UMOWY W SPRAWIE KONTROLI ZBROJEŃ l ROZBROJENIA
Traktaty dwu i wielostronne zawarte w wyniku rokowań rozbrojeniowych. Umowy wielostronne: Układ w sprawie Antarktyki (Waszyngton, l XII 1959); Układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (Moskwa: 5 VIII 1963); Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (Londyn, Moskwa, Waszyngton, 2711967); Układ o zakazie broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej (Tlatelolco, Meksyk, 14 II 1967); Układ o nieproliferacji broni jądrowej (Londyn, Moskwa, Waszyngton, l VII 1968); Układ o zakazie umieszczania broni jądrowych i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu (Londyn, Moskwa, Waszyngton, 11 II 1971); Układ o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz ich zniszczeniu (Londyn, Moskwa, Waszyngton, 10 IV 1972); Układ o zakazie wykorzystywania technik oddziaływania na środowisko naturalne w celach wojskowych lub innych wrogich celach (Genewa, 18 V 1977); Układ o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące cierpienia lub mające niekontrolowane skutki (Nowy Jork, 10 IV 1981); Układ ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej na południowo-wschodnim Pacyfiku (Rarotonga, 6 VIII 1985); Układ w sprawie konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie CFE (Paryż, 19 XI 1990); Układ otwartego nieba (Helsinki, 24 III 1992); Układ w sprawie stanu osobowego konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie (Helsinki, 10 VII 1992); Układ o zakazie prowadzenia badań, produkcji, gromadzenia i użycia broni chemicznej oraz jej zniszczenia (wyłożony do podpisu w Paryżu 1311993); Traktat o zakazie prób z bronią jądrową (wyłożony do podpisu w Nowym Jorku 24 IX 1996r.). Umowy dwustronne między USA i ZSRR oraz Rosją:
Tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych SALT I (Moskwa, 26 V 1972 ); Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej, inaczej układ ABM (Moskwa, 26 V 1972 ); Układ o ograniczeniu podziemnych doświadczeń z bronią jądrową (Moskwa, 3 VII 1974 ); Układ o podziemnych doświadczeniach jądrowych w celach pokojowych (28 V 1976); Układ o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych SALT II (Wiedeń, 18 VI 1979) Układ o likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu -INF (Waszyngton, 7 XII 1987); Układ o redukcji i ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych - START I (Moskwa, 10 VII 1991); Układ o dalszej redukcji i ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych - START II podpisany przez USA i Rosję (Moskwa, 311993). Traktat o zakończeniu prób z bronią jądrową (Nowy Jork, 24 IX 1996).
TRAKTAT TLATELOLCO 1967
Oficjalna nazwa Traktatu o Zakazie Broni Nuklearnych w Ameryce Łacińskiej: Treaty for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America / Tratado para la proscripción de las armas nucleares en la America Latina. Pierwszy regionalny traktat o utworzeniu strefy bezatomowej na obszarze zamieszkanym oraz pierwszy układ, na mocy którego wszystkie mocarstwa atomowe udzieliły gwarancji państwom, które dobrowolnie wyrzekły się posiadania i użycia broni jądrowej. Podpisany 14 II 1967 w Tlatelolco (starożytne miasto Azteków, obecnie dzielnica miasta Meksyk) przez Boliwię, Chile, Ekwador, Gwatemalę, Haiti, Kolumbię, Meksyk, Nikaraguę, Panamę, Peru, Salwador, Urugwaj, Wenezuelę. Później przystąpiły do niego Antigua i Barbuda, Argentyna, Bahamy, Brazylia, Dominikana, Honduras, Grenada, Jamajka, Kostaryka, Paragwaj, Surinam, Trynidad i Tobago, Barbados oraz Holandia ze swymi terytoriami na półkuli zachodniej, podpisując 15 III 1968 protokół dodatkowy I. Kuba, jako jedyne państwo Ameryki Łacińskiej, odmówiła podpisania traktatu, protestując w ten sposób przeciwko utrzymywaniu przez USA baz z bronią jądrową w regionie Karaibów (Guantanamo, Puerto Rico, na wyspach Dziewiczych). Główne obowiązki stron traktatu są zdefiniowane w art. l, na mocy którego sygnatariusze zobowiązują się do wykorzystywania materiałów rozszczepialnych wyłącznie w celach pokojowych oraz zakazu i zapobiegania na ich terytoriach: a) testowania, wykorzystania, produkcji lub nabywania w jakikolwiek sposób broni jądrowej, zarówno bezpośrednio jak i pośrednio, w imieniu czy za pośrednictwem stron trzecich czy w jakikolwiek inny sposób; b) rozmieszczania, magazynowania, instalowania broni jądrowej, zarówno własnej jak i obcej. Strony zobowiązały się również powstrzymywać od angażowania się, aprobowania bezpośrednio lub pośrednio i uczestniczenia w próbach z bronią jądrową, jej wykorzystaniu, produkcji i posiadania. Traktat nie zakazuje natomiast wykorzystania energii atomowej w celach pokojowych (art. 17) oraz przeprowadzania w tym celu eksplozji jądrowych (art. 18). Postanowienia traktatu Tlatelolco i protokołów mają zastosowanie dla ich stron w ramach strefy określonej wg koordynatów geograficznych. Na południu przylega ona do Antarktyki, która na mocy swego zdemilitaryzowanego statusu (od 1959) jest również strefą wolną od broni jądrowej. Od zachodu przylega do strefy ustanowionej na mocy Traktatu o Strefie Bezatomowej Południowego Pacyfiku z 1985. Północna granica zasięgu traktatu wyłącza kontynentalną część terytorium Stanów Zjednoczonych i ich wody terytorialne (art. 4). W 1974 ratyfikowała traktat ChRL. Rezolucja ZO ONZ z 5 grudnia 1967 zobowiązała wszystkie państwa do „powszechnego poszanowania postanowień traktatu i wezwała mocarstwa atomowe, by jak najszybciej podpisały i ratyfikowały protokół dodatkowy II traktatu gwarantujący poszanowanie przez nie strefy bezatomowej. Stany Zjednoczone, ZSRR, Wielka Brytania, Francja i ChRL podpisały i ratyfikowały protokół, choć USA z wieloma zastrzeżeniami. M.in. nie uznały zakazu przewozu broni jądrowej w tranzycie lotniczym i morskim przez strefę bezatomową. USA zagwarantowały też, że nie użyją ani nie zagrożą użyciem broni jądrowej przeciwko żadnemu z państw sygnatariuszy traktatu, ale gwarancja traci ważność, jeśli któreś z państw przy pomocy innego mocarstwa atomowego zaatakuje USA. Stany Zjednoczone, podpisując protokół I do traktatu dopiero w 1977 zobowiązały się do nie przeprowadzania doświadczeń jądrowych, do niestosowania brom jądrowej i nie magazynowania jej na obszarze Ameryki Łacińskiej. Nie dotyczy to jednak prawa okrętów wojennych USA do zawijania do portów na tych terytoriach i do swobody nawigacji na pełnym morzu wokół Ameryki Łacińskiej. Choć traktat obejmuje również znaczną część wód Pacyfiku i Atlantyku to jego zobowiązania dotyczą wyłącznie sygnatariusz oraz państw, które ratyfikowały protokoły dodatkowe I i II. Nie ograniczają natomiast innych państw na mocy zasady wolności mórz. Traktat również zakazuje stronom transportowania broni jądrowej przez ich terytoria, ale nie wspomina o tranzycie broni przez strony trzecie przez obszar powietrzny i wody terytorialne sygnatariuszy.
UKŁAD O NIEPROLIFERACJI BRONI JĄDROWEJ
Umowa międzynarodowa podpisana l VII 1968 w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie. Początkowo jej stronami były USA, ZSRR i Wielka Brytania. W 1992 do układu przystąpiła Francja i ChRL, a następnie Białoruś i Kazachstan (1993) oraz Ukraina (1994). Państwa dysponujące bronią jądrową zobowiązały się do nie przekazywania komukolwiek bezpośrednio lub pośrednio tej broni lub innych jądrowych urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad tą bronią i urządzeniami. Zobowiązały się jednocześnie do nieokazywania pomocy, nie zachęcania i nie nakłaniania w jakikolwiek sposób jakiegokolwiek państwa nie dysponującego bronią jądrową do produkowania lub uzyskania inną drogą broni jądrowej lub innych urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad nimi (art. I). Państwa nie posiadające broni jądrowej zobowiązano do nie przyjmowania od kogokolwiek bezpośrednio lub pośrednio tej broni lub innych urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad taką bronią lub takimi urządzeniami. Zakazano również produkowania i uzyskiwania inną drogą broni jądrowej lub innych urządzeń wybuchowych oraz ubiegania się i przyjmowania jakiejkolwiek pomocy w produkowaniu tej broni i innych urządzeń wybuchowych (art. II). Układ przewiduje kontrolę przestrzegania zobowiązań podjętych przez państwa nie dysponujące bronią jądrową w ramach systemu Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej - MAEA (art. 111). W układzie zaproponowano wszystkim państwom prawo do rozwoju badań, produkcji i wykorzystywania energii jądrowej do celów pokojowych (art. IV), lecz jednocześnie zabroniono przeprowadzania wybuchów jądrowych dla celów pokojowych (art.V). Układ wszedł w życie 5 III 1970.11 V 1995 w siedzibie ONZ w Nowym Jorku przedstawiciele 178 państw podjęli decyzję o bezwarunkowym i bezterminowym przedłużeniu Układu, który był zawarty na 25 lat. Przyjęto także dwa inne dokumenty. Pierwszy z nich potwierdzał postanowienia Układu z 1968, a drugi - dążenia państw posiadających broń jądrową do jej całkowitej eliminacji, przewidując osiągnięcie do 1996 porozumienia w sprawie całkowitego zakazu prób z bronią jądrową (traktat o zakazie prób z bronią jądrową z 24 IX 1996).
UKŁAD O OGRANICZENIU SYSTEMÓW OBRONY PRZECIWRAKIETOWEJ
Umowa podpisana w Moskwie przez ZSRR i USA 26 V 1972. Strony porozumienia zobowiązały się rozwijać systemy -ABM do obrony terytorium własnego kraju i nie tworzyć bazy do tego rodzaju obrony oraz nie rozwijać tych systemów dla obrony poszczególnych rejonów, z wyjątkiem przypadków przewidzianych umową. Wyjątek stanowiły dwa rejony na terytorium każdego sygnatariusza umowy, każdy o promieniu 150 km, po jednym wokół Moskwy i Waszyngtonu i innym wybranym miejscu rozmieszczenia. Zatem łącznie po dwa w USA i ZSRR. Dopuszczalną liczbę środków ABM zainstalowanych w wyznaczonych rejonach określono na 200 wyrzutni i 200 antyrakiet dla każdej strony. Ponadto zobowiązano się nie prowadzić prac wdrożeniowych, nie rozwijać systemów ABM działających z morza, powietrza, ruchomych urządzeń naziemnych, nie rozwijać wyrzutni ABM wystrzeliwujących naraz z jednej wyrzutni więcej niż jeden rakietowy pocisk przechwytujący i nie przekazywać innym państwom oraz rozwijać poza swoim terytorium systemów ABM. Układ uzupełniono protokołem z 3 VI 1974, w którym obie strony zobowiązały się utrzymywać tylko po jednym rejonie z systemem ABM (100 wyrzutni i 100 antyrakiet), tj. strona amerykańska w wybranym rejonie, a radziecka w rejonie Moskwy. W latach osiemdziesiątych obie strony zarzucały sobie wzajemne naruszanie postanowień układu, m.in. z powodu programu - SDI i budowy radzieckiej stacji radarowej w Krasnojarsku. We wrześniu 1996 sygnatariusze układu zatwierdzili tymczasowe porozumienie w sprawie systemów obrony przeciwrakietowej, ograniczające budowę nowych antyrakiet przez USA. Uzgodniono, zew ramach nadal obowiązującego układu ABM dozwolone jest rozmieszczenie systemów obrony przeciwrakietowej. Ponadto porozumienie precyzuje, że systemy antyrakietowe zdolne do przechwytywania rakiet lecących z prędkością mniejszą niż 3 km/sek., należące do tzw. systemów pola bitwy, nie są objęte postanowieniami układu ABM. Natomiast systemy zdolne do przechwytywania rakiet lecących do celu z prędkością większą niż 5 km/sęk., są systemami strategicznymi objętymi zakazem traktatu ABM. Rokowania rosyjsko-amerykańskie w sprawie drugiej części nowego układu o ograniczeniach systemów obrony przeciwrakietowej, która dokładniej ma rozgraniczyć systemy pola bitwy od systemów strategicznych, podjęto w październiku 1996.
TRAKTAT O ZAKAZIE PRÓB Z BRONIĄ JĄDROWĄ
Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT; wyłożony do podpisu w Nowym Jorku 24 IX 1996 podczas 51 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Każde państwo - strona układu, zobowiązało się nie przeprowadzać próbnych eksplozji broni nuklearnej ani żadnych innych eksplozji nuklearnych. Zadba też, by takich eksplozji nie dokonywano na terenie znajdującym się pod jego jurysdykcją lub kontrolą. Żadne państwo - strona układu nie będzie zachęcać ani uczestniczyć w przeprowadzeniu próbnych eksplozji broni nuklearnej, ani żadnych innych eksplozji nuklearnych. Pierwszego dnia podpisało go 5 mocarstw nuklearnych: USA, Chiny, Francja, Rosja i Wielka Brytania oraz 50 innych państw, w tym Polska. Gotowość złożenia podpisu pod tym dokumentem zadeklarowało dalszych ponad 100 państw, które uprzednio głosowały za jego przyjęciem. Traktat jest rezultatem prawie trzyletniej pracy przedstawicieli 61 państw w ramach Genewskiej Konferencji Rozbrojeniowej, jedynego forum rozbrojeniowego pod auspicjami ONZ. Znaczący wpływ na przebieg rokowań wywarła postawa niektórych państw. Chiny kwestionowały propozycję zapisu przeprowadzenia międzynarodowych inspekcji, utrzymując, że są inne skuteczne metody kontroli (sejsmologiczne pomiary wstrząsów skorupy ziemskiej, badania atmosfery). Podobne stanowisko zajmowały Indie, nie zgadzając się ponadto, by 5 mocarstw nuklearnych i 3 tzw. państwa progowe (zdolne do wyprodukowania broni jądrowej), tj. Pakistan, Izrael i same Indie, jako pierwsze ratyfikowały traktat. Domagały się również powiązania zakazu prób z ustaleniem kalendarza eliminacji broni jądrowej z arsenałów wszystkich państw oraz rezygnacji przez państwa atomowe z prób symulacyjnych, których umowa nie zakazuje. Indie uznały traktat za „dyskryminacyjny” i zapowiedziały, że go nie podpiszą. Z kolei Pakistan uwarunkował podpisanie traktatu właśnie od złożenia podpisu przez Indie. Do końca 2000, traktat podpisały 152 państwa. Traktat może wejść w życie po ratyfikacji dokonanej przez 44 państwa należące do klubu atomowego, „państwa progowe” oraz posiadające reaktory atomowe (wg danych Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej - IAEA z 1996). Są to: Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Bangladesz, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chile, Chiny, Egipt, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Kanada, Kolumbia, Kongo, Korea Płn., Korea Płd., Indie, Indonezja, Iran, Izrael, Japonia, Meksyk, Niemcy, Norwegia, Pakistan, Peru, Polska, Rosja, RPA, Rumunia, Słowacja, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Ukraina, USA, Węgry, Wielka Brytania, Wietnam, Włochy. Do końca 1999 traktat ratyfikowało 48 państw, w tym 26 z w/w listy. Ratyfikowali go najważniejsi sojusznicy USA, tj. Wielka Brytania, RFN, Francja. Natomiast 13 X 1999 Senat amerykański nie zgodził się na ratyfikację CTBT. Prezydent Bili Clinton zapewnił jedynie, że USA utrzymają moratorium na próby jądrowe. Rosja ratyfikowała traktat w kwietniu 2000, a Polska 15 V 1999.
W polityce rozbrojeniowej miały też miejsce różnego rodzaju plany rozbrojeniowe.
PLAN RAPACKIEGO
Polski projekt utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej. Był kontynuacją polskich wysiłków dyplomatycznych w dziedzinie częściowych kroków rozbrojeniowych. Jedną z bezpośrednich przyczyn sformułowania koncepcji strefy bezatomowej był impas w rokowaniach Podkomisji Rozbrojeniowej ONZ w Londynie. W 1957 na XII sesji ZO ONZ minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki złożył oświadczenie o gotowości Polski wprowadzenia w życie zakazu produkcji i magazynowania broni jądrowej na swoim terytorium pod warunkiem przyjęcia takich zobowiązań przez oba państwa niemieckie. Czechosłowacja wyraziła gotowość przyłączenia się do strefy. Pełniejsza wersja P- R. została zawarta w memorandum rządu PRLz 14 II 1958 wręczonym przedstawicielom dyplomatycznym Belgii, CSRS; Danii, Kanady, NRD, USA, W. Brytanii i ZSRR oraz RFN. Proponowana strefa bezatomowa miałaby objąć terytoria czterech państw: Polski, CSRS, NRD i RFN. Zobowiązania wynikające z ustanowienia strefy rozciągałyby się też na cztery mocarstwa dysponujące bronią jądrową oraz na inne państwa, których wojska stacjonowały na obszarze któregoś z państw objętych strefą. W obrębie strefy obowiązywałyby zakazy: produkcji i magazynowania broni jądrowej, rozmieszczania sprzętu i urządzeń do jej obsługi oraz używania jej przeciwko obszarowi strefy. Państwa w strefie zobowiązałyby się do nie produkowania, nie utrzymywania, nie sprowadzania lub nie zezwalania na rozmieszczanie na swych terytoriach broni jądrowej oraz nie instalowania lub niedopuszczania na te terytoria sprzętu i urządzeń do obsługi broni jądrowych. Cztery mocarstwa atomowe (ZSRR, USA, W. Brytania, Francja) byłyby związane zakazem utrzymywania broni jądrowej na obszarze strefy, instalowania tam sprzętu i urządzeń do obsługi broni jądrowej oraz przekazywania tej broni i sprzętu rządom lub innym organom sprawującym władzę na tym obszarze. P. R. przewidywał ustanowienie systemu szerokiej i skutecznej kontroli. Zachód zgłosił obiekcje do treści planu z powodu ryzyka pozbawienia państw NATO osłony atomowej w obliczu przewagi Układu Warszawskiego w broniach konwencjonalnych. W odpowiedzi strona polska zmodyfikowała p. R. proponując wprowadzenie dwóch etapów jego realizacji. Ostateczna wersja planu Rapackiego została zawarta w memorandum delegacji PRL z 28 III 1962 na Konferencji Komitetu Rozbrojeniowego 18 państw w Genewie. Deklarowanym celem była eliminacja broni jądrowej i środków jej przenoszenia oraz redukcja sił zbrojnych i zbrojeń konwencjonalnych na terytorium Polski, CSRS, NRD i RFN, z możliwością przystąpienia innych państw. Realizacja planu przebiegałaby w dwóch etapach: pierwszy oznaczałby dla państw strefy zakaz przygotowań do produkcji, produkowania oraz wprowadzania na ich terytoria wszelkich rodzajów broni jądrowej i środków jej przenoszenia oraz zakaz zezwalania na zakładanie nowych baz i urządzeń do magazynowania i obsługi broni jądrowej oraz środków jej przenoszenia; dla innych państw - zakaz przekazywania państwom strefy broni jądrowej i środków jej przenoszenia oraz zakaz jej wprowadzania na obszar strefy. W drugim etapie państwa strefy winny wyeliminować z uzbrojenia wszelkie środki przenoszenia broni jądrowej oraz zredukować do uzgodnionego poziomu własne siły zbrojne i zbrojenia konwencjonalne; inne państwa miały wycofać z obszaru strefy wszelką broń jądrową, urządzenia do jej magazynowania i obsługi oraz środki jej przenoszenia, jak również zredukować do uzgodnionego poziomu siły zbrojne i zbrojenia konwencjonalne na obszarze strefy. Dla zagwarantowania nienaruszalności statusu strefy państwa dysponujące bronią jądrową zobowiązałyby się do nie używania jej przeciwko obszarowi strefy. Z prawno międzynarodowego punktu widzenia plan Rapackiego był częściowym programem rozbrojeniowym obejmującym elementy demilitaryzacji i neutralizacji obszaru strefy pod kontrolą międzynarodową i z gwarancjami ze strony mocarstw nuklearnych. Negatywny stosunek państw zachodnich, zwłaszcza USA i RFN, uniemożliwił realizację p. R., jednak był on ważnym elementem w rozwoju idei stref bezatomowych w innych częściach świata (Półwysep Bałkański, Afryka, Ameryka Łacińska).
PLAN GOMUŁKI
Projekt zamrożenia zbrojeń atomowych w Europie Środkowej wstępnie zgłoszony 28 XII 1963 przez I Sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę w przemówieniu wygłoszonym w Płocku. Była to konsekwencja zgłoszonego wcześniej planu utworzenia w Europie Środkowej strefy bezatomowej (plan Rapackiego). Zakres terytorialny planu miał obejmować terytoria czterech państw: Polski, CSRS, NRD i RFN, z możliwością przyłączenia się innych państw. Zakres podmiotowy planu rozciągał się również na państwa, których siły zbrojne stale lub czasowo stacjonowały na obszarze strefy zamrożenia (ZSRR, USA, Wielka ;i Brytania, Francja, Belgia, Holandia, Kanada). Dzięki szerokiemu i dynamicznemu pojmowaniu pojęcia broni jądrowej i termojądrowej możliwe byłoby rozciągnięcie zobowiązań, w miarę postępu naukowo-technicznego, na wszelkie jej nowe typy. Państwa dysponujące i siłami zbrojnymi na obszarze strefy zamrożenia zbrojeń byłyby zobowiązane do „nie produkowania, nie wprowadzania względnie nie sprowadzania, nie przekazywania innym stronom na tym obszarze względnie nie przyjmowania od innych stron na tym obszarze” tych typów broni. W odróżnieniu od poprzednich propozycji realizacja planu Gomułki miała się opierać na trzech dotąd oddzielnie występujących kryteriach: ilościowych (zachowanie pewnego pułapu liczebnego), jakościowych (zachowanie tylko niektórych rodzajów broni), terytorialnych (nie rozprzestrzenianie określonych typów broni). Istotnym elementem planu był postulat ustanowienia systemu nadzoru i gwarancji jego realizacji. Celem planu Gomułki było utworzenie strefy bezatomowej w Europie Środkowej. Plan nie został przyjęty przez państwa zachodnie, a dyskusja nad nim została zahamowana po wybuchu indochińskiej wojny.
PLAN GORBACZOWA
Propozycja radziecka dokonania likwidacji do roku 2000 broni jądrowej zgłoszona przez Gorbaczowa 15.1.1986. Jej założenia są następujące: w I etapie ZSRR i USA zaprzestają prowadzenia wszelkiego rodzaju doświadczalnych wybuchów nuklearnych; w ciągu 5 - 8 lat redukują o 50% ofensywne bronie nuklearne; rezygnują z tworzenia, prób i rozmieszczania ofensywnych broni kosmicznych; zachowują nie więcej niż po 6000 ładunków bojowych na środkach przenoszenia; likwidują rakiety średniego zasięgu w Europie; USA nie dostarczają innym krajom swoich rakiet strategicznych i rakiet średniego zasięgu oraz pocisków do nich; Wielka Brytania i Francja nie nasilają odpowiednich zbrojeń jądrowych. W II etapie: ZSRR i USA w ciągu 5-7 lat likwidują broń średniego zasięgu; zamrażają swoje taktyczne środki nuklearne; pozostałe mocarstwa nuklearne zamrażają swoją taktyczną broń jądrową i usuwają ją z terytoriów innych państw; zaprzestają doświadczeń z bronią jądrową; wszystkie mocarstwa nuklearne likwidują taktyczną broń jądrową o zasięgu do 1000 km; następuje rozszerzenie na inne państwa zakazu posiadania ofensywnych broni kosmicznych; następuje wprowadzenie zakazu konstruowania nowych rodzajów broni jądrowych. W III etapie - później niż od 1995: ZSRR i USA doprowadzają do końca likwidację wszystkich pozostających jeszcze w ich dyspozycji broni jądrowych (do 1999); pozostałe mocarstwa nuklearne całkowicie likwidują swoją broń jądrową; do końca 1999 nie będzie na Ziemi broni jądrowej i nabierze mocy prawnej uniwersalne porozumienie, by nigdy nie nastąpiło odrodzenie się tej broni. Proponując całkowitą eliminację broni jądrowej, ZSRR uznał równocześnie za realne zlikwidowanie w XX w. broni chemicznej. Proponował ponadto redukcję broni i konwencjonalnych sił zbrojnych, przedstawiając środki kontroli, łącznie z inspekcją na miejscu. Założenia planu zostały wykonane w części dotyczącej zaprzestania prowadzenia wszelkiego rodzaju wybuchów nuklearnych ( > traktat o zakazie prób z bronią jądrową z 24 IX 1996). Do likwidacji części potencjału rakiet średniego zasięgu (eurorakiety) doprowadził układ radziecko-amerykański z 7 XII 1987 (INF). Rokowania START i podpisane w ich wyniku porozumienia zmierzają do redukcji ofensywnych broni nuklearnych.
PLAN JARUZELSKIEGO
Projekt utworzenia strefy bezatomowej na linii styku Układu Warszawskiego i NATO, z możliwością jego rozszerzenia na obszar „od Atlantyku po Ural”, zgłoszony przez generała Wojciecha Jaruzelskiego w 1987. Zasięg terytorialny strefy miał początkowo obejmować dziewięć państw: NRD, RFN, CSRS, Węgry, Polskę, Belgię, Holandię, Luksemburg, Danię. Do zrealizowania planu Jaruzelskiego konieczny był udział państw, których siły zbrojne i broń atomowa oraz konwencjonalna były rozlokowane na obszarze planowanej strefy bezatomowej: USA, ZSRR, Kanady, Wielkiej Brytanii i Francji. Zakres przedmiotowy planu Jaruzelskiego zawierał cztery punkty: l) stopniowe wycofywanie i redukcja wspólnie uzgodnionych operacyjnych i taktycznych rodzajów uzbrojenia jądrowego; 2) stopniowe wycofywanie i redukcja wspólnie uzgodnionych rodzajów broni konwencjonalnej, w pierwszej kolejności o największej sile i precyzji rażenia, mogących służyć do nagłej napaści; 3) ewolucja charakteru doktryn militarnych w takim kierunku, aby mogły zostać wzajemnie uznane za ściśle obronne; 4) ciągłe poszukiwanie i uzgadnianie nowych środków bezpieczeństwa i budowy zaufania oraz mechanizmów ścisłej weryfikacji przestrzegania podjętych zobowiązań. Plan przewidywał możliwość jego terytorialnego rozszerzenia przez przystąpienie do niego innych państw europejskich, w tym również neutralnych i nieżaangażowanych. Był logicznym uzupełnieniem procesu helsińskiego KBWE i wcześniejszych propozycji wysuwanych w tym względzie przez stronę polską (plan Rapackiego, plan Gomułki).
6