od momentu zarażenia.

Żywiciele przypadkowi, gryzonie i inne drobne ssaki, mogą uczestniczyć

w rozwoju tego pasożyta. W ich organizmach larwy wędrują do jamy ciała i tam

w otaczających tkankach ulegają otorbieniu jako tzw. larwy „drzemiące”. Zarażenie zwierząt mięsożernych następuje przez zjedzenie żywicieli przypadkowych.

Inwazją rzadziej spotykaną, lecz nie mniej groźną jest ancylostomatoza. Wywoływana jest przez nicienie - tęgoryjce należące do rodziny Ancylostomatidae. Nicienie te są małe, przedni koniec ciała jest grzbietowo zagięty, posiadają silnie rozwiniętą torebkę gębową, zaopatrzoną w „ząbki”

lub listewki tnące. Jaja tych nicieni mają cienką skorupkę i zawierają

4 - 8 blastomerów.

Do rodziny tej należą Ancylostoma caninum i Uncinaria stenocephala. Morfologicznie są do siebie podobne; ancylostoma caninum dorasta do 12 mm - samiec, a do 21 mm - samica.

Torebka gębowa samicy jest dobrze rozwinięta, posiada trzy pary „ząbków”. Samiec posiada torebkę kopulacyjną zaopatrzoną w krótkie szczecinki płciowe.

Uncinaria stenocephala osiąga rozmiary 5 - 8,5 mm w przypadku samca,

do 7 - 12 mm w przypadku samicy. Torebka gębowa posiada półksiężycowate listewki tnące. Pasożyty te lokalizują się w jelitach cienkich u psów i lisów.

Z wydalonych do środowiska zewnętrznego jaj, w temperaturze 20 - 26 °C

i wilgotności 70 - 90 %, po 24 godzinach wylęgają się larwy.

Przechodzą dwukrotne linienie i po 5 - 10 dniach stają się larwami inwazyjnymi (larwy trzeciego stadium). Larwy te posiadają na ciele pochewkę z drugiej wylinki; dzięki której w środowisku wilgotnym zachowują zdolność do inwazji przez kilka miesięcy.

Zarażenie tęgoryjcem nastąpić może per os, per cutis i śródmacicznie.

Do zarażenia doustnego dochodzi w wyniku zjadania wraz z karmą inwazyjnych larw, zarażenie ssących szczeniąt przez mleko matki uwolnionymi larwami drzemiącymi oraz przez żywiciela rezerwowego. Po zarażeniu per os larwy wnikają w błonę śluzową i do gruczołów jelita cienkiego, po pewnym czasie przechodzą do światła jelita, odbywają dwie linki i osiągają dojrzałość płciową.

Przy zarażeniu przez skórę, larwy wnikają przez nią do naczyń chłonnych

i krwionośnych. Z prądem krwi wędrują przez serce do płuc, oskrzeli, tchawicy

i gardła. Ulegają połknięciu i przechodzą w przewodzie pokarmowym dalszy rozwój, aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Podczas wędrówki część larw dostaje się do krwioobiegu dużego i ulega otorbieniu w różnych tkankach

jako tzw. larwy drzemiące. Zarażenie może nastąpić także śródmacicznie.

Larwy drzemiące w organizmie samicy, uaktywniają się pod wpływem hormonów ciążowych i przechodzą z krwią do macicy i do płodów.

Po jednorazowej inwazji tymi nicieniami samica może zarazić młode trzech kolejnych miotów.

Inwazja tęgoryjcami może mieć przebieg ostry lub przewlekły. Najbardziej wrażliwe na zarażenie są zwierzęta młode, które pierwszy raz uległy inwazji.

Przy intensywnej inwazji występuje utrata apetytu, wymioty, biegunka z domieszką krwi, wychudzenie, osłabienie, zmatowienie sierści, bladość błon śluzowych. Pasożyty przyczepiają cię za pomocą ząbków lub listewek tnących do błony śluzowej jelita, pobierają krew i powodują uszkodzenie ściany.

Ubytek krwi, wskutek krwawień oraz pobierania jej w ilości 0,12 ml przez jednego pasożyta w ciągu doby, powoduje anemię. Tęgoryjce wydzielają toksyny powodujące spadek ilości hemoglobiny oraz rozpad erytrocytów, co pogłębia niedokrwistość. W przypadku inwazji per cutis obecne jest silne zaczerwienienie lub niewielkie strupy na skórze palców i brzucha. Powstające ranki stają się niejednokrotnie bramą wejścia dla bakterii, co powoduje powikłanie choroby

i pogorszenie stanu klinicznego zwierząt.

U 10% lisów polarnych niebieskich i pospolitych srebrzystych występuje tzw. trichocefaloza. Inwazję tą powoduje włosogłówka lisia (Trichocephalis vulpis). Pasożyt ten osiąga długość 45 -60 mm - samiec, 60 -75 mm - samica.

Ma długą i cienką przednią część ciała i znacznie grubszą tylną. Na ich pograniczu znajduje się otwór płciowy. Jaja mają kształt cytryny, kolor żółtobrunatny,

grubą skorupkę i charakterystyczny czubek na obu biegunach.

Z jaj w środowisku zewnętrznym rozwija się larwa.

Zarażenie następuje per os poprzez zjadanie inwazyjnych jaj. W jelitach larwy wydostają się z jaj i wnikają w błonę śluzową jelita cienkiego i grubego.

Po kilkunastu dniach wędrują do jelita ślepego i tam dojrzewają płciowo.

Pasożyty wwiercają się przednią częścią ciała w błonę śluzową jelita ślepego,

co powoduje jej stan zapalny i krwawienia.

U zarażonych zwierząt obserwuje się wychudzenie, biegunkę z domieszką krwi

i niedokrwistość.

Kolejną inwazją powodowaną przez nicienie jest węgorczyca, czyli strongyloidoza. Przyczyną choroby jest Strongyloides stercoralis występujący

u psów, kotów i lisów, oraz Strongyloides vulpis występujący u lisów srebrzystych i polarnych. Postacią pasożytniczą są wyłącznie partenogenetyczne samice. Nicienie te są bardzo małe, osiągają długość 2,2 mm; długość gardzieli dochodzi do ¼ długości ciała, otwór płciowy znajduje się na początku tylnej trzeciej części ciała. W rozwoju tego gatunku występować mogą dwa pokolenia, pokolenie pasożytnicze (partenogenetyczne samice) i wolno żyjące rozdzielnopłciowe.

W zależności czy występuje jedno czy dwa pokolenia, rozwój może być prosty lub złożony. Wydalone z kałem larwy I stadium przekształcają się bezpośrednio (rozwój prosty) lub po przejściu przez pokolenie wolno żyjące ( rozwój złożony)

w larwy inwazyjne. Zarażenie odbywa się głównie per cutis. Pasożyty lokalizują się w śluzie i błonie śluzowej jelita cienkiego.

U zwierząt, które uległy inwazji obserwuje się ogólne wyniszczenie, zapalenie jelit i uporczywą biegunkę.

Wyraźne objawy kliniczne choroby powoduje także zarażenie przywrami. Gromada przywry (Trematoda) należąca do typu robaków płaskich,

tzw. płazińców (Platyhelninthes) obejmuje formy wyłącznie pasożytnicze

w stadium dorosłym; niektóre postaci larwalne mogą żyć wolno.

Dorosłe przywry są pasożytami zewnętrznymi albo wewnętrznymi. Pod względem budowy morfologicznej są typowymi robakami płaskimi osiągającymi niewielkie rozmiary. W zależności od sposobu rozwoju pozazarodkowego dzieli się je na dwie podgromady: przywry jednorodne ( rozwijające się bez zmiany żywiciela,

są to pasożyty zewnętrzne głównie ryb) oraz przywry dwurodne ( rozwijające się ze zmianą żywiciela).

Ciało przywr jest nieczłonowane, pokryte grubym oskórkiem, z łuskami

lub kolcami. Wyposażone są one w jedną lub dwie przyssawki zlokalizowane na przodzie ciała, zwykle na dnie pierwszej występuje otwór gębowy.

Wszystkie przywry dwurodne charakteryzują się skomplikowanym rozwojem,

ze zmianą co najmniej jednego żywiciela, z przeobrażeniem i przemianą pokoleń. Pośrednimi żywicielami są bezkręgowce, najczęściej ślimaki. W przemianie pokoleń występuje kilka stadiów larwalnych: miracidium, redie, cerkarie, sporocysta (Cz. Jura i H. Krzanowska). Przywry dwurodne wywołują groźne choroby ssaków, przykładem tego jest opistorchoza wątrobowa. Wywołuje ją przywra kocia ( Opisthorchis felineus). Jest to niewielkich rozmiarów, dorastający 9 -13 mm długości, pasożyt woreczka żółciowego i przewodów żółciowych wątroby u lisów. Gospodarzami bezpośrednimi tej przywry, w których organizmach rozwijają się jej larwy, są najpierw ślimaki, a potem ryby.

Zakażenie lisów następuje wskutek karmienia ich surowymi rybami.

Chore lisy cierpią na zaburzenia trawienne, potem rozwija się u nich żółtaczka.

Przywry występują również w żołądku i jelitach u lisów i norek. Zarażenie następuje wskutek zjadania kijanek i żab - gospodarzy pośrednich pasożyta.

U chorych zwierząt występuje biegunka i niedokrwistość, z czasem dochodzi

do silnego wychudzenia. Chorobie ulegają przede wszystkim osobniki młode.

Z pasożytów wewnętrznych groźną inwazję, zwłaszcza dla norek, wywołują ziarniaki. Ziarniaki (Coccidia) są pasożytniczymi pierwotniakami zaliczanymi do gromady sporowców właściwych ( Sporozoea), typu Apicomplexa.

Organizmy te w stadium troficznym są jednojądrowe, nie wytwarzają nibynóżek, wici ani rzęsek, przechodzą złożony cykl rozwojowy z przemianą pokoleń.

Należący do nich rodzaj Eimeria jest pasożytem nabłonka przewodu pokarmowego. Formy przetrwalnikowe tych pierwotniaków, wydalone z kałem żywiciela są bardzo odporne na działanie silnych środków odkażających

i wysychanie. Zwierzęta zarażają się przez pobieranie zanieczyszczonej wody

i paszy.

Kokcydiozę, czyli ziarniaczycę rozpoznaje się przede wszystkim po śluzowatych, ciągnących się odchodach, niejednokrotnie z domieszką krwi, nieregularnym

i słabnącym apetycie.

Norki są osowiałe, stwierdza się niedokrwistość i wychudzenie od czasu do czasu występują u chorych zwierząt kurcze. Na skutek zahamowania ruchów perystaltycznych jelit może dojść do wzdęcia kończącego się zejściem śmiertelnym.

Rzadziej spotykaną inwazją, której przyczyna są pierwotniaki jest sarkosporydioza. Czynnikiem etiologicznym są liczne gatunki pierwotniaków

w rodzaju Farcocystis; są to pasożyty jelita cienkiego. Zarażenie następuje po zjedzeniu surowego mięsa zawierającego cysty (cewy Mischera).

Choroba przebiega bezobjawowo lub z krótkotrwałą, przemijającą biegunką.

Z uwagi na krótki okres rozwoju tych pierwotniaków u zwierząt mięsożernych, wyleczenie następuje samoistnie

W przewodzie pokarmowym zwierząt mięsożernych pasożytują liczne tasiemce. Gromada tasiemce (Ceftoidea) obejmuje dwa rzędy: Pseudophyllidea

i Cyclophyllidea. W rozwoju Pseudophyllidea występuje dwóch żywicieli pośrednich, w rozwoju Cyclophylliea zwykle jeden. Tasiemce mają ciało podzielone na człony, wśród których można wyróżnić skoleks (główkę), szyjkę

i strobilę (człony). Długość ciała tych zwierząt waha się od 0,5 mm do kilkunastu metrów. Tasiemce przystosowały się tak dalece do pasożytniczego trybu życia,

że nie mają wykształconego przewodu pokarmowego; z reguły są też hermafrodytami (S. Paciejewski i J. Górski).

Ważniejszymi pasożytami należącymi do tej grupy są między innymi bruzdogłowce np. bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum). Długość ciała tasiemców waha się w znacznych granicach od 15 - 20 cm -Dipylidium caninum do 12 - 20 - D. latum. Głowa D. caninum jest mała zaopatrzona w długi ryjek, uzbrojony w 3 - 7 wieńców haków. Człony wydalane z kałem są dłuższe niż szersze, kształtem przypominające nasiona dymi i ogórka; mogą samodzielnie wydostawać się z odbytu żywiciela i poruszać się po podłożu.

W środowisku zewnętrznym jaja uwolnione z członów zjadane są przez żywicieli pośrednich. Dla D. latum są nimi oczlik Cyclops Strenus i Diaptomus gracilis pierwsi żywiciele pośredni oraz ryby: szczupak, miętus, pstrąg, dla D. caninum - drudzy żywiciele pośredni larwy pcheł i wszoła psiego (Trichodectes canis).

W ich jamie ciała wykształca się larwa tasiemca (cysticerkoid), która po około miesiącu staje się inwazyjna; w tym czasie larwy żywicieli osiągają dojrzałość. Zwierzęta mięsożerne zarażają się rozgryzając pasożytujące na nich pchły

i wszoły.

Po dostaniu się do jelit cienkich, larwy tasiemców po upływie 2 -3 tygodni osiągają dojrzałość. Bytując w jelitach powodują ich nieżytowe zapalenie,

gorsze wykorzystanie przyjętej przez zwierzęta karmy, utrudnienie pasażu treści. Zwierzęta chore wykazują objawy anemii, wychudzenie, częste są biegunki lub zaparcia; przy dużej intensywności inwazji występować mogą objawy nerwowe

w postaci drgawek.

Wypełzające z odbytu człony powodują silny świąd, co daje oraz tzw. saneczkowania.

Oprócz bruzdogłowców pasożytują w przewodzie pokarmowym futerkowych zwierząt mięsożernych także inne tasiemce, głównie z rodziny Taeniidae jak T. tisiformis, T. hydatigena, T. krabbei, T. crassiceps

i T. polyacentha (W. Herman), rodziny Mesocestoididae np. Mesocestoides lineatus oraz rodziny Dilepididae np. Dipylidium caninum.

Tasiemiec Mesocestoides lineatus jest gatunkiem kosmopolitycznym stwierdzonym u psów, kotów, lisów, wilków, kun, norek i innych mięsożernych. Podobnie u lisów hodowlanych i dzikich występuje inwazja Dipylidium caninum, u wilków i lisów rudych inwazja Taenia hydatigena.

Larwy (Cysticercus tenuicollis) tego ostatniego gatunku umiejscawiają się

na błonach surowiczych, na sieci, krezce, pod torebką wątroby, na otrzewnej

i opłucnej u żywiciela ostatecznego. Zarażenie Taenia pisiformis stwierdzono

u lisów srebrzystych; larwy tego tasiemca (Cysticercus pisiformis) umiejscawiają się najczęściej w sieci, na krezce pod błoną surowiczą wątroby u żywicieli pośrednich - gryzoni. Rzadziej występuje, w Polsce nie stwierdzono, zarażenie lisów przez Taenia cervi.

Równie sporadycznie obserwuje się u lisów obecność inwazji Hydatigena taeniae formis. U dzikich lisów obserwowano zarażenie Taenia coenurus (Multiceps multiceps), a u wilków Taenia serialis (Multiceps serialis).

Wilki, lisy i kojoty są żywicielami statecznymi dla Taenia echinococcus (Echinococcus granulosus), a lisy dla Taenia multilocularis.

Tasiemczyca stanowi duże niebezpieczeństwo zwłaszcza dla zwierząt młodych, u nich inwazja ma zwykle intensywny przebieg.

Ujemny wpływ tasiemców na organizm żywiciela, wyraża się w ich mechanicznym, jak i toksycznym działaniu. Haki i przyssawki pasożyta mechanicznie drażnią i uszkadzają błonę śluzową jelit, tasiemce objadają żywiciela, powodują zaczopowanie jelit, ich produkty przemiany materii działają toksycznie. Zwierzęta, u których występuje inwazja, stają się anemiczne, wychudzone, pogorszeniu ulega jakość ich pokrywy włosowej.

Zdarzają się reakcje alergiczne; występują objawy nerwowe w postaci podniecenia i drgawek. U zwierząt dorosłych inwazja może mieć charakter subkliniczny,

lub objawy choroby mają niewielkie nasilenie.

4. Metody rozpoznawania inwazji pasożytów jelitowych

Inwazje pasożytów przebiegają zwykle bez widocznych objawów

lub towarzyszące zarażeniu objawy kliniczne nie są charakterystyczne.

Z tego powodu istnieje konieczność bezpośredniego znalezienia pasożytów i ich form rozwojowych.

Badania parazytologiczne możemy wykonać przyżyciowo i pośmiertnie. Przyżyciowo, w przypadku parazytoz jelitowych, materiałem do badań jest kał. Wraz z nim wydalane są z organizmu jaja, larwy, oocysty i cysty pasożytów.

Kał do badań parazytologicznych powinien być pobierany z prostnicy, ponieważ leżący dłuższy czas na ściółce lub ziemi może zawierać liczne nicienie saprobiontyczne, stawonogi, ich larwy i jaja.

Kał należy pobrać do specjalnie w tym celu przygotowanych pojemników, pudełek z tworzyw sztucznych lub metalu, torebek z folii polietylenowej,

rzadziej probówek. Kał uformowany można pobierać do papierowych kopert.

Do badań, których celem jest określenie sytuacji inwazjologicznej stada należy pobrać kał os 10 - 20 % zwierząt, nie mniej niż 5 prób.

Kał powinno się badać jak najszybciej po pobraniu, aby nie dopuścić do rozwoju znajdujących się w nim form pasożytów. W razie konieczności przetrzymania próbek, należy umieścić je w lodówce, w temperaturze 4 - 8 °C.

Istnieje możliwość konserwacji kału, przy użyciu utrwalaczy stosowanych

w parazytologii lekarskiej: odczynnika MiF lub 10% formaliny. Wyklucza to poszukiwanie żywych pasożytów lub ich form rozwojowych, a następnie ich ewentualną hodowlę. (J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski)

Metody badawcze dzielimy na makro- i mikroskopowe.

W metodzie makroskopowej poszukujemy pasożytów oglądając próbkę.

Trzeba też część próbki zalać wodą, dokładnie wymieszać i po opadnięciu osadu zlać płyn. Kilkakrotnie uzupełniamy wodę i czekamy aż opadnie osad.

Pozostały w procesie sedymentacji osad oglądamy zwracając uwagę na obecność glist, czy fragmentów strobili tasiemców, np. Dipylidium caninum.

Niewidoczne nieuzbrojonym okiem jaja, larwy, oocysty lub cysty pasożytów wykrywamy metodami mikroskopowymi.

Do metod tych zaliczyć możemy: badanie kału z użyciem utrwalacza MiF,

rozmaz bezpośredni kału, badanie rozmazu według Kato i Miura, metody flotacyjne i metody sedymentacyjne. Największe zastosowanie mają dwie ostatnie.

W metodach flotacyjnych wykorzystuje się zjawisko wypływania oocyst, cyst lub jaj pasożytów na powierzchnię płynów o znacznym ciężarze właściwym. Metoda ta została zaproponowana przez Fulleborna na początku XX w.,

następnie była wielokrotnie modyfikowana.

W metodzie tej grudkę kału wielkości orzecha laskowego zalewa się w zlewce nasyconym roztworem NaCl (sporządzonym co najmniej 24 godziny wcześniej przez rozpuszczenie 350 g soli w 1 l wody) i bagietką dokładnie rozciera do chwili uzyskania jednorodnej zawiesiny. Zawiesinę należy przelać przez sitko i lejek do probówki lub kolbki i pozostawić na około 20 - 45 minut.

Następnie końcem bagietki lub ezą pobrać z powierzchni 5 kropli, przenieść je na szkiełko podstawowe i oglądać pod mikroskopem, poszukując jaj lub cyst na powierzchni kropli. W razie wątpliwości krople przykrywa się szkiełkiem nakrywkowym i obiekty różnicuje w dużym powiększeniu.

W innej wersji tej metody, (wykorzystującej zjawisko przylegania jaj i cyst do szkła), wg. Willisa i Schlaafa (1921 rok) ę nalewa się do kolbek lub probówek

aż do powstania menisku wypukłego. Na powierzchnię płynu delikatnie kładzie się szkiełko nakrywkowe i pozostawia na 20 - 45 minut. Następnie przenosi się szkiełko nakrywkowe na szkiełko podstawowe i ogląda pod mikroskopem

(J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski). Do badań używane są też roztwory: ZnCl₂

i NaCl ( uzyskany przez rozpuszczenie 220 g MgSO₄ w 1 l wody), ZnSO₄, sacharozy, glicerolu, szkła wodnego.

Badanie należy wykonać w odpowiednim czasie, ponieważ w razie zbyt długiej przerwy między nastawieniem a badaniem próby, część form pasożytów może opaść na dno naczynia, dając tym samym wynik fałszywie ujemny.

Duże ciśnienie osmotyczne stosowanych płynów powodujące często deformacje jaj oraz pojawiające się kryształki soli, mogą utrudnić rozpoznanie.

W kale badanym metodą flotacji można stwierdzić oocysty Sarcocystis (małe, owalne, zawierające po 2 sporocysty, w których są po 4 sporozoity), oocysty Eimeria - małe, owalne, elipsoidalne lub jajowate, jaja Opisthorchis (owalne, posiadają wieczko i zawierają miracidium), jaja Antcylostoma (owalne, bezbarwne, o cienkiej skorupce zawierające od 4 do 8 blastomerów),

oraz charakterystyczne jaj Trichuris (beczułkowate, brązowe, o grubej skorupce

i z czopkami na obu biegunach). Metoda ta pozwala stwierdzić obecność jaj tasiemców: w pakietach po kilkanaście - Dipylidium, pojedyncze z 3 parami haków embrionalnych - Taenia, z wieczkiem - Diphillobothrium i glist: Toxocara - kuliste z pofałdowaną skorupką, Toxascaris leonina - długie i wąskie.

Duże zastosowanie mają metody sedymentacyjne. Wykorzystuje się w nich szybsze w stosunku do większości zanieczyszczeń opadanie na dno naczynia ciężkich jaj pasożytów.

Wśród wielu metod sedymentacyjnych najczęściej stosowane są: metoda dekantacji według Żarnowskiego i Josztowej około 3 g grudkę kału należy umieścić na sitku, które zanurza się w zlewce napełnionej wodę i przeciera kał bagietką. Większe fragmenty kału pozostałe na sitku trzeba odrzucić.

Po 10 minutach płyn zlewa się znad osadu, który ponownie zalewa się wodą, miesza i pozostawia na 10 minut. Trzykrotnie powtarzamy tę czynność.

Osad końcowy wraz z niewielką ilością wody zabarwia się kilkoma kroplami wodnego roztworu barwnika (np. 1% zieleni malachitowej), a następnie przelewa do szkiełka zegarkowego o średnicy około 8 cm. Naczynie sedymentacyjne opłukuje się kilkoma ml wody, a wypłuczyny wlewa do szkiełka zegarkowego. Delikatnymi ruchami obrotowymi osad koncentruje się w środku szkiełka, a następnie delikatnie zlewa nadmiar płynu.

Szkiełko zegarkowe umieszcza się pod lupą lub mikroskopem i poszukuje jaj pasożytów. (J.L. Gundłach i A.B. Sadzikowski).

W metodzie płytkowej grudkę kału wielkości orzecha laskowego rozciera się bagietką w zlewce z niewielką ilością wody, następnie otrzymaną zawiesinę przelewa przez sitko na płytkę Petriego. Można też grudkę kału przetrzeć bezpośrednio przez sitko do wody znajdującej się na płytce. Pozostałe na sitku składniki kału wyrzucamy, a płytkę zostawiamy na 2 - 5 minut. Po upływie tego czasu zlewamy płyn znad osadu i do osadu dolewamy wody. Czynność dekantacji powtarzamy kilkakrotnie, aż osad będzie na tyle przejrzysty, że możliwe będzie jego badanie. Osad oglądamy pod lupą binokularową lub pod mikroskopem.

Spośród metod dekantacyjnych zastosowanie znajduje też metoda z użyciem sit (o średnicy oczek 0,15, 0,075 i 0,063 mm) oraz metoda

dekantacyjno - flotacyjna.

Metody te pozwalają głównie na stwierdzenie obecności jaj glist.

W diagnostyce zastosowanie znajdują także metody larwoskopowe: Vajdy czy Baermanna. Wykorzystują one tropizm larw nicieni do środowiska o większej wilgotności. Metoda Baermanna pozwala stwierdzić obecność larw nicieni.

Inwazjom pasożytów najczęściej towarzyszą niecharakterystyczne objawy kliniczne, a obecność pasożytów lub ich form rozwojowych jest często bardzo trudna do stwierdzenia metodami laboratoryjnymi. Stąd niewątpliwe rozpoznanie parazytozy możliwe jest tylko podczas badania pośmiertnego.

Należy przeprowadzić je jak najszybciej po śmieci zwierzęcia, ponieważ część pasożytów (tasiemce, przywry) może ulec lizie przez aktywne jeszcze po śmierci enzymy. Sekcję wykonujemy według schematu badania pośmiertnego, zwracając szczególną uwagę na narządy, gdzie mogą usadawiać się pasożyty.

Często wykonuje się sekcję poszczególnych narządów: wątroby, jelit.

W badaniach przewodu pokarmowego mało intensywna inwazja może ujść uwadze badającego, dlatego ważne jest zbadanie treści jelit metodą dekantacji oraz pobranie zeskrobiny z błony śluzowej.

Przy badaniu treści zawartość jelit spłukuje się partiami do dużego naczynia, po odstaniu i opadnięciu zawiesiny, zlewa się płyn znad osadu.

Powtarzamy to 2 - 3 krotnie. Osad badamy porcjami, na dużej płytce Petriego, używając lupy. (S. Paciejewski, J. Górski)

Zebrany w trakcie sekcji materiał parazytologiczny może być poddany dalszemu badaniu po utrwaleniu i barwieniu. Pasożyty powinny być umieszczone w płynie fizjologicznym, a po śmierci opłukane i przeniesione do płynów utrwalających

(70 - 75% etanolu, 70 - 75% etanolu z 5% dodatkiem glicerolu).

Materiał taki można zabarwić; przywry najczęściej karminem ałunowym,

tasiemce także karminem boraksowym).

W przypadku konieczności szybkiego określenia przynależności gatunkowej tasiemców, można człony umieszczać między dwoma szkiełkami podstawowymi, w kwasie mlekowym lub octowym, co umożliwia szybkie prześwietlenie preparatu i obserwację narządów ważnych ze względów taksonomicznych. (J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski).

Badanie sekcyjne pozwalana stwierdzenie wielu zmian tzw.

anatomopatologicznych. W przebiegu glistnicy larwalnej w wątrobie stwierdza się pojedyncze wybroczyny lub wylewy krwawe; przy jelitowej: nieżytowe zapalenie jelit oraz obecność pasożytów. W narządach wewnętrznych (wątrobie) można stwierdzić guzki pasożytnicze zawierające otorbione larwy.

W świetle jelita cienkiego obserwuje się duże nicienie, z charakterystycznymi skrzydełkami oskórkowymi w odcinku głowowym. U Toxocara są one krótkie

i szerokie, u Toxascaris leonina - długie i wąskie. (J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski)

Zmiany w postaci licznych wybroczyn, krwawych wylewów w jelitach cienkich oraz obecność domieszki krwi w treści pokarmowej obserwuje się przy ancylostomatozie. Obecność niewielkich nicieni o długości około 1 cm potwierdza inwazję.

Przy intensywnej trichocefalozie zmiany, w postaci nieżytowego lub krwotocznego zapalenia bony śluzowej, dotyczą jelita ślepego. Po wypłukaniu wodą zawartości jelita widoczne są nicienie wbite cienką, nitkowatą częścią ciała w błonę śluzową. (Paciejewsi S., J. Górski)

Badanie sekcyjne wątroby przy opistorchozie, wykazuje obecność w przewodach żółciowych małych, wydłużonych przywr.

Sekcyjne rozpoznanie tasiemczycy zwykle nie nastręcza trudności.

Obserwuje się nieżytowe zapalenie błony śluzowej jelit oraz obecność tasiemców; w przypadku inwazji Echinococcus Species należy szukać bardzo małych tasiemców w zeskrobinie błony śluzowej. (J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski)

Obraz nieżytowego lub krwotocznego zapalenia jelit, wypełnienie ich treścią z domieszką drwi, obecność w śluzówce drobnych, białych guzków,

a w zeskrobinie licznych oocyst wskazuje na kokcydiozę.

5. Profilaktyka zwalczania inwazji pasożytniczych u zwierząt

Zwalczanie inwazji pasożytniczych pasożytniczych polega na leczeniu zwierząt, które uległy zarażeniu oraz na zapobieganiu kolejnej inwazji. Profilaktyka obejmuje szereg zabiegów mających na celu uniemożliwienie kontaktu form inwazyjnych pasożyta z żywicielem.

Zwalczanie parazytoz polega na stosowaniu leków przeciwpasożytniczych. Przydatność ich ogranicza wiele czynników: zależne od pasożyta (lokalizacja pasożyta w organizmie utrudniająca dostęp leku lub powodująca lekooporność),

od żywiciela (wrażliwość na określone leki) oraz wynikające z mechanizmu działania i właściwości farmakokinetycznych (skuteczność na postaci dojrzałe lub larwalne, okresy karencji).

Środek przeciwpasożytniczy powinien spełniać szereg wymogów: zastosowany w minimalnej dawce leczniczej powinien być skuteczny w 95 -100%, nie powinien mieć przeciwwskazań dotyczących kondycji, wieku i stanu fizjologicznego zwierząt, nie mieć lub mieć jak najkrótszy okres karencji, mieć postać umożliwiającą szybkie, łatwe i dokładne podanie go znacznej liczbie zwierząt oraz trwałość zapewniającą niezmienność składu chemicznego leku.

Lekami przeciwpasożytniczymi są związki z różnych grup chemicznych, które bardzo skutecznie działają na pasożyty i jak najmniej na organizm żywiciela. W związku ze zróżnicowaną przynależnością systematyczną pasożytów należących do różnych taksonów, leki te charakteryzują się wybiórczym działaniem na określone grupy. Wynika z tego podział leków przecowpasożytniczych na: przeciwpierwotniacze, przywrobójcze, nicieniobójcze oraz do zwalczania ektopasożytów. (J.L. Gundłach, A.B. Sadzikowski)

Z badań prowadzonych przez dr S. Paciejewskiego i doc. J. Górskiego wynika,

że preparaty zawierające jako substancje czynne: oxfendazol, winian pyrantelu znajdują szerokie zastosowanie w leczeniu parazytoz u zwierząt futerkowych mięsożernych.

Bardzo dobre wyniki, sięgające 86 - 96% skuteczności, osiągnięto w zwalczaniu glistnicy poprzez stosowanie preparatu Systamex (substancja czynna oxfendazol) w dawce 0,5 ml/kg masy ciała, Banminth - 0,5 g na 5 kg masy ciała (substancja czynna - winian pyrantelu) czy 3% Foxverm (subst. czynna - winian pyrantelu)J w ilości 1 ml na 3 kg masy ciała.

Preparaty te powinno się stosować już u 2 - 3 - tygodniowych szczeniąt. Kilkuletnie obserwacje prowadzone na fermach dowodzą, iż najlepszą kondycją

i dużą rozrodczością charakteryzują się regularnie odrobaczane zwierzęta. Odrobaczanie powinno się przeprowadzać w następujących terminach: całego stada na 1 miesiąc przed sezonem kopulacyjnym, matek wraz z młodymi w 3 - 4 tygodnie po porodzie, młodych szczeniąt w wieku 6 - 7 tygodni i powtórnie około 12 tygodnia życia.

Odrobaczanie zwierząt 3 - tygodniowych przeprowadza się indywidualnie. Doustnie podaje się uprzednio przygotowany lek w dawce 1 ml na zwierzę; przygotowanie polega na rozcieńczeniu z wodą w stosunku 1:3 lub 1:4, Foxverm`u 1:5, a Banminth`u 1 g leku na 25 ml wody.

Starsze zwierzęta odrobacza się w grupach wiekowych podając leki w karmie. Dawki leków dla poszczególnych grup zawiera tabela nr. 1

Grupa zwierząt

Masa ciała kg

Systamex 2,26% zawiesina

Banminth 12,5% proszek

Foxverm 3% syrop

Sposób podawania leku

Uwagi

dawka ml

liczba zwierząt

dawka g

liczba zwierząt

dawka ml

liczba zwierząt

Szczenięta 2 - 3 tygodniowe 7 - 8 tygodniowe 14-16 tygodniowe

0,4 - 0,5 1,2 - 1,5 4,5 - 6,5

1 1 2,5 - 3

3 - 4 2 1

1 1 1

25 10 2

1 1 1,5 - 2

6 2 1

leki przed użyciem rozcieńczyć wodą odrobaczać w grupach wiekowych

sierpień wrzesień

w zależ- ności od sytuacji inwazjo-logicznej

Lisy dorosłe Całe stado przed rozrodem Samice karmiące w 3-5 dni po odrobaczeniu szczeniąt Całe stado

5 - 10

1 ml / 2 kg masy ciała 1 ml / 2 kg masy ciała

0,5 g / 5 kg masy ciała

1 ml / 3 kg masy ciała

do karmy do karmy do karmy

styczeń luty sierpień, wrzesień, w zależności od sytuacji inwazjologicznej

Innymi stosowanymi lekami są: Nilverm, Fenbesan, Bioscardina.

Leki stosowane przy zwalczaniu glistnicy skuteczne są też w przypadku ancylostomatozy, trichocefalozy, tasiemczycy.

Przy tej ostatniej skuteczne jest podawanie Systamex`u z karmą przez 3 kolejne dni w dawce 0,5 ml/kg masy ciała; natomiast Banminth lub Foxverm podany

w dawkach 12,5 - 15,0 mg/kg masy ciała (substancji czynnej) przez kolejne 3 dni powodował jedynie zwiększone wydalanie członów tasiemca,

ale nie niszczył pasożyta.

Kluczową rolę w zwalczaniu parazytoz zajmuje zapobieganie. Obejmuje ono utrzymanie odpowiedniej higieny klatek, w których utrzymuje się zwierzęta, właściwe dla poszczególnych gatunków, pełnowartościowe żywienie oraz przestrzeganie okresu kwarantanny przy wprowadzaniu nowych zwierząt.

Zwalczanie parazytoz ważne jest nie tylko z punktu widzenia zdrowia zwierząt, ale i ludzi. Zooantroponozy takie jak: bąblowica, wągrzyca czy toksokaroza mają ciężki przebieg: zdarza się, że prowadzą do śmierci.

Przyczyną bąblowicy (Echinococcosis) jest larwalna postać tasiemca Echinococcus granulosus. Objawy chorobowe zależą od umiejscowienia i wielkości rozwijającego się osiadłej larwy - onkosfery pęcherza inwazyjnego,

który powiększając się, nawet do wielkości głowy dziecka, wywiera ucisk

na określony narząd. Najniebezpieczniejsze jest umiejscowienie w pęcherzu moczowym, mózgu i oku.

Poza objawami wynikającymi z umiejscowienia w danym narządzie,

może wystąpić szok anafilaktyczny spowodowany pęknięciem cysty i wylaniem się jej zawartości, lub wtórne zakażenie bakteryjne pękniętej cysty.

Szeroki wachlarz objawów występuje także przy wągrzycy (cysticercosis). Tasiemiec uzbrojony (Taenia solium) wywołuje chorobę przebiegającą z objawami ze strony przewodu pokarmowego ( nudności, wymioty) lub wągrzycę, kiedy jego formy larwalne umiejscawiają się w mięśniach, skórze, mózgu, wątrobie.

Może dojść do ślepoty, zaburzeń nerwowych, kończących się śmiercią, obrzęków

i bóli mięśni.

Zróżnicowane objawy kliniczne występują w przebiegu toksokarozy (toxocarosis).

W inwazji powodowanej przez larwę glisty psiej lub kociej wyróżnia się trzy postaci: trzewną (visceral larva migrans) oczną (ocular larva migrans) i mózgową (cerebral larva migrans). Chorobę cechuje gorączka, powiększenie wątroby

i śledziony, skurcze mięśni oskrzelików, eozynofilia, hipergammaglobulinemia. Zdarzają się przypadki zapalenia mięśnia sercowego, nerek oraz zajęcie ośrodkowego układu nerwowego. Przy postaci ocznej dochodzi do odklejenia siatkówki, zapalenia tęczówki, zaćmy, ślepoty.

21

---