Bezpieczeństwo i higiena pracy w oparciu o wykłady na uczelni AGH Kraków.

Źródło: Konspekt opracowano wykorzystując materiał zawarty w książce "BEZPIECZNA KOPALNIA", wydanej przez autorów: W. Rozczynialski, S. Nawrat, J. Szlązak, J.Tomczyk; KRAKÓW, 1999 r.

P.S czy prawie to co w oryginalnej książce która pewna cześć naszych kolegów ma w posiadaniu, chociaż program poniżej jest bardzo skrócony, ale zapewne z jakimś stopniu wam - koledzy się przyda.

TEMATY WYKŁADÓW:

1. Pojęcia podstawowe
2. Czynniki materialnego środowiska pracy szkodliwe lub uciążliwe dla zdrowia pracowników.
3. Podstawy ergonomii: czynniki ergonomiczne w projektowaniu procesu pracy.
4. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa pożarowego w podziemnych zakładach górniczych, dotyczące ogólnych zasad bezpieczeństwa pracy i ruchu zakładu górniczego.
5. Przyczyny wypadków przy pracy i odpowiadające im kierunki profilaktyki.
6. Skutki ekonomiczne wypadków przy pracy i chorób zawodowych, sposób ich obliczania.
7. Organizacja i funkcjonowanie ratownictwa górniczego w Polsce.
8. Zarządzanie bezpieczeństwem pracy.
9. Reforma górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998 - 2002. Projekt programu rządowego.
10. Pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne.

1.

Pojęcia podstawowe :

•         bezpieczeństwo i higiena pracy

•         ochrona pracy

•         ergonomia

•         zagrożenia i ich podział

•         niebezpieczne zdarzenia w górnictwie i ich podział

•         wypadek przy pracy

•         choroby zawodowe

BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY

•      Bezpieczeństwem pracy nazywamy zespół warunków, które muszą być zachowane, aby pracownicy mogli pracować bezpiecznie i bez szkody dla zdrowia.

•      Bezpieczeństwo pracy symbolizuje te wszystkie działania i angażowane w nie środki, które służą zapobieganiu urazom - wypadkom przy pracy.

•      Higiena pracy jest to nauka, która zajmuje się :

1.      Badaniem wpływu warunków pracy na zdrowie, na zaburzenia czynności fizjologicznych i na zachowanie sprawności ustroju człowieka w czasie pracy.

2.      Ustaleniem czynników szkodliwych dla zdrowia.

3.      3.Zapobieganiem powstawaniu schorzeń i chorób zawodowych wśród ludzi wykonujących określony zawód.

•      Higiena pracy obejmuje działania i środki służące zapobieganiu chorobom zawodowym.

OCHRONA PRACY

Cele ochrony pracy:

•      ochrona pracowników przed wypadkami przy pracy,

•      ochrona pracowników przed chorobami zawodowymi,

•      ograniczenie zatrudniania pracowników przy pracach szczególnie ciężkich lub uciążliwych,

•      ochrona dóbr materialnych sfery pracy przed zniszczeniem,

•      ochrona uprawnień pracowniczych - trwałości stosunku pracy, wynagrodzenia, szczególna ochrona pracy młodocianych i kobiet oraz ochrona innych uprawnień pracowniczych (czasu pracy, urlopów pracowniczych itd.).

Elementy systemu ochrony pracy w Rzeczpospolitej Polskiej

W polskim systemie ochrony pracy można wyodrębnić trzy segmenty.

•      segment wykonawczy,

•      segment nadzoru,

•      segment naukowo - badawczy.

•      Segment wykonawczy łączymy z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów i zasad bezpieczeństwa pracy. W segmencie wykonawczym funkcjonuje służba bezpieczeństwa i higieny pracy, jako wyodrębniona służba kontroli, koordynacji oraz dokumentowania działań podejmowanych na rzecz ochrony pracy przez pracodawców.

•      Segment nadzoru tworzą organy państwowe, nadzorujące przestrzeganie przepisów i zasad bhp. Najpełniejszy zakres nadzoru posiada Państwowa Inspekcja Pracy. Pozostałe organy jak: Państwowa Inspekcja Sanitarna, Urząd Dozoru Technicznego, Wyższy Urząd Górniczy i inne, wykonują nadzór specjalistyczny, z racji uprawnień obejmujących tylko niektóre dziedziny bezpieczeństwa pracy. Samodzielne uprawnienia nadzoru i kontroli w dziedzinie ochrony pracy mają również związki zawodowe oraz społeczni inspektorzy pracy. Organy nadzoru państwowego są obowiązane do dokonywania analiz i ocen stanu bezpieczeństwa pracy oraz ich przedkładania stosownym władzom, jak również związkom zawodowym (np. sprawozdania Państwowej Inspekcji Pracy).

•      Segment naukowo-badawczy w obszarze ochrony pracy tworzą instytuty naukowe i placówki badawcze, jako instytucje samodzielne lub funkcjonujące w ramach szkół wyższych. Charakterystycznymi przedstawicielami tego segmentu są: Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) oraz Instytuty Medycyny Pracy w Łodzi i Sosnowcu. Placówki naukowo-badawcze prowadzą badania w rozmaitych dziedzinach ochrony pracy i ergonomii, opracowując wytyczne, opinie i ekspertyzy, oceniają prototypy ochron osobistych, dostarczają podstaw naukowych do regulacji prawnych z zakresu bhp.

•      Polski system ochrony pracy obejmuje pracowników młodocianych i kobiety szczególną ochroną, która polega, ogólnie rzecz ujmując, na:

a) zakazie zatrudniania tych pracowników przy wykonywaniu prac ciężkich, szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych,

b) ochronie czasu pracy,

c) ograniczeniach w ręcznym dźwiganiu i przenoszeniu ciężarów,

d) szczególnej ochronie macierzyństwa.

Kluczowe znaczenie mają regulacje prawne zawarte w dziale X Kodeksu pracy dla prawidłowego funkcjonowania systemu ochrony pracy w Polsce.

   Przedstawiony system ochrony pracy nie byłby pełny, gdyby w nim pominąć obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Obowiązki te zostały wyczerpująco wymienione w artykułach 210 i 211 Kodeksu pracy, które uczyniły je obowiązkami podstawowymi.

W szczególności pracownik jest obowiązany:

1. Znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się egzaminom sprawdzającym,

2. Wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przestrzegać wydawanych w tym zakresie zarządzeń i wskazówek przełożonych,

3. Dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,

4. Stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielone środki ochrony indywidualnej oraz odzież
i obuwie robocze, zgodnie z ich przeznaczeniem,

5. Poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,

6. Niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,

7. Współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.         

                                                                                                

Nie można sobie wyobrazić bezpieczeństwa pracy bez codziennego udziału samych pracowników na tysiącach stanowisk pracy i w rozmaitych sytuacjach, których nie sposób z góry przewidzieć.

ERGONOMIA

•      Prekursorem nauki ergonomii był Polak, Wojciech Bogumił Jastrzębowski (1799 -1882). Nazwę ergonomia zapożyczył z języka greckiego, łącząc słowa ergon (praca) i nomos (prawa naturalne). Naukę o pracy zdefiniował jako naukę o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności. Nazwa nauki "ergonomia" pojawiła się po raz drugi dopiero w roku 1949 kiedy w Wielkiej Brytanii zawiązało się Towarzystwo Badań Ergonomicznych.

•      Ergonomia może być określona jako: interdyscyplinarna nauka, zajmująca się przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do autonomicznych i psychofizycznych cech i możliwości człowieka, zapewniając sprawne, wydajne i bezpieczne wykonanie przez niego pracy, przy stosunkowo niskim koszcie biologicznym.

•      W ergonomii dominującym elementem jest człowiek, stąd powyższe założenie stanowi podstawę podziału dyscyplin składowych ergonomii na dwie grupy nauk:
A. dotyczących człowieka: społecznych i medycznych,
B. dotyczących techniki: technicznych i ekonomiczno-organizacyjnych.

•      Dyscypliny grupy A badają i przystosowują "człon ludzki", dyscypliny grupy B badają i dostosowują "człon techniczny". Wspólnym ich celem jest zrównoważony stan układu człowiek - maszyna i niezawodność jego funkcjono-wania, a zasadą metodologiczną kompleksowość i komple-mentarność działań.

•      Najważniejsze dyscypliny kształtujące dorobek współczesnej ergonomii to:

  fizjologia pracy,

  psychologia pracy,

  antropologia,

  organizacja pracy,

  nauki techniczne,

  medycyna pracy,

  ochrona środowiska,

  bionika,

  pedagogika pracy,

  socjologia pracy,

  estetyka,

  prawo ergonomiczne.

•      Zadania ergonomii można najogólniej ująć
w dwóch punktach:

•      opracowanie planów i programów działań dla nauk technicznych, aby dostosować technikę nie tylko do możliwości psychofizycznych człowieka, lecz także do jego i potrzeb i oczekiwań,

•      opracowanie planów i programów działań dla nauk społecznych, aby przygotować człowieka do roli nie tylko twórcy techniki (ergonomicznej) ale także do roli konsumenta, umiejącego z niej korzystać i doceniać jej wartości.

Główne kierunki działania ergonomii.

    

    Stan wdrożeń ergonomii do praktyki jest jeszcze niezadowalający. Jednym ze źródeł kłopotów, jakie przechodzi współczesna ergonomia, jest brak dokładnego rozróżnienia pomiędzy:

•      badaniami podstawowymi, badaniami stosowanymi i zastosowaniem ergonomii, ergonomią korekcyjną i koncepcyjną,

•      ergonomią warunków pracy i ergonomią wyrobów.

Ergonomia korekcyjna  zajmuje się analizą już istnieją-cych stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie istniejących obciążeń oraz poprawą wydajności i jakości pracy.

Ergonomia koncepcyjna - celem jej jest takie zaprojekto-wanie narzędzia, urządzenia, maszyny czy wreszcie całego obiektu przemysłowego, aby spełniał on podstawowe wymagania ergonomii. Badania prowadzone w ramach ergonomii wyrobów mają charakter zastosowań ergonomii. Zastosowania te mogą być realizowane w procedurach korekcyjnych lub koncepcyjnych. Również pojęcie ergonomii warunków pracy mieści się w zakresie zastosowań ergonomii.

ZAGROŻENIA I ICH PODZIAŁ

Dzielimy je na dwie wielkie grupy:

•      powodujące wypadki przy pracy,

•      powodujące choroby zawodowe.

Do pierwszej grupy zaliczamy czynniki zagrożenia powodujące wypadki przy pracy, fizyczne obrażenia ciała, wywoływane mechanicznie, jak na przykład upadki, pochwycenia, uderzenia itp.

Do drugiej grupy zaliczamy czynniki zagrożenia powodujące choroby zawodowe, wywołane oddziaływaniem na organizm pracownika rozmaitych szkodliwych dla zdrowia czynników  środowiska pracy, takich jak: hałas, wibracja, substancje toksyczne, pyły przemysłowe, pary rozpuszczalników organicznych i wiele innych.

Klasyfikacja zagrożeń zawodowych
(według Europejskiego Technicznego Biura Związków Zawodowych ds. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa)

Lp.	Nazwa czynnika zagrożenia zawodowego	Wyszczególnienie zagrożeń
1. Czynniki fizyczne.
1.1.	Przedmioty wprowadzone w ruch.	części wirujące, obiegające, przemieszczające się, wykonujące ruchy złożone
1.2.	Przedmioty poruszające się swobodnie.	przedmioty upadające, toczące się, wywracające się,będące w poślizgu
1.3.	Części oddzielające się.	wióry, iskry, odpryski, odłamki, pyły
1.4.	Materiały wypływające (ciekłe).	płyny, gazy, pary, dymy, mgły
1.5.	Zdarzenia uwarunkowane geomechanicznie	zawalenia, zapadnięcia i osunięcia się gruntu, upadki kamieni
1.6.	Niedogodne przestrzenie ruchu (komunikacyjne)	ciasnota, nieergonomiczne wymiary pomieszczeń, kolizje
1.7.	Niebezpieczne nawierzchnie (posadzki)	krawędzie, naroża, ostre, spiczaste występy, przedmioty wystające z posadzek, nawierzchnie śliskie, nawierzchnie narażone na oblodzenie i wysoką temperaturę
1.8.	Niebezpieczne nawierzchnie stawiania stóp	miejsca śliskie, mokre, oblodzone, zatłuszczone, zaoliwione, miejsca wzniesień, zagłębienia, nieporządek, pochyłości
1.9.	Warunki utrudnione.	miejsca sklejania się, ruchome płaszczyzny, miejsca, w których mogą tworzyć się pętle, zagrożenia odrzutem, praca pod ziemią, pod wodą, stan nieważkości
1.10.	Zagrożenia związane z energią elektryczną	napięcie dotyku, pole elektryczne, pole magnetyczne, łuk elektryczny, ładunki elektrostatyczne
1.11.	Zagrożenia pożarowe i wybuchowe.	układy palne, źródła zapalenia, żar, otwarty płomień, iskry, rozgrzane powierzchnie, mieszaniny wybuchowe, materiały zapalne, nagromadzenie tlenu
1.12.	Nadciśnienie i podciśnienie, zmiany ciśnienia	sprężone powietrze i gazy techniczne, pary i ciecze pod ciśnieniem
1.13.	Klimat.	temperatura, wilgotność i ruch powietrza, promieniowanie cieplne, zanieczyszczenia powietrza, opady atmosferyczne, mgła, oblodzenie, burze
1.14.	Oświetlenie.	natężenie oświetlenia, równomierność oświetlenia - miejscowego i ogólnego, kontrast, pole widzenia, oślepienie, barwy świetlne, efekt stroboskopowy
1.15.	Hałas.	hałas stały, okresowy, pulsujący
1.16.	Wibracja.	miejscowa, ogólna
1.17.	Niedostateczna sygnalizacja.	sygnały słabe, zakłócenia, sygnały nierozpoznawalne
1.18.	Promieniowanie.	jonizujące (alfa, beta, gamma), elektromagnetyczne, podczerwone, ultrafioletowe, promieniowanie Roentgena, mikrofale, promieniowanie laserowe
2. Zagrożenia chemiczne.
2.1.	Substancje chemiczne.	substancje toksyczne, drażniące, żrące, rakotwórcze, mutagenne, teratogenne, powodujące alergie
2.2.	Reakcje chemiczne.	wyzwalające (uwalniające) substancje, wyzwalające (uwalniające) energię (reakcje egzotermiczne)
3. Zagrożenia biologiczne.
3.1.	Żywe komórki.	mikroorganizmy, bakterie, wirusy, pleśnie, grzyby, glony jednokomórkowe, komórki zwierzęce i ludzkie, kultury tkanek
3.2.	Części składowe komórek.	komponenty biologiczne, aktywne enzymy, biomasa
3.3.	Makroorganizmy.	rośliny, zwierzęta
4. Fizyczne i psychiczne czynniki zagrożenia.
4.1.	Niewłaściwe obciążenia fizyczne.	brak ruchu, jednostronne obciążenie ciała, nadmierne obciążenie statyczne i dynamiczne
4.2.	Nadmierne obciążenie psychiczne.	zmęczenie psychiczne, monotonia, stres, psychiczne przeciążenie
5. Czynniki zagrożenia związane z organizacją pracy, łącznie z uwarunkowaniami socjologicznymi.
5.1.	System organizacji.	regulacje obowiązków, zadania, kompetencje, organizacja zakładu pracy, organizacja bezpieczeństwa
5.2.	Przebieg pracy.	regulacja zadań cząstkowych, przebieg pracy, podział i przydział robót, struktura pracy, zarządzenia zakładu pracy, instrukcje
5.3.	Aspekty socjologiczne.	treść pracy, zadania, relacje osobowe, komunikowanie się, partycypacja, zgodność, współdecydowanie
6. Względy osobowe jako czynnik zagrożenia.
		brak kwalifikacji, umiejętności, doświadczenia, biegłości, nastawienie, motywacja, brak predyspozycji (przydatności)pod względem fizycznym, zdrowotnym, ograniczenia i przeciwwskazania do wykonywania określonej pracy niewystarczające predyspozycje intelektualne i psychiczne

Stopnie zagrożenia.

•      Zagrożenie może występować w różnym nasileniu, zależnie od jego charakteru, natężenia oraz - co jest szczególnie ważne - okoliczności i uwarunkowań, w których zagrożenie występuje.
Przede wszystkim wyróżniamy pojęcie bezpośrednich zagrożeń dla życia lub zdrowia pracowników.

•      Bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia występuje zawsze w razie przekroczenia wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń progowych szkodliwych dla zdrowia czynników środowiska pracy, określonych dla niektórych substancji. Przekroczenie stężeń progowych oznacza pojawienie się zagrożenia śmiertelnego.

   Wszystkie prace możemy podzielić pod względem stopnia zagrożenia na trzy rodzaje.

•      Prace powtarzalne - wykonywane stale, przez to stosunkowo lepiej organizacyjnie opanowane i wyposażone. Są to prace stosunkowo bezpieczne.

•      Prace wykonywane sporadycznie - już mniej wyposażone, również ze względów ekonomicznych. Stopień bezpieczeństwa przy tych pracach jest mniejszy, również ze względu na angażowanie rozmaitych, często przypadkowych ekip pracowniczych do ich wykonywania.

•      Prace niepowtarzalne - wykonywane w warunkach wielu niewiadomych, jeśli nie rzec - improwizacji. Są to prace szczególnie niebezpieczne.

Elementarne reguły bezpieczeństwa pracy, które charakteryzuje uniwersalność
i przydatność w każdej sytuacji, powinny być zarazem układem odniesienia dla ocen i analiz.

   Przed rozpoczęciem pracy każdy pracownik powinien:

•      posiadać wystarczające kwalifikacje zawodowe, odpowiadające wykonywanej pracy.

•      zostać przeszkolony w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

•      zostać poddany wstępnym badaniom lekarskim,

•      zostać wyposażony w środki ochrony indywidualnej odpowiednie do wykonywanej pracy oraz odzież i obuwie robocze,

•      zostać zaznajomiony z przyszłym stanowiskiem pracy, swoimi przełożonymi i współpracownikami.

•      Powinien też poznać ogólną "topografię" zakładu pracy, system alarmowy, miejsca, w których znajduje się podręczny sprzęt przeciwpożarowy i ratunkowy.

Obowiązujące prawo pracy stanowi, że pomieszczenia przeznaczone na pobyt ludzi powinny zapewniać:

•      oświetlenie naturalne i sztuczne,

•      urządzenia utrzymujące właściwą temperaturę wewnętrzną w okresie grzewczym,

•      odpowiednią wymianę powietrza,

•      zabezpieczenie przed wilgocią,

•      zabezpieczenie przed nadmiernymi stratami i zyskami ciepła oraz ochronę przed szkodliwymi przewiewami,

•      zabezpieczenie przed uciążliwymi dźwiękami i drganiami,

•      zabezpieczenie przed szkodliwymi wyziewami, gazami, pyłami i promieniowaniem,

•      prawidłową ewakuację,

•      właściwą odporność ogniową elementów konstrukcji.

Są dwie stare zasady bhp, których nieprzestrzeganie jest przyczyną lub współprzyczyną ciężkich i śmiertelnych wypadków przy pracy.

•     Pierwsza zasada stanowi, że wszelkie ruchome,
a dostępne części maszyn i urządzeń technicznych,
za wyjątkiem elementów maszyn bezpośrednio wykonujących pracę, których całkowicie osłonić się
nie da - powinny być ze wszystkich dostępnych stron i na całej długości, do wysokości 2 m od poziomu stanowiska pracy, zabezpieczone osłonami.

•     Druga zasada stanowi, że w czasie ruchu maszyny nie wolno wykonywać żadnych czynności pomocniczych, takich jak:

­      czyszczenie, usuwanie nagromadzonych materiałów,

­      usuwanie awarii, wykonywanie drobnych napraw, dokręcanie śrub,

­      dokonywanie zmian położenia lub nastawy elementów roboczych,

­      dokonywanie ręcznych pomiarów obrabianych elementów podczas ich obrotów lub innego
rodzaju ruchu.

Środowisko pracy.

   Środowisko pracy ulega w czasie wykonywania robót, podczas produkcji i ruchu zakładu zanieczyszczeniom środkami chemicznymi,
jest narażone na pyły przemysłowe, hałas, wibrację, promieniowanie, skrajne temperatury, czynniki biologiczne i inne, w zależności od rodzaju produkcji i stosowanej technologii, poziomu higieny pracy i dyscypliny technologicznej.

   W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1989 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, użyto pojęć:

- najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) wyraża masą szkodliwego czynnika, mierzoną w miligramach na 1 m³ powietrza, którym pracownicy oddychają,

- najwyższe dopuszczalne natężenie (NDN) to szkodliwe czynniki, których nie można wyrazić w jednostkach masy - wyrażone są w jednostkach właściwych dla danego czynnika.

       Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) ustalono jako stężenia średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.

       Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) ustalono jako wartości średnie, które nie powinny spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń, jeżeli utrzymuje się w środowisku pracy nie dłużej niż
30 minut w czasie zmiany roboczej.

       Najwyższe dopuszczalne stężenie progowe (NDSP) ustalono jako stężenie, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie.

Posługując się tabelami NDS i NDN, możemy ocenić stopień narażenia pracowników na rozmaite szkodliwe dla zdrowia czynniki.
Aby to móc uczynić, powinniśmy zgromadzić następujące informacje:

•      Wiedzieć, jakie rodzaje szkodliwych substancji występują stale lub okresowo w środowisku pracy.

•      Znać właściwości chemiczne, fizyczne i toksykologiczne tych substancji.

•      Znać miejsca, czas i intensywność wydzielania się szkodliwych dla zdrowia substancji.

Posiadając wymienione informacje powinniśmy:

•      Określić miejsca i czas poboru próbek do oznaczenia rzeczywistych stężeń.

•      Dokonać pomiarów oznaczonej substancji, by móc obliczyć średnią ważoną stężeń w ciągu 8 godzin pracy.

•      Porównać wyniki dokonanych pomiarów z tabelarycznymi wartościami NDS i NDN.

•      Dokonać analizy zgromadzonego materiału i podjąć działania zmierzające do ograniczenia szkodliwych czynników do wartości poniżej NDS lub NDN.

•      Podjąć badania i obserwacje wśród narażonych pracowni-ków, w celu wykrycia dyskretnych i jawnych zmian chorobowych, wywołanych szkodliwymi czynnikami.
Do oceny i wnioskowania nie wystarczą jedynie pomiary wartości stężeń w środowisku pracy, potrzebne są jeszcze oznaczenia szkodliwych substancji lub produktów ich przemiany w materiale biologicznym narażonych pracowników (najczęściej we krwi i w moczu).

NIEBEZPIECZNE ZDARZENIA W GÓRNICTWIE I ICH PODZIAŁ.

 

Niebezpieczne zdarzenie jest to zmiana albo stan rzeczy, zagrażające stratą podmiotowi działania lub jego zasobom.

Grupa zdarzeń wypadkowych charakteryzuje się dwoma cechami:

1) zdarzenia polegające na oddziaływaniu na organizm człowieka i/lub zachodzące w tej przestrzeni środowiska pracy, w której przebywa lub może przebywać człowiek,

2) oddziaływanie to jest lub może być dla organizmu człowieka szkodliwe.

Zdarzenie wypadkowe jest nagłym, niespodziewanym
i nieplanowanym zdarzeniem kinetycznym, powodującym niebezpieczne zetknięcie pracownika z obiektami środowiska pracy.

Zagrożeniem człowieka w kopalni jest sytuacja charakteryzująca się zwiększonym ryzykiem utraty zdrowia lub życia poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia.

Według powyższego można przyjąć klasyfikację zdarzeń wg:

-   kryterium sfery środowiska kopalnianego,

-   kryterium fizycznego rodzaju procesu,

-   kryterium natężenia procesu.

Sferę środowiska kopalnianego można podzielić na:

1) litosferę:
    w tym:         a) tąpania,
                        b) oberwanie się skał ze stropu,
                        c) oberwanie się skał z ociosów,
                        d) wdarcie się wody i kurzawki,
                        e) wyrzuty gazów i skał,
                        f) pożary endogeniczne.

2) atmosferę:
   w tym:          a) zapalenie się lub wybuch gazów,
                        b) zapalenie się lub wybuch pyłu,
                        c) przebywanie w atmosferze gazów szkodliwych dla zdrowia.

3) technosferę:
    w tym:         a) wybuch naczyń pod ciśnieniem,
                        b) wybuch środków strzałowych,
                        c) upadek, potknięcie się, wpadnięcie lub spadnięcie osób,
                        d) uderzenie narzędziami pracy,
                        e) upadek, stoczenie lub obsunięcie się przedmiotów i materiałów,
                        f) uderzenie się o przedmioty i urządzenia,
                        g) upadek stoczenie się mas i brył skalnych,
                        h) zetknięcie się z maszynami i urządzeniami transportowymi w ruchu,
                        i) zetknięcie się z innymi maszynami i urządzeniami mechanicznymi w ruchu,
                        j)  zetknięcie się z urządzeniami pod napięciem,
                        k) zetknięcie się z ciałami o wysokiej temperaturze,
                        l) pożary egzogeniczne.

Największy udział powstawaniu wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego mają niebezpieczne zdarzenia związane z technosferą,
najmniejszy - z atmosferą.

Niebezpieczne zdarzenia, które spowodowały wypadki przy pracy w kopalniach węgla kamiennego można podzielić przy uwzględnieniu charakterystycznych dla
tych zdarzeń oddziaływań fizycznych - rodzajów ruchów (przepływów) na:

         mechaniczne (zwarte masy),

         substacyjne (pył, woda, gaz),

         cieplne (ciepło),

         elektryczne (ładunek elektryczny).

Największy udział w powstawaniu wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego mają niebezpieczne zdarzenia obejmujące oddziaływania mechaniczne, które stanowią ponad 80 % wypadków ogółem zaś wypadków śmiertelnych ponad 90 %.

Niebezpieczne zdarzenia i ilość wypadków  w kopalniach węgla kamiennego

Lp.	Zdarzenie		1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
1.	Upadek, potknięcie się, wpadnięcie lub spadnięcie osób	a	2 960	2 559	2 235	1 920	1 768	1 416	959
				b	18,55	19,37	20,15	20,97	22,07	23,24	23,64
		2.	Upadek, stoczenie się mas i brył skalnych	a	2084	1729	1604	1354	1180	888	589
				b	13,06	13,09	14,46	14,78	14,73	14,57	14,52
		3.	Uderzenie się o przedmioty i urządzenia	a	2625	2201	1799	1358	1291	896	549
				b	16,45	16,66	16,22	14,83	16,12	14,7	13,54
		4.	Upadek, stoczenie lub obsunięcie się przedmiotów i materiałów	a	2 337	2 038	1 581	1 252	1 030	825	347
				b	14,65	15,43	14,25	13,67	12,86	13,54	13,49
		5.	Oberwanie się skał ze stropu	a	1108	907	721	597	506	472	322
				b	6,94	6,87	6,5	6,52	6,32	7,74	7,94
		6.	Oberwanie się skał z ociosów	a	565	420	411	360	268	214	153
				b	3,54	3,18	3,7	3,93	3,35	3,51	3,77
		7.	Zetknięcie się z maszynami i urządzeniami mechanicznymi w ruchu	a	619	487	425	297	224	129	144
				b	3,88	3,69	3,83	3,24	2,8	2,12	3,55
		8.	Zetknięcie się z innymi maszynami i urządzeniami transportowymi w ruchu	a	479	365	308	259	241	142	114
				b	3	2,76	2,78	2,83	3,01	2,33	2,81
		9.	Uderzenie narzędziami pracy	a	590	431	365	320	213	163	112
				b	3,76	3,26	3,29	3,3	2,66	2,67	2,76
		10.	Zetknięcie się z ciałami o zbyt wysokiej temperaturze	a	41	37	31	32	23	17	12
				b	0,26	0,28	0,28	0,35	0,29	0,28	0,3
		11.	Wybuch naczyń pod ciśnieniem	a	34	29	28	18	18	5	5
				b	0,24	0,22	0,25	0,2	0,22	0,08	0,12
		12.	Zetknięcie się z urządzeniami pod  napięciem elektrycznym	a	20	30	14	8	9	5	4
				b	0,13	0,23	0,13	0,09	0,11	0,08	0,1
		13.	Tąpnięcia	a	32	45	44	22	7	20	5
				b	0,18	0,33	0,38	0,23	0,08	0,33	0,12
		14.	Przebywanie w atmosferze gazów szkodliwych	a	12	6	5	7	2	22
				b	0,08	0,05	0,05	0,08	0,02	0,36
		15.	Wybuch środków strzałowych	a	12	3	0	6	4	1
				b	0,08	0,02		0,07	0,05	0,02
		16.	Zapalenie lub wybuch pyłu	a	1	1
				b	0,01	0,01
		17.	Zapalenie się lub wybuch gazów	a	4	1	1	1		1	11
				b	0	0,01	0,01	0,01		0,02	0,27
		18.	Pożary	a	2	3				1
				b	0,01	0,02				0,02
		19.	Wyrzuty gazów i skał	a	2	18	2	1
				b	0,01	1,14	0,02	0,01
		20.	Wdarcie się wody lub kurzawki	a
				b
		21.	Inne niebezpieczne wydarzenia	a	2 430	1 900	1 520	1 364	1 226	877	530
				b	15,23	14,38	13,7	14,89	15,31	14,39	13,07
	Razem		15 957	13 210	11 094	9 158	8 010	6 094	4 056
	Zatrudnienie		305 791	283 915	267 664	252 796	237 944	203 976	172 044

      a - ilość wypadków

b - % do ogółu

Stan bezpieczeństwa pracy w zakładach górniczych

  

Prowadzeniu eksploatacji górniczej w podziemnych zakładach górniczych towarzyszy występowanie zagrożeń: tąpaniami i wstrząsami, pożarowych, zawałowych, metanowych, wodnych, pyłowych oraz wyrzutami gazów i skał.
W odkrywkowych zakładach górniczych stwierdzono występowanie zagrożeń wodnych, geotechnicznych i geodynamicznych.
W zakładach wydobywających kopaliny metodą otworową podstawowe zagrożenie stanowiły erupcje gazów i pyłów złożowych.

WYPADEK PRZY PRACY

•      Za wypadek przy pracy uważa się:
- nagłe zdarzenie,
- wywołane przyczyną zewnętrzną,
- które nastąpiło w związku z pracą

•      Wszystkie wymienione wyżej elementy (nagłość, przyczyna zewnętrzna, związek z pracą) muszą zaistnieć jednocześnie, aby zdarzenie, któremu uległ pracownik, mogło być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy. Brak choćby jednego z tych czynników uniemożliwia uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy.

Do uznania danego zdarzenia za wypadek przy pracy wystarczy ustalenie przynajmniej jednej przyczyny zewnętrznej choćby działały równocześnie i inne .

Nagłość zdarzenia.

Zdarzenie nagłe zachodzi wtedy, gdy nie trwa dłużej niż wynosi czas jednej zmiany roboczej.

Związek z pracą

•      podczas lub w związku z wykonywaniem pracy przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych,

•      podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności w interesie zakładu nawet bez polecenia,

•      w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji zakładu pracy w drodze między siedzibą zakładu pracy, a miejscem wykonywani, a obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

    Zgodnie z dotychczasową wykładnią przyjętą w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie może być kwalifikowany jako wypadek przy pracy:

•      wypadek przy uprawianiu sportu i braniu udziału w zawodach i imprezach, choćby odbywało się to w godzinach pracy i za zgodą przełożonych,

•      wypadek, jakiemu uległ pracownik w czasie dobrowolnego korzystania w organizowanej przez zakład pracy lub związek zawodowy imprezy rozrywkowo-wypoczynkowej,

•      samobójstwo pracownika w zakładzie ,

•      wypadek, jakiemu uległ pracownik służby zdrowia wykonując zawód na swój rachunek,

•      wypadek, jaki zdarzył się pracownikowi w czasie przebywania w godzinach pracy poza zakładem, w celu nabycia artykułów żywnościowych,

•      wypadek w wyniku bójki na tle osobistym.

Rodzaje wypadków przy pracy:

­      wypadek śmiertelny - oznacza  wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w miejscu wypadku lub w okresie nie przekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku,

­      wypadek ciężki  - oznacza wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, a mianowicie: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia lub uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba   nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, trwała, całkowita lub znaczna niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe poważne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała,

­      wypadek zbiorowy  - oznacza wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

Ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy

W tym zakresie obowiązującymi przepisami są:

•      Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej,

•      Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposobu ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy,

•      Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
2 października 1998 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności przyczyn wypadków przy pracy,

•      Zarządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 30 grudnia 1996 r. w sprawie ustalenia wzoru statystycznej karty wypadku  przy pracy oraz związanego z nią trybu postępowania.

Postępowanie powypadkowe

•      Okoliczności i przyczyny wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych bada zespół powypadkowy, w którego skład wchodzą kierownik zakładowej służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zakładowy społeczny inspektor pracy.

•      Okoliczności i przyczyny wypadków innych niż określone wyżej ustala zespół powypadkowy, w skład którego wchodzą pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oddziałowy (wydziałowy) społeczny inspektor pracy.

•      Jeżeli w zakładzie nie działa społeczna inspekcja pracy,
w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków uczestniczy przedstawiciel pracowników znający przepisy bhp.

Zespół powypadkowy niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku obowiązany jest do ustalenia okoliczności i przyczyn  wypadku przy pracy, a w szczególności:

1) dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu  technicznego urządzeń oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na powstanie wypadku,

2) przesłuchać poszkodowanego, jeśli stan jego zdrowia na to pozwala,

3) przesłuchać świadków wypadku,

4) zasięgnąć, w miarę potrzeby opinii lekarza lub specjalistów.

2.

Czynniki materialnego środowiska pracy szkodliwe
lub uciążliwe dla zdrowia pracowników.

•         zapylenie powietrza,

•         hałas,

•         wibracja,

•         oświetlenie miejsca pracy,

•         niekorzystne cieplne warunki pracy,

•         występowanie w powietrzu gazów trujących i duszących.

Charakterystyka czynników szkodliwych i uciążliwych

Występowanie czynników szkodliwych i uciążliwych w procesie pracy zachodzi między innymi podczas:

•      stosowania szkodliwych dla człowieka surowców, produktów, półfabrykatów i innych materiałów stosowanych w procesach technologicznych, maszyn
i urządzeń stwarzających zagrożenie czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi,

PYŁY PRZEMYSŁOWE W ŚRODOWISKU PRACY

Szkodliwe działanie pyłu przemysłowego na organizm ludzki zależy od:

•   rodzaju pyłu, wielkości poszczególnych cząstek,

•   stężenia pyłu w powietrzu,

•   czasu ekspozycji,

•   rozpuszczalności pyłu w cieczach ustrojowych,

•   kształtu cząstek (włókna, kształty ostre, obłe),

•   zawartości wolnej krystalicznej krzemionki.

HAŁAS

W zależności od częstotliwości drgań akustycznych rozróżniamy hałas:

1.      słyszalny:

a.       16 Hz - 16 000 Hz

2.      niesłyszalny:

a.       2 Hz - 50 Hz hałas infradźwiękowy,  (dźwięk o tak małej częstotliwości, że niesłyszalny dla ucha ludzkiego)

b.      10 000 Hz - 100 000 Hz hałas ultradźwiękowy (dźwięk o tak dużej częstotliwości, że niesłyszalny dla ucha ludzkiego).

Źródła hałasu:

•         mechaniczne,

•         aerodynamiczne i hydrodynamiczne,

•         technologiczne,

Szkodliwe lub uciążliwe skutki hałasu zależą od:

•         natężenia hałasu,

•         poziomu ekspozycji,

•         rodzaju źródeł hałasu,

•         relacji między człowiekiem a źródłem hałasu.

Rodzaje hałasu.

Wyróżnia się następujące rodzaje hałasu, biorąc pod uwagę zmienność jego natężenia w czasie:

•      hałas ustalony - poziom dźwięku A w określonym miejscu mierzony przy włączonej charakterystyce dynamicznej S miernika poziomu dźwięku, zmienia się podczas obserwacji nie więcej niż o 5 dB,

•      hałas nieustalony - poziom dźwięku A w określonym miejscu mierzony przy włączonej charakterystyce dynamicznej S miernika poziomu dźwięku, zmienia się podczas obserwacji więcej niż o 5 dB,

•      hałas impulsowy - składa się z jednego lub wielu zdarzeń dźwiękowych, każdy w czasie trwania krótszym niż 1 sekunda.

Hałas w środowisku pracy jest charakteryzowany przez:

•          poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8 - godzinnego dnia pracy i odpowiadającą mu ekspozycję dzienną lub poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy i odpowiadającą mu ekspozycję tygodniową (wyjątkowo w przypadku hałasu oddziałującego na organizm człowieka w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach tygodnia),

•         maksymalny poziom dźwięku A,

•         szczytowy poziom dźwięku C.

Dopuszczalne wartości hałasu:

Szkodliwym oddziaływaniem hałasu na organizm można zapobiegać poniższymi metodami.

1. Eliminacja źródła hałasu lub zmniejszenie natężenia hałasu przez :
- wybór właściwych technologii,
- robotyzację, automatyzację procesów produkcyjnych,
- wymianę maszyn i urządzeń powodujących nadmierny hałas na maszyny i urządzenia spełniające wymogi norm,
- utrzymanie maszyn i urządzeń w wymaganym stanie technicznym (wymiana uszkodzonych części, niedopuszczenie do nadmiernych luzów itp.).

2. Ograniczenie rozprzestrzeniania się hałasu przez zastosowanie :
- izolacji akustycznej stanowiska pracy (ekrany dźwiękochłonne),
- obudowy źródeł hałasu,
- zwiększenie chłonności akustycznej.

3. Zmniejszenie czasu ekspozycji na hałas poprzez :
- posunięcia organizacyjne mające na celu ograniczenie przebywania pracowników w hałasie,
- wydzielenie źródła hałasu i sprowadzenie jego obsługi do niezbędnego minimum.

3.      Stosowanie ochron osobistych słuchu.

WIBRACJA

Główne przyczyny powstawania drgań mechanicznych w maszynach i urządzeniach:

1.      konstrukcyjne (gdy maszyny posiadają mechanizmy korbowo-wodzikowe, mechanizmy krzywkowe, zapadkowe, wibratory),

2.      technologiczne (gdy maszyny mają niedokładności montażowe, niewyważenie elementów obrotowych, luzy łożyskowe itp.),

3.      eksploatacyjne (gdy maszyny zużywają się, powstają luzy, niewłaściwe smarowanie, zniekształcenie powierzchni itp.).

Oddziaływanie wibracji na organizm.

Wibracja oddziaływuje na organizm zarówno w miejscu styczności tkanek ze źródłem drgań, jak i na funkcje organów jako całości poprzez układ nerwowy. Powstające w wyniku wibracji zmiany chorobowe noszą nazwę zespołu wibracyjnego. Objawy chorobowe dotyczą głównie:

•         układu krążenia krwi, zwłaszcza naczyń obwodowych (niedokrwienie ograniczonej części ciała z uwagi na uszkodzenie drobnych naczyń krwionośnych, skurczu naczyń w obszarze bezwiednego kontaktu z elementem drgającym, obniżenie temperatury skóry rąk),

•         układu kostno-stawowego (najczęściej spotyka się torbiele kostne, zmiany zwyrodnieniowe dotyczące stawów nadgarstkowych i łokciowych a także kręgosłupa),

•         układu nerwowego (zaburzenie czucia, zmniejszenie wrażliwości, bóle kończyn rąk i nóg, uszkodzenie nerwów obwodowych, zmiany zwyrodnieniowe w komórkach rdzenia kręgowego i mózgu),

•         zaburzeń czynności przewodu pokarmowego,

•         zaburzeń ogólnych (osłabienie, zawroty głowy, bezsenność, zmiany usposobienia).

Działania profilaktyczne.

Ochrona przed oddziaływaniem drgań polega na stosowaniu w przypadku drgań miejscowych następujących zaleceń:

•         siła docisku na narzędzie nie powinna przekraczać 200 N,

•         siła zaciskania ręki przy pracy z narzędziami nie powinna przekraczać 50 N,

•         na stanowisku pracy temperatura powietrza powinna wynosić minimum 16 °C, wilgotność względna 40-60 %, a prędkość ruchu powietrza nie większa od 0,3 m/s,

•         operatorzy powinni stosować rękawice chroniące przed oddziaływaniem drgań,

oraz w przypadku drgań ogólnych należy stosować:

•         materiały wibroizolacyjne, które wpływają na osłabienie energii drgań ogólnych,

•         materiały wibroizolacyjne, które wpływają na osłabienie energii drgań akustycznych i mechanicznych na drodze ich rozprzestrzeniania się (wibratory gumowe, sprężyny i wyroby wibroizolacyjne z korka lub tworzyw sztucznych),

•         powłoki tłumiące i tłumiki drgań.

OŚWIETLENIE

Właściwe oświetlenie ma wpływ na:

         ostrość widzenia,

         dokładność widzenia,

         szybkość spostrzegania,

Co z kolei ma wpływ na:

         jakość produkcji,

         zmniejszenie braków i odpadów,

         ułatwiony nadzór nad urządzeniami produkcyjnymi,

         poprawę warunków bezpieczeństwa pracy.

Wszystko to wpływa na wzrost wydajności i zmniejszenie zmęczenia pracownika.

O prawidłowości oświetlenia decydują takie elementy jak:

•         ogólny poziom jasności,

•         oświetlenie miejscowe,

•         kontrasty cienie i barwy światła,

•         rodzaj wykonywanej pracy,

•         wielkość obserwacji przedmiotów.

Rozróżnia się następujące rodzaje oświetlenia:

1.      oświetlenie ogólne,

2.      oświetlenie miejscowe,

3.      oświetlenie złożone,

4.      oświetlenie zapasowe, bezpieczeństwa, ewakuacyjne.

Zwiększenie natężenia oświetlenia i eliminacja:

•         zbyt gwałtownych kontrastów luminacji,

•         olśnienia (występuje zmniejszenie zdolności rozpoznania przedmiotów, spowodowane nadmierną luminacją albo nadmiernym jej kontrastem przestrzennym lub czasowym),

•         cieni, a szczególnie cieni ruchomych,

•         niedostatecznego oświetlenia przejść i miejsc niebezpiecznych,

•         nieprawidłowego oświetlenia urządzeń sterujących pracą niebezpiecznych maszyn,

•         nieprawidłowego oświetlenia miejsc przechowywania sprzętu i materiałów,

 

Gazy w wyrobiskach górniczych

Obecność w powietrzu kopalnianym innych składników gazowych niż te, które występują w powietrzu atmosferycznym, jest wynikiem:

a)      wydzielania się gazów ze złoża i skał otaczających złoże,

b)      powstawania gazów w czasie pożarów, wybuchów metanu i pyłu węglowego,

c)      powstawania gazów przy robotach strzelniczych, oddychaniu ludzi, pracy silników spalinowych itp.,

d)      powstawania radonu przy rozpadzie radioaktywnych pierwiastków występujących w złożu i skałach.

Obniżenie się zawartości tlenu w powietrzu kopalnianym:

•         do 17% wywołuje pierwsze objawy w postaci tzw. “głodu tlenowego”, tętno ulega przyśpieszeniu, pojawiają się zawroty głowy, uczucie duszności, “kołatanie” serca,

•         od 17 % do 12 % występuje niemal całkowita niezdolność do wysiłku fizycznego, a tym samym do ucieczki
z zagrożonej strefy,

•         od 12 % do 6 % pojawiają się mdłości, wymioty, następuje utrata przytomności, a następnie śpiączka,

•         poniżej 6 % następuje po kilku minutach zgon.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa pracy wymagają, by zawartość tlenu w powietrzu kopalnianym w miejscach pracy i przebywania ludzi nie była niższa od 19 % objętościowo.

Metan - CH₄

Wydzielanie metanu do wyrobisk górniczych może następować na drodze:

a)      powolnego wydzielania się z odkrytej calizny złoża węgla bez żadnych objawów akustycznych,

b)      wzmożonego wydzielania z calizny węglowej, charakteryzującego się nieregularnym szumem i lekkimi trzaskami, spowodowanymi pękaniem banieczek gazu i wody w przypadku pokładów wilgotnych,

c)      gwałtownego wydzielania metanu ze szczelin, w postaci tzw. “fukaczy” lub suflerów,

d)      nagłych wyrzutów metanu i skał w najbardziej gazowych pokładach węgla i soli.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa pracy zabraniają pracy w wyrobiskach gdzie zawartość metanu przekracza 2% objętościowo

Zawartość 5% metanu objętościowo w powietrzu kopalnianym wypiera 1 % tlenu

G a z y   t r u j ą c e

Trucizną nazywamy taki związek chemiczny, który po dostaniu się do organizmu człowieka wywołuje zaburzenia czynnościowe różnego stopnia albo wywołuje uszkodzenia organiczne, a w następstwie zaburzenia czynnościowe.

Trucizny mogą wnikać i dostawać się do organizmu człowieka przez:

         przewód pokarmowy, drogi oddechowe i płuca,

         nieuszkodzoną skórę i błony śluzowe,

         uszkodzoną skórę lub błony śluzowe bezpośrednio do krwioobiegu.

Zawartość trucizn gazowych określa się w miligramach na litr (mg/l), lub w % objętościowych lub w “ppm” (z ang. "part per million”) - w częściach na milion części powietrza.

Tlenek węgla - CO

Zatrucie tlenkiem węgla powoduje szereg objawów, takich jak:

         uczucie ucisku i bóle głowy,

         uczucie tętnienia w skroniach i zaburzenia równowagi,

         zawroty głowy,

         zaburzenia wzroku,

         nudności,

         wymioty,

         ogólne osłabienie,

         utrata przytomności,

         śmierć.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa dopuszczają w miejscach pracy zawartość tlenku węgla maksymalnie 0,0026 % objętościowo.

Dwutlenek węgla CO₂

Dwutlenek węgla nie jest gazem trującym lecz duszącym, pozbawiającym organizm ludzki tlenu.

Przy zawartości:

         4 % objętościowo dwutlenku węgla w powietrzu pojawiają się bóle i zawroty głowy, szum w uszach, następuje wzrost ciśnienia krwi oraz pojawia się niepokój, lęk,

         przy 5 % do 8 % CO₂ występuje znaczne przyśpieszenie i pogłębienie oddychania, występują duszności,

         powyżej 8 % CO₂ we wdychanym powietrzu występuje utrata przytomności, sinica, porażenie oddychania,

         przy dużych stężeniach CO₂ przy równoczesnym braku tlenu śmierć następuje w ciągu 5 do 10 minut.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa dopuszczają w miejscach pracy zawartość dwutlenku węgla maksymalnie 1,0 % objętościowo.

Tlenki azotu

stanowią mieszaninę NO, NO₂, N₂O₄, N₂O₅. Najbardziej trwałymi w powietrzu są NO₂ i N₂O₄.

•      Objawy zatrucia tlenkami azotu występują po kilku, a nawet po kilkunastu godzinach.

•      Oddychając powietrzem skażonym tlenkami azotu nie odczuwa się żadnych groźniejszych objawów, prócz kaszlu i podrażnienia błon śluzowych.

•      Po kilku lub kilkunastu godzinach występują objawy silnych duszności, silnego kaszlu z wyksztusinami pienistej krwawej plwociny, wymioty, sinica i śmiertelna trwoga. Zatrucia z takimi objawami najczęściej kończą się śmiercią.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa dopuszczają w miejscach pracy zawartość tlenków azotu maksymalnie 0,00026 % objętościowo.

Siarkowodór H₂S

powoduje porażenie mechanizmu oddychania komórkowego przez zablokowanie enzymów, podobnie jak przy trującym działaniu cyjanowodoru.

•         Oddychanie powietrzem skażonym siarkowodorem w większych stężeniach powoduje porażenie ośrodka oddechowego, utratę przytomności i śmierć.

•         Oddychanie powietrzem zawierającym 0,06% siarkowodoru powoduje w ciągu 1/2 godziny śmierć.

•         Niższe stężenia siarkowodoru w powietrzu wynoszące ok. 0,005% działają silnie drażniąco na spojówki oczu, powodując ich przekrwienie, łzawienie, obrzęk, ból i światłowstręt oraz wyzwalają silny kaszel.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa dopuszczają w miejscach pracy zawartość siarkowodoru maksymalnie 0,0007 % objętościowo.

Dwutlenek siarki SO₂

Długotrwałe oddychanie powietrzem zawierającym dwutlenek siarki powoduje podrażnienie dalszych odcinków dróg oddechowych ze wszystkimi jego następstwami, takimi jak:

•            przekrwienie,

•            wysięk,

•            silny kaszel,

•            obrzęk płuc,

•            a nawet uduszenie.

Górnicze przepisy bezpieczeństwa dopuszczają w miejscach pracy zawartość dwutlenku siarki maksymalnie 0,00075 % objętościowo.

Zagrożenia od gazów pożarowych

W kopalniach węgla gazy pożarowe powstają w wyniku następujących procesów:

•         zupełnego spalania węgla z wydzielaniem CO₂,

•         suchej destylacji węgla, w czasie której powstają CO₂, CO, H₂, CH₄ i inne węglowodory (C_mH_n),

•         niezupełnego spalania węgla z wydzieleniem CO,

•         tworzenia się gazu wodnego.

Zawartość poszczególnych składników w gazach pożarowych jest różna i waha się w następujących granicach:

•         O₂          - od setnych części % do 19 % - 20 %,

•         CO₂        - od setnych części % do 15 % - 20 %,

•         CO         - od bardzo małych (śladów) %  do 8 % - 12 %,

•         H₂           - od setnych części % do 6 % - 10 %,

•         CH₄        - od setnych części % do 5 % - 10 % (w pokładach niegazowych),

•         C_mH_n      - od setnych części % do dziesiętnych części %.

MIKROKLIMAT - ŚRODOWISKO TERMICZNE

Pojęcie mikroklimatu zdefiniowanego jako środowisko cieplne, w którym przebywa człowiek obejmuje zespół czynników fizycznych, a mianowicie:

o       temperaturę,

o       wilgotność względną,

o       prędkość ruchu powietrza i promieniowanie cieplne.

Stan środowiska cieplnego, w jakim przebywa człowiek, charakteryzuje:

   średnia temperatura promieniowania,

   średnia temperatura powietrza,

   względna prędkość ruchu powietrza,

   bezwzględna wilgotność powietrza.

Optymalne parametry środowiska powietrznego

         temperatura powietrza 23°C do 25°C latem oraz 20 do 22°C zimą,

         wilgotność względna powietrza od 35% do 70%. Wahania wilgotności względnej w granicach ± 10% nie są odczuwalne w sposób przykry,

         prędkość powietrza w lecie od 0,2 do 0,3 m/s, a w zimie 0,15 m/s. W razie przekroczenia dopuszczalnej prędkości ruchu powietrza może powstać uczucie przeciągu, które jest szczególnie przykre, gdy strumień powietrza jest skierowany na nogi, bark lub szyję pracownika.

Klasyfikacja środowisk termicznych i ocena obciążenia cieplnego człowieka.

Podstawową kwalifikacją środowisk termicznych jest skala ocen odczuć cieplnych człowieka PMV (Required Clothing Insulation).

Według tej skali odczucia są następujące:

•         zimno: -3

•         chłodno: -2

•         dość chłodno: -1

•         obojętnie: 0

•         dość ciepło: +1

•         ciepło: +2

•         gorąco: +3

Równanie bilansu cieplnego człowieka obejmuje:

S = M - W - R - C - E - Res

gdzie:

S - ilość ciepła otrzymanego lub odprowadzonego przez ustrój   do otoczenia,

M - wewnątrzustrojowa produkcja ciepła,

W - praca zewnętrzna,

R - ciepło promieniowania,

C - ciepło unoszenia (oddawane przez przewodzenie i konwekcję),

E - ciepło parowania wydzielonego potu,

Res - straty ciepła związane z oddychaniem.

Najważniejsze czynniki, wpływające na wymianę ciepła, to:

1. Mikroklimat           
- temperatura powietrza,
- średnia temperatura promieniowania,
- prędkość przepływu powietrza,
- wilgotność powietrza.

2. Odzież
- izolacja cieplna,
- oporność parowania.

3. Aktywność
- metaboliczna produkcja ciepła.

Wskaźnikiem, używanym do oceny obciążenia cieplnego (termicznego) ustroju człowieka w "środowisku gorącym" jest tzw. WBGT (Wet Bulb Globe Temperature)

WBGT = 0,7 x t_nw +0,3 x t_g

gdzie:

t_nw - temperatura termometru wilgotnego naturalnego, °C,

t_g - temperatura termometru poczernionej kuli, °C.

Ocena warunków pracy w środowisku termicznym.

Aby ocenić, czy pracownik ma zapewnione warunki komfortu cieplnego, określamy wartość wskaźnika PMV.
W tym celu należy:

•      oszacować wartość izolacyjności używanej odzieży (wartości te podane są w normach i wyrażone w tzw. jednostkach CLO (1 CLO = 0,155 m² x °C/W),

•      oszacować wartość metabolicznej produkcji ciepła
w organizmie (wydatku energetycznego).
Wartości te są również podawane w normach.

•      zmierzyć za pomocą odpowiedniej aparatury wartości:

    - temperatury powietrza t_a, °C,

    - prędkości ruchu powietrza v, m/s,

     - wilgotności względnej powietrza j ,%

    - średnią temperaturę promieniowania t_r, °C.

Średnią temperaturę promieniowania można zmierzyć bezpośrednio bądź obliczyć z zależności uwzględniającej:

    - temperaturę termometru kulistego t_g, °C,

    - prędkość ruchu powietrza v, m/s,

    - temperaturę powietrza t_a, °C.

Sposoby ograniczania obciążenia cieplnego pracowników.

•      stosowanie procesów produkcyjnych nie emitujących dużych ilości ciepła (np. obróbki "na zimno", a nie obróbki "na gorąco"),

•      stosowanie podwieszonych, wentylowanych stropów,

•      stosowanie maszyn i urządzeń, które nie pogarszają parametrów środowiska powietrznego, nie stanowią źródeł emisji ciepła (np. palniki można zastąpić grzaniem indukcyjnym),

•      automatyzacja procesów technologicznych lub poszczególnych urządzeń (np. spawania),

•      izolowanie lub chłodzenie urządzeń będących źródłami ciepła,

•      umieszczanie urządzeń będących źródłami ciepła w oddzielnych pomieszczeniach (gdzie stały pobyt ludzi byłby zbyteczny) lub na zewnątrz pomieszczeń,

•      ekranowanie źródeł promieniowania cieplnego (ekrany wodne, osłony z materiałów izolacyjnych lub chłodzących, z płyt aluminiowych lub metalowych z folią aluminiową, szkła absorpcyjnego),

•      zmniejszanie lub likwidowanie powierzchni o wysokiej temperaturze,

•      stosowanie obudów maszyn i urządzeń odprowadzających gorące powietrze na zewnątrz (możliwość odzysku energii),

•      stosowanie ekranowania urządzeń, emitujących promieniowanie cieplne, w postaci:

-         ekranów odblaskowych,

-         ekranów z wymiennikiem ciepła (chłodzenie wewnętrzne ekranu powietrzem lub wodą),

-         ekranów filtrujących  (szkło pochłaniające podczerwień),

-         ekranów zraszanych  (siatki lub łańcuchy zroszone wodą),

•      stosowanie hermetyzacji lub wentylacji miejscowej wywiewnej, odprowadzającej parę wodną i gorące powietrze.

W celu ograniczenia obciążenia cieplnego, gdy nie ma możliwości zastosowania wymienionych powyżej środków technicznych i organizacyjnych, stosuje się:

•      zmniejszenie czasu ekspozycji pracowników na działanie ciepła (zmianowość, tworzenie brygad),

•      zapewnienie zatrudnionym w warunkach niewłaściwego mikroklimatu odpoczynku w klimatyzowanych kabinach,

•      odzież ochronną (z powierzchniami aluminiowymi),

•      odzież wentylowaną lub schładzaną,

•      miejscową wentylację nawiewną lub klimatyzację (rozwiązanie to nie jest skuteczne w przypadku dużych źródeł promieniowania cieplnego).

3.

Podstawy ergonomii

czynniki ergonomiczne w projektowaniu procesu pracy.

Ergonomiczna ocena maszyn, urządzeń i warunków pracy

Ergonomia może być określona jako: interdyscyplinarna nauka, zajmująca się przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do autonomicznych i psychofizycznych cech i możliwości człowieka, zapewniając sprawne, wydajne i bezpieczne wykonanie przez niego pracy, przy stosunkowo niskim koszcie biologicznym.

Ergonomia zajmuje się przystosowaniem narzędzi, maszyn, urządzeń i stanowisk pracy oraz metod pracy i materialnego środowiska pracy do człowieka, do jego możliwości oraz potrzeb biologicznych i psychicznych. Celem tego przystosowania jest zapewnienie dużej sprawności działania z jednoczesnym optymalizowaniem wysiłku fizycznego i psychicznego człowieka oraz zagwarantowaniem zdrowych i bezpiecznych warunków pracy.

Ergonomia a bezpieczeństwo.

Kolejny etap rozwoju ergonomii następuje gdy zaczynamy rozważać wpływ projektowania systemowego na społeczeństwo jako całość.

Jednym z najważniejszych celów ergonomii jest zwiększenie bezpieczeństwa.

Zwiększenie bezpieczeństwa, lub odwrotnie, eliminacja wypadków jest sprawą zasadniczą dla interesu publicznego, bowiem powodują one poważne straty ekonomiczne i społeczne.

Urządzenia i środowiska, które gwałcą zasadę ergonomii należy uważać obecnie za ukryte niebezpieczeństwa na podstawie tego, że od zwykłych ludzi nie można oczekiwać pełnej świadomości ryzyka połączonego z używaniem takich urządzeń lub przebywaniem w takich środowiskach.
Zastosowanie zasad ergonomicznych może znacznie zwiększyć bezpieczeństwo.

Ergonomia również analizuje m.in. zagrożenia powstające w relacji człowiek-technika-otoczenie oraz optymalizuje te relacje.

Prowadzone prace badawcze teoretycznie i praktycznie jasno określiły cele ergonomii, przedmiot badań, problematykę badawczą, przy czym występują trudności w sprecyzowaniu metodologicznych zasad i kryteriów ergonomicznych w projektowaniu.

W ergonomii dominującym elementem jest człowiek, stąd powyższe założenie stanowi podstawę podziału dyscyplin składowych ergonomii na dwie grupy nauk:

A. dotyczących człowieka:  społecznych i medycznych,

B. dotyczących techniki:  technicznych i ekonomiczno-organizacyjnych.

Dyscypliny grupy A badają i przystosowują "człon ludzki", dyscypliny grupy B badają i dostosowują "człon techniczny". Wspólnym ich celem jest zrównoważony stan układu człowiek - maszyna i niezawodność jego funkcjonowania, a zasadą metodologiczną kompleksowość i komplementarność działań.

Najważniejsze dyscypliny kształtujące dorobek współczesnej ergonomii to:

•            fizjologia pracy,

•            psychologia pracy,

•            antropologia,

•            organizacja pracy,

•            nauki techniczne,

•            medycyna pracy,

•            ochrona środowiska,

•            bionika,

•            pedagogika pracy,

•            socjologia pracy,

•            estetyka,

•            prawo ergonomiczne.

Często określa się cel ergonomii jako zapewnienie człowiekowi dobrego życia, zadowolenia, poczucia bezpieczeństwa i komfortu psychicznego, jakie może on doznawać z chwilą stworzenia mu optymalnych warunków do pracy, wypoczynku i w ogóle życia.

Ergonomia może uczynić wiele dla poprawy "jakości życia" człowieka poprzez permanentne
i sterowane przez naukę stwarzanie najkorzystniejszych warunków do niezawodnego funkcjonowania układu człowiek-technika poprzez obustronne przystosowanie jego elementów.

Zadania ergonomii można najogólniej ująć w dwóch punktach:

•           opracowanie planów i programów działań dla nauk technicznych, aby dostosować technikę nie tylko do możliwości psychofizycznych człowieka, lecz także do jego potrzeb i oczekiwań,

•           opracowanie planów i programów działań dla nauk społecznych, aby przygotować człowieka do roli nie tylko twórcy techniki (ergonomicznej) ale także do roli konsumenta, umiejącego z niej korzystać i doceniać jej wartości.

Konsekwentne wdrażanie wyników badań ergonomicznych przy projektowaniu maszyn, urządzeń i narzędzi oraz urządzaniu stanowisk pracy i kształtowaniu materialnego środowiska pracy przynosi istotne i konkretne efekty :

•         zmniejszenie znaczenia różnic indywidualnych, tzn. im bardziej cechy maszyn, urządzeń i narzędzi są przystosowane do przeciętnych możliwości człowieka, tym większa jest liczba osób, które maszyny te mogą obsługiwać i tym mniejsza jest potrzeba badań selekcyjnych, eliminujących osobników o mniejszej sprawności fizycznej i psychicznej,

•         zmniejszenie znaczenia czynnika szkolenia zawodowego, tzn. krótsze szkolenie umożliwia osiągnięcie niezbędnej sprawności zawodowej, 

•         zmniejszenie zmęczenia pracą,

•         zwiększenie wydajności pracy,

•         zapobieganie patologicznym skutkom wykonywania pracy, ograniczenie ilości chorób zawodowych,

•         zmniejszenie liczby wypadków przy pracy - szacuje się, że około 85% wypadków wiąże się z działalnością człowieka, a przede wszystkim z nieodpowiednim zsynchronizowaniem maszyn z możliwościami psychofizycznymi człowieka.

Główne kierunki działania ergonomii.

Stan wdrożeń ergonomii do praktyki jest jeszcze niezadowalający. Jednym ze źródeł kłopotów, jakie przechodzi współczesna ergonomia, jest brak dokładnego rozróżnienia pomiędzy:

•         badaniami podstawowymi, badaniami stosowanymi i zastosowaniem ergonomii, ergonomią korekcyjną i koncepcyjną,

•         ergonomią warunków pracy i ergonomią wyrobów.

Ergonomia korekcyjna  - zajmuje się analizą już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie istniejących obciążeń oraz poprawą wydajności i jakości pracy.

Ergonomia koncepcyjna - celem jej jest takie zaprojektowanie narzędzia, urządzenia, maszyny czy wreszcie całego obiektu przemysłowego, aby spełniał on podstawowe wymagania ergonomii.

Układ człowiek - praca.

W celu prowadzenia rozwiązań ergonomicznych najlepiej używać pojęcia układu człowiek - praca jako najbardziej szeroko pojętego.

Przedstawiony na rysunku układ jest typowym układem cybernetycznym.

Zadaniem tego układu jest wykonanie jakiejś pracy, przy czym względna wartość obu stron tego układu (człowieka i maszyny) może być bardzo różna. Rysunek pozwala też dokładniej zorientować się w zakresie problematyki ergonomicznej do której należą cztery grupy zagadnień:

•         odbiór informacji od maszyny do człowieka,

•         oddziaływanie człowieka na maszynę poprzez urządzenia sterujące,

•         czynniki materialnego środowiska pracy,

•         czynnik antropotechniczny i organizatorski na stanowisku roboczym.

W dowolnym procesie pracy problem ergonomiczny sprowadza się do optymalnego skojarzenia czynnika ludzkiego z maszyną.

Ergonomia podejmuje się rozwiązywać kompleksowo systemy człowiek - maszyna, człowiek - praca.

Urządzenia sygnalizacyjne

Ogólne zasady sygnałów urządzenia sygnalizacyjnego:

a)      dostrzeganie sygnałów zależne jest głównie od ich siły. Należy stosować bodźce wyraźnie przekazujące wartości progowe. Ważne są nie tylko wartości bezwzględne bodźców lecz także ich kontrast z tłem.

b)      rozróżnianie sygnałów - oprócz czynników warunkujących dostrzeganie sygnałów (wzroko-wych, słuchowych) istnieje cały szereg czynników warunkujących rozróżnienie (identyfikację).

W przypadku konieczności przekazania informacji o charakterze ilościowym, muszą być zastosowane przyrządy wychyłkowe.
Tu rozróżnienie zależy od szeregu czynników:

•         kształt tarczy,

•         wielkość tarczy,

•         wielkość działek podziałkowych,

•         wielkość kresek podziałkowych,

•         wielkość i rozmieszczenie liter na tarczach.

Zasady rozmieszczania większej liczby urządzeń sygnalizacyjnych na jednym stanowisku roboczym prezentuje McCormick:

•         zasada optymalnego umiejscowienia z punktu widzenia przyjętych kryteriów,

•         zasada ważności - urządzenia grupuje się zgodnie z ich znaczeniem dla danego działania,

•         zasada spełnianej funkcji - grupuje się urządzenia, których działanie jest podporządkowane wspólnej funkcji,

•         zasada kolejności używania - umieszcza się w miarę możliwości urządzenia używane bezpośrednio po sobie,

•         zasada częstotliwości użycia - urządzenia używane najczęściej należy umieszczać
w najlepszych miejscach.

•         dla przycisków ręcznych istnieją następujące zalecenia:

o       opór powinien być elastyczny, początkowo słaby,  potem szybko rosnący z nagłym spadkiem  sygnalizującym  uruchomienie przycisku,

o       wierzch przycisku powinien być lekko wklęsły (kształt zakończenia palca) lub o rowkowanej  powierzchni przycisku;

•         pożyteczne jest wprowadzenie sygnału słuchowo (szczęknięcia) wskazującego na moment uruchomienia przycisku,

•         ustawienie wskazówki na skali liniowej za pomocą dźwigni przebiega najszybciej, o ile koniec dźwigni wykonuje ruchy do czterech razy dłuższe od ruchów końca wskazówki,

•         w wielu rodzajach czynności ruchowych istnieją przedziały warunków optymalnych, w których wydajność jest największa. Zjawisko to znane jest pod nazwą hipotezy „U”,

•         urządzenia sterownicze mające jedno lub więcej ustalonych położeń są pewniejsze w eksploatacji, jeżeli wyposażone zostaną w zapadki, które same wskazują, wskutek naciągu sprężyny, w odpowiednie położenie i wydają przy tym charakterystyczny dźwięk,

•         rozróżnianie elementów sterowniczych następuje zwykle na podstawie:

o       kształtu,

o       rozmiaru,

o       umiejscowienia,

o       barwy.

Podstawowym zadaniem organizacji pracy w procesie produkcji jest:

•         wybór optymalnych metod pracy,

•         zapewnienie bezpieczeństwa pracy,

•         zapewnienie odpowiednich warunków środowiska materialnego pracy,

•         właściwy dobór pracowników,

•         zapewnienie najdogodniejszej organizacji czasu pracy,

•         zapewnienie właściwej przemienności wysiłku i odpoczynku.

Aby zapewnić optymalną metodę pracy, należy przestrzegać następujących zasad:

•         stanowisko robocze musi zapewniać wygodny i bezpieczny dostęp obsługującym pracownikom,

•         należy ustalić stałe miejsce na materiały i narzędzia,

•         materiały i narzędzia winny być umieszczone w funkcjonalnym polu pracownika, przedmioty ciężkie i najczęściej używane w polu optymalnym i na wysokość powierzchni roboczej,

•         materiały i narzędzia muszą być rozmieszczone w taki sposób, aby zapewniały ustaloną kolejność ruchów,

•         odległości między przedmiotami na stanowisku roboczym winny być jak najmniejsze,

•         ułożenie przedmiotu powinno pozwalać na szybkiei łatwe uchwycenie,

•         należy używać pojemników stołowych, przenośników grawitacyjnych, uchwytów itp.

•         w celu ułatwienia pracy i odciążenia rąk.

Fizjologiczny aspekt procesu pracy.

•         Fizjologię można zdefiniować jako naukę o funkcjach żywych organizmów, ich częściach strukturalnych oraz zachodzących w nich procesach fizykochemicznych.

•         Fizjologia pracy wchodzi w skład fizjologii człowieka i zajmuje się badaniem wpływu pracy wykonywanej przez człowieka na jego ustrój jako całość, a także na funkcjonowanie poszczególnych jego organów i układów oraz bioenergetykę.

Różne  rodzaje pracy można klasyfikować z punktu widzenia fizjologii, określając:

•         wielkość wysiłku mięśniowego dynamicznego - związany jest z kurczeniem i rozkurczaniem się mięśni szkieletowych, co prowadzi do przemieszczania się ciała lub jego części w przestrzeni,

•         wielkość wysiłku mięśniowego statycznego - związany jest z długotrwałym skurczem
(napięciem) niektórych mięśni szkieletowych,

•         stopień zaangażowania procesów poznawczych - określa złożoność mechanizmów przetwarzania informacji zachodzących w mózgu w trakcie wykonywania pracy.

•        W organizmie ludzkim zachodzi ciągły proces przemiany materii. Podstawowa przemiana materii  jest to najmniejsza ilość energii zużywana przez człowieka w stanie spoczynku.

•        U osób dorosłych norma w zakresie podstawowej przemiany materii wynosi
w granicach 1.400 - 1.700 kcal/dobę i jest wyższa u mężczyzn niż u kobiet.

Klasyfikacja rodzajów pracy fizycznej według całkowitego dobowego wydatku energetycznego (przy 8-godzinnym dniu pracy)

Stopień ciężkości	Wydatek energetyczny [kcal/dobę]
Lekka	2300 - 2800
Umiarkowana	2801 - 3300
Średnia	3301 - 3800
Ciężka	3801 - 4300
Bardzo ciężka	4301 - 4800

Składnikami dobowego wydatku energetycznego są:

  1.  podstawowa przemiana materii,

  2.  wydatek na pracę zawodową - w ciągu 8 godzin (patrz tabela),

  3.  wydatek energetyczny związany ze swoiście dynamicznym działaniem pożywienia,

  4.  wydatek na czynności poza pracą.

Ocena wydatku energetycznego na pracę zawodową

Wydatek energetyczny na pracę stanowi jeden z elementów obciążenia człowieka pracą.

Do innych składników zalicza się:

•         obciążenia statyczne,

•         monotypowość (powtarzalność) ruchów.

Oceny obciążenia statycznego dokonuje się na podstawie określenia pozycji ciała przy wykonywaniu danej czynności.

Postawa przy pracy.

Na straty energii, związane z wykonywaniem pracy statycznej, składają się następujące elementy:

•         straty związane z koniecznością zachowania określonej pozycji ciała przy pracy; człowiek stojąc i nie wykonuje żądnej pracy zużywa o 11 - 12 % więcej kalorii niż siedząc,

•         straty wywołane koniecznością przeciwdziałania ciężarowi przedmiotów utrzymywanych siłą mięśni (podtrzymywanie, przenoszenie narzędzi),

•         wysiłek mięśniowy związany z zachowaniem równowagi i przeciwdziałaniem przesuwania się środka ciężkości poza podstawę stóp, wysiłek ten jest znaczny, gdyż środek ciężkości u człowieka umieszczony jest dość wysoko (na około 57 % wysokości ciała licząc od dołu),

•         energia związana z przesuwaniem środka ciężkości ciała przy pochylaniu się podczas pracy, przy podnoszeniu ciężarów z ziemi itp.

Źródła straty energii podczas pracy można poważnie zmniejszyć przez racjonalną organizację stanowiska roboczego z uwzględnieniem zasad ergonomii.

Siedzisko. Najlepszym rozwiązaniem krzeseł do pracy są krzesła nastawne o zmiennej wysokości siedziska i zaopatrzone w sprężynujące, nastawne oparcia, wspierające ciało w okolicy krzyżowej.

Wysokość robocza. Wysokość robocza jest krytycznym parametrem geometrii stanowiska, gdyż to ona głównie decyduje o przyjmowanej postawie ciała. Niedostosowanie wysokości roboczej do pracownika może być przyczyną bólu i schorzeń narządu ruchu, jak również obniżenia produkcji. Wysokość robocza zależy przede wszystkim od charakteru pracy (precyzyjna, lekka, ciężka, wymaganych ruchów itd.) oraz od wymiarów ciała ludzkiego. 

Pomiary antropometryczne.

Polska posiada bogaty zbiór cech antropometrycznych zebranych przez Komisję Antropometrii PAN we Wrocławiu.

Zebrane dane antropometryczne układają się zgodnie z normalnym prawem rozrzutu według tzw. krzywej normalnej Gaussa (krzywa będąca wykresem rozkładu normalnego).

Do niedawna w praktyce wykorzystywano wyłącznie  pojęcia “człowiek przeciętny” z punktu widzenia cech antropometrycznych.

Pojęcie osoby przeciętnej - jest zasadniczo błędne, a więc dostosowywane do takich maszyn, urządzeń, czyli mebli nie dawałoby pożądanych rezultatów. Wprowadzono więc do antropologii pojęcie wartości progowych (kwantyki): maksymalnych i minimalnych. Człowiek “maxi”
ma za sobą 95 % ludzi, człowiek “mini” 5 %.
W granicach pomiędzy 5 a 95 % można zaspokoić potrzeby 90 % ludności, odrzucając 5 % najwyższych i 5 % najniższych.

Dostosowanie wymiarów maszyn, urządzeń i mebli do pracy dla potrzeb 90 % ludności jest ideałem trudnym do osiągnięcia.

Wnioski.

1. Wiele niebezpieczeństw tkwiących we współczesnych urządzeniach i organizacji pracy ma charakter ukryty, tzn. nie są one bezpośrednio i w sposób oczywisty widoczne nawet dla osób ostrożnych.

2. Problematyka bezpieczeństwa jest wyraźnie zaznaczona w statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (International Ergonomics Association).

3. Ergonomia jest nauką, a ochrona pracy (bhp) jest praktyką.

4. Ergonomia powinna wspomagać wynikami swoich badań działania praktyczne ochrony pracy (bhp).

5. Cele ergonomii są zbliżone do celów nauki o bezpieczeństwie.

6. Istotny aspekt społecznego zastosowania ergonomii wiąże się z poprawą stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

7. Inny aspekt społeczny zastosowania ergonomii to wygoda w pracy i dobre samopoczucie oraz poprawa wydajności pracy.

8. Zastosowanie ergonomii ma również znaczenie polityczne. Znaczenie to staje się widoczne wówczas, gdy obserwuje się reakcje załogi na starania kierownictwa zakładu o polepszenie warunków pracy i bezpieczeństwa pracy. Starania takie zostają natychmiast zauważone i przychylnie komentowane przez pracowników. Wpływa to dodatnio na ocenę celów działania zakładu, na uznanie tych celów za własne, właściwy stosunek do pracy. Jak wykazują badania socjologiczne, ocena przez przeciętnego pracownika jego stosunku do państwa w znacznym stopniu kształtuje się pod wpływem stosunku do zakładu, w którym pracuje.

9.  W interesie społeczeństwa leży wprowadzenie nauczania ergonomii w szkołach.

10. Nauczanie ergonomii należy wprowadzić w szkołach zasadniczych, technikach, liceach zawodowych i w szkołach wyższych.

4.

Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa pożarowego
w podziemnych zakładach górniczych,

dotyczące ogólnych zasad bezpieczeństwa pracy i ruchu zakładu górniczego.

Prowadzenie robót górniczych w warunkach zagrożenia wybuchem pyłu węglowego
i zagrożenia wyrzutami gazów i skał.

PRAWO GEOLOGICZNE I GÓRNICZE - ustawa z dnia 4 lutego 1994r. najważniejszym aktem prawnym składającym się z 159 artykułów.

Ustawa określa zasady i warunki:

1. wykonywanie prac geologicznych,

2. wydobywania kopalin ze złóż,

3. ochrony złóż kopalin, wód podziemnych i innych składników środowiska w związku z wykonywaniem prac geologicznych  i wydobywaniem kopalin.

Prawo geologiczne i górnicze składa się z 8 działów:

1. Przepisy ogólne - 30 artykułów.

2. Prace geologiczne - 20 artykułów.

3. Wydobywanie kopalin - 32 artykuły.

4. Wynagrodzenie za ustanowienie użytkowania górniczego. Opłaty  - 5 artykułów.

5. Stosunki sąsiedzkie i odpowiedzialność za szkody  - 13 artykułów.

6. Organy państwowej administracji  geologicznej i nadzoru górniczego  - 17 artykułów.

7. Przepisy karne i kary pieniężne  - 11 artykułów.

8. Przepisy przejściowe i końcowe  - 31 artykułów.

Artykuły dotyczące bezpieczeństwa:

Art. 63. Ruch zakładu górniczego odbywa się na podstawie planu ruchu, zgodnie z zasadami techniki górniczej.

 

Art. 64.2. Plan ruchu zakładu górniczego określa szczegółowe przedsięwzięcia niezbędne w celu zapewnienia:

1. bezpieczeństwa powszechnego,

2. bezpieczeństwa pożarowego.

3. bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zakładu górniczego,

4. prawidłowej i racjonalnej gospodarki złożem,

5. ochrony środowiska wraz z obiektami budowlanymi,

6. zapobiegania szkodom i ich naprawiania.

Art. 66. W razie powstania zagrożenia życia, zdrowia ludzkiego, nadzwyczajnego zagrożenia środowiska lub bezpieczeństwa zakładu górniczego, należy niezwłocznie wstrzymać ruch zakładu górniczego w całości lub w części do czasu usunięcia zagrożenia.

Art. 67.1. Jeżeli wyniknie potrzeba natychmiastowego odstąpienia od zatwierdzonego planu ruchu ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa zakładu górniczego lub bezpieczeństwa powszechnego, przedsiębiorca może odstąpić od tego planu. Kierownik ruchu zakładu górniczego jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwy organ państwowego nadzoru górniczego celem uzyskania zgody na odstąpienie od planu ruchu. W razie odmowy udzielenia zgody, dalszy ruch zakładu górniczego może być prowadzony tylko zgodnie z zatwierdzonym planem.

Art. 68.1. Ruch zakładu górniczego może się odbywać tylko pod kierownictwem i dozorem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Art. 73.1. Przedsiębiorca jest zobowiązany w szczególności:

1. rozpoznawać zagrożenia związane z ruchem zakładu górniczego i podejmować środki zmierzające do zapobiegania i usuwania tych zagrożeń,

2. posiadać odpowiednie środki materialne i techniczne oraz właściwe zorganizowane służby ruchu dla zapewnienia bezpieczeństwa pracowników i bezpieczeństwa ruchu zakładu górniczego.

Art. 74. Przedsiębiorca jest zobowiązany przeszkolić pracowników zakładu górniczego w zakresie znajomości przepisów regulujących bezpieczne wykonywanie pracy w zakładzie górniczym i nie może zatrudnić pracownika, który nie wykazał się dostateczną znajomością tych przepisów.

Art. 75.1. Przedsiębiorca powinien:

1.      posiadać zorganizowane ratownictwo górnicze,

2.      zapewnić stałą możliwość udziału w akcji ratowniczej specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego.

Art. 76. Przedsiębiorca jest zobowiązany do udzielenia pomocy innemu zakładowi górniczemu w razie  wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa  pracowników lub ruchu tego zakładu.

Art. 77.

1. Kto spostrzeże zagrożenie dla ludzi lub ruchu zakładu górniczego albo uszkodzenie lub nieprawidłowe działanie urządzeń tego zakładu, jest zobowiązany niezwłocznie ostrzec osoby zagrożone, podjąć dostępne mu środki w celu usunięcia niebezpieczeństwa oraz zawiadomić o niebezpieczeństwie najbliższą osobę kierownictwa lub dozoru ruchu.

2. W razie powstania stanu zagrożenia życia lub zdrowia pracowników zakładu górniczego, należy niezwłocznie wstrzymać prowadzenie robót w strefie zagrożenia i wycofać pracowników w bezpieczne miejsce.

3. Kierownik ruchu zakładu górniczego jest zobowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwy organ państwowego nadzoru górniczego o zaistniałym wypadku oraz o każdym zagrożeniu dla życia, zdrowia ludzkiego lub bezpieczeństwa powszechnego.

Art. 122

1. Kto w zakładzie górniczym wykracza przeciwko nakazom lub zakazom zawartym w przepisach dotyczących zagrożeń pożarowych, tąpaniami, gazowych, pyłowych, wodnych, pozostających w związku z jazdą ludzi szybem albo w związku z nabywaniem, przechowywaniem i używaniem materiałów wybuchowych i sprzętu strzałowego w zakładach górniczych - podlega karze aresztu albo grzywny.

2. Tej samej karze podlega, kto prowadzi ruch zakładu górniczego bez zatwierdzonego planu ruchu albo niezgodne z tym planem, albo nie sporządza tego planu w przewidzianym terminie.

3. Jeżeli sprawca nieumyślnie dopuszcza się wykroczenia określonego w ust.1 lub 2 - podlega karze grzywny.

4. Kto:

a.       wykracza przeciwko innym niż określone w ust. 1 nakazom lub zakazom zawartym w rozporządzeniach na podstawie art. 78 albo nakazom lub zakazom określonym w art. 73. ust. 1, art. 75 ust. 1, art. 76.

b.      nie dopełnia obowiązku przeszkolenia pracownika zakładu górniczego w zakresie  przepisów i wymagań bezpieczeństwa.

c.       dopuszcza do wykonywania czynności wymagających szczególnych kwalifikacji w zakładzie górniczym osobę, która takich kwalifikacji nie posiada - podlega karze grzywny.

Art. 123. Kierownik ruchu zakładu górniczego, który nie dopełnia obowiązku określonego w art. 77 ust. 3 - podlega karze aresztu lub grzywny. 

Art. 124.

1. Pracownik zakładu górniczego, który po spostrzeżeniu niebezpieczeństwa zagrażającego ludziom lub ruchowi zakładu górniczego albo po stwierdzeniu       uszkodzenia lub nieprawidłowości w działaniu urządzeń zakładu górniczego nie ostrzega niezwłocznie osób bezpośrednio zagrożonych i nie zawiadamia o niebezpieczeństwie osób sprawujących kierownictwo lub dozór ruchu - podlega karze aresztu albo grzywny.

2.      Karze określonej w ust. 1 podlega, kto wbrew obowiązkowi nie podejmuje dostępnych mu środków w celu usunięcia niebezpieczeństwa w zakładzie górniczym.

Zarządzenie Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego

z dnia 3 sierpnia 1994 r. w sprawie określenia kryteriów oceny zagrożeń naturalnych oraz trybu zaliczania złóż kopalin, ich części lub wyrobisk górniczych do poszczególnych stopni zagrożeń.

W zakładach górniczych występuje szereg zagrożeń naturalnych do których należą:

1. zagrożenie tąpaniami,

2. zagrożenie metanowe,

3. zagrożenie wyrzutami gazów i skał,

4. zagrożenie wybuchem pyłu węglowego,

5. zagrożenie wodne,

6. zagrożenie erupcyjne i siarkowodorowe,

7. zagrożenie radiacyjne,

8. zagrożenie działaniem pyłów szkodliwych dla zdrowia.

Zagrożenie tąpaniami

Oznacza możliwość gwałtownego zniszczenia struktury skał wokół wyrobiska górniczego, z równoczesnym dynamicznym ich przemieszczeniem do wyrobiska.

Tąpnięcie - oznacza gwałtowne wyładowanie energii sprężystej nagromadzonej w górotworze, objawiającej się drganiami górotworu, niosącymi znaczną energię, połączone ze zjawiskami akustycznymi i falą uderzeniową; zjawisko to powoduje zniszczenie struktury skał stropu, spągu lub pokładu z równoczesnym dynamicznym przemieszczeniem skał do wyrobiska oraz powoduje zniszczenie lub uszkodzenie obudowy wyrobiska lub maszyn i urządzeń.

W zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny ustalono trzy stopnie zagrożenia tąpaniami :

Do pierwszego stopnia zagrożenia tąpaniami zalicza się pokłady lub części pokładów skłonnych do tąpań, w których:

1. dokonano odprężenia przez wybranie pokładu odprężającego z zawałem stropu w odległości nie większej niż 50 m pod pokładem odprężanym lub 20 m nad tym pokładem albo jeżeli wybrano pokład odprężający z podsadzką hydrauliczną w odległości nie większej niż 30 m pod pokładem odprężanym lub 15 m nad tym pokładem lub w przypadku grubego pokładu przez czyste wybranie warstwy tego pokładu. Skuteczność tego odprężenia powinna być bieżąco potwierdzana badaniami geofizycznymi lub analitycznymi.

2. po odprężeniu tąpania nie występują.

Do drugiego stopnia zagrożenia tąpaniami zalicza się pokłady lub części pokładów skłonnych do tąpań, w których:

1. dokonano odprężenia przez wybranie pokładu sąsiedniego, przy którym nie zostały zachowane parametry ustalone dla pierwszego stopnia,

2. mogą wystąpić zjawiska tąpnięć.

Do trzeciego stopnia zagrożenia tąpaniami zalicza się pokłady lub części pokładów skłonnych do tąpań:

1. w których wystąpiło tąpnięcie pomimo prowadzenia eksploatacji w sposób zapobiegający
   koncentracji naprężeń, lub

2. nieodprężone pokłady lub ich części w filarach ochronnych i oporowych oraz resztki pokładów, niezależnie od tego, do którego stopnia zagrożenia tąpaniami dany pokład był uprzednio zaliczony, lub

3. nieodprężone części pokładów znajdujących się w strefach oddziaływania krawędzi eksploatacji i resztek sąsiednich pokładów, niezależnie od tego, do którego stopnia zagrożenia tąpaniami te pokłady lub ich części były uprzednio zaliczone.

W zakładach górniczych wydobywających rudy miedzi ustalono trzy stopnie zagrożenia tąpaniami .

Zagrożenie metanowe

W zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny ustalono cztery kategorie zagrożenia metanowego.

Udostępnione pokłady lub ich części zalicza się do:

1. kategorii pierwszej zagrożenia metanowego, jeżeli stwierdzono występowanie metanu 
   pochodzenia naturalnego w ilości od 0,1 do 2,5 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową,

2. kategorii drugiej zagrożenia metanowego, jeżeli stwierdzono występowanie metanu pochodzenia naturalnego w ilości od 2,5 do 4,5 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową,

3. kategorii trzeciej zagrożenia metanowego, jeżeli stwierdzono występowanie metanu pochodzenia naturalnego w ilości od 4,5 do 8 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową,

4. kategorii czwartej zagrożenia metanowego, jeżeli stwierdzono występowanie metanu pochodzenia naturalnego w ilości powyżej 8 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową lub wystąpił nagły wypływ metanu albo wyrzut metanu i skał.

W zależności od stopnia zagrożenia wybuchem, wyrobiska (pomieszczenia) w polach metanowych w zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny dzieli się na wyrobiska:

1. ze stopniem „a” niebezpieczeństwa wybuchu, tj. takie w których nagromadzenie metanu w powietrzu powyżej 0,5 % jest wykluczone,

2.  ze stopniem „b” niebezpieczeństwa wybuchu, tj. takie w których w normalnych warunkach przewietrzania nagromadzenie metanu w powietrzu powyżej 1 % jest wykluczone,

3. ze stopniem „c” niebezpieczeństwa wybuchu, tj. takie w których nawet w normalnych warunkach przewietrzania nagromadzenie metanu w powietrzu może przekroczyć 1 %.

W podziemnych zakładach górniczych wydobywających sól ustalono dwie kategorie zagrożenia metanowego.

W zakładach górniczych wydobywających rudy metali nieżelaznych ustalono dwie kategorie zagrożenia metanowego.

Zagrożenie wyrzutami gazów i skał.

Ustalono dwie kategorie zagrożenia wyrzutami metanu i skał pokładów węgla kamiennego lub ich części w zakładach górniczych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego:

1. skłonne do występowania wyrzutów metanu i skał,

2. zagrożone wyrzutami metanu i skał.

Do kategorii skłonnych do występowania wyrzutów metanu i skał zalicza się pokłady węgla kamiennego lub ich części, w których:

1. metanonośność wynosi powyżej 8 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową, a zwięzłość węgla jest mniejsza niż 0,3,  lub

2. metanonośność wynosi powyżej 8 m³/Mg w przeliczeniu na czystą substancję węglową, a zwięzłość węgla jest mniejsza niż 0,3,  jeżeli skłonność tych pokładów lub ich części do występowania wyrzutów zostanie stwierdzona na podstawie przeprowadzonych badań, między innymi desorpcji.

Do kategorii zagrożonych wyrzutami metanu i skał zalicza się pokłady węgla kamiennego lub ich części, w których:

1. wystąpił wyrzut metanu i skał lub,

2. wystąpił nagły wypływ metanu, lub

3. stwierdzono występowanie innych objawów wskazujących na wzrost zagrożenia wyrzutami metanu i skał.

Do kategorii zagrożonych wyrzutami metanu i skał zalicza się również pokłady węgla kamiennego lub ich części skłonne do występowania wyrzutów metanu i skał, w których stwierdzono intensywność desorpcji metanu powyżej 1,2 kPa (120 mm H₂O), i jeżeli wystąpiły objawy wskazujące na zwiększenie zagrożenia.

Ustalono dwie kategorie zagrożenia wyrzutami gazów i skał w zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym:

Do pierwszej kategorii zagrożenia wyrzutami gazów i skał zalicza się pokłady lub ich części,
w których nie wystąpiły wyrzuty gazów i skał.

Do drugiej kategorii zagrożenia wyrzutami gazów i skał zalicza się:

a)      pokłady lub ich części, w których wystąpiły wyrzuty gazów i skał,

b)       pokłady lub ich części, w których nie wystąpiły wyrzuty gazów i skał, ale istnieją objawy wskazujące na zwiększenie się tego zagrożenia.

Wyrobiska korytarzowe drążone w pokładach węgla lub ich części które zostały uznane za zagrożone wyrzutami gazów i skał oraz wyrobiska kamienne, mające na celu udostępnienie takich pokładów należy zaliczyć do odpowiedniego stopnia zagrożenia wyrzutami gazów i skał - pierwszego lub drugiego.

Ustalono trzy kategorie zagrożenia wyrzutami gazów i skał w zakładach górniczych wydobywających sól.

Zagrożenie wybuchem pyłu węglowego

Pył węglowy - oznacza ziarna węgla przechodzące przez sito o wymiarach oczka 1 x 1 mm.

Strefa zagrożenia wybuchem pyłu węglowego obejmuje wyrobiska górnicze znajdujące się w zasięgu do 300 m w polach niemetanowych lub do 500 m w polach metanowych od miejsca możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego.

Ustalono dwie klasy zagrożenia wybuchem pyłu węglowego w zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny.    

Do klasy A zagrożenia pyłowego zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których:

1. nie występuje niebezpieczny pył węglowy lub

2. w strefie zagrożenia nie ma odcinków wyrobisk dłuższych niż 30 m z niebezpiecznym pyłem węglowym.

Do klasy B zagrożenia pyłowego zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których:

1. występuje niebezpieczny pył węglowy lub

2. w strefie zagrożenia są odcinki wyrobisk z niebezpiecznym pyłem węglowym dłuższe niż 30 m.

Zagrożenie wodne

Oznacza możliwość wdarcia lub niekontrolowanego dopływu wody (solanki, ługów) albo wody z luźnym materiałem do wyrobisk górniczych oraz do strefy spękań wokół tych wyrobisk, stwarzającego niebezpieczeństwo dla ruchu zakładu górniczego lub jego pracowników.

Ustalono trzy stopnie zagrożenia wodnego w podziemnych zakładach górniczych, z wyłączeniem podziemnych zakładów górniczych wydobywających sól.

Do pierwszego stopnia zagrożenia wodnego zalicza się zakłady górnicze lub ich części, jeżeli:

1. zbiorniki i cieki wodne na powierzchni oraz poziomy wodonośne typu porowego, szczelinowego lub szczelinowo-kawernistego są izolowane kompleksem skał nieprzepuszczalnych od strefy górotworu (w tym złoża), w której wykonano lub planuje się wykonanie wyrobisk górniczych, lub

2. występujące w obrębie partii górotworu, w której istnieją wyrobiska górnicze oraz prowadzi się albo planuje prowadzenie robót górniczych lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie poziomy wodonośne oraz zbiorniki wodne w zrobach i nieczynnych     wyrobiskach są (lub będą) izolowane od istniejących oraz projektowanych wyrobisk górniczych kompleksem skał o wystarczającej miąższości i ciągłości, lub

3. ze zbiorników w wyrobiskach podziemnych z poziomów wodonośnych odprowadzono
   zasoby statyczne wód, a dopływ z zasobów dynamicznych ma stałą intensywność umożliwiającą bieżące odwodnienie wyrobisk górniczych.

Do drugiego stopnia zagrożenia wodnego zalicza się zakłady górnicze lub ich części, jeżeli:

1. zbiorniki i cieki wodne na powierzchni oraz podziemne zbiorniki wodne mogą w sposób pośredni, w szczególności przez infiltrację lub przeciekanie spowodować zawodnienie wyrobisk górniczych, lub

2. w stropie lub spągu złoża albo części górotworu, w których są wykonywane lub przewidziane do drążenia wyrobiska górnicze istnieje poziom wodonośny typu warstwowego, nie oddzielony wystarczającą pod względem miąższości i ciągłą warstwą izolującą od złoża albo wyrobisk górniczych poza złożem, lub

3. występują uskoki wodonośne rozpoznane pod względem zawodnienia (potencjalnej wielkości dopływu) i lokalizacji, lub

4.  występują otwory wiertnicze nie zlikwidowane prawidłowo albo nie ma danych o sposobie ich  likwidacji, jeżeli otwory te stwarzają możliwość przepływu wód z powierzchniowych lub podziemnych zbiorników wodnych oraz poziomów wodonośnych typu szczelinowego albo szczelinowo-kawernistego.

Do trzeciego stopnia zagrożenia wodnego zalicza się zakłady górnicze lub ich części, jeżeli:

1. zbiorniki lub cieki wodne na powierzchni stwarzają możliwość bezpośredniego wdarcia się wody do wyrobisk górniczych lub

2. bezpośrednio przy partii górotworu, w której wykonano lub projektuje się wykonanie wyrobisk górniczych, lub w obrębie tej partii górotworu istnieje poziom wodonośny typu szczelinowego lub szczelinowo-kawernistego, lub

3. bezpośrednio w partii górotworu, w której wykonano lub planuje się wykonanie wyrobisk górniczych, albo w jej stropie występują zbiorniki wodne, lub

4. bezpośrednio w spągu wykonanych i projektowanych wyrobisk górniczych występują zbiorniki, w których woda jest pod ciśnieniem, lub

5. występują uskoki wodonośne o niedostatecznie rozpoznanym zawodnieniu i lokalizacji,  lub

6. występują warunki kwalifikujące zakład lub jego część do drugiego stopnia zagrożenia wodnego, ale nie są one rozpoznane w wystarczającym stopniu,  lub

7. istnieje możliwość wdarcia się wody lub wody z luźnym materiałem z innych źródeł niż określono w pkt. 1-5.

Ustalono trzy stopnie zagrożenia wodnego w podziemnych zakładach górniczych wydobywających sól.

Ustalono dwa stopnie zagrożenia wodnego w odkrywkowych zakładach górniczych wydobywających węgiel brunatny

Zagrożenie erupcyjne i siarkowodorowe
w zakładach górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi

Zagrożenie erupcyjne - oznacza możliwość wystąpienia zagrożenia wywołanego erupcją wiertniczą rozumianą jako przypływ płynu złożonego do otworu wiertniczego spowodowanego naruszeniem równowagi między ciśnieniem złożowym a ciśnieniem dennym.

Zagrożenie siarkowodorowe - oznacza możliwość powstania zagrożenia w wyniku wypływu płynu złożowego, zawierającego siarkowodór, podczas erupcji otwartej z otworów w czasie wiercenia lub wydobywania kopalin płynnych, stwarzające niebezpieczeństwo dla ruchu zakładu górniczego, jego pracowników i okolicznej ludności.

Ustalono dwie klasy zagrożenia erupcyjnego przy wierceniach eksploatacji złóż ropy naftowej i gazu ziemnego - klasę A i B.

Ustalono cztery kategorie zagrożenia siarkowodorowego dla otworów w wierceniu oraz otworów wydobywczych na złożach ropy naftowej i gazu ziemnego.

Ustalono dwie kategorie zagrożenia siarkowodorowego w zakładach górniczych, wydobywających siarkę.

ZAGROŻENIE RADIACYJNE NATURALNYMI SUBSTANCJAMI PROMIENIOTWÓRCZYMI
W PODZIEMNYCH ZAKŁADACH GÓRNICZYCH.

Oznacza występowanie w wyrobiskach podziemnych zakładów górniczych zagrożenia promieniowaniem jonizującym, wynikającego z możliwości:

1. wchłonięcia do organizmu krótkotrwałych produktów rozpadu radonu lub izotopów radu, lub

2. ekspozycji na promieniowanie gamma emitowane przez osady dołowe i skały górotworu.

Ustalono dwie klasy zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi w podziemnych zakładach górniczych:

1. do klasy A zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi zalicza się wyrobiska, w których istnieje zagrożenie otrzymania rocznego efektywnego równoważnika dawki większej niż 5 mSv, ale nie przekraczającej wartości 20 mSv,

2. do klasy B zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi zalicza się  wyrobiska, w których istnieje zagrożenie otrzymania rocznego efektywnego równoważnika dawki większej niż 20 mSv.

Przy zaliczaniu wyrobiska do poszczególnych klas zagrożenia należy uwzględnić następujące wskaźniki zagrożenia:

1. stężenie energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu,

2. moc dawki promieniowania gamma,

3. stężenie izotopów radu w wodach i osadach dołowych.

W podziemnych zakładach górniczych w wyrobiskach zagrożonych radiacyjnie naturalnymi substancjami promieniotwórczymi należy wprowadzić takie metody organizacji pracy i zwalczania zagrożenia radiacyjnego, aby roczny równoważnik dawki promieniowania dla osób pracujących w tych zakładach nie przekraczał wartości 50 mSv, a w ciągu kolejnych 5 lat - wartości 100 mSv.

ZAGROŻENIE DZIAŁANIEM PYŁÓW SZKODLIWYCH DLA ZDROWIA
W PODZIEMNYCH ZAKŁADACH GÓRNICZYCH

Zagrożenie działaniem pyłów szkodliwych dla zdrowia w podziemnych zakładach górniczych oznacza występowanie w wyrobiskach oraz w pomieszczeniach na powierzchni, związanych bezpośrednio z prowadzeniem ruchu, pyłu całkowitego lub respirabilnego o stężeniu przekraczającym najwyższe dopuszczalne wartości, określone w odrębnych przepisach.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu

z dnia 10 października 1994 w sprawie kwalifikacji wymaganych od osób kierownictwa i dozoru ruchu zakładów górniczych oraz mierniczego górniczego i geologa górniczego, określa :

1. Wymagania naukowe i zawodowe dla osób ubiegających się o stwierdzenie kwalifikacji osób kierownictwa i dozoru ruchu oraz tryb ich stwierdzania.

2. Wymagania naukowe i zawodowe dla osób ubiegających się o stwierdzenie kwalifikacji mierniczego górniczego i geologa  górniczego oraz tryb ich stwierdzania.

3. Wysokość opłat związanych ze stwierdzaniem kwalifikacji osób kierownictwa i dozoru ruchu, mierniczych górniczych i geologów górniczych
   oraz sposób ich uiszczania.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu

z dnia 10 października 1994 r. w sprawie stanowisk w ruchu zakładu górniczego, które wymagają szczególnych kwalifikacji, w którym określono wymagania co do wykształcenia, stażu pracy, wieku i stanu zdrowia dla uzyskania szczególnych kwalifikacji:

- w ruchu podziemnych zakładów górniczych:

1. górnik strzałowy I stopnia,

2. górnik strzałowy II stopnia (górnik przodowy z prawem strzelania),

3. wydawca materiałów wybuchowych,

4. instruktor strzałowy,

5. maszynista maszyn wyciągowych,

6. sygnalista szybowy,

7. operator samojezdnych maszyn przodkowych,

8. operator pojazdów pozaprzodkowych i samojezdnych maszyn pomocniczych,

9. maszynista lokomotyw pod ziemią,

10. rewident urządzeń wyciągowych, 

- w ruchu odkrywkowych zakładów górniczych:

1. strzałowy,

2. wydawca materiałów wybuchowych,

3. maszynista wiertniczy,

4. operator maszyny podstawowej,

- w ruchu zakładów górniczych wydobywających kopaliny metodą otworów wiertniczych:

1. mechanik - maszynista wiertni,

2. operator - kierowca agregatów cementacyjnych zasobników oraz urządzeń do intensyfikacji wydobycia ropy i gazu,

3. strzałowy - wydawca materiałów wybuchowych.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu

z dnia 19 października 1994 r. w sprawie środków strzałowych i sprzętu strzałowego, które składa się z 9 rozdziałów:

1. Przepisy ogólne.

2. Nabywanie środków strzałowych.

3. Budowa składów materiałów wybuchowych i warunki przechowywania środków strzałowych.

4. Przewożenie (transport) i przenoszenie środków strzałowych.

5. Stosowanie środków strzałowych i sprzętu strzałowego.

6. Szczególne warunki stosowania środków strzałowych w podziemnych zakładach górniczych.

7. Szczególne warunki stosowania środków strzałowych w zakładach górniczych odkrywkowych, wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi oraz przy wykonywaniu prac geologicznych.

8. Niszczenie środków strzałowych.

9. Przepisy przejściowe i końcowe.

oraz 6 załączników:

1. Warunki techniczne jakim powinny odpowiadać składy materiałów wybuchowych, ich usytuowanie oraz szczegółowe warunki użytkowania tych składów.

2. Sposób prowadzenia ewidencji środków strzałowych.

3. Sposób sporządzania metryki strzałowej oraz dokumentacji strzałowych.

4. Warunki stosowania środków strzałowych w zakładach górniczych.

5. Zasady i sposób wyznaczania stref zagrożenia wokół miejsc wykonywania robót strzałowych w zakładach górniczych odkrywkowych, wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi lub z innych ujęć oraz przy wykonywaniu prac geologicznych.

6. Szczegółowe zasady niszczenia nie nadających się do użytku środków strzałowych w zakładach górniczych.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu

z dnia 8 lutego 1995 r. - Organizacja, zadania i wyposażenie ratownictwa górniczego przedsiębiorcy i podmiotu zawodowo trudniącego się ratownictwem górniczym oraz prowadzenie akcji ratowniczych, które składa się z 6 rozdziałów:

1. Przepisy ogólne.

2. Zadania, organizacja i wyposażenie służb ratownictwa w zakładzie górniczym.

3. Zadania, organizacja oraz wyposażenie jednostki ratownictwa.

4. Prowadzenie akcji ratowniczych.

5. Szczegółowe wymagania w zakresie organizacji specjalistycznej służby ratownictwa do wykonywania prac podwodnych w podziemnych wyrobiskach górniczych.

6. Przepis końcowy.

oraz 6 załączników:

1. Szczegółowe wymagania dotyczące planu ratownictwa oraz sposób jego sporządzania.

2. Rodzaje dokumentacji z zakresu ratownictwa górniczego.

3. Szczegółowe wyposażenie kopalnianej stacji ratownictwa górniczego, służb ratownictwa
   w zakładach górniczych i jednostki ratownictwa.

4. Zasady szkolenia z zakresu ratownictwa górniczego.

5. Gospodarowanie pochłaniaczami ochronnymi i tlenowymi aparatami ucieczkowymi oraz szkolenie w zakresie ich użytkowania w zakładach górniczych.

6. Szczegółowe zasady prowadzenia akcji ratowniczych w zakładach górniczych.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu

z dnia 14 kwietnia 1995 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia  przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych

oraz

Rozporządzenie Ministra Gospodarki
z dnia 1 grudnia 1997 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych posiada 826 paragrafów oraz 21 załączników.

Rozporządzenie składa się:

Dział I - Przepisy ogólne - 33 paragrafy z których najważniejsze to:

§ 2. Za prawidłową organizację i prowadzenie ruchu zakładu górniczego odpowiedzialny jest kierownik ruchu zakładu górniczego.

§ 9.1. Kierownik ruchu zakładu górniczego powinien określić stanowiska i miejsca pracy, dla których należy opracować instrukcje bezpiecznego wykonywania pracy oraz zatwierdzić te instrukcje.

§ 9.2. W instrukcjach należy określić sposoby wykonywania pracy, z uwzględnieniem zagrożeń występujących przy wykonywaniu poszczególnych prac.

§ 9.3. Kierownicy działów ruchu zakładu górniczego obowiązani są spowodować zapoznanie z treścią instrukcji pracowników przystępujących do wykonywania pracy na stanowiskach lub
w miejscach pracy określonych w tych instrukcjach.

Dział II - Prace miernicze i geologiczne  - 5 paragrafów.

Dział III - Roboty górnicze  - 176 paragrafów, który składa się:

1. Postanowienia ogólne.

2. Roboty wiertnicze.

3. Szyby i szybiki.

4. Wyrobiska korytarzowe i komorowe.

5. Systemy wybierania.

6. Wykonywanie robót strzałowych. 

7. Obudowa wyrobisk.

8. Podsadzanie wyrobisk.

Dział IV - Przewietrzanie i klimatyzacja - 57 paragrafów, który składa się:

1.      Postanowienia ogólne.

2.      Przewietrzanie za pomocą wentylatorów głównych.

3.      Przewietrzanie za pomocą lutniociągów, pomocniczych urządzeń wentylacyjnych lub przez dyfuzję.

4.      Klimatyzacja.

Dział V - Zagrożenie naturalne - 212 paragrafów, który składa się:

1. Postanowienia ogólne.

2. Zagrożenie metanowe.

3. Zagrożenie wybuchem pyłu węglowego.

4. Zagrożenie tąpaniami.

5. Zagrożenie pożarowe.

6. Zagrożenie wodne.

7. Zagrożenie wyrzutami gazów i skał.

Dział VI - Maszyny i inne urządzenia zakładu górniczego - 310 paragrafów, który składa się:

1. Postanowienia ogólne.

2. Obudowy zmechanizowane i maszyny urabiające.

3. Urządzenia głównego odwadniania.

4. Transport pionowy i w wyrobiskach o nachyleniu powyżej 45°.

5. Transport w wyrobiskach poziomych oraz pochyłych o nachyleniu do 45°.

6. Maszyny i urządzenia elektryczne.

7. Urządzenia izotopowe i źródła promieniowania jonizującego.

Dział VII - Higiena pracy i ochrona zdrowia - 23 paragrafy, który składa się:

1. Postanowienia ogólne.

2. Ochrona pracowników  przed pyłami szkodliwymi dla zdrowia.

3. Pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne.

Dział VIII - Przepisy przejściowe i końcowe - 10 paragrafów.

Załączniki do rozporządzenia j.w.:

Nr 1 - Rodzaje, zakres i wzory dokumentacji prowadzenia ruchu.

Nr 2 - Szczegółowe zasady dotyczące poszczególnych systemów wybierania złóż rud miedzi, cynku i ołowiu.

Nr 3 - Zasady projektowania, wykonywania oraz kontroli obudowy kotwiowej w zakładach górniczych wydobywających węgiel kamienny.

Nr 4 - Zasady projektowania, wykonywania oraz kontroli obudowy kotwiowej w zakładach górniczych wydobywających rudy metali nieżelaznych.

Nr 5 - Szczegółowe sposoby przewietrzania wyrobisk za pomocą lutniociągów.

Nr 6 - Metody badań dla określenia metanonośności pokładów węgla.

Nr 7 - Zasady doboru środków zabezpieczających przed zapłonem metanu przy urabianiu zwięzłych skał kombajnami oraz przed tworzeniem się nagromadzeń metanu w rejonie skrzyżowań ścian z chodnikami przyścianowymi.

Nr   8 - Warunki techniczne budowy i wyposażenia stacji odmetanowania.

Nr   9 - Zasady budowy zapór przeciwwybuchowych.

Nr 10 - Prowadzenie robót górniczych w warunkach zagrożenia tąpaniami.

Nr 11 - Rozmieszczenie urządzeń i sprzętu przeciwpożarowego w wyrobiskach, pomieszczeniach i obiektach zakładu górniczego, budowa przeciwpożarowych rurociągów i zbiorników wodnych, ich utrzymanie i kontrola.

Nr 12 - Zasady wczesnego wykrywania pożarów endogenicznych.

Nr 13 -Tryb wydawania zezwoleń na wykonywanie prac spawalniczych oraz zasady i sposób wykonywania tych prac w wyrobiskach i na wieżach szybowych.

Nr 14 - Zasady wykonywania pomiarów, ewidencji wyników i oceny stanu zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi.

Nr 15 - Prognozowanie zagrożeń wyrzutami gazów i skał, metody zwalczania tego zagrożenia oraz wyznaczanie stref odprężonych w pokładach.

Nr 16 - Wykaz, zakres i częstotliwość badań technicznych urządzeń dźwignicowych i ciśnieniowych.

Nr 17 - Wymagania w zakresie budowy i obsługi górniczych wyciągów szybowych.

Nr 18 - Wymagania w zakresie budowy i obsługi urządzeń i układów transportu w wyrobiskach poziomych i pochyłych o nachyleniu do 45°.

Nr 19 - Stosowanie i eksploatacja elektrycznych urządzeń budowy przeciwwybuchowej.

Nr 20 - Wymagania techniczne dla układów zasilania i rozdziału energii elektrycznej.

Nr 21 - Instalowanie, eksploatacja, organizacja i wykonywanie prac oraz kontrola urządzeń elektroenergetycznych.

PROWADZENIE ROBÓT GÓRNICZYCH W WARUNKACH ZAGROŻENIA WYBUCHEM PYŁU WĘGLOWEGO.

Pyłem węglowym są ziarna węgla przechodzące przez sito o wymiarach oczka 1 x 1 mm.

Pokład węgla zagrożony wybuchem pyłu węglowego - oznacza pokład, w którym stwierdzono zawartość części lotnych w węglu wyższą niż 10 % w bezwodnej i bezpopiołowej substancji węglowej.

Pył węglowy pochodzący z pokładu zagrożonego wybuchem pyłu węglowego jest bezpieczny, jeżeli zawiera:

            części niepalne stałe w ilości co najmniej 70 % w polach niemetanowych lub 80 % w polach metanowych,

              wodę wolną pochodzenia naturalnego w ilości niemożliwiającej przenoszenie wybuchu i pozbawiającej pył węglowy całkowicie lotności.

Pył węglowy niebezpieczny - oznacza pył nie odpowiadający warunkom określonym wyżej.

Strefa zagrożenia wybuchem pyłu węglowego obejmuje wyrobiska górnicze znajdujące się
w zasięgu do 300 m w polach niemetanowych lub do 500 m w polach metanowych od miejsca możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego.

Miejscami możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego są:

a)      miejsca wykonywania robót strzałowych,

b)      miejsca urabiania węgla w wyrobiskach eksploatacyjnych lub korytarzowych,

c)      miejsca stwierdzonych nagromadzeń metanu w ilości 1,5 % i powyżej,

d)       strefy znacznego nagromadzenia pyłu węglowego na długości powyżej 30 m w rejonie, gdzie są maszyny i urządzenia elektryczne,

e)      czynne pola pożarowe,

f)        zbiorniki węgla,

g)      składy materiałów wybuchowych,

h)      strefy szczególnego zagrożenia tąpaniami w polach metanowych trzeciej i czwartej kategorii,

i)        wyrobiska z transportem linowym, kołowym lub kolejkami o nachyleniu powyżej 10°, w których zainstalowane są kable i przewody elektryczne z obwodami nieiskrobezpiecznymi.

Ustalono dwie klasy zagrożenia wybuchem pyłu węglowego w zakładach górniczych wydobywających węgiel.

Do klasy A zagrożenia pyłowego zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których:

1. nie występuje niebezpieczny pył węglowy lub

2. w strefie zagrożenia nie ma odcinków wyrobisk dłuższych niż 30 m z niebezpiecznym pyłem węglowym.

Do klasy B zagrożenia pyłowego zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których:

1. występuje niebezpieczny pył węglowy lub

2. w strefie zagrożenia są odcinki wyrobisk z niebezpiecznym pyłem węglowym dłuższe niż 30 m.

Pył węglowy powstaje w kopalniach podczas urabiania, wiercenia i transportu urobku od przodka do zakładu przeróbczego.

Wybuch pyłu węglowego jest najsilniejszy, gdy w m³ powietrza znajduje się od 300 do 500 g zawieszonego w nim pyłu węglowego. Dolna granica wybuchowości pyłu węglowego wynosi 50 g/m³ powietrza.

Wybuch pyłu węglowego w kopalni jest możliwy tylko wtedy, gdy pył osadzony na spągu wyrobiska, ociosach i obudowie zostanie wzbity w powietrze.

Może to nastąpić przy robotach strzałowych, tąpnięciach, wybuchu metanu, wybuchu gazów pożarowych.

Prawie zawsze wybuch metanu powoduje wybuch pyłu węglowego.

W zakładzie górniczym wydobywającym węgiel kamienny należy stosować środki zapobiegające powstawaniu pyłu węglowego, a gromadzący się pył węglowy neutralizować i systematycznie usuwać po uprzednim pozbawieniu go lotności.

Gromadzenie się niebezpiecznego pyłu węglowego należy ograniczyć przez:

1. nawilżanie pokładu węgla,

2. stosowanie środków do pozbawiania lotności pyłu węglowego w miejscach jego powstawania,

3. stosowanie środków dla zapobiegania lub ograniczenia zasięgu rozprzestrzenia się pyłu węglowego.

Do obowiązków osoby wykonującej roboty strzałowe w miejscach występowania niebezpiecznego pyłu węglowego należy:

1.      zmywanie wodą pyłu węglowego lub

2.      zraszanie wodą przed odpaleniem otworów strzałowych, lub

3.      opylanie pyłem kamiennym przodka i strefy przyprzodkowej.

Zmywanie wodą pyłu węglowego w drążonych wyrobiskach korytarzowych należy wykonywać w przodku i w strefie przyprzodkowej o długości co najmniej 10 m:

1. przed rozpoczęciem pracy na zmianie,

2. w czasie pracy, gdy wystąpi osad pyłu węglowego,

3. przed rozpoczęciem wykonywania robót strzałowych.

Zraszanie wodą można stosować w wyrobiskach korytarzowych zamiast zmywania wodą. Zraszanie powinno być stosowane w strefie od 20 do 60 metra od przodka i powinno pozbawić pyłu lotności.

W polach niemetanowych i w pokładach zaliczonych do pierwszej lub drugiej kategorii zagrożenia metanowego zamiast zmywania lub zraszania wodą pyłu węglowego w drążonych wyrobiskach korytarzowych można stosować, za zezwoleniem kierownika ruchu zakładu górniczego, opylanie pyłem kamiennym przodka i strefy przyprzodkowej o długości co najmniej 4 m.

Ilość pyłu zużytego do opylania powinna wynosić:

1. w polach niemetanowych - 2 kg na każdy otwór strzałowy,

2. w polach metanowych - 3 kg na otwór strzałowy,

3. przy pojedynczo odpalanych otworach strzałowych - 10 kg na każdy otwór strzałowy.

W wyrobiskach zaliczanych do klasy A lub klasy B zagrożenia wybuchem pyłu węglowego należy utrzymywać strefy zabezpieczające przed przeniesieniem się wybuchu. W strefach zabezpieczających należy zmywać wodą lub opylać pyłem kamiennym wyrobiska na całym ich obwodzie, łącznie z obudową, na długości co najmniej 200 m od miejsca możliwego zapoczątkowania wybuchu.

W polu metanowym należy dodatkowo utrzymywać strefy zabezpieczające:

1. na całej długości wyrobiska  przewietrzanego za pomocą lutniociągu,

2. w wyrobiskach zaliczanych do pomieszczeń ze stopniem „c” niebezpieczeństwa wybuchu, na odcinku z zainstalowanymi kablami i przewodami elektrycznymi.

W wyrobisku korytarzowym, we wszystkich kierunkach od miejsc zabudowy rozdzielni, stacji transformatorowych i prostowników należy utrzymywać strefy zabezpieczające na długości co najmniej 25 m, a od miejsc połączeń kabli lub przewodów elektrycznych, wykonanych za pomocą muf skorupowych w sieciach o napięciu powyżej 220 V prądu przemiennego - na długości co najmniej 5 m po obu stronach tych połączeń.

Zawartość części niepalnych w mieszaninie pyłu węglowego z pyłem kamiennym w strefie zabezpieczającej powinna wynosić co najmniej:

        w polach metanowych - 80 %,

        w polach niemetanowych - 70 %.

W wyrobiskach, w których nie jest możliwe utrzymywanie stref zabezpieczających, należy je zastąpić rozstawnymi zaporami przeciwwybuchowymi pyłowymi lub wodnymi.

W wyrobiskach zaliczonych do klasy B zagrożenia wybuchem pyłu węglowego powinny być stosowane zapory przeciwwybuchowe:

1. główne zapory przeciwwybuchowe

        budowane na wlocie i wylocie każdego rejonu wentylacyjnego oraz we wszystkich pozostałych wyrobiskach łączących rejony wentylacyjne,

2. pomocnicze zapory przeciwwybuchowe

        budowane wewnątrz rejonów wentylacyjnych w odległości od 60 do 200 m od miejsc możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego.

Pomocniczymi zaporami przeciwwybuchowymi należy zabezpieczyć:

1. przodek wyrobiska wybierkowego,

2. przodek wyrobiska korytarzowego, z wyjątkiem  wyrobiska o długości mniejszej niż 130 m, którego drążenie rozpoczęto z wyrobiska kamiennego, jeżeli w wyrobisku nie występuje niebezpieczny pył węglowy,

3. grupy przodków korytarzowych i wybierkowych, których nie można zabezpieczyć oddzielnie zaporami,

4. wszystkie wyrobiska, w których pracują maszyny i inne urządzenia, powodujące na długości co najmniej 30 m powstawanie nagromadzenia pyłu węglowego,

5. pole pożarowe,

6. wyrobisko, w którym występuje niebezpieczny pył węglowy a zawartość metanu w powietrzu jest wyższa od 1,5 %, lub występują przystropowe nagromadzenia metanu,

7. miejsca znacznego nagromadzenia pyłu węglowego, tj. powyżej 0,5 kg/m³, występujące w wyrobiskach korytarzowych, przy czym odległość między zaporami nie może być większa niż 200 m.

W polach metanowych w wyrobiskach korytarzowych, przewietrzanych za pomocą lutniociągów, należy budować pomocnicze zapory przeciwwybuchowe w odległości nie większej niż 200 m.

 

W pokładach zaliczonych do drugiej, trzeciej i czwartej kategorii zagrożenia metanowego należy budować dodatkowe pomocnicze zapory przeciwwybuchowe w odległości nie większej niż 200 m w wyrobiskach korytarzowych przewietrzanych prądem powietrza wytwarzanym wentylatorem głównym, w których:

1. zawartość metanu w powietrzu jest większa od 0,5 %  oraz  zabudowane  są  kable i przewody elektryczne,

2.  zawartość metanu w powietrzu jest większa od 1,5 %  lub  występują  przystropowe nagromadzenie metanu,

3. wyznaczone są strefy szczególnego zagrożenia tąpaniami.

Ilość wody lub pyłu kamiennego na zaporze przeciwwybuchowej w przeliczeniu na 1 m² przekroju wyrobiska w świetle obudowy powinna wynosić:

1. w pokładach niemetanowych - 200 dm³ wody lub 200 kg pyłu kamiennego,

2. w polach metanowych oraz w polach niemetanowych dla zabezpieczenia pól pożarowych - 400 dm³ wody lub 400 kg pyłu kamiennego.

Dla ochrony  przed wybuchem pyłu węglowego można stosować pył kamienny oraz środki chemiczne
dopuszczone do stosowania w zakładach górniczych.

ZWALCZANIE ZAGROŻEŃ WYBUCHU PYŁU WĘGLOWEGO

Niebezpieczeństwo wybuchu pyłu węglowego zwalcza się przez stosowanie czterech linii obrony:

1.      Zwalczanie pyłu węglowego w miejscu jego powstania poprzez:

        usuwanie pyłu węglowego,

        poprawną technikę strzelniczą,

        właściwy dobór urządzeń zraszających,

        pozbywanie pyłu lotności.

2.      Zwalczanie zapoczątkowania wybuchu polegające na stosowaniu:

        skutecznej wentylacji i kontroli metanu,

        bezpiecznego sprzętu elektrycznego.

3.      Przeciwdziałanie rozwojowi wybuchu przez stosowanie strefy zabezpieczającej pyłem kamiennym lub wodą.

4.      Ograniczenie zasięgu wybuchu przez budowę zapór przeciwwybuchowych.

Wyrzutami gazów i skał  nazywa się wyrzuty dwutlenku węgla i skał, metanu i skał lub mieszaniny tych gazów połączone ze zniszczeniem struktur skał.

Zakłady górnicze eksploatujące złoże (pokłady) zagrożone wyrzutami gazów i skał powinny posiadać odpowiednio zorganizowaną i wyposażoną służbę ds. zwalczania zagrożeń wyrzutami gazów i skał.

Pracownicy zatrudnieni w polach zagrożonych wyrzutami gazów i skał powinni być odpowiednio zaznajomieni z aktualnym stanem zagrożenia oraz zasadami postępowania w wypadku wystąpienia wyrzutu gazów i skał lub objawów tego zagrożenia. Prognozy i pomiary dla rozpoznania i kontroli stanu zagrożenia wyrzutami gazów i skał, metody zwalczania tego zagrożenia oraz wyznaczania stref odprężonych w pokładach (złożach) należy wykonywać zgodnie z zasadami określonymi w załączniku nr 15 do rozporządzenia.

I. Zagrożenie wyrzutami metanu i skał w zakładach górniczych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.

O wielkości zagrożenia wyrzutami metanu i skał decydują wyniki pomiarów następujących wskaźników:

•            intensywności desorpcji metanu 1,2 kPa i powyżej,

•            zwięzłości węgla 0,25 i poniżej,

•            ilości zwiercin z 1 m otworu o średnicy 42 mm powyżej 4 l.

W przypadku stwierdzenia:

•               intensywności desorpcji metanu w przedziale 1,2 do 2,0 kPa przy zwięzłości węgla poniżej 0,25 lub ilości zwiercin powyżej 4 l,

•               intensywności desorpcji metanu powyżej 2,0 kPa,

urabianie w przodku należy zatrzymać do czasu ustalenia przez kierownika ruchu zakładu górniczego, na podstawie opinii kopalnianego zespołu ds. zwalczania zagrożenia wyrzutami metanu i skał, warunków dalszego prowadzenia wyrobiska.

W przodkach wyrobisk prowadzonych w pokładach zagrożonych wyrzutami metanu i skał lub udostępniających te pokłady muszą znajdować się tablice, na których wpisywane są wyniki pomiarów wymienionych wyżej wskaźników bezpośrednio po ich wykonaniu.

W wyrobiskach korytarzowych kamiennych - przy odległości czoła przodku od pokładu węglowego zagrożonego wyrzutami metanu i skał nie mniejszej niż 3 m - dalsze drążenie powinno być poprzedzone badaniem intensywności desorpcji metanu.

Warunki drążenia wyrobiska na odcinku 3 m przed pokładem określa kopalniany zespół ds. zwalczania zagrożenia wyrzutami metanu i skał.

Urabianie kombajnem w wyrobiskach korytarzowych drążonych w pokładach zagrożonych wyrzutami metanu i skał może być stosowane jeżeli:

•               przodek chodnika drążonego kombajnem jest wyprzedzony otworem głębokości co najmniej 10 m,

•                intensywność desorpcji metanu nie przekracza 1,2 kPa lub mieści się w przedziale 1,2 do 2,0 kPa przy zwięzłości węgla większej od 0,25 i ilości zwiercin nie przekraczających 4 l.

ZASADY PROWADZENIA ROBÓT STRZAŁOWYCH

W razie stwierdzenia zagrożenia wyrzutem metanu i skał, należy na okres wykonywania robót strzałowych wyznaczyć strefę zagrożenia, która powinna obejmować:

1.      w wyrobiskach korytarzowych - co najmniej całe wyrobisko przewietrzane z zastosowaniem wentylacji odrębnej,

2.      w ścianach - całe wyrobisko ścianowe od stanowiska odpalania materiałów wybuchowych do chodnika wentylacyjnego oraz chodnik wentylacyjny do najbliższego skrzyżowania z innym niezależnym prądem powietrza.

W strefach zagrożenia na okres odpalania otworów strzałowych należy wycofać ludzi do miejsc ustalonych w metryce dokumentacji strzałowej
oraz wyłączyć urządzenia elektryczne spod napięcia z wyjątkiem urządzeń iskrobezpiecznych.

W wyrobiskach korytarzowych przewietrzanych wentylacją lutniową, wszyscy pracownicy muszą być wyposażeni w tlenowe aparaty ucieczkowe (inne osoby tam przebywające również).

W polach zagrożonych wyrzutami metanu i skał urządzenia metanometrii automatycznej powinny wyłączać urządzenia elektryczne w czasie nie dłuższym niż 15 s po przekroczeniu dopuszczalnej zawartości metanu w powietrzu.

Art. 68.1.

Ruch zakładu górniczego może się odbywać tylko pod kierownictwem i dozorem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Art. 73.1.

Przedsiębiorca jest zobowiązany w szczególności:
1) rozpoznawać zagrożenia związane z ruchem zakładu górniczego i podejmować środki zmierzające do zapobiegania i usuwania tych zagrożeń,

Wykonywanie robót strzałowych w miejscach zagrożonych wyrzutami gazów i skał

w kopalniach węgla kamiennego Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego.

W wyrobiskach zagrożonych wyrzutami gazów i skał, roboty strzałowe należy wykonywać metodą centralnego strzelania po wycofaniu ludzi ze strefy zagrożenia skutkami wyrzutu, w sposób ustalony przez kierownika ruchu zakładu górniczego.

Przed rozpoczęciem robót górniczych w nowo udostępnionej części złoża lub pokładu powinna być opracowana regionalna i lokalna prognoza zagrożenia wyrzutami gazów i skał.

W czasie prowadzenia robót górniczych w pokładach zagrożonych wyrzutami gazów i skał należy wykonywać prognozę bieżącą zagrożenia wyrzutami gazów i skał.

Prognoza bieżąca wyrzutami gazów i skał powinna obejmować:

1. w pokładach zaliczonych do pierwszej kategorii zagrożenia - pomiary ciśnienia gazów i intensywności desorpcji gazów,

2. w pokładach zaliczonych do drugiej kategorii zagrożenia, oprócz pomiarów, o których mowa w pkt. 1 - pomiary objętości zwiercin z otworów.

W razie stwierdzenia:

1. ciśnienia dwutlenku węgla większego niż 30 kPa (0,3 at) lub ciśnienia metanu większego niż 80 kPa (0,8 at),

2. intensywności desorpcji większej niż 1,2 kPa,

3. objętości zwiercin większej niż 4 dm³ z 1 mb otworu,

prowadzenie robót w przodku wyrobiska należy wstrzymać do czasu ustalenia przez kierownika ruchu zakładu warunków bezpiecznego ich prowadzenia oraz w zależności od warunków lokalnych stosować metody zwalczania zagrożenia wyrzutami gazów i skał.

Przy udostępnieniu pokładów węgla o grubości powyżej 0,4 m oraz przy drążeniu wyrobisk korytarzowych w tych pokładach należy dokonywać pomiarów gazonośności pokładu i zwięzłości węgla w odstępach nie większych niż 200 m i w rejonie występujących zaburzeń geologicznych.

W wyrobiskach kamiennych drążonych w strefach, w których prognozą regionalną określono skały jako skłonne do wyrzutów, należy przeprowadzić analizę rozpadu na dyski lub łuski rdzenia wiertniczego, uzyskanego z otworu wiertniczego, wyprzedającego przodek nie mniej niż o 6 m.

W pokładach zagrożonych wyrzutami gazów i skał wiercenie otworów w węglu należy wykonywać wiertarkami obrotowymi. Wiercenie otworów, w razie gdy stwierdzi się wydmuch zwiercin i gazu, należy natychmiast przerwać. Otworów tych nie wolno pogłębiać.

W wyrobiskach zagrożonych wyrzutami gazów i skał urabianie mechaniczne oraz młotkami mechanicznymi w przodkach jest dozwolone tylko w wypadkach, gdy pomiary nie wykazują przekroczenia wielkości wskaźników, o których mowa była wcześniej, oraz pod warunkiem,
że przodek chodnika jest wyprzedzony otworem o długości nie mniejszej niż 10 m.

Każde wyrobisko wybierkowe prowadzone w pokładzie zagrożonym wyrzutami gazów i skał należy przewietrzać niezależnym prądem powietrza.

Pracownicy przebywający w wyrobiskach w zakładzie górniczym eksploatującym pokłady węgla zagrożone wyrzutami gazów i skał muszą być wyposażeni w tlenowe aparaty ucieczkowe oraz powinny być utrzymywane stacje aparatów oddechowych, podłączonych do rurociągów sprężonego powietrza lub rezerwowych, tlenowych aparatów ucieczkowych.

W przodkach wyrobisk w pokładach zaliczonych do drugiej kategorii zagrożenia wyrzutami gazów i skał pracownicy wykonujący roboty określone przez kierownika ruchu zakładu górniczego powinni być wyposażeni dodatkowo w tlenowe aparaty ucieczkowe natychmiastowego użycia (AW-412).

Pracownicy powinni być przeszkoleni w zakresie prawidłowego używania tlenowego aparatu ucieczkowego oraz innego sprzętu ochrony dróg oddechowych.

W wyrobiskach zagrożonych wyrzutami gazów i skał należy stosować automatyczny pomiar zawartości metanu lub dwutlenku węgla, połączony z automatyczną sygnalizacją alarmową, ostrzegającą załogę o przekroczeniu dopuszczalnych zawartości tych gazów w powietrzu.

Czujniki do pomiaru dwutlenku węgla powinny być zabudowane:

1. w drążonych wyrobiskach korytarzowych oraz głębionych szybach bezpośrednio w przodku,

2. w wyrobisku przyścianowym z prądem powietrza wypływającym ze ściany - na odcinku do 10 m od ściany.

Czujniki do pomiaru dwutlenku węgla należy umieszczać w wyrobisku na wysokości do 1 m od spągu, a czujniki do pomiaru metanu pod stropem, w odległości nie większej niż 10 cm od najwyższego punktu w świetle obudowy.

Próg alarmowy urządzeń należy nastawić na 1 % dwutlenku węgla oraz 2 % metanu.

Przy przekroczeniu progu alarmowego należy niezwłocznie wycofać ludzi.

Urządzenia metanometrii automatycznej powinny wyłączać urządzenia elektryczne w czasie nie dłuższym niż 60 s po przekroczeniu dopuszczalnej zawartości metanu w powietrzu.

Przodowi, strzałowi, metaniarze i osoby dozoru ruchu obowiązani są dokonywać, według zasad i w sposób ustalony przez kierownika ruchu zakładu górniczego, kontroli zawartości dwutlenku węgla w pokładach zagrożonych wyrzutami gazów i skał.

5.

Przyczyny wypadków przy pracy i odpowiadające im kierunki profilaktyki.

W 1999 r. w kopalniach węgla kamiennego zarejestrowano 4056 wypadków przy pracy.
Z tej liczby najwięcej wypadków przy pracy spowodowały następujące niebezpieczne zdarzenia:

1. upadek, potknięcie się, poślizgnięcie się, wpadnięcie lub spadnięcie osób, razem 959 wypadków, tj. 23,6 % ogółu wypadków,

2. upadek, stoczenie się mas brył skalnych razem 589 wypadków, tj. 14,5 % ogółu wypadków,

3.      uderzenie się o przedmioty i uderzenia razem 549 wypadków, tj. 13,5 % ogółu wypadków.

Na ogólną liczbę około 3600 ustalonych przyczyn wszystkich wypadków najczęściej występującą przyczyną jest “brak uwagi”, stwierdzony w 61 % ogólnej liczby wypadków. Jeśli pominiemy tę przyczynę  jako niewątpliwie często występującą, ale w odniesieniu do profilaktyki, której mamy ograniczony zakres dostępnych działań zabezpieczających, to na kolejnych miejscach w znacznie mniejszej liczebności występują następujące przyczyny:

­

• inne błędy i niedociągnięcia przy wykonywaniu pracy,

• brak lub niedostateczna kontrola warunków bhp,

• brak należytej współpracy.

Natomiast w odniesieniu do najliczniejszej grupy niebezpiecznych zdarzeń, powodujących wypadki w kopalniach węgla kamiennego w tym roku (upadek, potknięcie się, poślizgnięcie się, wpadnię-cie lub spadnięcie) najczęstsze przyczyny to:

1. brak uwagi,

2. brak ładu i porządku,

3. nadmierny pośpiech,

4. brak lub niedostateczna kontrola warunków bhp,

5. niewłaściwy stan materiałów (śliskość, nieprawidłowe składowanie itp.),

6. ciasnota miejsca pracy,

7. inne błędy i niedociągnięcia przy wykonywaniu pracy,

8. i jeszcze około 40 szczegółowych przyczyn tych zdarzeń, stwierdzonych w mniejszej liczbie przypadków niż wyżej przytoczone.

Nawet jeśli skojarzymy te informacje o przyczynach wypadków przy pracy z informacjami o źródłach tych przyczyn (drogi transportowe, pomieszczenia i inne miejsca pracy, maszyny i urządzenia do urabiania i ładowania, itd.) nie uda się sformułować, poza ogólnymi stwierdzeniami, konkretnych przedsięwzięć, które powinny się znaleźć w planie poprawy warunków bhp, aby ograniczyć liczbę wypadków tego rodzaju.

W metodzie analizy wypadków określonej nazwą MORT (Management Oversight and Risk Tree) przyjmuje się założenie, że wypadki przy pracy występują:

1. jako wynik zaniedbania lub przeoczenia,

2. jako normalne zdarzenie, wynikające z przyjętego ryzyka .

Profilaktyka wypadków przy pracy

Dużą część działalności, obejmującej kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, można określić jako profilaktykę wypadków przy pracy.

Działania w zakładzie pracy, które można zaliczyć do klasycznej profilaktyki wypadków przy pracy to:

               bezpośredni nadzór,

               system zarządzania,

               działalność służb bhp,

               komisje bezpieczeństwa,

               kontrole warunków pracy,

               szkolenie w zakresie bhp,

               rejestracja danych o wypadkach,

               zasady i przepisy bhp,

               działalność propagandowa,

               stosowanie sprzętu ochrony osobistej,

               utrzymanie ładu i porządku w miejscu pracy.

Środki powszechnie stosowane do promocji bezpieczeństwa pracy w przemyśle można usystematyzować następująco:

o       regulacje prawne - przepisy regulujące ogólne warunki pracy, projektowanie, budowę, utrzymywanie obiektów budowlanych, stosowanego sprzętu, obowiązki pracodawców i pracowników, szkolenie wstępne i okresowe, badania lekarskie, i inne;

o       standaryzacja - ustanawiane oficjalne albo nieoficjalne standardy dotyczące bezpieczeństwa, np. bezpiecznych konstrukcji urządzeń, sprzętu, bezpiecznych sposobów postępowania, itp.;

o       inspekcja - nadzór wynikający z obowiązujących przepisów;

o       badania techniczne - badania obejmujące np. właściwości i charakterystyki materiałów szkodliwych, urządzeń ochronnych, sprzętu ochrony osobistej, opracowanie metod i środków zapobiegania wybuchom gazu i pyłu, i inne;

o       badania medyczne - badania nad skutkami fizjolo-gicznymi i patologicznymi wpływu na organizm człowieka czynników otoczenia i technologii;

o       badania psychologiczne - badania psychologicz-nych mechanizmów powstawania błędów, czynni-ków wpływających na niezawodność człowieka, podział funkcji między człowieka i maszynę;

o       badania statystyczne - badania mające na celu ustalenie rodzajów zdarzających się wypadków przy pracy, ich częstości, czynności przy wykonywaniu których powstają wypadki, kwalifikacji  pracowników wykonujących te czynności, przyczyn wypadków;

o       kształcenie - nauczanie bezpieczeństwa pracy
w wyższych, średnich, zasadniczych szkołach technicznych, a także na kursach przygotowujących do zawodu;

o       szkolenie - praktyczne szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa pracy, ze szczególnym uwzględnieniem nowych pracowników;

o       motywowanie do bezpiecznego postępowania (safety - mindednees) - stosowanie różnych środków popularyzacji, reklamy, rozwijanie świadomości bezpieczeństwa;

o       ubezpieczenia - stosowanie zachęt finansowych do popierania przedsięwzięć mających na celu profi-laktykę wypadków przy pracy, np. zróżnicowanie wysokości składki ubezpieczenia w zależności od kształtowanych w zakładzie pracy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy;

o       środkami dla poprawy bezpieczeństwa pracy, podejmowane w konkretnym przedsiębiorstwie, zakładzie pracy. 

Aktualnie podejmowane są próby szacowania ryzyka przy wykonywaniu określonych prac wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych.

Wśród wymienionych środków profilaktyki wypadków przy pracy zbyt mało uwagi przywiązuje się do dwóch istotnych kierunków działań, a mianowicie:

         ­organizacyjnych przyczyn wypadków przy pracy, wymagających w niektórych przypadkach zmiany ustalonej, zaprojektowanej organizacji procesu produkcyjnego,
w innych, częściej występujących, zapobiegania odstępstwom - różnicom między projektowaną i realizowaną organizacją procesu produkcyjnego,

         ­przyczyn wypadków przy pracy związanych z wykonywaniem przez wykwalifikowanych i doświadczonych pracowników czynności trudnych w aspekcie bhp oraz związanych z wykonywaniem czynności prostych, w których pracownicy natrafią na przedmiotowe utrudnienia.

Klasyfikacja zagrożeń ludzi w kopalni podziemnej.

Termin zagrożenie obejmuje sytuację charakteryzującą się zwiększonym prawdopodobieństwem utraty zdrowia lub życia, albo cenionych przez człowieka wartości. Tak rozumiane zagrożenie poprzedza wypadek.

Zapobieganie zagrożeniom stanowi więc istotę profilaktyki wypadków przy pracy.

Tradycyjny podział zagrożeń w górnictwie obejmuje:

        

         zagrożenia naturalne, związane z warunkami górniczo-geologicznymi eksploatowanego złoża (zagrożenie metanowe, wyrzutami gazów i skał, tąpaniami, wodne itd.),

        

         zagrożenia techniczne, związane ze stosowanymi maszynami i urządzeniami, oraz

         zagrożenia organizacyjno-ludzkie.

Zagrożenie poprzedza powstanie niebezpiecznego zdarzenia.

Niebezpieczne zdarzenia powodujące wypadki przy pracy
a czynniki niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia człowieka,
występujące w procesie pracy.

Profilaktyka takich niebezpiecznych zdarzeń, aczkolwiek tak nie nazywana, jest przedmiotem wielu specjalistycznych dyscyplin, dziedzin działalności ludzkiej np. profilaktykę pożarów,
a w tym specjalistyczną dziedzinę pożarów podziemnych, profilaktykę wybuchów metanu
i pyłu węglowego, profilaktykę tąpań, profilaktykę wyrzutów gazów i skał, bezpieczeństwo pracy przy urządzeniach elektrycznych, przy urządzeniach mechanicznych, a także ergonomię, formułującą ogólne zasady przystosowania pracy, wyrobów do fizycznych i psychicznych możliwości człowieka.

Dążąc do opracowania kierunków profilaktyki wypadków przy pracy zwrócić należy uwagę na podobieństwo niebezpiecznych zdarzeń powodujących urazy pracowników i niektórych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy, ujętych w polskiej normie PN-80/Z-08052 - Ochrona pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące
w procesie pracy. Klasyfikacja oraz PN-87/Z-08049 - Ochrona pracy. Środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami. Klasyfikacja i wymagania ogólne. W normach tych niebezpieczny czynnik występujący w procesie pracy rozumiany jest jako czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu. Natomiast szkodliwy czynnik występujący w procesie pracy to czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia.
W zależności od poziomu oddziaływania lub innych warunków czynnik szkodliwy może stać się niebezpieczny.

Można stwierdzić, że środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w procesie pracy obejmują środki ochrony przed niebezpiecznymi zdarzeniami, powodującymi wypadki przy pracy.

W analizie przyczyn wypadków przy pracy i programowaniu kierunków ich profilaktyki środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi w procesie pracy, powinny być szczegółowo rozpatrywane.

Zbiorowe i indywidualne środki ochrony pracowników w profilaktyce wypadków przy pracy.

W metodzie MORT badania i analizy wypadków rozpatruje się zabezpieczenie obiektu przed zagrożeniem za pomocą bariery.

Koncepcję wypadku według metody określonej nazwą  MORT przedstawiono na rysunku

Bariery te mogą być fizyczne bądź proceduralne, przy czym bardziej szczegółowy podział obejmuje cztery rodzaje barier, a mianowicie:

         ukierunkowane na zagrożenie (źródło energii lub czynniki szkodliwe). Do tego rodzaju barier należy zaliczyć np. odmetanowanie złoża, wentylacyjne środki zwalczania zagrożenia metanowego, obniżanie napięcia prądu elektrycznego do tzw. napięcia bezpiecznego, itp.,

         skierowane na osobę/przedmiot (np. ochrony osobiste),

         zastosowane pomiędzy zagrożeniem a osobą/ przedmiotem (np. barierka zabezpieczająca przed wpadnięciem do szybu, osłony na tokarkach, ekrany akustyczne, itp.),

         proceduralne (rozdzielenie w czasie i przestrzeni przebywania osób/przedmiotów w zasięgu działania zagrożenia, np. zakaz przebywania osób w miejscach niebezpiecznych, albo wyłączenie prądu na czas czynności konserwacyjnych itp.).

Inny podział ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w środowisku pracy, wyróżnia środki ochrony zbiorowej i środki ochrony indywidualnej:

         środki ochrony zbiorowej, przeznaczone są do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedyn-czych osób przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami techni-cznymi, stosowanymi w pomieszczeniach produk-cyjnych, maszynach i urządzeniach.

         środki ochrony indywidualnej, zwane również ochronami osobistymi, przeznaczone są do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, stanowiące jego osobiste wyposażenie.

Podział na zbiorowe i indywidualne środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi w środowisku pracy, a więc środków ochrony przed zagrożeniami, przed skutkami niebezpiecznych zdarzeń, należy uzupełnić rozróżnieniem:

         środków ochrony mających zapobiec powstaniu niebezpiecznego zdarzenia (np. środki zapobiegające powstaniu wybuchu pyłu węglowego w podziemnych wyrobiskach górniczych),

         środków ochrony przed skutkami zaistniałego niebezpiecznego zdarzenia (zapobieganie rozprzestrzenianiu się wybuchu pyłu węglowego w podziem-nych wyrobiskach górniczych, ochrona pracowników przed występującym w atmosferze kopalnianej po wybuchu tlenkiem węgla).

To rozróżnienie ma istotne znaczenie zarówno w analizie wypadków przy pracy, jak w ich profilaktyce.

Przy analizie przyczyn wypadków przy pracy, szacowaniu ryzyka występującego przy wykonywaniu określonych czynności w procesie technologicznym, programowaniu profilaktyki wypadków przy pracy, uwzględnianie stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej także po wystąpieniu niebezpiecznego zdarzenia jest niezbędne.

Przyczyny niebezpiecznych zdarzeń są przyczynami wypadków przy pracy w tych przypadkach, w których nie istnieją zbiorowe lub indywidualne środki ochrony pracowników przed doznaniem urazu po powstaniu niebezpiecznego zdarzenia (np. wybuch metanu, niebezpieczne zetknięcie się pracownika z maszynami i urządzeniami w ruchu, wpadnięcie pracownika do zgłębienia, kanału).

Przedstawiony sposób analizy wypadków przy pracy, obejmujący przyczyny i skutki niebezpiecznych zdarzeń umożliwia wykorzystanie wyników analizy wypadków przy pracy w ich profilaktyce, co niewątpliwie jest podstawowym celem tych analiz. Ponadto porządkuje relacje między pojęciami, którymi posługujemy się w tej dziedzinie, uwzględnia bezpieczeństwo czynne i bierne wykonywanej czynności, pozwala wyróżnić niebezpieczne zdarzenia, które na ogół powodują lżejsze urazy pracowników i niebezpieczne zdarzenia, które na ogół powodują urazy ciężkie, śmiertelne.

Przyczyny wypadków przy pracy, umożliwiają programowanie kierunków ich profilaktyki.

Niepożądane zdarzenia (sytuacje) występujące w procesie produkcyjnym stają się przyczynami wypadków przy pracy. Pogrupowanie tych niepożądanych zdarzeń (sytuacji) przy uwzględnieniu elementów organizacji procesu produkcyjnego i potrzebnych działań zapobiegawczych, pozwala zestawić klasyfikację przyczyn wypadków przy pracy, określanych jako wzajemne oddziaływanie środowiska i człowieka, które może spowodować niebezpieczne zdarzenie i urazy pracowników.

1. Przyczyny organizacyjne - działania zapobiegawcze to:

a.       korekty projektu organizacji procesu produkcyjnego,

b.      przedsięwzięcia zmierzające do zapewnienia zgodności między projektowanym i realizowanym procesem produkcyjnym.

2. Przyczyny technologiczne - działania zapobiegawcze to:

a.       usprawnienie sposobu wykonywania określonych czynności.

3.      Przyczyny osobnicze - działania zapobiegawcze to:

a.       oddziaływania na pracowników oraz dążenie do poprawy technicznych i organizacyjnych warunków pracy,

b.      badania naukowe.

4. Przyczyny techniczne - działania zapobiegawcze to:

1. badania naukowe,

2. poprawa jakości i cech funkcjonalnych określonych maszyn, urządzeń, narzędzi.

Należy zaznaczyć, że wykaz wskazanych działań zapobiegawczych, nie jest pełny.

PODZIAŁ WYPADKÓW PRZY PRACY UWZGLĘDNIAJĄCY POTRZBNE DZIAŁANIA ZAPOBIEGAWCZE

Lp.	Rodzaj wypadku przy pracy	Potrzebne działania zapobiegawcze
1	Wypadki spowodowane samowolnym naruszeniem przez pracownika znanych mu zasad bezpieczeństwa pracy, w sytuacji w której istniała alternatywa prawidłowego wykonania pracy.	1.    Oddziaływanie na pracowników, motywujące ich do bezpiecznego wykonywania pracy, 2.    Eliminowanie sytuacji, w których może występować konflikt między wydajnością pracy a bezpieczeństwem, 3.    Wykorzystywanie zabezpieczeń technicznych uniemożliwiających lekkomyślne lub podświadome, nieprawidłowe działanie pracownika, 4.    Dostosowanie technicznych i organizacyjnych warunków pracy do psychofizjologicznych możliwości człowieka.
2	Wypadki spowodowane nagłum obniżeniem sprawności psychofizjologicznej pracownika w trakcie prawidłowo wykonywanych czynności prostych w warunkach poprawnie ukształtowanego środowiska pracy, np. przewrócenie się pracownika przechodzącego po równej drodze, upuszczenie narzędzia trzymanego w ręku, itp. (przyczyny osobnicze)	1.    Aktualnie brak działań - badania zmierzające do poznania wpływu na kształtowanie się sprawności psychofizjologicznej człowieka takich czynników jak: warunki biometeorologiczne, biorytmy i inne.
3	Wypadki spowodowane występowaniem przedmiotowych utrudnień przy prawidłowym wykonywaniu czynności prostych (wypadki typu: przewrócenie się pracownika przechodzącego po mokrym, śliskim spągu, urazy rąk doznane przez ślusarzy przy wykonywaniu prac remontowych urządzeń) oraz wypadkispowodowane dużym stopniem trudności w aspekcie bezpieczeńsstwa pracy niektórych czynności wykonywanych prawidłowo przez pracowników posiadających wymagane kwalifikacje i odpowiednie doświadczenie zawodowe, np. wypadki w trakcie rabowania obudowy, obrywka skał w wysokim wyrobisku, itp. (przyczyny technologiczne)	1.    Ustalenie wykazu czynności prostych występujących w procesie produkcyjnym, przy wykonywaniu których pracownicy natrafiają na przedniotowe utrudnienia wykazu czynności trudnych w aspekcie bhp, występujących w procesie produkcyjnym oraz dążenie do usprawniania tych czynności poprzez poszukiwanie rozwiązań ergonomicznych, eliminowanie tych czynności poprzez mechanizację, automatyzację procesu produkcyjnego.
4	Wypadki sspowodowane niewłaściwie zaprojektowaną organizacją procesu produkcyjnego (przyczyny organizacyjne).	1.    Korekty projektu organizacji procesu produkcyjnego wynikające z analizy przyczyn wypadków.
5	Wypadki spowodowane neiwłaściwie wykonaną kompensacją różnic, występujących pomiędzy projektowanym a realizowanym procesem produkcyjnym (przyczyny organizacyjne).	1.    Preparacja działań objętych procesem produkcyjnym (przygotowanie pracowników, urządzeń, nateriałów, metod pracy, organizacji procesu produkcyjnego). 2.    Utrzymywanie dostatecznych rezerw zasobów umożliwiających zastąpienie nieprzewidzianych ubytków lub zasobów. 3.    Bieżąca kontrola zgodności realizowanego i planowanego procesu produkcyjnego.
6	Wypadki spowodowane wadami materiałowymi, konstrukcyjnymi maszyn, narzędzi, ujawniającymi się w toku ich użycia w prawidłowo wykonywanej pracy (przyczyny techniczne).	1.    Poprawa jakości i cech funkcjonalnych określonych narzędzi, produkowanych w innym zakładzie.
7	Wypadki spowodowane niedostatecznie poznanymi i opanowanymi zagrożeniami, powstające w trakcie prawidłowo prowadzonych robót górniczych (przyczyny techniczne).	1.    Aktualnie brak działań zapobiegawczych - badania zmierzające do poznania istoty tych zagrożeń, ich prognozowania i zapobiegania im.

Profilaktyka wynikająca z analizy przyczyn wypadków przy pracy

Profilaktyka wypadków przy pracy, wynikająca z analizy przyczyn zaistniałych wypadków, zmierza do zwiększenia niezawodności procesu pracy w zakresie bezpieczeństwa pracy.

Wyniki analizy przyczyn wypadków przy pracy, występujących przy wykonywaniu określonych czynności i proponowane po każdym wypadku przedsięwzięcia zapobiegawcze na przyszłość, mogą i powinny być podstawą programowania (sporządzania planu działań) profilaktyki wypadków przy pracy.

Analiza przyczyn wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego wskazuje, że podejmowane po wypadku działania zapobiegawcze, odniesione do wykonywania konkretnej czynności, objętej procesem produkcyjnym, mogą być grupowane w sześciu kierunkach profilaktyki wypadków przy pracy:

1. Wprowadzenie zmian, korekt w zaprojektowanym i realizowanym procesie produkcyjnym (np. zmiany w instrukcji obsługi urządzenia, w instrukcji wykonywania określonej czynności itp.), wynikających z analizy przyczyn zaistniałego wypadku przy pracy.

2. Położenie nacisku na preparację działań (przygoto-wanie pracowników, urządzeń, materiałów, metod pracy) aby eliminować występujące w procesie produkcyjnym odstępstwa - różnice między projektowanym i realizowanym procesem, obejmujące zmiany ilościowe (np. brak odpowiedniej liczby pracowników), zmiany jakościowe (np. brak pracownika o wymaganych kwalifikacjach) oraz zmiany w uporządkowaniu elementów procesu produkcyjnego w czasie i przestrzeni (np. opóźnienie w wykonywaniu określonej czynności, wykony-wanie czynności w jednym miejscu przez dwa zespoły pracowników bez wymaganej koordynacji działań).

3. Dążenie do stosowania w procesie produkcyjnym środków technicznych, charakteryzujących się wysoką niezawodnością i rozwiązaniami ergonomicznymi, aby eliminować wypadki przy pracy spowodowane wadami materiałowymi, konstrukcyjnymi tych środków.

4. Dążenie do usprawnienia sposobu wykonywania czynności prostych w obrębie których pracownicy natrafiają na przedmiotowe utrudnienia (np. przechodzenie po mokrym, śliskim spągu wyrobiska) oraz czynności trudnych w aspekcie bhp, do których kierowani są wykwalifikowani i doświadczeni pracownicy a mimo to prawdopodobieństwo wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia przy ich wykonywaniu jest wysokie (np. czynności wykonywane w warunkach zagrożenia oberwaniem się skał stropowych).

5. Oddziaływania na pracowników, motywujące ich do bezpiecznego wykonywania konkretnych czynności, których prawidłowe zasady wykonywania znają i są zapewnione warunki prawidłowego ich wykonania

6. Do niezbędnych kierunków profilaktyki wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego należy również zaliczyć prowadzenie badań naukowych zmierzających do szerszego poznania istoty zagrożeń niedostatecznie opanowanych przez naukę i technikę (tąpania, nagłe wyrzuty gazów i skał), ich prognozowanie i zapobieganie im.
   Również od badań naukowych nad kształtowaniem się sprawności psychofizjologicznej człowieka w zależności od stanu zmęczenia,  monotonii, napięcia emocjonalnego, warunków biometeorologicznych, biorytmów itp. należy oczekiwać wskazań praktycznych w zakresie profilaktyki wypadków przy pracy, pozostających dotychczas poza sferą kontroli organizatora produkcji (np. upuszczenie przez pracownika narzędzia trzymanego w ręku).

Należy zdać sobie sprawę z trudności związanych z wartościowaniem przyczyn wypadków przy pracy. Jednak tylko na tej drodze możliwe jest przyporządkowanie określonego zbioru przyczyn do określonego zbioru zdarzeń - wypadków przy pracy przez te przyczyny wywołanych i programowanie ich profilaktyki, weryfikowanie skuteczności podejmowanych działań zapobiegawczych.

Konkretyzację przedsięwzięć, których podejmowanie w obrębie każdego z wymienionych kierunków profilaktyki wypadków przy pracy jest niezbędne na szczeblu kopalń ; na szczeblu zgrupowania kopalń, może zapewnić stosowanie analizy wypadków przy pracy.

6.

SKUTKI EKONOMICZNE WYPADKÓW PRZY PRACY I CHORÓB ZAWODOWYCH,
SPOSÓB ICH OBLICZANIA.

Warunki pracy niezgodne z wymaganiami bezpieczeństwa pracy i ergonomii oraz wynikające z tego wypadki przy pracy oprócz aspektu humanitarnego mają znaczny wymiar ekonomiczny. Poza osobistym cierpieniem poszkodowanych i ich bliskich powodują one znaczne skutki finansowe dla instytucji ubezpieczenia od wypadków, zakładów pracy oraz całego społeczeństwa.

Mimo, że koszty wypadków ponoszone są przez różne grupy społeczne, to jednak w końcu ponoszą je wszyscy obywatele, którzy płacą za wypadki jako podatnicy i jako konsumenci. Koszty odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, wypłacane przez instytucje ubezpieczeniowe, w krajach Unii Europejskiej wynosiły ok. 20 mld ECU w 1994 r. 

Rzeczywiste koszty, obejmujące także koszty pośrednie, są 3 - 4 krotnie większe, a ich największą część ponoszą same zakłady pracy. Prekursor w dziedzinie badania kosztów wypadków przy pracy,  H.W.Heinrich, na podstawie przeprowadzonych w USA w 1931 r. badań 5 tys. wypadków (urazowych i bezurazowych) ustalił, że stosunek kosztów pośrednich do kosztów bezpośrednich wynosi 4:1.

Wyniki późniejszych badań wykazały jednak inne proporcje między tymi kosztami. Zamiast podziału kosztów wypadków na pośrednie i bezpośrednie zaczęto stosować podział na koszty nieubezpieczone i ubezpieczone  ustalając stosunek tych kosztów jako równy 1:1.

Na podstawie danych z lat 1969 - 1980 dokonano szacunkowej oceny łącznych społecznych kosztów wypadków przy pracy, które dla sześciu krajów uprzemysłowionych, tj. Belgii, Francji, RFN, Włoch, W.Brytani i USA, stanowiły od 1 do 3 % produktu krajowego brutto.

Analiza ekonomicznych strat wypadkowych i chorobowych.

Tworzenie bezpiecznych warunków pracy oraz motywowanie ludzi do bezpiecznego postępowania jest traktowanie nie tylko jako wywiązywanie się z obowiązku nałożonego przez prawo na pracodawcę, ale również jako dobry interes, zwracający z dużą nadwyżką zainwestowane środki. Uświadomieniu tego faktu sprzyja systematyczne zbieranie danych o stratach ponoszonych w zakładach wskutek niebezpiecznych wydarzeń i przekazywanie ich w postaci syntetycznych raportów do wiadomości kierownictwa, dozoru i robotników.

Koszt bezpieczeństwa.

Jednym z elementów kosztów funkcjonowania każdego zakładu pracy są wydatki na bezpieczeństwo, tj. na stworzenie i zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakładowego systemu bezpieczeństwa. Wydatki na bezpieczeństwo stanowią składnik kosztów wyrobów lub świadczonych usług.
W teorii zakłada się, że pracę w zakładzie należy tak zorganizować, aby zapewnione było bezwzględne bezpieczeństwo. Przy spełnieniu tego postulatu w zakres kosztów bezpieczeństwa wchodzą wyłącznie koszty profilaktyki. Jeśli wskutek niedoskonałości systemu wydarzą się w zakładzie wypadki lub choroby zawodowe, to wówczas koszt bezpieczeństwa zostanie powiększony o wydatki na odszkodowanie i usuwanie skutków wypadków lub chorób zawodowych.

Dlatego też pokazane na rysunku składniki kosztów zapewnienia bezpieczeństwa pracy wyróżniają dwa główne składniki. Są nimi koszty utworzenia i utrzymania systemu bezpieczeństwa oraz koszt strat ponoszonych wskutek katastrof, wypadków i chorób, powodowanych pod wpływem zawodności zakładowego systemu bezpieczeństwa.

Koszt utworzenia i utrzymania systemu bezpieczeństwa.

Zapewnienie bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy wymaga spełnienia czterech warunków:

1. ukształtowanie i utrzymanie bezpiecznego środowiska,

2. dostarczenie bezpiecznego wyposażenia i niezbędnych środków bezpieczeństwa,

3. stworzenie możliwości do nabywania wiedzy, umiejętności i motywacji do bezpiecznego organizowania zadań i postępowania,

4. zapewnienie stałego monitoringu w celu kontroli efektywności spełnienia wymagań wynikających z trzech wymienionych wcześniej warunków.

Wydatki na system bezpieczeństwa obejmują koszty:

         bieżącego zarządzania bezpieczeństwem, w tym ekspertyz, opinii i konsultacji,

         zatrudniania personelu ds. bezpieczeństwa,

         zakupu i utrzymania w stanie sprawności środków ochrony zbiorowej,

         zakupu środków ochrony indywidualnej,

         organizacji doboru zawodowego, adaptacji i szkoleń,

         organizacji akcji bezpieczeństwa,

         badań lekarskich,

         pomiarów warunków środowiska pracy,

         ubiorów roboczych oraz ich prania,

         środków czystości.

Szczegółowe ustalenie wszystkich kosztów profilaktyki jest trudne, bowiem poza łatwymi do zidentyfikowania kosztami środków bezpieczeństwa koszt profilaktyki obejmuje również zakup na przykład droższych maszyn, urządzeń produkcyjnych lub narzędzi spełniających podwyższone standardy ergonomii i bezpieczeństwa zamiast tańszego wyposażenia, które zapewnia tylko niezbędne minimum wymogów.

Koszt strat powodowanych zawodnością systemu bezpieczeństwa

Koszt strat tworzą między innymi wydatki na:

         odszkodowania, absencję,

         naprawienie wypadkowych zniszczeń,

         wyrównywanie zakłóceń produkcji,

         uszkodzeń  środowiska,

         a także na prowadzenie postępowania powypadkowego.

Poza wyróżnionymi kosztami, które są stosunkowo łatwe do wyliczenia, wskutek zawodności systemu bezpieczeństwa powstają straty trudno wymierne. Można do nich zaliczyć skutki obniżenia społecznego wizerunku zakładu oraz spadek zadowolenia i morale zawodowego załogi.

Dokładne wyliczenie wielkości strat ponoszonych wskutek wypadków i chorób zawodowych wymaga:

        szczegółowej rejestracji kosztów przez nie powodowanych,

        wyliczenia kosztów czynności, jakie w przedsiębiorstwie podjęto w związku z wypadkiem i usuwaniem jego skutków,

        oszacowania kosztu straconej okazji, tj. kwoty, której nie zarobiono wskutek wypadku.

Koszty bezpośrednie są zazwyczaj przedstawione jako wierzchołek góry lodowej, której niewidoczna, podwodna część, traktowana jako koszty pośrednie, kilkakrotnie przewyższa obserwowaną część napowierzchniową.

Wzajemne relacje między składnikami kosztów bezpieczeństwa.

Wielkość strat powodowanych katastrofami, wypadkami i chorobami zawodowymi jest uzależniona od:

        stopnia dostosowania wydatków na utrzymanie bezpieczeństwa do faktycznych potrzeb wyznaczonych potencjałem wypadkowym i chorobowym zakładu,

         bezwzględnej wielkości wydatków na cele bhp,

        optymalizacji ich alokacji.

W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i chorobowym, na przykład w kopalni, hucie lub w stoczni, zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim potencjale wypadkowym lub chorobowym - na przykład w przedsiębiorstwie przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego.

W przedsiębiorstwach, w których wydaje się dużo pieniędzy na profilaktykę, ponoszone są małe straty wskutek katastrof, wypadków lub chorób zawodowych, natomiast straty duże są w zakładach, gdzie na profilaktyce się oszczędza.

Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminację faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodowych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa.

Wykres pokazuje, że próba dokonania zmiany wysokiego poziomu wypadkowości na średni jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna w porównaniu ze zmianą zakładającą obniżenie wypadkowości z poziomu średniego do niskiego.

Informacja o koszcie zawodności systemu bezpieczeństwa

Gromadzone dane o stratach ponoszonych wskutek wypadków i chorób zawodowych są w wielu zakładach wykorzystywane jako stymulator probezpiecznej motywacji. W tym celu są one zestawiane w postaci comiesięcznych raportów przekazywanych do wiadomości kierownictwa
i dozoru. Informację o wielkości strat wypadkowych i chorobowych należy również przekazywać pracownikom.

Ze względu na to, że koszt chorób zawodowych jest odmienny od kosztów wypadków, zaleca się oddzielne tabelowanie wypadków i chorób zawodowych.

W informacji o stratach wypadkowych przeznaczonej dla kierownictwa i dozoru należy umieścić:

        łączną wartość kosztów bezpośrednich - odszkodowań,

        średnią wartość odszkodowania przypadającą na jeden wypadek,

        poszczególne składniki kosztów z rozbiciem na rzeczywiste i koszty straconej okazji,

        koszt straconego czasu kierownictwa i administracji,

        łączny koszt strat,

        średni koszt strat ponoszonych wskutek jednego wypadku.

Informacja o koszcie chorób zawodowych powinna zawierać:

        całkowitą wartość odszkodowania przypadającą na jeden przypadek choroby,

        łączny koszt chorób zawodowych,

        średni koszt jednego przypadku.

Straty powodowane zawodnością systemu bezpieczeństwa są ponoszone niezależnie od rzetelności w rejestrowaniu jej skutków, tj. wypadków, chorób zawodowych, niemal wypadków i awarii, oraz niezależnie od dokładności i trafności ich oszacowania. Poznawanie wielkości ponoszonych strat, sprzyja powstawaniu nastawienia na ich redukowanie poprzez organizowanie bezpiecznych zadań i podejmowanie postępowania zgodnego z przepisami bezpieczeństwa.

Dotychczas w naszym kraju zajmowano się wyłącznie obliczaniem społecznych kosztów wypadków przy pracy czyli wyrażaniem w jednostkach pieniężnych utraconych możliwości wytwarzania dóbr i usług na potrzeby społeczeństwa przez osobę, która uległa wypadkowi - najczęściej pomijając niewielkie szkody materialne.

W dobie gospodarki rynkowej koszty wypadków przy pracy w przedsiębiorstwie są częścią kosztów ogólnych czyli mają wpływ na cenę produktu finalnego. Koszty wypadków - tak często niezauważalne są jednak bardzo wysokie.

Nowością w warunkach polskich jest określenie kosztów związanych z utratą możliwości zrobienia interesu, czyli np. utrata potencjalnego zysku w związku z zaistniałym wypadkiem.

Godnym zauważenia wydaje się fakt rozszerzenia definicji wypadku, który dotychczas w Polsce utożsamiany był z urazami ciała (na ogół uważano, że jeśli nie ma urazu to nie ma wypadku), pomijając niewielkie koszty materialne w wypadkach codziennych i drobnych, przekraczające jednak kilkakrotnie koszty poważniejszych wypadków.

To, co należy uznać za koszty wypadków, znajdowało się najczęściej dotychczas pod pozycją "straty nadzwyczajne".

Innym zagadnieniem jest taki podział kosztów wypadków, aby uzyskane dane można było wykorzysty-wać w bieżącym zarządzaniu przedsiębiorstwem
w celu zmniejszenia tych kosztów.

W metodzie HSE (Health and Safety Executive) koszty te podzielono na ubezpieczone (pokrywane przez firmy ubezpieczeniowe) i nieubezpieczone (pokrywane przez przedsiębiorstwo), a każde z nich
z kolei na bezpośrednie (mające związek z zaistnia-łym wypadkiem, np. koszty naprawy maszyn. przy których zdarzył się wypadek) i pośrednie (np. koszty dodatkowych szkoleń, kary za niedotrzymanie terminów umów).

Przedstawić to można prostym wzorem:

Kw = Kb + Kp - O

gdzie:

            Kw - koszty wypadków,

            Kb - koszty bezpośrednie, 

            Kp - koszty pośrednie,

            O - wypłacone odszkodowania.

Kb to koszty rzeczywiście niemożliwe do uniknięcia - czyli obligatoryjne. Natomiast Kp to koszty pośrednie (możliwe do uniknięcia), czyli tu kryją się możliwości obniżenia kosztów ogólnych - składają się na nie koszty dodatkowe.

Od poniesionych kosztów odejmujemy odszkodowania O wypłacone przez firmy ubezpieczeniowe przedsiębiorstwu w związku z jego stratami poniesionymi na skutek zaistniałego wypadku, gdyż stanowią one zmniejszenie strat spowodowanych wypadkiem.

Celem przedstawionego rachunku ekonomicznego jest wykazanie, iż zarządzanie pod kątem bezpieczeństwa pracy oraz ograniczanie strat poprzez stosowanie odpowiednich zabezpieczeń, ochron osobistych i uprawnień organizacyjnych jest o wiele bardziej opłacalne niż "utrwalenie złych nawyków i oszczędzanie tam, gdzie nie powinno się tego robić - działa bowiem jak zasada bomby zegarowej". Chwilowe i niewielkie zyski płynące z oszczędzania np. na środkach ochrony zbiorowej lub osobistej są wielokrotnie niższe niż odszkodowania i koszty utraty reputacji firmy.

Z praktycznych obserwacjach wynika jednak, iż przedsiębiorstwa w większości ponoszą koszty działalności profilaktycznej tylko
w wysokości pozwalającej na osiągnięcie minimum poziomu bezpieczeństwa wymaganego przez prawo. Dodatkowe nakłady na działalność profilaktyczną często są ograniczone możliwościami finansowymi przedsiębiorstwa, a ich opłacalność staje się
w tym obszarze mniejsza.

Podsumowując przedstawione rozważania można sformułować następujące wnioski:

bezpieczeństwo pracy stanowi rodzaj dobra nie podlegającego prawom rynku, co oznacza, iż w gospodarce rynkowej nie działają w sposób automatyczny stymulatory ekonomiczne poprawy warunków pracy, punkt równowagi ekonomicznej, wynikający z bilansu kosztów wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadko-wych oraz kosztów działalności profilaktycznej, optymalny dla zakładu pracy, nie zawsze jest optymalny społecznie, konieczna jest interwencja państwa w celu uruchomienia ekonomicznych stymulatorów ukierunkowanych gospodarkę ku optymalizacji społecznej w zakresie kształtowania warunków pracy.

 

Ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy.

Istnieje wiele rozwiązań, które rządy poszczególnych krajów mogą stosować, aby motywować zakłady pracy do poprawy bezpieczeństwa. Rozwiązania te w szerokim ujęciu można sklasyfikować jako instrumenty prawne lub instrumenty ekonomiczne.
Różnice społeczne istniejące pomiędzy państwami wpłynęły na dokonany przez nie wybór instrumentów i ich strukturę.

Najbardziej rozpowszechniony system, w którym zastosowano ekonomicznie stymulatory poprawy warunków pracy, jest oparty na instrumentach systemu ubezpieczeń. Pracodawca płaci składki, z których pokrywane są odszkodowania dla pracowników za wypadki przy pracy i choroby zawodowe.  Wysokość składki zależy od wysokości wypłacanych odszkodowań.  Tego rodzaju systemy zapewniają bodźce stymulujące poprawę dzięki uzależnieniu wysokości składki do uzyskiwanych przez pracodawcę wyników w zakresie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia.

7.

Organizacja i funkcjonowanie ratownictwa górniczego w Polsce

Działalność polskiego ratownictwa górniczego w formie zorganizowanej ma bogate, 90-letnie tradycje, zapoczątkowane powołaniem w 1907 r. z inicjatywy i funduszy Brackiego Stowarzyszenia Zawodowego w Tarnowskich Górach, Górnośląskiej Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego w Bytomiu. Stacja ta - jako jedna z pierwszych w świecie tego typu placówka  podjęła skoordynowane wysiłki dotyczące organizacji ratownictwa górniczego, metodyki działań i wprowadzenia unowocześnienia sprzętu specjalistycznego oraz szkolenia personelu służb ratowniczych.

Współczesnym kontynuatorem tej humanitarnej działalności, której sukcesywny rozwój następował wraz z rozwojem górnictwa, zwłaszcza węglowego, rud
i surowców skalnych, jest Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego w Bytomiu.

Obszarem działalności współczesnego ratownictwa górniczego objęty jest cały polski przemysł górniczy: węglowy, rud, nafty i gazu oraz surowców chemicznych
i budowlanych.

Obecnie system polskiego ratownictwa górniczego może podjąć działania interwencyjne w każdym przypadku katastrofalnego zdarzenia czy awarii w kopalniach głębinowych, otworowych i odkrywkowych, potrafi również podejmować szeroko pojętą działalność profilaktyczną, zmierzającą do ochrony ludzi i stanowisk pracy przed skutkami zjawisk zagrażających ich bezpieczeństwu.

Podstawy prawne funkcjonowania ratownictwa górniczego.

Organizację i funkcjonowanie współczesnych służb ratownictwa górniczego w Polsce porządkuje ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. “Prawo geologiczne i górnicze” oraz wydane w wykonaniu upoważnienia zawartego w art. 78 ust. 1 pkt. 3 i 5 ustawy Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 8 lutego 1995 r. “w sprawie organizacji zadań i wyposażenia ratownictwa górniczego przedsiębiorcy i podmiotu zawodowo trudniącego się ratownictwem górniczym oraz prowadzenia akcji ratowniczych”.

Podstawowym przepisem “Prawa geologicznego i górniczego”, regulującym kwestie ratownictwa górniczego, jest art. 75.  zobowiązujący przedsiębiorcę do:

-         posiadania zorganizowanego ratownictwa górniczego,

-         zapewnienia stałej możliwości udziału w akcji ratowniczej specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego.

Struktura organizacyjna ratownictwa górniczego

Polskie ratownictwo górnicze tworzą:

  - służby ratownictwa przedsiębiorców,

  - Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego,

  - inne podmioty zawodowo trudniące się ratownictwem górniczym, zwane  jednostkami ratownictwa.

Zadaniem tych podmiotów jest niesienie niezwłocznej pomocy w razie zagrożenia życia lub zdrowia pracowników zakładu górniczego oraz innych osób znajdujących się w zakładzie górniczym, a także w razie zagrożenia bezpieczeństwa ruchu zakładu górniczego, powstałych w szczególności wskutek pożaru, wybuchu gazów lub pyłu węglowego, wyrzutów gazów lub skał, wdarcia się wody do wyrobisk, zawału, tąpnięcia, erupcji otworowej lub awarii energo-mechanicznej.

Służby ratownictwa przedsiębiorstw.

Służby ratownictwa przedsiębiorstw obejmują funkcjonujące w poszczególnych zakładach górniczych kopalniane drużyny ratownicze oraz odpowiednio wyposażone Kopalniane Stacje Ratownictwa Górniczego lub Kopalniane Punkty Ratownictwa Górniczego.

W Polsce działa:

-         80 kopalnianych stacji ratownictwa górniczego,

-         15 punktów ratownictwa górniczego,

-         8 magazynów urządzeń i sprzętu ratowniczego (zakłady wydobywające ropę naftową i gaz ziemny).

Drużynę ratowniczą zakładu górniczego stanowią: ratownicy górniczy, mechanicy sprzętu ratownicze-go oraz kierownik drużyny ratowniczej i jego zastępcy. Ponadto w skład drużyny ratowniczej zakładu górniczego wchodzą także, w charakterze specjalistów, osoby posiadające szczególne kwalifikacje w zakresie zwalczania zagrożeń górniczych i prowadzenia akcji ratowniczych, które wyznacza kierownik ruchu zakładu górniczego. Drużyny ratownicze podzielone są na zastępy ratownicze, stanowiące najmniejsze zespoły ratowników, które mogą samodzielnie wykonywać prace ratownicze.

Zastęp jest jednostką niepodzielną i składa się
z zastępowego oraz czterech ratowników. Przynależność do drużyny ratowniczej jest dobrowolna.

Ratownikiem górniczym może być osoba, która spełnia następujące warunki:

-         ukończyła 21 lat, a nie przekroczyła 45 roku życia,

-         ma co najmniej roczny staż pracy w zakładzie górniczym w danej specjalności,

-         ma odpowiedni stan zdrowia oraz właściwe predyspozycje zawodowe i psychologiczne,

-         ukończyła z pozytywnym wynikiem kurs dla ratowników górniczych.

Liczebność i skład drużyny ratowniczej w zakładzie górniczym ustala kierownik ruchu zakładu górniczego uwzględniając rodzaje, zakres i stopień zagrożeń występujących w zakładzie górniczym oraz liczbę pracowników zatrudnionych w ciągu doby pod ziemią.

Liczba ratowników w drużynie ratowniczej zakładu górniczego nie może być jednak mniejsza niż:

-         15 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią do 500 pracowników w ciągu doby,

-         50 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią od 501 do 2000 pracowników w ciągu doby,

-         70 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią ponad 2 000 pracowników w ciągu doby.

Zasadniczymi zadaniami drużyn kopalnianych jest:

-         prowadzenie akcji ratowniczych w kopalniach,

-         utrzymywanie - w zależności od poszczególnych zagrożeń występujących w kopalniach odpowiednio przygotowanych i wyposażonych zastępów specjalistycznych,

-         dbałość o odpowiednią ilość i jakość sprzętu ratowniczego, jak i stałą zdolność użytkową całego wyposażenia,

-         podnoszenie i doskonalenie kwalifikacji ratowników, zarówno w zakresie zawodowym, jak i wykonywania prac ratowniczych,

-         prowadzenie różnorakich prac profilaktycznych w kopalniach,

-         utrzymywanie w kopalniach na każdej zmianie roboczej w pełnej gotowości do podjęcia akcji ratowniczej zastępów ratowniczych,

-         udział w pogotowiu ratowniczym istniejących w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego zgodnie z ustalonym w tym zakresie harmonogramem,

-         udzielenie niezwłocznej pomocy na wezwanie drugiego zakładu górniczego.

Dla zapewnienia szybkiego przystąpienia do akcji ratowniczej kopalnianych drużyn ratowniczych, w podziemiach zakładów górniczych wydobywających kopaliny palne, na wszystkich zmianach w dniach pracy oraz w dniach wolnych od pracy utrzymywane są zastępy ratownicze dyżurujące (od jednego do trzech). Liczbę tych zastępów określa  kierownik ruchu zakładu górniczego.

W strukturach służb ratowniczych, w każdej chwili, w stałej gotowości znajduje się łącznie we wszystkich zakładach górniczych około 100 zastępów ratowniczych (500 ratowników).

W ramach drużyn ratowniczych zakładów górniczych, w przypadkach uzasadnionych potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa pracy utrzymywane są specjalistyczne zastępy ratownicze do wykonywania w czasie akcji ratowniczej prac, które wymagają szczególnych umiejętności, zwłaszcza obsługi specjalistycznego sprzętu i urządzeń.

Aktualnie utrzymywane są zastępy specjalistyczne do wykonywania prac:

        podwodnych,

        wiertniczych,

        w wyrobiskach pionowych i o dużym nachyleniu.

Jednostki ratownictwa.

W górnictwie polskim działają obecnie cztery podmioty zawodowo trudniące się ratownictwem górniczym (jednostki ratownictwa):

1.      Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego (CSRG) w Bytomiu - utrzymywana jako przedsiębiorstwo państwowe; zabezpiecza zakłady górnictwa węgla kamiennego i innych surowców mineralnych.

2.      Ratownicza Stacja Górnictwa Okręgowego (RSGO) w Krakowie - utworzenie jako służba ratownictwa przedsiębiorcy Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa SA;  zabezpiecza zakłady wydobywcze i poszukujące ropę naftową  i gaz ziemny.

3.      Oddział/Jednostka Ratownictwa Górniczo-Hutniczego (O/JRGH) w Lubinie - utworzona jako służba ratownicza przedsiębiorcy KGHM Polska Miedź SA; zabezpiecza kopalnie rud miedzi, kopalnie węgla brunatnego i kopalnie surowców mineralnych.

4.      Okręgowa Stacja Ratownictwa Górniczego (OSRG) w Tarnobrzegu - utworzona jako służba ratownictwa przedsiębiorcy PP Kopalnie i Zakłady Przetwórcze “SIARKOPOL”;  zabezpiecza kopalnie siarki.

Do zadań jednostki ratownictwa oprócz niesienia pomocy zakładom górniczym należy w szczególności:

•         organizowanie i prowadzenie kursów szkoleniowych z zakresu ratownictwa górniczego,

•         przeprowadzanie ćwiczeń z zakresu ratownictwa górniczego,

•         przeprowadzanie badań lekarskich ratowników górniczych,

•         badanie i opiniowanie sprzętu ratowniczego,

•         wykonywanie specjalistycznych analiz chemicznych powietrza,

•         wywiązywanie się z zadań wynikających z umów zawartych z przedsiębiorcami.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego (CSRG) jest przedsiębiorstwem użyteczności publicznej. Organem założycielskim Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego jest Minister Skarbu Państwa.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego wykonuje swoje zadania przy pomocy specjalistycznych służb górniczych pogotowi ratowniczych dyżurujących w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego.

Do wykonania prac ratowniczych, wymagających zastosowania specjalistycznych technik ratowniczych, w Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego funkcjonują pogotowia specjalistyczne:

1.      pomiarowe - do pomiaru parametrów fizykochemicznych i gazów pożarowych oraz oceny stopnia wybuchowości mieszanin gazowych,

2.      do inertyzacji powietrza kopalnianego,

3.      pożarowo - pianowe  do wykonywania prac ratowniczych przy zwalczaniu pożarów podziemnych, wymagających zastosowania sprzętu
i urządzeń do podawania pian gaśnicowych oraz izolacji wyrobisk, górotworu i zrobów,

4.      zawałowo-wiertnicze  do prowadzenia prac ratowniczych związanych z ratowaniem ludzi uwięzionych pod zawałem lub odciętych od czynnych wyrobisk wskutek tąpnięcia lub zawału,

5.      wodne - do usuwania skutków wdarcia się lub niekontrolowanego dopływu do wyrobisk wody albo wody z luźnym szlamem,

6.      przewoźnych wyciągów ratowniczych  do ewakuacji pracowników lub prowadzenia innych prac w szybach lub otworach wiertniczych wielkośrednicowych oraz prowadzenia prac awaryjno-rewizyjnych i kontrolowanych, zarówno w szybach, jak i otworach wielkośrednicowych.

W strukturze organizacyjnej CSRG utrzymywanych jest 7 Okręgowych Stacji Ratownictwa Górniczego (OSRG) w:  Bytomiu, Jaworznie, Sosnowcu, Tychach, Wałbrzychu, Wodzisławiu  i Zabrzu, które są oddziałami terenowymi.

Ich rozmieszczenie i usytuowanie zapewnia szybką pomoc zabezpieczanym kopalniom.

W skład pogotowia ratunkowego OSRG wchodzą:

        kierownik zastępów ratowniczych,

        2 zastępowych, w tym co najmniej 1 osoba dozoru,

        9 ratowników,

        mechanik sprzętu ratowniczego - ratownik górniczy,

        lekarz - ratownik górniczy,

        specjalista jednostki ratownictwa, mający kwalifikacje do prowadzenia prac ratowniczych.

Pogotowia te, wyposażone w odpowiedni sprzęt i środki transportu, na wezwanie mają obowiązek natychmiastowego udania się do zakładu górniczego, w którym zachodzi potrzeba prowadzenia akcji ratowniczej.

W ramach CSRG działa też służba medyczna ratownictwa górniczego.

Służbę tę stanowią:

-         Specjalistyczny Ośrodek Badań Lekarskich, wykonujący badania lekarskie ratowników górniczych,

-         przychodnie lekarskie przy Okręgowych Stacjach Ratownictwa Górniczego,

-         lekarze - ratownicy górniczy, przewidziani do udzielenia pomocy lekarskiej w czasie akcji ratowniczych.

Nadzór i kontrolę  nad ratownictwem górniczym w zakładach górniczych sprawują organy państwowego nadzoru górniczego.

W ramach sprawowania nadzoru i kontroli organy te w zależności od konkretnych warunków pracy występujących u danego przedsiębiorcy, (tj. przy uwzględnieniu rodzaju zakładu górniczego, warunków geologiczno-górniczych, występujących zagrożeń górniczych itp.) mogą zwolnić przedsiębiorcę, w całości lub w części, z obowiązku posiadania zorganizowanego ratownictwa górniczego oraz zapewnienia stałej możliwości udziału w akcji ratowniczej specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego.

Organy te mogą także nakazać przedsiębiorcy dokonanie koniecznych zmian w organizacji i wyposażeniu ratownictwa górniczego.

Za stan ratownictwa górniczego w zakładzie górniczym odpowiada kierownik ruchu zakładu górniczego. W przypadku podejmowania akcji ratowniczej w kopalni, kierownictwo tej kopalni zobowiązane jest do organizacji i zarządzania tą akcją oraz ponosi wszelką odpowiedzialność za sprawny i bezpieczny przebieg prac ratowniczych.

Służby ratownicze uczestniczące w akcji, bez względu na szczebel organizacyjny do jakiego należą, są absolutnie podporządkowane decyzjom kierownika akcji. Całością akcji ratowniczej kieruje jednoosobowo wyłącznie kierownik ruchu zakładu górniczego lub jego zastępca. Osoby służb ratowniczych jednostek ratownictwa pełnią rolę doradczą w sztabie lub w bazie ratowniczej na dole kopalni.

Kierownik akcji w przypadkach szczególnych ma prawo podejmowania decyzji dotyczących wykonywania prac ratowniczych z naruszeniem zasad zawartych, w obowiązujących przepisach, jeżeli uzna, że wymaga tego bezpieczeństwo ludzi lub zakładu górniczego. Decyzje w tym zakresie podejmuje samodzielnie, ale muszą one być zgodne z obowiązującymi zasadami techniki górniczej.

Dla prowadzenia akcji ratowniczych ustalone są szczegółowe zasady postępowania. Dotyczą one zarówno jej technicznego prowadzenia, jak również spraw organizacyjno-taktycznych. Regulują postępowanie zarówno tych, którzy mają obowiązek kierowania akcjami ratowniczymi, jak i tych, których zadaniem jest ścisła realizacja planu likwidacji powstałego zagrożenia.

Przy zarządzaniu akcją ratowniczą operuje się pojęciem (osób) kierownictwa akcji. Należy przez to rozumieć osoby z terenu kopalni i kompetentnych instytucji zewnętrznych, które mogą służyć głosem doradczym dla osób, decyzje te podejmujących.

Pojęcie kierownictwa akcji w niczym nie narusza pojęcia kierownika akcji i jego jednoosobowych uprawnień w podejmowaniu decyzji.

Charakteryzuje ono szczebel zarządzania w czasie akcji ratowniczej, który - niezależnie od poleceń wykonawczych - wypracowuje metody działań, dostosowując je do konkretnych i zmieniających się sytuacji, sugeruje poszczególne optymalne rozwiązania kierownikowi akcji, analizując sytuacje w celu określenia działań rokujących maksymalnie efektywne skutki.

W tak rozumianym kierownictwie akcji mieszczą się funkcje:

-         kierownika akcji,

-         kierownika akcji na dole,

-         kierownika bazy ratowniczej,

-         sztab akcji.

W ramach tych funkcji zawarta jest całość problematyki, jaka musi być uwzględniona w czasie akcji ratowniczej.

Jest sprawą obojętną, na jakim szczeblu zarządzania w kierownictwie akcji opracowana zostanie trafna decyzja czy metoda działania.

8.

Zarządzanie bezpieczeństwem pracy.

Człowiek wzbogacając cywilizacyjny poziom życia doprowadził do stanu, w którym występujące i mogące w każdej chwili uaktywnić się zagrożenia prowadzić mogą do poważnych w skutkach awarii, wypadków i katastrof. Skuteczne im przeciwdziałanie na poziomie współczesnego przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od sprawności zarządzania, to jest od wiedzy i umiejętności sterowania zasobami, procesami i informacjami w celu ich optymalnego wykorzystania dla osiągnięcia w istniejących warunkach zamierzonych rezultatów.

Zadanie to obecnie prowadzić trzeba w zmieniających się warunkach ekonomicznych i społecznych. Dzisiejsi pracodawcy realizując cele produkcyjne muszą poszukiwać takich rozwiązań organizacyjnych, które umożliwiają osiągnięcie celu produkcyjnego przy jednoczesnym uwzględnieniu konieczności ochrony zdrowia człowieka i środowiska.

Kanon “Chcemy żyć i pracować bezpiecznie, w stanie spokoju i pewności, w warunkach braku ryzyka lub w warunkach skutecznej przed nim ochrony” stał się celem społecznym. Jest także wyzwaniem dla ludności naszego kraju. Wymaga to nowego podejścia do problematyki bezpieczeństwa pracy i ochrony człowieka w środowisku pracy.

W naszym kraju nauka o bezpieczeństwie pracy i działania na rzecz podniesienia bezpieczeństwa na wyższy jakościowo poziom znajdują coraz liczniejsze grono zwolenników. Coraz więcej osób i instytucji dostrzega korzyści jakie mogą osiągnąć przy racjonalnym podejściu do zagadnień bezpieczeństwa.

I mimo tych pozytywnych zjawisk nadal jeszcze w naszej gospodarce zbyt często wszechobecnym jest sposób zarządzania bezpieczeństwem skierowany bardziej na eliminację skutków niż na kształtowanie odpowiednich warunków pracy.

Jeszcze nadal kadra kierownicza i pracownicy wielu zakładów nie traktuje problemów bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia jako własnych. Nie poświęca im należytej uwagi i troski.

Przez nowoczesne, jakościowo lepsze zarządzanie bezpieczeństwem rozumiemy takie działanie, które nastawione jest na zredukowanie ryzyka utraty życia i zdrowia w pracy do akceptowalnego poziomu granicznego, a następnie utrzymanie tego ryzyka na takim lub jeszcze niższym poziomie.

Dążąc do szybkiej zmiany skuteczności zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy podjęto w naszym kraju i nadal podejmuje się szereg różnorodnych działań ukierunkowanych na stworzenie i odpowiednie wykorzystanie narzędzi organizacyjnych.

Bezpieczne warunki pracy i bezpieczne zachowania w pracy nie powstają samoistnie, same z siebie. Muszą one najpierw zostać ukształtowane według

z góry przyjętego programu. Dlatego w ramach integracji z Unią Europejską dostosowujemy przepisy naszego kraju do normatywów europejskich, w tym m.in. do dyrektyw 82/501/EEC z dnia 24 czerwca 1982 r. (On Major Acciendent Hazards of Certain Industrial Acciendents) znanej jako dyrektywa Post-Seveso i dyrektywy 89/391/EEC znanej jako COMAH (On Control of Major Accient Hazards).

Dyrektywy te nakładają na pracodawcę obowiązek prowadzenia oceny ryzyka w tych dziedzinach, gdzie występuje zagrożenie dla człowieka i środowiska.

W naszym prawodawstwie taki obowiązek został określony w znowelizowanym 2 czerwca 1996 r. Kodeksie pracy, którego art. 226 stanowi, że pracodawca obowiązany jest informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

System zarządzania bezpieczeństwem w przodujących, rozwiniętych krajach uważany jest za warunek konieczny dla zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska. Rozwój tego systemu w ciągu ostatnich 30 lat zobrazowano na poniższym rysunku:

Łącząc zasady zarządzania z zasadami bezpieczeństwa stworzono system zarządzania bezpieczeństwem. Na jego rozwój zasadniczy wpływ wywarły wnioski systemowe powstałe w wyniku badania wielkich katastrof - Flixborough - 1974 (Anglia), Seveso - 1976 (Włochy), Czarnobyl - 1986 (Ukraina), Bhopal - 1984 (Indie).

Wielkie katastrofy przemysłowe szczęśliwie ominęły Polskę. Mimo to w okresie od roku 1992 do połowy 1997 r. w 55 wypadkach, mających znamiona katastrof zginęło w naszym kraju ponad 250 osób, a blisko tysiąc doznało obrażeń, niejednokrotnie ciężkich.

Badane katastrofy miały miejsce w zakładach o różnorodnym profilu produkcji, w transporcie i w usługach. Na szczególną uwagę zasługiwały wydarzenia zaistniałe w zakładach: petrochemicznych, produkujących materiały wybuchowe i pirotechniczne, w cukrowni oraz w transporcie morskim i kolejowym. Najbardziej znane to zatonięcie w Bałtyku promu “Heweliusz”, wybuch przegrzewacza pary wysokoprężnej w “Petrochemii Płock”, wybuch materiałów wybuchowych w Krupskim Młynie, katastrofa kolejowa pod Ursusem.

W naszym kraju rocznie straty materialne w wyniku wypadków i chorób zawodowych kształtują się w granicach 5 - 7 % Krajowego Produktu Brutto. To bardzo wiele i zdecydowanie za dużo. Do ujawnienia okoliczności i przyczyn tych wypadków i określenia wniosków prewencyjnych stosuje się metodykę badawczą wynikającą z teorii systemów, stosowaną w USA, Anglii i Holandii, przyjmując założenie, że w czasie normalnej pracy urządzeń występuje równowaga pomiędzy zagrożeniami a stosowanymi zabezpieczeniami.

Przy konstruowaniu systemów bezpieczeństwa wykorzystuje się “filozofię jakości” wyrobów opracowaną przez amerykańskiego naukowca Deming'a, która znalazła odzwierciedlenie w międzynarodowych normach ISO, serii 9000, przyjęte również w Polsce jako normy PN-EN serii 29000. “Jakość” w tym ujęciu można scharakteryzować priorytetami podanymi poniżej.

Trzeba:

- jasno określić cele działania przedsiębiorstwa,

- stworzyć nową filozofię postępowania przedsiębiorstwa,

- odejść od “badań sortujących wyroby”,

- nie sugerować się ceną wyrobów,

- ciągle dążyć do poprawy systemu jakości wyrobów,

- prawidłowo kierować zespołami ludzkimi,

- stworzyć nowoczesne metody szkolenia,

- usunąć atmosferę strachu.

- usunąć bariery utrudniające porozumiewania się,

- eliminować stosowanie kar,

- precyzyjnie stawiać cele i określać zadania,

- stworzyć atmosferę zadowolenia z wykonywanej pracy,

- postawić na wykształcenie i dokształcanie pracowników oraz

- ciągle poprawiać jakość wyrobów i efektywność produkcji, co powinno być podstawowym zadaniem kierownictwa przedsiębiorstwa.

Poszczególne tezy filozofii Deming'a w odniesieniu do bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwie znalazły szybkie zastosowanie w niektórych koncernach. Główne pryncypia tzw. filozofii bezpieczeństwa amerykańskiego koncernu chemicznego DuPont przedstawiają się następująco:

- wszystkim wypadkom i obrażeniom można zapobiec,

- kierownictwo przedsiębiorstwa powinno być odpowiedzialne i rozliczane za bezpieczeństwo pracy,

- bezpieczne warunki pracy są podstawą zatrudnienia,

- pracownicy muszą być przeszkoleni w zakresie bhp,

- kierownictwo przedsiębiorstwa musi dokonywać przeglądów stanu bezpieczeństwa,

- wszelkie uchybienia powinny być natychmiast korygowane,

- należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa poza pracą,

- wszelkie zaistniałe obrażenia i wypadki muszą zostać przeanalizowane,

- wysoki poziom bezpieczeństwa jest gwarancją sukcesu przedsiębiorstwa oraz

- pracownicy są kluczem do uzyskania wysokiego poziomu bezpieczeństwa.

W problematyce bezpieczeństwo ujęto:

- systemowe podejście do identyfikacji zagrożeń i analiz ryzyka, kosztem odejścia od metody prób i błędów,

- zagadnienia bezpieczeństwa pracowników, które powiązano z przyczynami powodującymi straty w ujęciu materialnym,

- wykorzystanie technik komputerowych do analiz bezpieczeństwa.

Wymagało to stworzenia nowych pojęć i ich zdefiniowania m.in. takich jak strata, zagrożenie, bezpieczeństwo, ryzyko.

Podejmując te działania dążymy do tego, aby w naszym kraju zostały stworzone podstawy prawne uwzględniające dyrektywy - Seveso i COMAH. Bazują one na zasadzie, że “najlepsza polityka dotycząca zdrowia społeczeństwa oraz bezpieczeństwa i higieny pracy polega na zapobieganiu potencjalnym wypadkom u źródeł poprzez kompleksowe działania na różnych etapach projektowania i konstrukcji”.

Dyrektywy te wprowadzają obowiązek sporządzania w zakładach pracy:

- raportu bezpieczeństwa - w dużych zakładach, w tym w szczególności w zakładach wysokiego ryzyka,

- oświadczenia o stanie bhp - w pozostałych zakładach.

Bezpieczeństwo pracy wiąże się ściśle z warunkami produkcyjnymi, a wszelki postęp w dziedzinie techniki i organizacji produkcji pociąga za sobą poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy i odwrotnie - każde osiągnięcie w dziedzinie bezpieczeństwa pracy wpływa na racjonalny rozwój stosunków produkcyjnych.

Działając zgodnie z powyższą zasadą przyjąć należy główne kierunki rozwoju w zakresie postępu techniczno - organizacyjnego i bezpieczeństwa pracy:

- rozpoznawanie źródeł zagrożeń i ich przyczyn poprzez doskonalenie wiedzy,

- ciągłe modernizowanie i usprawnianie na drodze postępu technicznego środków produkcji,

- stałe i systematyczne doskonalenie predyspozycji zawodowych ogółu pracowników zatrudnionych w zakładach górniczych poprzez:

§ racjonalny dobór pracowników do warunków wykonywanej pracy,

§ szkolenie zawodowe,

§ wychowanie w dyscyplinie górniczej,

- przestrzeganie na codzień przepisów bhp,

- usprawnianie organizacji procesu produkcyjnego, systemów organizacji pracy oraz innych środków organizacyjnych, związanych z technologią produkcji i ochroną pracy, odsuwanie ludzi od źródeł zagrożeń.

Doświadczenia międzynarodowych organizacji górniczych w dziedzinie wdrażania własnych lub adaptowanych systemów bezpieczeństwa w krajach o różnym poziomie rozwoju, w tym także ochrony pracowników, pozwalają dokonać analizy stanu bezpieczeństwa pracy.

Wielka Brytania

W państwowym górnictwie brytyjskim wdrożono na początku lat dziewięćdziesiątych system zarządzania bezpieczeństwem wzorowany na amerykańskiej firmie DuPont. Podejście brytyjskie sprowadzało się do skorzystania z gotowego produktu - systemu DuPonta i wprowadzeniu go własnymi siłami w grupie kopalń z okresowym udziałem konsultantów amerykańskich.

Wprowadzenie systemu zakończyło się dobrymi rezultatami, chociaż system ewoluje w związku z prywatyzacją brytyjskiego górnictwa węglowego.

W celu zabezpieczenia się przed regresem w zakresie bezpieczeństwa w górnictwie po likwidacji państwowego górnictwa, w Wielkiej Brytanii wydano w 1993 r. "Przepisy zarządzania i egzekwowania bezpieczeństwa i zdrowia w kopalniach". Powyższy program jest oferowany górnictwu węglowemu w Polsce i Rosji przez firmę konsultingową. Jest on także popierany przez Międzynarodową Organizacją Pracy (Komitet Górnictwa Węglowego) w Genewie.

Ostatnio z DuPontem nawiązała kontakty w tym zakresie Polska Miedź, planując wdrożenie w kopalni "Polkowice - Sieroszowice".

Krótka charakterystyka systemu

Program sprowadza się do wypracowania zarządzania bezpieczeństwem przy pomocy własnych pracowników.

Obejmuje on następujące działania:

- Zaangażowanie kierownictwa - jest to warunek konieczny powodzenia programu. Kierownictwo kopalni musi być przekonane o priorytecie bezpieczeństwa nad wynikami produkcyjnymi.

- Organizacja bezpieczeństwa

Zarządzanie bezpieczeństwem realizowane jest identycznie jak produkcja. Organizacja nastawiona jest na wyprzedzające rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa.

- Polityka bhp

Polega na pisemnym przedstawieniu przez kierownictwo kopalni swojej polityki w zakresie bezpieczeństwa pracy - skierowanej do pracowników.

- Odpowiedzialność

Odpowiedzialność za bezpieczną pracę podwładnych spoczywa na kierownictwie na równi z zadaniami produkcyjnymi.

- Cele

Wytyczone cele bezpieczeństwa muszą być mierzalne i realnie dostosowane do możliwości kopalni.

- Standardy

Dotychczas standardy pracy sprowadzano do jakości wykonywania robot.

W zmienionym podejściu chodzi natomiast o standardy bezpieczeństwa prowadzenia określonych prac, co obejmuje między innymi czynny udział pracowników w wypracowaniu właściwych rozwiązań, np. instrukcji

- Szkolenia

Zadaniem systemu szkoleń jest wytworzenie nastawienia na działania wyprzedzające wypadki i zagrożenia. Konsultanci z zewnątrz szkolą kierownictwo i wyższy dozór, a ci pracowników.

- Motywacja i komunikowanie się

Stwierdzono, że skuteczną formą motywowania jest obdarzenie zwiększonym zaufaniem, manifestowanie przez dozór swego zaangażowania w sprawy bezpieczeństwa, symboliczne nagrody itp. Uważa się, że postaw "probezpiecznych" nie da się kupić.

- Ocena (audit)

Ocena pracownika podczas wykonywania przez niego zadania jest ważnym narzędziem wdrożonego programu bezpieczeństwa. Oceny dokonują małe

przeszkolone zespoły złożone z członków kierownictwa i dozoru. Przedmiotem oceny są grupy pracowników wykonujących typowe czynności. Ocenia się przede wszystkim reakcje ludzi, pozycje przy pracy, sposób posługiwania się narzędziami, przestrzeganie instrukcji, stosowanie ochron, porządek na stanowisku pracy. Po dokonanej obserwacji zatrzymuje się pracę i podejmuje dyskusję eksponując pozytywne elementy oraz określa stwierdzone błędy.

- Badania wypadków

Są one analizowane przez zespoły w których się wydarzyły, a służby bhp pełnią jedynie rolę wspomagającą.

Jednym z ważniejszych elementów programu bezpieczeństwa jest identyfikacja zagrożeń i szacowanie ryzyka dla poszczególnych operacji

i całych technologii.

R P A

W południowej Afryce w ramach ożywionych dyskusji nad zarządzaniem bezpieczeństwem w górnictwie wykrystalizował się ostatnio pogląd, że najważniejszymi elementami zarządzania bezpieczeństwem, koniecznymi do szybkiego wdrożenia jest analiza i szacowanie ryzyka oraz szkolenie. Pogląd ten popierają także władze górnicze. Specjaliści z dziedziny zarządzania, tak z RPA jak i z zagranicy uważają, iż do podstawowych trudności wdrożenia takiego systemu lub jego elementów należy tradycyjna hierarchiczna struktura przemysłu wydobywczego, utrudniająca komunikowanie się międzyludzkie.

Krytykowany jest system Mine Safety Management System (MSMS) stosowany przez Izbę Górniczą RPA do dobrowolnego rankingu bezpieczeństwa kopalń i do wdrażania elementów systemu zarządzania w kopalniach. Okazało się bowiem, że nie istnieje korelacja pomiędzy wysoką oceną "potencjalnego" bezpieczeństwa w kopalni a faktycznie osiągniętym poziomem wypadkowości.

Drugim systemem zarządzania bezpieczeństwem w RPA jest system National Occupational Safety Association (NOSA), ktorego wprawdzie nie zastosowano w RPA, ale został on wdrożony przez koncerny międzynarodowe Broken Hill Propriety (BHP) między innymi w Brazylii.

Obok klasycznej tematyki górniczej, szeroko reprezentowana jest problematyka w rodzaju: porozumiewanie się, procedury inspekcyjne, efektywne sporządzanie raportów, rola czynnika ludzkiego, zarządzanie bezpieczeństwem.

W programie bezpieczeństwa MSHA, oprócz dużego nacisku na szkolenia i dokształcanie należy wymienić dwa elementy:

- zwalczanie uzależnień, bez czego trudno mówić realnie o wyeliminowaniu wypadków śmiertelnych,

- analiza bezpieczeństwa pracy Job Safety Analyses (JSA).

W ostatnich latach władze górnicze propagowały JSA - nieobowiązkowy program będący w istocie zbiorem bezpiecznych procedur roboczych w danym zakładzie. Metoda JSA polega na wyspecyfikowaniu czynności roboczych całego cyklu produkcyjnego z wyszczególnieniem stanowisk pracowniczych, a po rozbiciu danej czynności na zabiegi, przypisywanie im potencjalnego zagrożenia i zaproponowanie bezpiecznej procedury postępowania.

Procedura opracowywana jest przez pracowników dozoru i bezpośrednich wykonawców analizowanych czynności roboczych, co włącza ich w proces tworzenia i doskonalenia zakładowego systemu bezpieczeństwa.

W Stanach Zjednoczonych działa szereg firm zajmujących się zarządzaniem bezpieczeństwem pracy, w tym i w górnictwie. Działają one jednak na mniejszą skalę (np. kopalni) i programy te mają charakter fragmentaryczny.

Australia

Jest to jedyny kraj, w którym formalnie uwzględniono normy ISO 9000 w celu zarządzania bezpieczeństwem. W inspektoracie Górnictwa Węglowego Nowej Płd. Walii opracowano system zarządzaniabezpieczeństwem w odniesieniu do wyrzutów gazu i węgla, stosując do niego filozofię kontroli jakości wg ISO. Stopień zaangażowania środowisk górniczych w realizację profilaktyki bezpieczeństwa jest wysoki o czym świadczy między innymi szereg dostępnych programów bezpieczeństwa oraz aktywna obecność firm konsultingowych na rynku.

Izba Górnicza Australii Zachodniej prowadzi np. szkolenia zarządzania bezpieczeństwem dla górniczej kadry kierowniczej (dotychczas przeszkolono 700 osób) we współpracy z DuPontem.

Międzynarodowe kompanie górnicze

Znaczne doświadczenie w zakresie tworzenia i wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem w górnictwie zdobyły firmy międzynarodowe (BHP, SHELL, ALCOA). Donoszą one o sukcesach swoich programów realizowanych w krajach o różnych kulturach bezpieczeństwa. Ich podejście z natury rzeczy jest bardzo praktyczne. Stosują między innymi system Top Quality Management (TQM), w skład którego wchodzi także zarządzanie bezpieczeństwem i ochroną środowiska.

Kierownicy ruchu zakładów (BHP) muszą zrozumieć, że bezpieczeństwo oraz ochrona środowiska są integralnymi częściami całego systemu zarządzania firmy - celami strategicznymi, a nie wydzielonymi zadaniami społecznymi.

We wdrożonym ostatnio opracowaniu kompanii górniczej BHP uznano za szczególnie ważne założenia programu bezpieczeństwa, odpowiedzialność za bezpieczeństwo, raportowanie i dochodzenia powypadkowe, szkolenie, ocenę ryzyka, zaangażowanie pracowników w działaniach na rzecz bezpieczeństwa, zalecenia i instrukcje oraz atmosferę wokół zagadnień bezpieczeństwa.

Polsko - Amerykański Program PIER

Na uwagę w przedmiotowym programie uruchamianym przez Polsko Amerykańskie Biuro Bezpieczeństwa Pracy w Górnictwie zasługuje rankingowy arkusz oceny (program oceny "MERIT"), pozwalający na okresową ocenę funkcjonowania programu w trakcie jego realizacji.

Ze względu na różnorodność zadawanych pytań, których zrozumiałość może nastręczać pewne trudności, arkusz ocen może być wypełniony przez pracowników przy udziale osób np. dozoru lub służb bhp.

Można wymienić dwa podstawowe podejścia do systemu zarządzania bezpieczeństwem w górnictwie:

a) naukowe - systemowe,

b) praktyczne - cząstkowe, nastawione na szybkie rezultaty, z wykorzystaniem gotowych elementów i pracowników własnych górnictwa.

W Genewie podczas dyskusji nad Konwencją MOP nr 176 ("Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia w kopalniach") przyjęto w postanowieniach tylko niektóre narzędzia systemu zarządzania bezpieczeństwem (ocen ryzyka), uważając cały system za zbyt zaawansowany intelektualnie i organizacyjnie dla większości krajów .

Jako "program minimum" zwykle wdraża się analizę i ocenę ryzyka oraz szkolenie (w tym także kadry kierowniczej), a także doskonali się komunikowanie międzyludzkie, po zagwarantowaniu aktywnego zaangażowania się kierownictwa w programie. Często za ważny element uznawany jest także auditing.

Mocno podkreślane jest podejście trójstronne do problematyki bezpieczeństwa w górnictwie, w tym do zarządzania.

PROPOZYCJE ZASAD SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM PRACY W GÓRNICTWIE W POLSCE

Zarządzanie bezpieczeństwem można uznać za proces zmierzający do zapewnienia warunków pracy umożliwiających osiągnięcie założeń w środowisku pracy w zakresie zagrożeń dla życia i zdrowia.

Celem zarządzania bezpieczeństwem jest wytworzenie mechanizmów postępowania w procesie zarządzania w zakładzie, które pozwolą uniknąć zagrożeń, zniszczeń i powstania strat ludzkich i materialnych.

Proces ten realizowany jest w stale powtarzającym się cyklu czynności i decyzji planistycznych, organizatorskich, motywacyjnych oraz kontrolnych, gwarantujących stały postęp w zakresie utrzymania i podnoszenia ponad prawne wymogi standardów bezpieczeństwa. W takim ujęciu stanowi on element zarządzania i powinien charakteryzować się:

- systemowym podejściem,

- orientacją na cele strategiczne,

- zdolnością do utrzymywania ciągłej poprawy standardów wykonań,

- pełnym zaangażowaniem kierownictwa,

- aktywnym zespołowym działaniem całej załogi,

- promowaniem kultury bezpieczeństwa poprzez motywacyjne oddziaływanie.

Nowoczesne górnictwo wymaga wprowadzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem, opartego na szeroko prowadzonej ocenie zagrożenia, właściwie pojętym systemie informatycznym, oraz opracowanych procedurach, w których między innymi uwzględniona byłaby rola czynnika ludzkiego.

System zarządzania bezpieczeństwem zawierać powinien udokumentowane moduły sposobu zarządzania bezpieczeństwem w postaci działania na wszystkich szczeblach podejmowania decyzji.

Tak więc na każdym etapie działalności zakładu górniczego całokształt skojarzonych zagrożeń naturalnych i technicznych oraz skoordynowanej profilaktyki będzie decydował o podejmowanych decyzjach.

System zarządzania bezpieczeństwem powinien być ukierunkowany na zwalczanie zagrożeń powodujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe, składać się z wzajemnie ze sobą powiązanych i udokumentowanych modułów postępowania, dotyczących:

- polityki bezpieczeństwa,

- struktury organizacyjnej służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo,

- planowania i wdrażania działań,

- kontroli zagrożeń,

- przeglądów i działań korygujących,

- auditów systemu.

System zarządzania powinien motywować kierownictwo zakładów górniczych oraz wszystkich pracowników do zaniechania ryzykownych działań na wszystkich szczeblach zarządzania, oraz wytwarzać u pracowników mechanizm odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa.

Podejmowane decyzje o skoordynowanej profilaktyce na każdym etapie działalności (planowanie, projektowanie, produkcja) powinny mieć wpływ na całokształt występujących zagrożeń.

Dla osiągnięcia tego celu należy przeprowadzać analizy ryzyka, w oparciu o:

- zdarzenia wypadkowe w przeszłości,

- współzależności i współzaistnienie zagrożeń naturalnych i technicznych,

- najczęstsze powody występowania awarii,

- możliwe do wystąpienia działania, mogące spowodować tragiczne w skutkach wydarzenia.

System ten powinien zostać udokumentowany w każdym zakładzie górniczym w postaci "Księgi zarządzania bezpieczeństwem", w której będzie odzwierciedlony główny nacisk systemu zarządzania, jakim jest analiza ryzyka - która stanowić będzie wyprzedzające działania.

Integralną część systemu stanowić powinny programy komputerowe, służące do monitoringu zagrożeń.

Po okresie doświadczeń związanych z funkcjonowaniem elementów "systemów", można wykazać ich niedociągnięcia, po spełnieniu których analizowane "systemy" można byłoby w całości określić systemem zarządzania bezpieczeństwem.

Dotyczy to w pełni realizacji takich elementów jak:

a) organizacji bezpieczeństwa,

b) określenia celów bezpieczeństwa,

c) standardów bezpieczeństwa,

d) motywacji i komunikowania się,

e) analizy ryzyka,

f) dokumentowania i kontroli rezultatów.

Ad.a. Organizacja bezpieczeństwa

Zarządzanie bezpieczeństwem powinno odbywać się na wszystkich szczeblach zarządzania.

Jednym z celów winno być między innymi zapewnienie środków dla osiągnięcia założonego poziomu bezpieczeństwa.

Ad.b. Określenie celów bezpieczeństwa

Zazwyczaj celem jest określenie procentowego poziomu zmniejszenia liczby wypadków. Założony cel jest podawany na początku roku do wiadomości każdego członka załogi w formie apelu podpisanego przez dyrektora kopalni, a w niektórych kopalniach dodatkowo na przygotowanych do tego celu tablicach.

Celem nie musi być od razu ograniczenie liczby wypadów w ogóle, lecz etapami np.:

- o najczęściej powtarzających się przyczynach,

- najczęstszych miejscach zaistnienia,

- powodujących najdłuższą absencję chorobową,

- zaistniałych przy danych urządzeniach lub z powodu narzędzi pracy.

Ad.c. Standardy bezpieczeństwa

Przedmiotem jest wypracowanie sposobu postępowania przy współudziale pracowników z wykorzystaniem ich doświadczeń i praktycznych pomysłów.

Dotychczas nie udało się tego osiągnąć.

Ad.d. Motywacja i komunikowanie się

Do właściwego systemu motywacyjnego prowadzi długa droga, tym bardziej, że motywacją w tym przypadku ma być przede wszystkim bezpieczeństwo, a nie względy materialne.

Oprócz utrzymania wysokiej dyscypliny pracy należy rozszerzyć system stosowanych motywacji i poprawić sposób kontaktowania się z pracownikami.

Motywacją może być preferowanie bezpiecznych zachowań poprzez np. pochwały, zwiększenie zaufania, kontaktowanie się w miejscu pracy (spotkania z pracownikami i rozmowy na temat bezpieczeństwa), organizowanie konkursów i quizów.Formy te powinny być wykorzystywane w celu osiągnięcia powodzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Ad.e. Analiza ryzyka

Wdrożyć należy metodę szacowania i redukcji ryzyka do poziomu akceptowanego przy planowanych zadaniach lub operacjach.

Analiza ryzyka powinna dotyczyć również analizy zagrożeń, które wydają się być poznane i utrzymywane w stanie kontrolowanym. Wymaga tego "zarządzanie bezpieczeństwem" a w przyszłości (po ratyfikacji) będzie to wymóg przyjętej 22.06.1995 r. na obradach w Genewie Konwencji MPO nr 176, zobowiązującej pracodawcę do szacowania ryzyka i określenie metod profilaktyki.

Ad.f. Dokumentowanie i kontrola rezultatów

Dokumentowanie i kontrola rezultatów są na tyle ważne, że bez ustalenia kryteriów oceny trudno obiektywnie ocenić efekty wprowadzonych już elementów systemów.

Dotychczasowe doświadczenia niektórych zakładów górniczych (Spółki Węglowe Gliwicka i Rudzka), które zastosowały tytułem prób elementy zarządzania bezpieczeństwem pracy wskazuje na potrzebę dalszego wykorzystania. Jednocześnie można zaadaptować "rankingowy arkusz oceny" "Programu Oceny MERIT".

Należy wspomnieć o wynikach badań Głównego Instytutu Górnictwa w zakresie psychologiczno-socjologicznych uwarunkowań kultury pracy górniczej. W zakładach w których poddano analizie ankietowej znaczną liczbę osób dozoru oraz górników, stwierdzono występowanie szeregu przeszkód, utrudniających wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Pomimo szeregu podjętych w ramach programu działań, poprawiających stan wiadomości wobec bezpieczeń-stwa, zauważono u badanych nadal wysoki poziom akceptacji ryzyka. Skłania to do wniosku, ze podjęty proces jest i będzie długotrwały niezależnie od koncepcji na jakiej ma być oparty system zarządzania bezpieczeństwem w kopalniach.

System zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych opracowany przez Główny Instytut Górnictwa jest w naszych warunkach nowym podejściem do zagadnienia bezpieczeństwa pracy, w pełni wykorzystuje znamiona systemu zarządzania.

Wskazuje również na obowiązujące i mające obowiązywać w przyszłości akty prawne, szczególnie:

1) Prawo geologiczne i górnicze,

2) Kodeks Pracy,

3) w zakresie dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących minimalnych wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,

4) konwencji nr 176 Międzynarodowej Organizacji Pracy "Bezpieczeństwo i Zdrowie w Kopalniach".

PROPOZYCJE WDRAŻANIA SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

Potrzeba wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem wynika z celowości wprowadzenia zmian dla przyspieszenia procesu poprawy bezpieczeństwa pracy i zdrowotności w górnictwie. Należy bowiem przyjąć, że jest to obok elementów i skutków restrukturyzacji branży, czynnik oddziaływujący na tą poprawę w znacznym stopniu, choć jest trudno precyzyjnie ocenić jego udział w tym procesie.

Rozpatrując którykolwiek z istniejących systemów lub propozycji systemów zarządzania bezpieczeństwem, celowym jest poznanie stosowanych lub proponowanych metod i środków oddziaływania na aspekt bezpieczeństwa pracy - jako na jeden z najważniejszych elementów procesu produkcji. Dla wyboru rozwiązań potrzebna jest znajomość własnych uwarunkowań i własnych doświadczeń.

W toku analizy systemów zarządzania bezpieczeństwem, stosowanych przez inne kraje, trzeba uwzględnić uwarunkowania pracy tych przemysłów górniczych, takie jak np.:

- inny standard techniczny,

- inny poziom kultury technicznej załóg,

- liczebność załóg zakładów górniczych,

- inne poszanowanie pracy przy bardziej ustabilizowanej gospodarce,

- zróżnicowane nawyki i tradycje kulturowe, zawodowe i ogólnospołeczne.

System zarządzania bezpieczeństwem, wdrażany w górnictwie, uwzględniający wyszczególnione wyżej realia, powinien przełamywać bariery i tradycje rzutujące na istniejący poziom bezpieczeństwa pracy.

Omówione systemy zarządzania bezpieczeństwem pracy w zakładach górniczych, w oparciu o ich wstępne wdrożenia, a mianowicie:

- elementy systemu opracowanego przez Główny Instytut Górnictwa, oraz

- elementy systemu brytyjskiego i inne, posiadają wspólny mianownik.

Jest nim dążność do poprawy warunków pracy, jej bezpieczeństwa i poprawy zdrowotności załóg. Wdrażanie elementów systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładzie pracy, musi mieć - jak każda forma działalności w procesie produkcji i usług - swój aspekt ekonomiczny.

Celowym jest - choć jest to zagadnienie bardzo złożone - wypracowanie jednolitych zasad naliczania kosztów w zakresie bezpieczeństwa pracy i efektów ekonomicznych stosowanej profilaktyki, nowych wdrożeń w tej dziedzinie oraz skutków istniejącej wypadkowości i chorób zawodowych.

Zarządzanie bezpieczeństwem pracy stanowi zatem nowy element strategii w dążności do pracy bezwypadkowej i do wyeliminowania chorób zawodowych, z uwzględnieniem niezbędnych nakładów i rozliczeniem skutków ekonomicznych dla zakładu.

To nieco inne spojrzenie na problematykę bezpieczeństwa pracy powinno przede wszystkim wyeliminować ryzykowne zachowania oraz rozszerzyć stosowanie standardów bezpieczeństwa.

Zasady wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych to:

- określenie polityki w zakresie bezpieczeństwa pracy - w tym ogólnych i szczególnych zamierzeń i celów, dokonywanie analizy zagrożeń występujących

w zakładzie, angażowanie kierownictwa zakładu w realizację polityki bezpieczeństwa, prowadzenie i wkomponowanie w dokumentację zakładu "Księgi zarządzania bezpieczeństwem” oraz wprowadzenie nadzoru nad przestrzeganiem dyspozycji zawartych w tej księdze,

- wprowadzanie osób kierownictwa i dozoru w problematykę zarządzania bezpieczeństwem poprzez szkolenia omawiające istotę problemu, powoływanie grup inicjatywnych wdrażających system i ustalanie zespołu zachęt,

- modyfikacja struktur zarządzających bezpieczeństwem pracy, oraz odpowiedni nadzór i synchronizacja działania grup przez kierownictwo zakładu.

Należy opracować harmonogram wdrażania systemu z podaniem etapów, określeniem zadań, terminów i odpowiedzialności za ich wykonanie.

Niezbędna jest na wstępie ocena istniejącego w zakładzie systemu kształtowania bezpieczeństwa poprzez przeprowadzenie inwentaryzacji istniejącej organizacji oraz używanych dokumentów, instrukcji i formularzy do wykorzystania przy tworzeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem.

W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzacją winno dokonać się oceny istniejącego systemu i podjąć dalsze działania.

W ramach istniejących struktur zarządzania zakładem i istniejących struktur organizacyjnych zawiadujących problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie, wydzielona powinna być odpowiednio wysoko ulokowana w strukturze zarządzania - funkcja koordynatora do spraw zarządzania bezpieczeństwem.

Koordynator powinien przejmować bezpośrednio lub w trybie nadzoru wszelkie nowe zadania wynikające z wdrażania systemu, takie jak:

- przygotowanie załogi do wprowadzenia systemu,

- inicjowanie i kierowanie opracowaniem dokumentacji,

- udział przy opracowywaniu wszelkich dokumentacji produkcyjno-technicznych,

- planowanie i organizacja auditów systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Procedury postępowania i instrukcje przyporządkowane tym postępowaniom winny być włączone do "Księgi zarządzania bezpieczeństwem". Księga ta kompletuje całość dyspozycji i łączy struktury kopalni w pionie, oraz zawiera ustosunkowania się do technologii, zjawisk i zdarzeń. Treść księgi powinna zmuszać do oceny stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie na wszystkich stanowiskach pracy, oraz do oceny samokontroli poszczególnych grup lub pojedynczych pracowników.

Konieczna jest okresowa ocena wdrożenia i skuteczności dyspozycji zawartych w "Księdze zarządzania bezpieczeństwem", celem zapewnienia niezbędnych korekt i rozwoju systemu.

Istotną częścią systemu zarządzania bezpieczeństwem jest analiza ryzyka elementów działalności górniczej. Zasady takiej analizy to:

- identyfikacja zagrożeń,

- określenie poziomu ryzyka,

- ustalenie koniecznych działań dla obniżenia poziomu ryzyka.

W analizie ryzyka powinny zostać określone koszty jego zmniejszania, gdyż ryzyko to jest uwzględniane przy kształtowaniu przepisów, a analiza lub ocena ryzyka powinna być rozumiana jako dążenie do lepszych rozwiązań w ramach obowiązujących przepisów.

Podstawą realizacji funkcji systemu zarządzania bezpieczeństwem winna być także ocena elementów kultury pracy, pozostających w bezpośrednim związku z poziomem bezpiecznych zachowań pracowników.

W badaniach na ten temat należałoby uwzględnić sprawdzanie wiadomości dozoru na temat częstości i głównych przyczyn ryzykownych zachowań, podejmowanych przez pracowników zakładu. Rozpoznanie tych elementów kultury pracy wymaga przeprowadzenia badań wśród robotników i dozoru.

Ocena elementów kultury pracy powinna prowadzić do poznania:

- systemu wartościowania pracy dozoru i przez dozór,

- postaw dozoru i załogi wobec możliwości ograniczenia poziomu ryzyka,

- postaw dozoru i załogi wobec formalnych norm bezpieczeństwa.

Wyniki wszelkich analiz prowadzonych w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem, ocena zagrożeń, stan wypadkowości i chorób zawodowych, przyczyny

i skutki tych zjawisk powinny być wprowadzone do ogólnie dostępnego systemu informatycznego w zakładzie, w formie gwarantującej dotarcie tych informacji do wszystkich pracowników zakładu.

Systemy szkolenia zawodowego i doszkalania powinny być we wszystkich formach unowocześnione i zmodyfikowane, zarówno dla pracowników fizycznych, osób dozoru jak i osób kierownictwa zakładu.

W pierwszej kolejności należy dokładnie zapoznać osoby kierownictwa z wdrażanym systemem zarządzania bezpieczeństwem. Ich wyniki powinny być uwzględniane przy awansach, zmianach płacowych i przekwalifikowaniach - jako swoista forma motywacji dla podniesienia skuteczności wdrażania zasad systemu zarządzania bezpieczeństwem.

WNIOSKI

1. Tworzenie bezpiecznych warunków pracy oraz motywacje do bezpiecznego działania powinny być traktowane nie tylko jako wywiązywanie się z obowiązku nałożonego przez prawo na pracodawcę, ale także jako źródło zwrotu zainwestowanych w bezpieczeństwo pracy, środków. Dlatego na bazie:

- własnych doświadczeń górnictwa polskiego,

- potencjału merytorycznego i doświadczeń ośrodków naukowych oraz praktyków,

- znajomości istniejącej struktury górnictwa oraz przewidywanej dalszej jego restrukturyzacji,

- znajomości stanu zakładów górniczych pod względem technicznym i organizacyjnym,

- znajomości warunków geologiczno - górniczych,

- znajomości stanu finansowego zakładów górniczych i gałęzi górnictwa,

- znajomości uwarunkowań społecznych,

należy dokonać wyboru najkorzystniejszych elementów występujących w systemach zarządzania bezpieczeństwem, przystających do naszych warunków i struktur, i dopracować się własnego systemu zarządzania bezpieczeństwem z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych gałęzi górnictwa.

2. Zainicjowane w niektórych spółkach i zakładach górniczych, wdrożenia systemów lub elementów systemów zarządzania bezpieczeństwem, różnego autorstwa - jest celowe. Stwarza to bowiem możliwość oceny ich przydatności oraz pozwala w oparciu o pilotażowe wnioski i wyniki, wnieść merytoryczne i formalne uwagi do wybranego systemu zarządzania bezpieczeństwem, o którym mowa w następnym wniosku. Po dopracowaniu powinien być wdrożony raczej jednolity w skali górnictwa polskiego system zarządzania bezpieczeństwem pracy - gdyż stwarza to możliwość łatwego porównania nakładów i efektów.

Pilotażowe wdrożenia powinny być wdrożone tytułem prób we wszystkich gałęziach górnictwa w Polsce - celem ustalenia tych elementów, które w ogólnokrajowym wzorcu mogą kształtować się w sposób zróżnicowany dla zakładów górniczych poszczególnych branż.

3. Przyjmując, że wypracowanie systemu docelowego może być procesem kilkuletnim, należy propagować bezzwłoczne wdrażanie takich elementów istniejących już systemów, które są wspólne lub przystające do siebie.

4. System zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych powinien być:

- reformowalny i otwarty na nowe uzasadnione propozycje,

- dostępny dla wszystkich zakładów i ich pracowników.

5. Wdrożenie systemu powinno następować w pierwszej kolejności w zakładach górniczych, które same zgłoszą chęć jego wdrożenia, oraz w zakładach pilotażowych wytypowanych przez zarządy spółek lub właściciela.

6. System zarządzania bezpieczeństwem powinien obejmować zasady analizy ekonomicznej zagadnienia celem umożliwienia porównywalnego planowania i oceny efektów wdrażanych elementów systemu na tle kosztów tych wdrożeń i kosztów ogólnych zakładu.

Za możliwe do takiego wdrożenia należy uznać:

a) podniesienie rangi zagadnień bezpieczeństwa pracy i zdrowotności załóg na szczebel zarządzania w zakładzie górniczym, spółce i organach reprezentujących właściciela,

b) rozszerzenie, a w niektórych dziedzinach wdrożenie, analiz ryzyka celem ustalenia działań, metod i środków oraz kosztów obniżenia poziomu ryzyka,

c) potrzebę przeprowadzenia szkoleń dla osób kierownictwa i dozoru w zakresie przewidywanych kierunków zarządzania bezpieczeństwem oraz podniesienia skuteczności szkolenia zawodowego i dokształcania,

d) w wymiarze możliwym, wprowadzenie w oparciu o istniejące struktury i materiały “Księgi zarządzania bezpieczeństwem” i funkcji koordynatora ds. zarządzania bezpieczeństwem,

e) rozbudowanie lub zreorganizowanie systemów informatycznych w zakładzie umożliwiających wszechstronne informowanie o wynikach prowadzonych analiz, wdrażaniu systemu zarządzania bezpieczeństwem, oraz całości spraw związanych z wypadkowością, chorobami zawodowymi, ich przyczynami i skutkami dla zakładu pracy.

9.

REFORMA

górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 1998 - 2002

Projekt programu rządowego

WPROWADZENIE

• Program restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego pt.: "Górnictwo węgla kamiennego, polityka państwa i sektora na lata 1996-2000", przyjęty w dniu 30 kwietnia 1996 roku jako program rządowy poprzedniej koalicji rządzącej, nie przyniósł spodziewanych rezultatów, tzn. jego realizacja nie przyniosła poprawy sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów gospodarczych w górnictwie.

• Z chwilą utworzenia nowej koalicji rządowej powstała więc potrzeba opracowania nowego programu dla dalszego reformowania górnictwa. Ministerstwo Gospodarki podjęło w końcu 1997 roku prace nad nowym programem. Został on w zasadniczym stopniu oparty na założeniach programu wyborczego dla górnictwa Akcji Wyborczej "Solidarność" pt.: "Reforma górnictwa węgla kamiennego - problem i obowiązek państwa, szansa dla regionów węglowych".

• Przedkładany program reformy górnictwa węgla kamiennego wyraża politykę państwa wobec tego sektora, tzn. tworzy instrumenty prawne oraz wskazuje na konieczność udzielenia wsparcia finansowego z budżetu państwa dla jego realizacji.

DIAGNOZA STANU GÓRNICTWA

Stan górnictwa węgla kamiennego na koniec 1997 roku upoważnia do sformułowania następujących wniosków:

1. Istnieją dwie podstawowe przyczyny, które powodują, że górnictwo węgla kamiennego w Polsce od wielu lat przynosi straty i nie może wydźwignąć się ze stanu zapaści:

a. Nadmierne zdolności produkcyjne górnictwa na poziomie około 10-12 mln ton/rok w odniesieniu do poziomu produkcji uzyskiwanego w latach

1993-1997. Powodowały one ponoszenie dodatkowych kosztów na utrzymanie nieefektywnych miejsc pracy.

b. Nadmierne zatrudnienie w kopalniach w wysokości około 50-60 tys. osób w stosunku do poziomu produkcji węgla w ubiegłych kilku latach. Powoduje to ponoszenie wysokich kosztów wydobycia węgla i konieczność kształtowania cen węgla kamiennego na rynku krajowym na poziomie zbliżonym do parytetu importowego węgla.

2. Z powodu strat finansowych ponoszonych przez podmioty gospodarcze w górnictwie w latach 1990 - 1997 gwałtownie przyrastały jego zobowiązania.

W okresie od 1990 r. do końca 1997 r. wzrosły one o 11,3 mld zł.

3. W aktualnej sytuacji ekonomiczno- finansowej, podmioty gospodarcze w górnictwie węgla kamiennego nie są zdolne do wygenerowania odpowiednich środków finansowych na rozwiązanie swoich podstawowych problemów, które dotyczą zadłużenia z przeszłości, bieżącego regulowania zobowiązań i zmniejszania w przyszłości nieefektywnych zdolności produkcyjnych.

4. Skala problemu jakim jest restrukturyzacja górnictwa oraz zakres uciążliwości i szkód w tych regionach powodują, że przerastają one znacznie możliwości samego górnictwa. Nie można też oczekiwać, że z problemem tym poradzą sobie władze regionalne.

5. Dalsze reformowanie górnictwa jest konieczne, aby:

a. spółki w górnictwie przestały ponosić olbrzymie straty finansowe,

b. górnictwo nie utrzymywało się kosztem swojego rynkowego otoczenia i nie stanowiło zagrożenia dla podmiotów gospodarczych w regionie śląsko - zagłębiowskim,

c. górnictwo nie stanowiło zagrożenia dla finansów publicznych,

d. trudna sytuacja ekonomiczno - finansowa górnictwa i ewentualny brak wypłacalności jego podmiotów gospodarczych nie stanowił zarzewia niepokojów społecznych.

6. Biorąc pod uwagę strategiczną pozycję węgla kamiennego w polskiej gospodarce, ilość węgla sprzedawanego na rynku krajowym i w eksporcie, wielkość zatrudnienia w kopalniach, wielkość strat finansowych generowanych przez podmioty gospodarcze w sektorze i poziom ich zadłużenia, stwierdzić należy,

że przeprowadzenie racjonalnej restrukturyzacji sektora jest jednym z najistotniejszych problemów w zakresie polityki gospodarczej państwa.

PROGNOZA SPRZEDAŻY WĘGLA

Biorąc pod uwagę aktualną i przewidywaną sytuację węgla kamiennego na rynkach światowych, a także rolę węgla kamiennego w zaspakajaniu potrzeb energetycznych kraju, długoterminową prognozę sprzedaży węgla w perspektywie do roku 2020 przedstawiono w tabeli.

Przewiduje się, iż w latach 1998 - 2007 nastąpi zdecydowany spadek eksportu polskiego węgla kamiennego.

CENY ZBYTU WĘGLA

Prognozy cen zbytu węgla do roku 2002 opracowano przy założeniu, że będą one cenami wolnymi, kształtowanymi nie wyżej niż parytet importowy węgla. Przyjęto, że od roku 2000 nie będą stosowane cła na węgiel. Prognozy cen zbytu węgla w okresie 1998 - 2002 wyrażono w warunkach roku 1998 (model bezinflacyjny).

Przy powyższych założeniach prognozy cen zbytu węgla na lata 1998 - 2002 przedstawiono w tabeli:

Przewidywany spadek średniej ceny zbytu węgla na rynku krajowym w kolejnych latach jest wynikiem zmiany struktury sprzedaży.

POZIOM PŁAC

Na 1998 rok założono wzrost średnich płac w górnictwie węgla kamiennego w porównaniu do 1997 roku o 12,5%, tj. zgodnie z maksymalnym wskaźnikiem wzrostu przyjętym przez Komisję Trójstronną ds. Społeczno-Gospodarczych. Oznacza to osiągnięcie w roku 1998 średniej płacy w wysokości 2 343 zł/m-c. W dalszych latach, tj. w okresie 1999-2002 realne średnie płace będą utrzymywane na poziomie płac z 1998 roku. Tak więc nominalne płace będą wzrastały zgodnie z inflacją, bez uwzględnienia odpraw z tytułu osłon socjalnych.

ZATRUDNIENIE

ZAŁOŻENIA REFORMY GÓRNICTWA

1. Ceny węgla kamiennego na rynku krajowym będą wolne, kształtowane poniżej parytetu importowego. Dla dużych odbiorców ceny węgla powinny być kształtowane w umowach wieloletnich.

2. Fizyczna całkowita likwidacja kopalń, osłony socjalne w górnictwie, usuwanie szkód górniczych z powodu reaktywacji starych zrobów oraz tworzenie nowych miejsc pracy w gminach górniczych będą finansowane w latach 1998-2002 z budżetu państwa i z innych dostępnych źródeł finansowania.

3. Począwszy od roku 2003 fizyczna likwidacja kopalń będzie finansowana z funduszy likwidacji kopalń spółek węglowych przy zmniejszającym się wsparciu z budżetu państwa.

4. Ustawa dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego i gmin górniczych do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej ureguluje w dłuższym przedziale czasu podstawowe problemy związane z restrukturyzacją górnictwa.

5. W programie i w realizacji reformy górnictwa węgla kamiennego należy uwzględniać aspekt socjalny w celu minimalizacji jej skutków społecznych.

6. Reforma górnictwa węgla kamiennego w perspektywie wieloletniej musi uwzględniać aspekt regionalny skutków realizacji tego procesu.

CELE REALIZACJI REFORMY GÓRNICTWA

CELE OGÓLNE

1. Dostosowanie podmiotów gospodarczych w górnictwie węgla kamiennego do efektywnego ekonomicznie funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej i utrzymanie konkurencyjności polskiego węgla na rynku krajowym.

2. Zaspokojenie do roku 2010 krajowego zapotrzebowania na węgiel kamienny i ekonomicznie uzasadnionego eksportu, przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska i konkurencyjności w warunkach określonych przez Unię Europejską oraz przy otwartości rynku wszystkich nośników energii.

CELE CZĄSTKOWE

1. Spółki węglowe nie będą ponosiły strat na działalności operacyjnej począwszy od 2000 roku.

2. Po roku 2000 spółki węglowe będą uzyskiwały nadwyżki finansowe, które będą przeznaczone na spłatę zaległych zobowiązań wobec Skarbu Państwa, gmin górniczych oraz dostawców towarów i usług.

3. Nastąpi zmniejszenie zdolności produkcyjnych górnictwa węgla kamiennego o ok. 25 mln ton rocznego wydobycia do roku 2002.

4. Nastąpi zmniejszenie zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego do poziomu ok. 126 tys osób w końcu roku 2002, tj o ok. 118 tys. osób.

5. Realizowana będzie rekonwersja przemysłu w gminach górniczych, co będzie stanowiło istotny impuls dla ich ekonomicznego rozwoju.

UZASADNIENIE KONIECZNOŚCI ODDŁUŻENIA

Stan zobowiązań na 31.12.1997 r. według aktualnych danych bilansowych wyniósł 13 593,5 mln zł.

Struktura zobowiązań na koniec 1997 r. wg głównych wierzycieli kształtowała się następująco:

mln zł %

- budżet państwa 1 115,2 8,2

- w tym z tytułu VAT (388,4) (2,9)

- budżety gmin 196,4 1,4

- ZUS, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych

Świadczeń Pracowniczych 2 677,3 19,7

- NFOŚiGW 2 995,9 22,1

- WFOŚiGW 1 376,6 10,1

- PFRON 119,8 0,9

- z tytułu dostaw i usług 2 270,2 16,7

- z tytułu kredytów bankowych 1 412,1 10,4

- pozostałe 1 430,0 10,5

R a z e m : 13 593,5 100%

Utrzymywanie istniejącego stanu rzeczy stwarza zagrożenie upadku górnictwa węgla kamiennego i podmiotów z nim związanych, o groźnych skutkach społecznych.

W tej sytuacji nieodzownym jest stworzenie - w drodze uregulowań ustawowych - podstaw umożliwiających umorzenie odsetek oraz dużej części zobowiązań wobec głównych wierzycieli.

Podstawowe cele przeprowadzonej restrukturyzacji finansowej górnictwa węgla kamiennego:

- odzyskanie płynności przez górnictwo węgla kamiennego rozumianej jako zdolności do regulowania zobowiązań bieżących,

- spłatę w dłuższym okresie czasu części zobowiązań objętych restrukturyzacją,

- poprawę wyników przedsiębiorstw poprzez ograniczenie kosztów finansowych w wyniku ograniczenia naliczania odsetek od przeterminowanych zobowiązań,

- poprawę współpracy z dostawcami dzięki bieżącemu regulowaniu zobowiązań.

ZAKRES, SPOSÓB ODDŁUŻENIA

1. Restrukturyzacja zadłużenia obejmować będzie jednostki górnictwa węgla kamiennego.

Restrukturyzacja zadłużenia dotyczyć będzie zobowiązań wobec:

- budżetu

- gmin z tytułu opłat i kar wynikających z przepisów o ochronie środowiska,

- z tytułu ubezpieczeń społecznych oraz składek na rzecz Funduszu Pracy, Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,

Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,

- wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

Oddłużeniem nie będą objęte zobowiązania podmiotów dostarczających materiały oraz świadczących usługi na rzecz jednostek górnictwa węgla kamiennego.

2. Podstawą dla otwarcia postępowania oddłużeniowego będzie wniosek opracowany przez jednostkę górnictwa węgla kamiennego ubiegającą się o wszczęcie tego postępowania złożony wierzycielowi.

a) Integralna częścią wniosku będzie program naprawczy, którego realizacja powinna najpóźniej w 2000 r. wyeliminować generowanie strat finansowych.

b) Program naprawczy będzie opiniowany przez Ministra Gospodarki, Ministra Finansów i Ministra Skarbu Państwa,

c) W przypadku uzyskania pozytywnej opinii proces oddłużeniowy uważa się za otwarty.

d) Z chwilą otwarcia postępowania oddłużeniowego zawarte dotychczas umowy, porozumienia i podjęte decyzje oraz wszczęte egzekucje podlegają zawieszeniu.

e) Postępowanie oddłużeniowe zostaje wszczęte na wniosek jednostki górnictwa węgla kamiennego, złożony wierzycielowi nie później niż do 30 czerwca 2000 roku.

3. Postępowanie oddłużeniowe obejmuje zobowiązania wg stanu na 31 marca 1998 r.

3.1. Zobowiązania wraz z odsetkami ulegają umorzeniu w 100 % wobec:

a) budżetu państwa

b) ZUS. Funduszu Pracy i Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,

c) Państwowego, Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,

d) wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

3.2. Restrukturyzacja zadłużenia z tytułu podatku od towarów i usług ( VAT) przebiegać będzie w następujący sposób:

a) spłata zobowiązań głównych podlegać będzie odroczeniu do dnia 31 grudnia 2000 r.

b) zobowiązania z tytułu odsetek ulegają umorzeniu w 100 %.

3.3. Restrukturyzacja zadłużenia wobec gmin przebiegać będzie w następujący sposób:

a) spłata zobowiązań głównych i odsetek podlega odroczeniu do dnia 31 grudnia 2000 roku

b) począwszy od 1 stycznia 2001 roku odroczone zobowiązania będą spłacane w równych kwartalnych ratach w okresie do 31 grudnia 2005 roku.

3.4. Postępowanie oddłużeniowe realizowane będzie na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem.

3.5. W okresie karencji oraz spłaty zobowiązań, odsetki nie będą naliczane i pobierane.

4. Regulowanie zobowiązań powstałych po dniu 31 marca 1998 r.

W tym zakresie ustawa będzie przewidywała następujące rozwiązania:

4.1. Regulowanie stosunków finansowych następować będzie na podstawie umów zawieranych pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem.

4.2. Dopuszcza się by:

- zobowiązania główne i odsetki, z wyjątkiem podatku od towarów i usług (VAT) oraz zobowiązania wobec gmin były umarzane do 100 %,

- okres karencji nie przekraczał 31 grudnia 2000 r.

- okres spłaty był nie dłuższy niż 5 lat.

4.3. Zobowiązania główne wobec budżetu państwa z tytułu podatku od towarów i usług (VAT) oraz wobec gmin z tytułu, opłaty eksploatacyjnej a także zobowiązania z tytułu opłat i kar wynikających z przepisów o ochronie i kształtowaniu środowiska i przepisów prawa wodnego w części należnej gminom nie będą mogły być umarzane. Natomiast okresy odroczenia i spłat zobowiązań oraz warunki tej spłaty będą przedmiotem dwustronnych uzgodnień i umów.

4.4. Jednostki likwidujące w całości lub części kopalnie wydobywające węgiel kamienny zwolnione są od obowiązku uiszczania bieżących opłat i kar oraz wpłat, od dnia zaprzestania wydobywania węgla, w wysokości przypadających na likwidowaną kopalnię lub jej likwidowaną część.

EFEKTY PROCESU ODDŁUŻENIOWEGO

Gdyby przyjąć - iż oddłużaniu - zostaną poddane zobowiązania wg stanu na 31.03.1998 r. to efektem tego procesu byłoby:umorzenie zobowiązań w łącznej kwocie 7,9 mld zł,z tego zobowiązania wobec:

- - budżetu państwa 0,4 mld zł,

- - ZUS, FP, FGSP 3,1 mld zł,

- - PFRON 0,1 mld zł,

- - NFOSiGW i WFOSiGW 4,3 mld zł,

Proces fizycznej likwidacji

Głównymi przyczynami prowadzenia procesu likwidacji kopalń są:

a) wyczerpanie się udostępnionych zasobów węgla kamiennego w kopalniach oraz wysokie koszty udostępnienia nowych zasobów,

b) trwała nierentowność kopalń,

c) występowanie zbędnej infrastruktury techniczno-technologicznej w części kopalni.

Pod pojęciem całkowitej likwidacji kopalni należy rozumieć likwidację zakładu górniczego tj. wyodrębnionego technicznie i organizacyjnie zespołu środków służących przedsiębiorcy do bezpośredniego wydobywania kopaliny ze złoża, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane oraz technologicznie związane z nimi obiekty i urządzenia przeróbcze (art.6 prawa geologicznego i górniczego).

Pod pojęciem częściowej likwidacji kopalni należy rozumieć likwidację oznaczonej części zakładu górniczego dla której z mocy art.81 ust.4 prawa geologicznego i górniczego sporządzony jest plan ruchu likwidacji części zakładu górniczego.

W 1998 r. proces całkowitej likwidacji kontynuowany będzie w Wałbrzyskich Kopalniach Węgla Kamiennego, w kopalniach: "Nowa Ruda", "Jowisz", "Sosnowiec", "Porąbka-Klimontów" oraz w Zakładzie Wydobywczo-Przeróbczym Antracytu. W kopalniach: "Saturn", "Siemianowice", "Pstrowski", "Żory" i "Paryż" oprócz końcowych prac likwidacyjnych prowadzone będą działania tzw. "polikwidacyjne",

W drugiej połowie 1998r. rozpoczną się działania zmierzające do uproszczenia struktury zakładów odwadniania względnie ich likwidacji. Pozwoli na to postępujący proces likwidacji kolejnych kopalń, tzn. "Sosnowiec", "Porąbka-Klimontów".

Przewiduje się, iż w pierwszym półroczu 1998 r. rozpoczęta zostanie likwidacja KWK "Morcinek" (o ile podejmowane obecnie działania nie doprowadzą do jej sprzedaży). Kopalnie częściowo likwidowane ukończą w 1998 r. proces likwidacji w niezbędnym zakresie tak, aby od 1999 r likwidacja częściowa kopalni występowała tylko w przypadkach uzyskania wymiernych efektów w zakresie zmniejszenia wydobycia węgla i poziomu zatrudnienia.

W 1999 roku kontynuowana będzie likwidacja następujących kopalń: Wałbrzyskie KWK, Nowa Ruda, ZWP Antracytu, "Sosnowiec", "Porąbka-Klimontów", "Morcinek" i uruchamiany będzie proces likwidacji w następnych kopalniach.

Zakres podejmowanych decyzji likwidacyjnych w kolejnych latach będzie dotyczył zmniejszenia zdolności produkcyjnych górnictwa odpowiednio:

w 1998 r. o 1,0 mln ton,

w 1999 r. o 8,5 mln ton,

w 2000 r. o 9,0 mln ton,

w 2001 r. o 3,5 mln ton,

w 2002 r. o 3,5 mln ton,

razem 25,5 mln ton.

w 2003 r. o 4,5 mln ton,

w 2004 r. o 4,0 mln ton,

w 2005 r. o 4,5 mln ton,

w 2006 r. o 4,0 mln ton,

w 2007 r. o 4,5 mln ton,

w 2008 r. o 4,0 mln ton,

w 2009 r. o 3,0 mln ton,

w 2010 r. o 3,0 mln ton

razem 2003-2010 31,5 mln ton.

Decyzje o likwidacji kopalni podejmował będzie zarząd spółki węglowej, przy czym decyzja akceptowana musi być przez walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki w uzgodnieniu z Ministrem Gospodarki.

Podjęciu decyzji o likwidacji powinno towarzyszyć opracowanie przez spółkę węglową dwóch programów:

- programu likwidacji kopalni

- programu socjalnego likwidowanej kopalni.

Zarząd spółki węglowej każdorazowo powoła likwidatora kopalni, który będzie nadzorował realizację programu likwidacji kopalni oraz realizację programu socjalnego likwidowanej kopalni.

FINANSOWANIE LIKWIDACJI KOPALŃ

W 1998 r. na restrukturyzację górnictwa węgla kamiennego w budżecie państwa przeznaczona jest kwota 744,4 mln zł, z czego na likwidację kopalń Minister Gospodarki przeznaczył kwotę 211,4 mln zł oraz 505 mln zł na pokrycie kosztów społecznych restrukturyzacji górnictwa.

Dla kontynuowania w latach 1999-2002 likwidacji kopalń oraz objęcia procesem likwidacji dalszych kopalń, konieczne będzie wydatkowanie środków finansowych w wysokości około 1.300 mln zł.

W poszczególnych latach potrzeby finansowe wyniosą odpowiednio:

1999 420 mln zł

2000 470 mln zł

2001 230 mln zł

2002 180 mln zł

Razem 1 300 mln zł

Finansowanie likwidacji kopalń ze środków budżetowych w latach 1998-2002 odbywać się będzie na podstawie umowy zawartej pomiędzy Ministrem Gospodarki a zarządem spółki węglowej.

Od roku 2000 podmioty gospodarcze w górnictwie węgla kamiennego będą zobowiązane tworzyć tzw. fundusz likwidacji kopalń. Począwszy od roku 2003 fizyczna likwidacja kopalń będzie finansowana z funduszu likwidacji kopalń przy zmniejszającym się wsparciu z budżetu państwa. Po roku 2005 fizyczna likwidacja kopalń będzie finansowana całkowicie z funduszu likwidacji kopalń.

Program socjalny likwidowanej kopalni.

Bazą dla opracowania tego programu będą instrumenty "Górniczego Pakietu Socjalnego".

Program socjalny likwidowanej kopalni powinien zawierać:

- terminy zatrzymania wydobycia i zakończenia likwidacji,

- opis instrumentów socjalnych i finansowych do zastosowania w procesie likwidacji kopalni,

- sposób wykorzystania instrumentów socjalnych i finansowych w odniesieniu do każdego pracownika, który utraci miejsce pracy w likwidowanej kopalni,

- przewidywany koszt realizacji programu socjalnego oraz źródło jego pokrycia.

Program socjalny powinien zostać zaopiniowany przez zarząd gminy górniczej, na terenie której znajduje się siedziba likwidowanej kopalni oraz uzgodniony

i podpisany przez reprezentację związków zawodowych likwidowanej kopalni w okresie do 45 dni od przedłożenia tego projektu przez zarząd spółki węglowej.

W przypadku braku uzgodnienia programu socjalnego w tym okresie wchodzi on w życie po upływie 15 dni.

Wstrzymanie wydobycia w kopalni powinno nastąpić najpóźniej w okresie sześciu miesięcy od wejścia w życie programu socjalnego.

Za realizację programu socjalnego odpowiedzialny jest likwidator kopalni.

Środki finansowe na realizację programu likwidacji kopalni i programu socjalnego likwidowanej kopalni zobowiązany jest zapewnić zarząd spółki węglowej w oparciu o dotacje z budżetu państwa lub inne dostępne źródła finansowania.

Górniczy Pakiet Socjalny

Polityka państwa w procesie rekonwersji zmierza do niedopuszczenia do wzrostu bezrobocia poprzez:

- aktywizację na rynku pracy pracowników kopalń odchodzących z górnictwa,

- zapewnienie osłony socjalnej, rozumianej jako źródło utrzymania pracowników górnictwa i ich rodzin - o najdłuższym stażu pracy, z uwagi na najmniejsze szansę aktywizacji na rynku pracy.

Naczelną zasadą realizacji restrukturyzacji zatrudnienia w górnictwie będzie niestosowanie tzw. "zwolnień grupowych".

W celu minimalizacji negatywnych skutków społecznych całkowitej lub częściowej likwidacji kopalń węgla kamiennego opracowany został tzw. "Górniczy Pakiet Socjalny", który zawiera rozwiązania instytucjonalne, organizacyjno-prawne i finansowe.

W ramach Górniczego Pakietu Socjalnego przewiduje się podejmowanie działań pozwalających na zmniejszanie zatrudnienia w górnictwie w dwóch zasadniczych grupach:

I - działania osłonowe - urlopy górnicze,

II - działania aktywizujące dla byłych pracowników na rynku pracy - aktywne formy restrukturyzacji zatrudnienia.

DZIAŁANIA OSŁONOWE

Wprowadza się we wszystkich kopalniach pięcioletni urlop górniczy, z którego korzystanie będzie dobrowolne.

Urlop górniczy jest to uprawnienie dotyczące wyłącznie pracowników zatrudnionych pod ziemią w jednostkach objętych Układem Zbiorowym Pracy. Urlop jest okresem zatrudnienia w zakresie zaliczania go do stażu pracy uprawniającego do nabycia uprawienia emerytalnych.

W okresie urlopu górniczego wypłacane jest świadczenie socjalne.

Pracownikom korzystającym z urlopu górniczego przysługuje świadczenie socjalne, którego podstawą jest miesięczny ekwiwalent pieniny obliczony jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy, na następujących warunkach:

1. Podstawą naliczania wysokości świadczenia jest wynagrodzenia pracownika liczone jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy.

2. Osoba korzystająca z urlopu otrzymuje świadczenie socjalne, deputat węglowy, nagrodę z okazji "Dnia Górnika" i dodatkową nagrodę roczną wynikającą z "Karty Górnika", a także uznaniowe świadczenia z funduszu świadczeń socjalnych.

3. Deputat węglowy, nagroda z okazji "Dnia Górnika" i dodatkowa nagroda roczna wynikająca z "Karty Górnika" przysługują pod warunkiem, ze osoba korzystająca z urlopu górniczego nabyła do nich uprawnienie przed uzyskaniem świadczenia socjalnego.

Wysokość świadczenia będzie wynosić 75 % miesięcznego ekwiwalentu pieniężnego obliczonego jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy.

DZIAŁANIA AKTYWIZUJĄCE DLA BYŁYCH PRACOWNIKÓW NA RYNKU PRACY

Podstawowym działaniem w tym zakresie jest pośrednictwo pracy, tzn. poszukiwanie ofert pracy przez "Biura Pomocy Zawodowej", Górniczej Agencji Pracy, które będą funkcjonowały we wszystkich kopalniach. Biura te będą współpracować z wyspecjalizowanymi służbami i instytucjami w zakresie aktywizacji rynku pracy (biura pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego, instytucje szkolące, instytucje wspierające rozwój małej i średniej przedsiębiorczości, agencje rozwoju lokalnego).

Pracownikowi, który będzie zainteresowany zmianą miejsca pracy będzie przysługiwać:

1. l. Zasiłek socjalny wypłacany dla odchodzących

z pracy pracowników kopalń na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia poza górnictwem.

2. W okresie pobierania zasiłku socjalnego były pracownik kopalni będzie uprawniony do bezpłatnego skorzystania z jednorazowego szkolenia, którego celem będzie zmiana kwalifikacji zwiększających jego szansę na podjęcie nowego zatrudnienia poza górnictwem.

3. Jednorazowa odprawa pieniężna. W celu zintensyfikowania aktywności zawodowej, osobom które w okresie do 24 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy podejmą zatrudnienie poza górnictwem przysługiwać będzie jednorazowa odprawa pieniężna.

4. Jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa w wysokości 20-krotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kopalniach węgla kamiennego z trzeciego kwartału poprzedniego roku. Warunkiem jej otrzymania będzie rozwiązanie umowy o pracę na wniosek pracownika i rezygnacja pracownika ze wszystkich świadczeń.

5. Pracownikowi, który będzie zainteresowany podjęciem działalności gospodarczej i odejdzie z pracy w górnictwie, a nie skorzysta z uprawnień określonych wyżej, z wyjątkiem jednorazowego przekwalifikowania, o ile dotyczyć będzie ono kursów związanych z podjęciem działalności gospodarczej, będzie mogła być udzielona pożyczka lub kredyt bankowy.

6. Pracodawcy spoza górnictwa, który przyjmie do pracy na czas nieokreślony pracownika kopalni węgla kamiennego i zatrudniać go będzie przez okres co najmniej 2lat, przysługiwać będzie w tym okresie refundacja składki ZUS oraz składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w części przypadającej na tego pracownika.

7. Pracownik kopalni objętej całkowitą likwidacją, któremu do nabycia uprawnień do urlopu górniczego brakuje 2 lata stażu pracy otrzymuje gwarancję propozycji zatrudnienia w innej kopalni czynnej. Dotyczy to pracowników zatrudnionych pod ziemia.

8. Rozwiązania, osłonowe będą stosowane również dla pracowników przedsiębiorstw robót górniczych i Przedsiębiorstwa Budowy Szybów, oraz utworzonych przez spółki węglowe zakładów robót górniczych stosujących Układ Zbiorowy Pracy dla Pracowników Zakładów Górniczych

z dnia 21 grudnia 1991 r.

9. Górnicza Agencja Pracy rozszerzy swoją działalność na wszystkie kopalnie węgla kamiennego, w kierunku obszarów aktywnego pośrednictwa pracy.

10. W kopalni węgla całkowicie lub częściowo likwidowanej, tworzone będą Programy Specjalne finansowane ze środków Funduszu Pracy, umożliwiające zatrudnienie poza górnictwem wybranych grup pracowników kopalń.

11. Dokonane zostaną zmiany ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin z dnia 1 lutego 1983 r., dla umożliwienia wypłacania przez ZUS odrębnego dodatku do emerytury, jako ekwiwalent za deputat węglowy należny byłym pracownikom kopalń węgla kamiennego, przedsiębiorstw robót górniczych i Przedsiębiorstwa Budowy Szybów S.A. w Bytomiu oraz uprawnionym członkom ich rodzin.

12. Wszelkie uprawnienia, przewidziane w ramach Górniczego Pakietu Socjalnego będą stosowane wyłącznie do pracowników górnictwa, o co najmniej pięcioletnim stażu pracy w górnictwie.

W okresie realizacji programu, tj. w latach 1998-2002 korzystanie przez pracowników górnictwa z nabytych uprawnień emerytalnych będzie obligatoryjne, co zostanie wprowadzone drogą ustawową.

13. W okresie realizacji programu, tj. w latach 1998-2002 będzie obowiązywała zasada, iż jedynym źródłem zasilania kadrowego górnictwa są szkoły specjalistyczne.

ZATRUDNIENIE W GÓRNICTWIE

Do 2002 r. zatrudnienie w górnictwie węgla kamiennego powinno zmniejszyć się o około 118 tyś. osób.

Zmniejszenie zatrudnienia zamierza się osiągnąć poprzez:

- odejścia około 55 tyś. osób w wyniku nabycia uprawnień emerytalnych oraz innych przyczyn zależnych od sytuacji pracownika,

- skorzystanie przez około 35 tyś. pracowników kopalń zatrudnionych pod ziemią z pięcioletnich urlopów górniczych,

- skorzystanie przez około 10 tyś. pracowników kopalń zatrudnionych pod ziemią z dwuletnich zasiłków socjalnych na przekwalifikowanie zawodowe i znalezienie nowego zatrudnienia poza górnictwem,

- inne zwolnienia z przyczyn zakładu pracy w wysokości około 30 tyś. osób, związane ze skorzystaniem przez pracowników kopalń z jednorazowej odprawy pieniężnej 20-krotnej, wypłacanej bez żadnych uwarunkowań poza rozwiązaniem umowy o pracę z kopalnią.

Równocześnie przewiduje się, że w okresie lat 1998-2002 do kopalń zostanie przyjętych około 12 tys. osób.

W wyniku szacowanej liczby odejść z górnictwa w wysokości ok. 130 tyś. osób i przyjęć w wysokości ok. 12 tyś. osób, stan zatrudnienia w 2002 roku winien ukształtować się na poziomie około 126 tyś. osób.

Łączny koszt, który trzeba będzie ponieść na osiągnięcie zamierzonych rezultatów szacuje się w warunkach 1998 r. na poziomie ok. 4,5 mld zł (tablica 5.2).

POTRZEBY FINANSOWE NA WSPARCIE REFORMY

Zapotrzebowanie na środki finansowe przedstawiać się będzie następująco:

1) Koszty fizycznej likwidacji kopalń oraz koszty do poniesienia po zakończeniu likwidacji przedstawiają się następująco (mln zł): 1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r.

a) Koszty likwidacji kopalń 221,8 420,0 470,0 230,0 180,0

b) Źródła pokrycia:

- wsparcie zewnętrzne 211,4 413,0 462,0 225,0 176,0

- przychody z likwidacji 4,5 7,0 8,0 5,0 4,0

- środki własne kopalń 5,9 - - - -

2) Koszty związane z restrukturyzacją zatrudnienia przedstawiają się następująco (mln zł):

1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r.

Koszty restrukturyzacji zatrudnienia

505,0 1.094,0 1.067,1 862,0 997,0

3) Koszty związane z usuwaniem szkód górniczych będą obciążały koszty wydobycia. Tylko pewna ich część związana z usuwaniem skutków szkód górniczych wywołanych reaktywacją starych zrobów będzie w 1998 r. finansowana ze środków zewnętrznych.

Wielkość tych środków szacuje się następująco (mln zł):

1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r.

Koszty szkód górniczych 28,0 35,0 35,0 35,0 35,0

4) Finansowanie inwestycji będzie realizowane środkami własnymi, głównie amortyzacją. Inwestycje proekologiczne finansowane będą ponadto w części środkami pozyskanymi z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

W szczególnych przypadkach proces inwestycyjny będzie wsparty kredytami bankowymi.

5) Regulowanie zobowiązań, które na dzień 31.12.1997 r. osiągnęły poziom 11,9 mld zł, po ich zmniejszeniu w wyniku przeprowadzonego procesu oddłużeniowego, następować będzie z własnych środków po roku 2001, tj. po osiągnięciu rentowności.

6) W poszczególnych latach wsparcie zewnętrzne na dofinansowanie podstawowych kierunków działań w procesie reformy przedstawiono w tabeli.

Źródła i zasady finansowania reformy

W okresie realizacji programu koszty fizycznej likwidacji kopalń, osłon socjalnych, tworzenia miejsc pracy w gminach górniczych oraz usuwania skutków szkód górniczych wywołanych reaktywacją starych zrobów będą finansowane z budżetu państwa i innych dostępnych źródeł.

Corocznie w projekcie budżetu państwa Rząd RP powinien przyjąć na realizację programu reformy górnictwa węgla kamiennego na lata 1999-2002 kwoty dotacji podane w powyższej tablicy.

Podział dotacji na finansowanie reformy górnictwa w corocznym budżecie państwa będzie następujący:

1. Fizyczna likwidacja kopalń węgla kamiennego oraz usuwania szkód górniczych.

2. Restrukturyzacja zatrudnienia.

3. Usuwanie szkód górniczych wskutek reaktywacji starych zrobów.

Warunkiem dotowania z budżetu państwa realizacji reformy w jednostkach górnictwa węgla kamiennego jest przestrzeganie zasady kształtowania w tych jednostkach przyrostu średnich wynagrodzeń w 1998 r. zgodnie z ustaleniami Komisji Trójstronnej do Spraw Społeczno Gospodarczych, natomiast w latach

1999-2002 - w stopniu nie wyższym niż poziomu inflacji.

Umowy menedżerskie.

W celu wyzwolenia większej aktywności w zakresie restrukturyzacji i zwiększenia poczucia odpowiedzialności zarządów spółek węglowych

i samodzielnych kopalń za wynik finansowe podmiotów gospodarczych wdrożony zostanie system umów menedżerskich.

Jednym z podstawowych jego elementów będzie okre-sowa (kwartalna) ocena efektów działalności zarządów na podstawie jasnych i przejrzystych kryteriów oceny. Umowy menedżerskie wejdą w życie z dniem najbliż-szego skwitowania zarządów spółek i kopalń - spółek, tj. na przełomie maja i czerwca 1998 roku. Będą one obowiązywały przez okres trzech lat.

Projekt umów menedżerskich dla członków zarządów spółek węglowych i kopalń - spółek przewiduje następujące rozwiązania:

1. Umowa określi szczególne obowiązki członka zarządu spółki.

2. Ustalone zostanie wynagrodzenie ryczałtowe jako płaca za wykonywanie obowiązków członka zarządu spółki.

3. Wysokość premii kwartalnej zostanie uzależniona od stopnia poprawy następujących wskaźników:

- akumulacji jednostkowej na sprzedaży węgla,

- wydajności,

- cyklu rotacji należności.

Poprawa wielkości tych wskaźników będzie oceniana w danym kwartale w porównaniu do analogicznego okresu roku ubiegłego.

4. Część premii kwartalnej będzie uzależniona od stopnia realizacji zadań zleconych przez Radę Nadzorczą.

5. Przewidziany zostanie udział członka zarządu spółki w zysku.

Skala i zakres przemian w górnictwie węgla kamiennego proponowanych w prezentowanym programie reformy uzasadniają utworzenie państwowego nadzoru nad jego realizacją. Będzie on sprawowany przez rady nadzorcze spółek węglowych i Państwową Agencję Restrukturyzacji Górnictwa Węgla Kamiennego S.A. w Katowicach.

PRYWATYZACJA W GÓRNICTWIE

W spółkach węglowych prowadzona jest od wielu lat prywatyzacja polegająca na wydzieleniu i prywatyzowaniu mniejszych podmiotów jako byłych oddziałów powierzchniowych kopalń.

Proces ten jako celowy będzie kontynuowany do całkowitej prywatyzacji tych podmiotów.

Przewiduje się, że w ramach intensyfikacji procesu prywatyzacji w górnictwie do końca I kwart. 1999 r. zostanie sprywatyzowana KWK "Bogdanka" SA.

Możliwa będzie także prywatyzacja KWK "Budryk" SA, jednakże w tym przypadku konieczne jest uregulowanie spraw dotyczących zadłużenia tej kopalni.

Istnieje także możliwość sprzedaży KWK "Morcinek" określonemu kontrahentowi, który zwrócił się do Zarządu Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA.

Przyjmuje się jako zasadę, ze prywatyzacji w górnictwie węgla kamiennego będą podlegały poszczególne kopalnie węgla kamiennego, a nie całe spółki węglowe.

Proces ten będzie realizowany przez spółki węglowe.

Przewiduje się podjęcie w 1998r. działań w celu tworzenia powiązań kapitałowych spółek węglowych z:

- elektrowniami,

- koksowniami,

- podmiotami prowadzącymi obrót węglem.

W pierwszej kolejności wprowadzone zostaną powiązania kapitałowe pomiędzy producentami węgla a państwowymi podmiotami prowadzącymi obrót węglem tj. "Węglokoks" SA i CZW "Węglozbyt" SA. Ponadto przewiduje się w roku 1998 podjęcie działań mających na celu stworzenie powiązań kapitałowych pomiędzy Rybnicką Spółką Węglową SA a Kombinatem Koksochemicznym Zabrze oraz Jastrzębską Spółką Węglową SA a Hutą Katowice SA (Koksownia Zdzieszowice).

PROGRAM INWESTYCYJNY W GÓRNICTWIE

Do ważniejszych przedsięwzięć inwestycyjnych ujętych w programach inwestycyjnych spółek węglowych do 2002 roku należy zaliczyć:

- budowę 3 nowych zakładów wzbogacania miałów energetycznych, rozbudowę oraz modernizację pozostałych,

- dokończenie budowy 7 poziomów zapewniających utrzymanie koniecznych mocy produkcyjnych,

- pogłębienie 5 istniejących szybów wydobywczych, dokończenie budowy 8 szybów oraz modernizację innych,

- budowę 2 zakładów odsalania wód kopalnianych oraz 1 instalacji do zatłaczania wód słonych do górotworu,

- budowę 4 instalacji do lokowania odpadów na dole kopalń,

- budowę 3 oczyszczalni wód dołowych oraz 2 kolektorów wód dołowych.

Realizacja programów inwestycyjnych spółek węglowych wymagać będzie wydatkowania przez nie w latach 1998 - 2002 nakładów inwestycyjnych w łącznej wysokości 5.988 mln zł.

Począwszy od 2000 roku głównym źródłem finansowania programu inwestycyjnego będą środki własne, które będą wygospodarowane przez spółki węglowe.

Działalność spółek węglowych i kopalń samodzielnych związana jest również z koniecznością minimalizacji niekorzystnego oddziaływania na środowisko.

Z ważniejszych przedsięwzięć ochrony środowiska należy wymienić:

- NSW SA - Budowa zakładu odsalania wód kopalnianych w Oświęcimiu - I etap,

- GSW SA - KWK Dębieńsko - Budowa instalacji odsalania wód - II etap,

- JSW SA - KWK Krupiński - Zatłaczanie wód słonych do górotworu,

- JSW SA - KWK Zofiowka - Lokowanie odpadów poflotacyjnych w zrobach.

Efektem realizacji zamierzeń proekologicznych w okresie lat 1998 - 2002 będzie:

- utylizacja i zagospodarowanie 1.240 t/d soli z wód dołowych,

- zagospodarowanie odpadów powęglowych na dole w ilości 2.620 tyś. t/r,

- rekultywacja i zagospodarowanie gruntów po dzia-łalności przemysłowej, w ilości ok. 150 ha rocznie,

- sukcesywne zahamowanie narastania zaległości w usuwaniu szkód górniczych.

Według założeń planów spółek węglowych i kopalń samodzielnych realizacja zadań ochrony środowiska wymagać będzie wydatkowania środków w łącznej wysokości 814.035 tyś. zł.

PROGNOZA WYNIKÓW FINANSOWYCH

Dla potrzeb prognozy wyniku finansowego przyjęto, że przeciętne miesięczne wynagro-dzenie w górnictwie wzrośnie w roku 1998 zgodnie z ustaleniami Komisji Trójstronnej ds. Społeczno-Gospodarczych. W dalszych latach wzrost płac kształtować się będzie zgodnie z inflacją.

Założono ponadto, ze średnia cena zbytu węgla kamiennego będzie się zmieniała w kolejnych latach przy następujących założeniach:

- ceny węgla na rynkach światowych w latach 1998-2002 będą miały tendencję spadkową,

- nastąpi zmiana struktury sprzedaży węgla w kraju i na eksport,

- ceny węgla do energetyki zawodowej osiągną parytet importowy w roku 2000, a dla pozostałych odbiorców na rynku krajowym - w 1998 r.

- w kształtowaniu parytetu importowego cen węgla przyjęto iż od 2000 r. nie będzie stosowane cło na węgiel.

W wyniku realizacji rządowego programu reformy górnictwa węgla kamiennego wynik finansowy netto w latach 1998-2002 będzie ulegał systematycznej poprawie, od straty netto wynoszącej w 1998 r. -2 410,9 mln zł do zysku sięgającego 1 672,0 mln zł w roku 2002.

Dodatni wynik finansowy górnictwo uzyska w 2000 roku (366,5 mln zł).

Natomiast wynik na sprzedaży węgla poprawi się z -1 886,1 mln zł w roku 1998 do 943,4 mln zł w roku 2000 i 2 513,8 mln zł w roku 2002.

Efekty realizacji reformy górnictwa w latach 1998-2002

Szczegółowe efekty realizacji reformy górnictwa w latach 1998-2002 można ująć w sposób następujący:

a) Ograniczenie zdolności produkcyjnych, w efekcie czego nastąpi zmniejszenie wydobycia węgla kamiennego z 137,1 mln ton w 1997 r. do 111,6 mln ton w 2002 r.

b) Zmniejszenie stanu zatrudnienia do ok. 126,0 tys. osób w końcu 2002 r., tj. o ok. 118,0 tys. osób. Spowoduje to wzrost wydajności pracy z 561 t/prac. w 1997 r. do 846 t/prac. w roku 2002 r., tj. o 51 %. W konsekwencji koszt wynagrodzeń wraz z narzutami przypadający na tonę sprzedanego węgla obniży się z 81,82 zł/t w roku 1998 do 49,27 zł/t w roku 2002, tj. około 40 %.

c) Obniżenie kosztu wydobycia węgla - przy zmniejszaniu się poziomu sprzedaży węgla z 154,42 zł/t w 1998 r. do 111,22 zł/t w 2002 r., a więc o około 28%. Obniżenie udziału pozostałych kosztów wynagrodzeń z narzutami, w kosztach zmniejszy się w omawianym okresie z 53 % do 44 %.

d) Obniżenie pozostałych kosztów poza wynagrodzeniami z narzutami wynika przede wszystkim z likwidacji najmniej efektywnych zdolności produkcyjnych. Obniżenie jednostkowego kosztu sprzedaży jest tym istotniejsze dla poprawy wyników górnictwa, iż w latach 1998-2002 należy się spodziewać realnego obniżenia średniej ceny zbytu węgla ze 138,16 zł/t w roku 1998 do 134,07 zł/t w roku 2002. Dzięki tak znaczącej obniżce kosztów wydobycia, jednostkowy wynik na sprzedaży węgla wzrośnie z -16,26 zł/t w roku 1998 do 8,28 zł/t w roku 2000 i do 22,85 zł/t w roku 2002.

e) Ograniczenie nierentownej działalności "pozawęglowej" (działalność socjalno-bytowa, produkcja ciepła itp.) oraz wydatne jej zracjonalizowanie, w efekcie czego nastąpi wyeliminowanie strat do roku 2000, które w 1997 r. wyniosły 0,4 mld zł.

Efekt finansowy realizacji rządowego programu reformy górnictwa mierzony poprawą łącznego wyniku finansowego netto przewidywanego latach 1998-2002, w porównaniu do sytuacji gdyby kontynuować dotychczasowe tempo restrukturyzacji górnictwa wynosi 13,9 mld zł.

Realizacja reformy górnictwa węgla kamiennego Polsce

1. W dniu 14 stycznia 1999 r. weszła w życie “ Ustawa o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych”.

Ustawa określa zasady reformy górnictwa węgla kamiennego oraz instrumenty niezbędne dla osiągnięcia rentowności przez przedsiębiorstwa górnicze, w tym :

- zasady restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw górniczych,

- zasady likwidacji kopalń węgla kamiennego,

- zasady restrukturyzacji zatrudnienia w przedsiębiorstwach górniczych,

- szczególne uprawnienia i zadania gmin górniczych,

- źródła i zasady finansowania reformy,

- zasady zarządzania w spółkach węglowych,

- zasady sprawowania nadzoru nad realizacja reformy.

2. Powołany został Komitet Sterujący do którego zadań należy :

- kontrola przebiegu realizacji reformy górnictwa węgla kamiennego,

- pełnienie funkcji doradczych dla Ministra Gospodarki, w zakresie realizacji reformy górnictwa węgla kamiennego,

- przeprowadzenie konkursu w zakresie wyboru kandydatów na członków rad nadzorczych spółek węglowych.

W skład Komitetu Sterującego weszli :

- Jan SZLĄZAK - Podsekretarz Stanu w MG.

- Marek KEMPSKI - Wojewoda Śląski,

- Jan OLBRYCHT - Marszałek Sejmiku Śląskiego,

- Piotr KOŁODZIEJCZYK - Podsekretarz Stanu w MP i PS,

- Jan BUCZKOWSKI - Podsekretarz Stanu w MSP,

- Rafał ZAGÓRNY - Podsekretarz Stanu w MF,

- Marek MICHALIK - Podsekretarz Stanu w MOŚZN i L.

3. Dla umożliwienia restrukturyzacji finansowej spółki węglowe opracowały programy naprawcze, określające sposoby i środki działania, które maja zapewnić przedsiębiorstwu górniczemu osiągnięcie dodatniego wyniku finansowego na działalności operacyjnej najpóźniej do końca 2000r.

4. W celu minimalizacji negatywnych skutków społecznych całkowitej lub częściowej likwidacji kopalń węgla kamiennego, opracowany został tzw. „ Górniczy Pakiet Socjalny ”. Zawiera on następujące uprawnienia przysługujące pracownikom restrukturyzowanych przedsiębiorstw górniczych nie posiadającym uprawnień emerytalnych :

• osłonowe - urlop górniczy,

• aktywizujące na rynku pracy :

- zasiłek socjalny,

- jednorazowe bezpłatne szkolenie,

- jednorazowa odprawa pieniężna,

- jednorazowa odprawa pieniężna bezwarunkowa,

- pożyczka,

- bezpłatna pomoc doradcza .

Zgodnie z Ustawą Budżetową na rok 1999 na restrukturyzacje zatrudnienia przeznacza się kwotę 953 700 tys. zł.

5. Zarządy Spółek Węglowych uznały za nierentowne i podjęły działania w zakresie likwidacji kopalń.

Częściowa likwidacja dotyczy :

- KWK Centrum-Szombierki Bytom - ruch Szombierki,

- KWK Bobrek Miechowice Bytom - ruch Miechowice,

- KWK Katowice--Kleofas - ruch Katowice,

- KWK Jas-Mos Jastrzębie - ruch Moszczenica,

- KWK Polska - Wirek Ruda Śl. - ruch Polska,

- KWK Bielszowice Zabrze - ruch Poręba,

- KWK Pokój Ruda Śl. - ruch Wawel,

- KWK Marcel Wodzisław - ruch 1 Maja,

- KWK Chwałowice Rybnik - ruch Rymer.

Całkowita likwidacja dotyczy następujących kopalń :

- Morcinek w Kaczycach,

- Grodziec w Będzinie,

- Gliwice w Gliwicach,

- Niwka-Modrzejów w Sosnowcu,

- ZG Rozalia w Siemianowicach Śl.,

- Porąbka Klimontów w Sosnowcu,

- Dębieńsko w Czerwionce Leszczynach,

- Siersza w Trzebini,

- Czeczot w Miedźnej,

- Jan Kanty w Jaworznie,

- ZG Wojkowice w Wojkowicach,

- ZG Jadwiga w Zabrzu,

- ZG Brzeziny w Piekarach,

- Nowa Ruda w Nowej Rudzie.

W Ustawie Budżetowej na rok 1999 na likwidację kopalń przeznacza się kwotę 338 000 tys. zł.

6. Zakres podejmowanych decyzji likwidacyjnych w kolejnych latach będzie dotyczył zmniejszenia zdolności produkcyjnych górnictwa odpowiednio

- w 1998 r. o 1,0 mln ton,

- w 1999 r. o 8,5 mln ton.

- w 2000 r. o 9,0 mln ton,

- w 2001 r. o 3,5 mln ton,

- w 2002 r. o 3,5 mln ton.

Razem w latach 1998 - 2003 nastąpi spadek zdolności wydobywczej o 25,5 mln ton.

W latach 2003 - 2010 zdolność produkcyjna zmaleje o kolejne 31,5 mln ton.

7. Dla częściowego sfinansowania kosztów wdrażania Reformy górnictwa wykorzystane zostaną środki z pożyczki Banku Światowego w wysokości :

- I transza - 300 mln $,

- II transza - 700 mln $.

8. Wyniki produkcyjne kopalń węgla kamiennego w I kwartale 1999 r. :

• średnie dzienne wydobycie 456 854 t/d,

• wydobycie ogółem 29 470 098 ton,

• produkcja węgla koksowego 5 337 133 ton,

• produkcja sprzedana 26 935 749 ton,

• stan węgla na zwałach 5 386 325 ton,

• średnie wydobycie z jednej ściany w marcu 2 186 t/d,

• wydobycie z zawałem stropu 92,3 %,

• średnie zatrudnienie w kopalni zasadniczej 200 350 prac.

• wydajność ogólna 2 948 kg/pdn,

• wydajność dołowa 5 990 kg/rdn,

• jednostkowy koszt na działalności produkcyjnej 128,70 zł/tonę

w tym : - wynagrodzenie z narzutami 68,43 zł/tonę,

- materiały 15,17 zl/tonę,

- amortyzacja 8,49 zł/tonę,

- energia 8,48 zł/tonę.

10.

POMIESZCZENIA I  URZĄDZENIA  HIGIENICZNO SANITARNE

POJĘCIA PODSTAWOWE:

Osłona: element lub zestaw elementów konstrukcyjnych służących do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi lub uciążliwymi wpływami pracujących części, mechanizmów i układów roboczych maszyny lub innego urządzenia technicznego.

Pomieszczenie higieniczno sanitarne: szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, pomieszczenia higieny osobistej kobiet, ustępy, palarnie, jadalnie (z wyjątkiem stołówek), pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży roboczej lub ochronnej.

Pomieszczenie pracy: pomieszczenie przeznaczone na pobyt pracowników, w którym wykonywana jest praca

.

Nie uważa się za przeznaczone na pobyt pracowników pomieszczeń, w których:

a)      łączny czas przebywania tych samych pracowników w ciągu jednej zmiany roboczej jest krótszy niż 2 godziny, a wykonywane czynności mają charakter dorywczy bądź praca polega na krótkotrwałym przebywaniu związanym z dozorem lub konserwacją urządzeń albo utrzymaniem czystości i porządku,

b)      mają miejsce procesy technologiczne nie pozwalające na zapewnienie odpowiednich warunków przebywania pracowników w celu ich obsługi, bez zastosowania środków ochrony indywidualnej i zachowania specjalnego reżimu organizacji pracy,

c)      jest prowadzona hodowla roślin lub zwierząt niezależnie od czasu przebywania w nich pracowników zajmujących się obsługą.

d)     

Pomieszczenie stałej pracy: pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby przekracza 4 godziny.

Pomieszczenie czasowej pracy: pomieszczenie pracy, w którym łączny czas przebywania tego samego pracownika w ciągu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin.

Przepisy techniczno-budowlane: przepisy ustawy PRAWO BUDOWLANE oraz akty wykonawcze do tej  ustawy.

Ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty,  w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy

.

Stanowisko pracy: przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę

.

Środki ochrony indywidualnej: to środki przeznaczone do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy. Do środków ochrony indywidualnej zalicza się odzież ochronną oraz środki ochrony: kończyn dolnych i górnych, głowy, twarzy i oczu, układu oddechowego, słuchu, sprzęt chroniący przed upadkiem pracownika z wysokości oraz środki izolujące cały organizm.

Środki ochrony zbiorowej: to środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach

.

Środowisko pracy: to warunki środowiska materialnego (określone czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi), w których odbywa się proces pracy.

Urządzenia ochronne: to osłony lub takie urządzenia, które spełniają jedną lub więcej z niżej wymienionych funkcji:

zapobiegają dostępowi do stref niebezpiecznych,

powstrzymują ruchy elementów niebezpiecznych, zanim pracownik znajdzie się w strefie niebezpiecznej,

nie pozwalają na włączenie ruchu elementów niebezpiecznych, jeśli pracownik znajduje się  w strefie niebezpiecznej,

zapobiegają naruszeniu normalnych warunków pracy maszyn i innych urządzeń technicznych,

nie pozwalają na uaktywnienie innych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych.

Zagrożenie: to stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę

.

POMIESZCZENIA PRACY:

Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia pracy  w czystości i porządku oraz zapewnić ich okresowe remonty i konserwacje w celu zachowania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy. Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie powinny zapewniać pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

W szczególności w pomieszczeniach pracy należy zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią niekorzystnymi warunkami cieplnymi   i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami. Na każdego z pracowników jednocześnie zatrudnionych w pomieszczeniach stałej pracy powinno przypadać co najmniej 13 m³ wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m² wolnej powierzchni podłogi (nie zajętej przez urządzenia techniczne itp.).

Wysokość pomieszczenia stałej pracy nie może być mniejsza niż:

-         3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia.

-         3,3 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są prace mogące powodować występowanie substancji szkodliwych dla zdrowia.

Wysokość ww. pomieszczeń może być obniżona w przypadku zastosowania klimatyzacji - pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego.

Wysokość pomieszczenia czasowej pracy nie może być mniejsza niż:

-         2,2 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia,

-         2,5 m w świetle - jeżeli w pomieszczeniu prowadzone są prace mogące powodować występowanie substancji szkodliwych dla zdrowia.

Wymiary otworów drzwiowych w każdym pomieszczeniu powinny być odpowiednie  do liczby pracowników z nich korzystających oraz do rodzaju i wielkości używanych urządzeń transportowych i przemieszczanych ładunków. Sposób otwierania drzwi z pomieszczeń pracy  i  z  pomieszczeń higieniczno sanitarnych powinien odpowiadać wymaganiom przepisów techniczno-budowlanych i dotyczących ochrony p. poż.

Szyby w oknach oraz inne przedmioty i powierzchnie szklane, znajdujące się w pomieszczeniach pracy, narażone na uszkodzenia w związku z rodzajem prowadzonych prac, powinny być od strony, po której mogą znajdować się ludzie, osłonięte siatką zabezpieczającą przed odłamkami szkła.

POMIESZCZENIA I URZĄDZENIA HIGIENICZNO SANITARNE:

Pomieszczenia higieniczno sanitarne powinny znajdować się w budynku w którym odbywa się praca, albo w budynku połączonym z nim obudowanym przejściem, które w przypadku przechodzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również ogrzewane.

Wysokość pomieszczeń nie powinna być w świetle mniejsza niż 2,5 m. Dopuszcza się zmniejszenie wysokości pomieszczeń do 2,2 m w świetle - w przypadku usytuowania ich w suterenie, w piwnicy lub na poddaszu.

Podłoga oraz ściany pomieszczeń higieniczno sanitarnych powinny być tak wykonane, aby możliwe było łatwe utrzymanie czystości w tych pomieszczeniach. Ściany do wysokości co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci.

Szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami i ustępy powinny być urządzone oddzielnie dla kobiet i mężczyzn.

SZATNIE:

Szatnie mogą być urządzone w suterenach lub piwnicach, pod warunkiem zastosowania odpowiedniej izolacji ścian zewnętrznych i podłóg zabezpieczającej pomieszczenia przed wilgocią i nadmiernymi stratami ciepła oraz zapewnienia warunków ewakuacji ludzi z tych pomieszczeń.

 Szatnie powinny być urządzone w oddzielnych lub wydzielonych pomieszczeniach, powinny być one suche i w miarę możliwości oświetlone światłem dziennym. W szatniach powinny być zapewnione miejsca siedzące dla co najmniej 50 % zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Szerokość przejścia między dwoma rzędami szaf oraz głównych przejść komunikacyjnych powinna być nie mniejsza niż 1,5 m. Szerokość przejść między rzędami szaf  a ścianą powinna być nie mniejsza niż 1,1 m.

W szatniach należy zapewnić przynajmniej czterokrotną wymianę powietrza na godzinę, a w szatniach wyposażonych w okna otwierane przeznaczonych dla nie więcej niż dziesięciu pracowników wymiana powietrza nie może być mniejsza niż dwukrotna na godzinę.

Szatnie dzieli się na:

1. Szatnie odzieży własnej pracowników - przeznaczone do przechowywania odzieży należącej do pracowników (domowej), jeżeli ze względów higienicznych odzież ta nie powinna się stykać z odzieżą roboczą i środkami ochrony indywidualnej.

2. Szatnie odzieży roboczej i ochronnej - przeznaczone do przechowywania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej.

3. Szatnie podstawowe - przeznaczone do przechowywania odzieży własnej pracowników oraz odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej.

4. Szatnie przepustowe - składające się z części przeznaczonej na odzież własną pracowników, części przeznaczonej na odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej oraz przepustowego zespołu sanitarnego z natryskami, łączącego obie te części.

UMYWALNIE I POMIESZCZENIA Z NATRYSKAMI

W skład zespołu szatni powinny wchodzić umywalnie łatwo dostępne i zapewniające bezkolizyjny ruch pracowników już umytych i przebranych w odzież własną. Do umywalek powinna być doprowadzona woda bieżąca.

Na każdych trzydziestu mężczyzn lub na każde dwadzieścia kobiet jednocześnie zatrudnionych przy pracach biurowych    lub w warunkach zbliżonych do tych prac przypadać powinna co najmniej jedna umywalka.

Na każdych dziesięciu pracowników najliczniejszej zmiany powinna w umywalni przypadać co najmniej jedna umywalka indywidualna a przy pracach brudzących i w kontakcie z substancjami szkodliwymi lub zakaźnymi - co najmniej jedna umywalka na każdych pięciu pracowników - lecz nie mniej niż jedna przy mniejszej liczbie zatrudnionych.

W pomieszczeniach umywalni  należy zapewnić co najmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godziny, natomiast w pomieszczeniach z natryskami wymiana ta nie powinna być mniejsza niż pięciokrotna w ciągu godziny.

Temperatura wody ciepłej doprowadzonej do umywalek, natrysków i brodzików przy stosowaniu centralnej regulacji lub zbiorowego mieszania wody powinna wynosić od 35 do 40°C, a w przypadku indywidualnego mieszania wody od 50 do 60°C.

USTĘPY

Ustępy powinny być zlokalizowane w odległości nie większej niż 75 m od stanowiska pracy. Odległość ta może być większa jedynie dla pracowników pracujących stale na otwartej przestrzeni, lecz nie powinna przekraczać 125 m od najdalszego stanowiska pracy.

Ustępy powinny mieć wejściowe pomieszczenie izolujące wyposażone w umywalki z dopływem ciepłej i zimnej wody w ilości jedna umywalka na trzy miski ustępowe lub pisuary, lecz nie mniej niż jedna umywalka.

W budynkach ustępy powinny być urządzone na każdej kondygnacji. Jeżeli na kondygnacji pracuje mniej niż 10 osób ustępy mogą znajdować się nie dalej niż na sąsiedniej kondygnacji.

W pomieszczeniach ustępów należy zapewnić wymianę powietrza w ilości nie mniejszej niż 50 m³ na godzinę na jedną miskę ustępową i 25 m³ na jeden pisuar.

Zainstalowane w ustępach miski ustępowe  i pisuary powinny być spłukiwane bieżącą wodą oraz podłączone do kanalizacji.

Na każdych 30 mężczyzn zatrudnionych  na jednej zmianie powinna przypadać co najmniej jedna miska ustępowa i jeden pisuar, lecz nie mniej niż jedna miska i jeden pisuar przy mniejszej liczbie zatrudnionych.

Na każde 20 kobiet zatrudnionych na jednej zmianie powinna przypadać jedna miska ustępowa, lecz nie mniej niż jedna miska przy mniejszej liczbie zatrudnionych.

JADALNIE

Pracodawca zatrudniający powyżej 20 pracowników na jednej zmianie powinien zapewnić pracownikom pomieszczenie do spożywania, zwane dalej “jadalnią”.

W jadalni należy umieścić w widocznych miejscach napisy lub znaki informujące o zakazie palenia tytoniu.

Ustala się następujące typy jadalni:

1. Jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych (typ I).

2. Jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych i wydawania napojów (typ II).

3. Jadalnia z zapleczem - przeznaczona do spożywania posiłków profilaktycznych (typ III).

W pomieszczeniu jadalni typu I powinno przypadać co najmniej 1,1 m² powierzchni na każdego z pracowników jednocześnie spożywających posiłek. Powierzchnia jadalni nie powinna być mniejsza niż 8 m².

Jadalnia typu II powinna składać się z dwóch części:

1. Jadalni właściwej odpowiadającej wymaganiom jadalni typu I oraz

2. Pomieszczeń do przygotowania, wydawania napojów i zmywania naczyń stołowych.

Jadalnia typ III powinna odpowiadać wymaganiom określonym dla jadalni typu II oraz powinna posiadać węzeł sanitarny dla konsumentów i węzeł sanitarny z szatnią dla pracowników obsługi.

POMIESZCZENIA HIGIENY OSOBISTEJ KOBIET

W zakładzie pracy zatrudniającym od 20 do 200 kobiet w jednym budynku powinna być urządzona w umywalni dla kobiet kabina higieny osobistej wyposażona w bidet, umywalkę z ciepłą bieżącą wodą i miskę ustępową. Na każde następne 200 kobiet należy urządzić dodatkową kabinę. Powierzchnia kabiny, nie może być mniejsza niż 2,4 m². Powierzchnia pomieszczenia nie może być mniejsza niż 8 m².

W pomieszczeniach higieny osobistej kobiet należy zapewnić przynajmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godziny.

W zakładzie pracy zatrudniającym na jedną zmianę więcej niż 20 kobiet w jednym budynku należy urządzić pomieszczenie z miejscami do wypoczynku w pozycji leżącej dla kobiet w ciąży i karmiących matek, przyjmując co najmniej jedno miejsce na każdych 300 kobiet zatrudnionych na jednej zmianie, lecz nie mniej niż jedno miejsce.

 

PALARNIE

Palenie tytoniu w zakładach pracy jest dozwolone wyłącznie w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach (palarniach) lub innych wyodrębnionych miejscach wyposażonych w dostateczną ilość popielniczek. Palarnie lub miejsca przeznaczone do palenia tytoniu powinny być usytuowane w sposób nie narażający osób niepalących na wdychanie dymu tytoniowego.

W palarni powinno przypadać co najmniej 0,1 m² powierzchni podłogi na każdego pracownika najliczniejszej zmiany z tym jednak, że powierzchnia poszczególnych pomieszczeń przeznaczonych na palarnie nie powinna być mniejsza niż 8 m². W palarni należy zapewnić przynajmniej 10 krotną wymianę powietrza w ciągu godziny.

153

---