Stary system emerytalny 

 

System zabezpieczenia społecznego działający w Polsce do 1 stycznia 1999 r. funkcjonował w podobnym kształcie również na świecie. Jego początki wywodzą się z reform niemieckich, jakie prowadził w XIX w hr. Otto Bismarck. Rozwiązania wówczas wypracowane sprawdzały się do chwili napotkania takich przeszkód jak: wydłużająca się średnia życia, malejąca liczba osób czynnych zawodowo i wzrastająca liczba osób uprawnionych do pobierania świadczeń. U ich podłoża leżało bezrobocie i tendencje demograficzne państw rozwiniętych.

Podobnie stało się i w Polsce, gdzie groźba zagrożenia wypłaty świadczeń zmuszała budżet państwa do dotowania niewydolnego funduszu ubezpieczeń społecznych. Głównym źródłem takiej sytuacji były założenia systemu repartycyjnego:

• zdefiniowane świadczenie - powstałe na skutek określenia w ustawie parametrów przyszłej emerytury, której wysokość w założeniach tylko miała zależeć od stażu pracy i wielkości wynagrodzenia osiąganego w przeszłości;

• każdemu według potrzeb - co doprowadziło do redystrybucji środków finansowych niezbędnych do wypłaty świadczenia w stronę osób, które nie zdołały zgromadzić minimalnego wkładu kosztem osób o wyższych dochodach;

• umowa pokoleniowa - czyli finansowanie wypłacanych emerytur ze środków, jakie przekazują osoby czynne zawodowo.

Z powyższego wynika, że system oparty na umowie repartycyjnej opierał się na zasadzie:

• wypłacania świadczeń z pieniędzy uzyskanych ze składek pracowniczych, jakie na bieżąco spływały do funduszu ubezpieczeń społecznych;

• braku powiązania pomiędzy wysokością płaconej składki a wysokością przyszłego świadczenia.

Powody słabości tkwiły w krótkowzroczności systemu, który nie widział zmian demograficznych, jakie przechodziły kraje europejskie, chodzi tu o tzw. „starzenie się społeczeństwa” i ujemny przyrost naturalny. System nie kumulował nadwyżek w okresie aktywności zawodowej wyżu demograficznego po to, by wykorzystać go, gdy wyż ten rozpocznie pobieranie świadczenia. Skutkowało to wzrastającymi wydatkami i malejącymi wpływami do FUS. Ponadto „stary system emerytalny” nie motywował ubezpieczonych do wnoszenia wyższych wpłat do systemu emerytalnego. Wysokość emerytury zależała w większym stopniu od „niezrozumiałych” dla większości wzorów niż od wysokości wpłaconych składek. Wspomnieć trzeba też o uzależnieniu go od nacisków politycznych wymuszających szczególne traktowanie wybranych grup ubezpieczonych.

Doszukując się pozytywnych cech warto podkreślić niewielką wrażliwość ubezpieczeń społecznych w kształcie z przed 1 stycznia 1999 r. na kryzysy finansowe i inflacje.

 

Konstrukcja systemu zabezpieczenia społecznego przed 1 stycznia 1999 r.

W Polsce, aż do końca 1998 r. działał jedynie system repartycyjny. Jego podstawą była umowa pokoleniowa. Stary system emerytalny polegał na poborze składki emerytalnej od osób aktywnych zawodowo do FUS, z którego na bieżąco wypłacane były emerytury osobom, które nabyły uprawnienia emerytalne.

Na czele starego systemu zabezpieczenia społecznego stał Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W miesięcznych okresach do ZUS wpływała składka w wysokości 45 procent płacy przed opodatkowaniem. Zebrane w taki sposób pieniądze stanowiły fundusz przeznaczany na wypłaty bieżących świadczeń.

 

Podstawą do wyliczania świadczeń emerytalnych był wzór:

emerytura = 0,24 x kwota bazowa + 0,013 P x LS + 0,007 P x LN

• kwota bazowa - średnie wynagrodzenie w gospodarce za poprzedni kwartał. Szerzej, to 100 % przeciętnego wynagrodzenia po pomniejszeniu o składki na ubezpieczenie społeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe) w kwartale kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji. Możemy ją znaleźć w "Monitorze Polskim" w komunikacie Prezesa GUS w terminie do 7 roboczego dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym ogłaszana jest waloryzacja. Zmienia się ona od pierwszego dnia miesiąca, w którym następuje waloryzacja świadczeń.;

• P - podstawa wymiaru emerytury (wynagrodzenia pracownika ze wskazanego przez niego okresu poddane waloryzacji);

• LS - lata składkowe (okres opłacania składek na ZUS);

• LN - lata nieskładkowe (niektóre okresy pozostawania bez pracy i niepłacenia składek).

 

Istotą starego systemu było jego socjalne podejście do wielkości emerytury, bowiem największy wpływ na wysokość emerytury miała nie liczba przepracowanych lat czy wpłacone składki, ale aktualne średnie wynagrodzenie w gospodarce, wyliczane przez GUS.

System repartycyjny konsekwencje funkcjonowania

U podstawy upadku „starego” systemu emerytalnego leży[1]:

• spadek liczby ubezpieczonych;

Liczba ubezpieczonych w latach 1990-1998

Źródło: Strona internetowa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych; Departament Statystyki, Analiz i Prognoz, 1999 r.

Średniorocznie w latach 1990-1998 następował spadek o 1,29 % rocznie liczy ubezpieczonych.

• wzrost liczby osób bezrobotnych;

Liczba osób o statucie osoby bezrobotnej wyrażona w % w stosunku do liczby osób czynnych zawodowo w latach 1990-1998

Źródło: opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego

Spadkowi liczby ubezpieczonych towarzyszy duży wzrost liczby osób pozostających bez pracy. W większości są to osoby pozostające trwale na zasiłku dla bezrobotnych, co dodatkowo pogłębia tendencję spadkową liczby osób ubezpieczonych, a tym samym obniża wpływy do systemu emerytalnego.

• wzrost liczby osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe;

Liczba osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe w latach 1990-1998

Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Analiz i Prognoz - strona internetowa, 1999 r.;

W latach 1990-1993 następowało wyhamowanie tendencji wzrostowej w liczbie osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe, lecz i tak następował stały około 2 % wzrost liczony rok do roku.

W badanym okresie nałożyły się, aż więc trzy niekorzystne tendencje. Poza przyczynami demograficznymi pojawiło się nowe zagrożenie dla finansów nadwerężonego funduszu ubezpieczeń społecznych - bezrobocie dodatkowo przyczyniło się do spadku wpływów do FUS.[2] Jak to wpłynęło na liczbę osób czynnych zawodowo w stosunku do liczby świadczeniobiorców przedstawiono poniżej.

Przyrost liczby osób czynnych zawodowo-odprowadzających składki do przyrostu osób pobierających świadczenia w latach 1991-1998

Źródło: opracowanie własne na podstawie - Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Analiz i Prognoz - strona internetowa, 1999 r.

Dodatnia różnica przyrostu osób uprawnionych do świadczeń w stosunku do ubezpieczonych wywołał tzw. „spłaszczenie wysokości świadczeń”. O ile jeszcze w 1992 r. przeciętna wysokość brutto świadczenia wyniosła 59,4 % przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce, to już w 1998 r. jedynie 57 %. Działo się tak pomimo wzrostu nominalnego świadczenia.

Dysproporcje na niekorzyść osób zasilających swoimi składkami FUS musiały się odbić na stanie finansów Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Może to zobrazować poniższa tabela:

Wskaźnik pokrycia wydatków dochodami ze składek w latach 1993-1998

Rok	Wskaźnik pokrycia wydatków dochodami ze składek
1993	79,90 %
1994	81,20 %
1995	90,80 %
1996	93,70 %
1997	90,30 %
1998	89,60 %

Źródło: opracowanie własne na podstawie - Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Analiz i Prognoz - strona internetowa, 1999 r.

Stopniowo wzrastała dotacja budżetu do FUS. Dotacja z budżetu państwa uzupełniająca dochody do wysokości pokrywającej wydatki FUS wzrosła o 27 % w roku 1998 w stosunku do roku poprzedniego. Pozaskładkowe dochody, a więc dotacja celowa z budżetu i dotacja uzupełniająca w sumie stanowiły 12 % dochodów FUS w 1998 r.

Podsumowując należy stwierdzić, że stary system ubezpieczeń społecznych, o ile byłby kontynuowany, to przy takich warunkach demograficznych i obciążeniu budżetu spowodowałby zawał finansów publicznych.

Nowy system emerytalny 

 

Zreformowany system ubezpieczenia społecznego

System emerytalny z przed 1999 r., oparty na ZUS, okazał się mało wydolny. W konsekwencji omówionych w poprzednim rozdziale przyczyn zaczęły pojawiać się trudności z zapewnieniem wypłacalności Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Szybko rosły wydatki z tytułu świadczeń emerytalno-rentowych. W 1994 roku wynosiły 15.4 proc. Produktu Krajowego Brutto, wobec średniej dla Unii Europejskiej na poziomie 11 proc.

Przeprowadzane symulacje dawały podstawy do przewidywań zbliżającego się upadku. Oznaczałoby to konieczność płacenia jeszcze wyższych składek na ZUS. Obciążenie płac z tytułu ZUS w 1981 r. wynosiło 25 proc., w 1989 r. - 38 proc., a obecnie aż 45 procent. Widząc nadchodzące zagrożenia, rząd opracował projekt reformy systemu zabezpieczenia społecznego opartego na trzech filarach.

Pierwszy filar to zreformowany ZUS, jest powszechny i obowiązkowy, oparty - tak jak dotychczas - na systemie repartycyjnym, czyli umowie pokoleniowej.

Drugi filar stanowią otwarte fundusze emerytalne. Wpłacane składki będą zarządzane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Filar ten jest powszechny i obowiązkowy, opiera się jednak na systemie kapitałowym.

Trzeci filar to dobrowolne ubezpieczenie dodatkowe. Jest uzupełnieniem obowiązkowych filarów. W zakresie trzeciego filaru można wykupić dodatkowe ubezpieczenie, które w przyszłości uzupełni wypłacaną emeryturę.

Przesłanki i cel reformy

Zreformowany system zabezpieczenia społecznego odmiennie do dotychczasowego opartego na zdefiniowanym świadczeniu gdzie znana była wielkość przyszłej emerytury oparty jest na systemie o zdefiniowanej składce. Wiadoma jest kwota należnej składki, natomiast wysokość przyszłego świadczenia emerytalnego jest nieznana. Zmiana ta leży u podstaw celów reformy emerytalnej.

Głównymi celami reformy było zapewnienie: bezpieczeństwa, sprawiedliwości, przejrzystości, stabilności[1].W związku z tym prace nad zmianami systemu poszły w kierunku:

• zerwania z umową międzypokoleniową - przetrwała jedynie w I filarze repartycyjnym;

• wiedzy ubezpieczonego o opłacanych składkach oraz zyskach, jakie mu przynoszą te inwestycje i jakie świadczenie otrzyma, gdy przejdzie na emeryturę;

• wprowadzenia systemu kapitałowego - objął II i II filar dając możliwość zarabiania wpłacanym środkom na przyszłą emeryturę ubezpieczonego;

• stworzenia systemu niewrażliwego na zachodzące istotne zmiany w strukturze demograficznej ludności;

• uniezależnienia systemu emerytalnego od wpływów polityki;

• wprowadzenia silnej zależności między wysokością emerytury, a stażem pracy i wysokością zgromadzonych funduszy.

Za wprowadzeniem w Polsce systemu emerytalnego w tej postaci przemawiało wiele czynników[2]:

• drastyczne zmniejszenie wpływów do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wynikające z sytuacji na rynku pracy oraz tendencji demograficznych;

• wzrastająca kwota dopłat z budżetu państwa na pokrycie bieżących świadczeń wypłacanych przez ZUS;

• niekorzystne prognozy, dotyczące zmian w strukturze demograficznej ludności, nie rokujące szans na zwiększenie wpływów do FUS w kolejnych latach.

Większa część krajów OECD boryka się z podobnymi problemami. Na emerytury obecnie w tychże krajach wydaje się ponad 7% PKB. Analizy dowodzą, że w 2050 r. będzie to ok. 11%. O ile nie podjętoby próby ratowania starego systemu emerytalnego wywołałoby to ponad dwukrotny wzrost wyżej podanych wskaźników[3].

Pogłębiająca się dysproporcja pomiędzy wielkością wpływających składek, a kwotą wypłacanych świadczeń zwiększałaby dotację z budżetu państwa przeznaczoną na wypłaty świadczeń w kolejnych latach, rujnując budżet.

Zmiany były nieuchronne, lecz konsekwencją tych zmian stało się przerzucenie ryzyka poziomu przyszłego świadczenia na przyszłych świadczeniobiorców.

Konstrukcja systemu zabezpieczenia społecznego po 1 stycznia 1999 r. 

 

System emerytalny opisywany jest z reguły w oparciu o podział na strukturę filarów, z jakich jest zbudowany. U podłoża zmian leżały ważniejsze zagadnienia niż tylko rozbudowa systemu o inne instytucje.

Nowy system emerytalny zbudowany jest w oparciu o dwa główne składniki : redystrybucyjny - I filar i kapitałowy - II i III filar. Innym równie ważnym podziałem może być kategoria przeznaczenia składki:

• wypłaty bieżących emerytur - I filar;

• akumulację kapitału - inwestycje w OFE (II filar) lub PPE (III filar).

Z budowy systemu wynika dalsze jego działanie - pobór składki. Wykonuje go wyłącznie Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Suma składki, w wysokości 45% nieubruttowionego wynagrodzenia przed opodatkowaniem, zostaje rozdzielona na poszczególne fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy - trafiając do systemu redystrybucyjnego z przeznaczeniem na bieżące wypłaty świadczeń[1].
Składka przeznaczona na ubezpieczenie emerytalne wynosi 19,52% wynagrodzenia brutto, z tego 12,22% pozostaje w ZUS, a 7,3% trafia do OFE.

 

Wykres Podział składki na ubezpieczenie emerytalne

Źródło: Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, „Bezpieczeństwo dzięki emeryturze. Raport na temat zakładów emerytalnych oraz sposobu wypłat emerytur z II filara”, Warszawa 2002 r.

 

Składka trafiająca do funduszy emerytalnych zasila część kapitałową systemu powodując akumulację kapitału.

 

Rysunek Zasady funkcjonowania części kapitałowej polskiego systemu emerytalnego

 

 

Źródło: Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, „Bezpieczeństwo dzięki emeryturze. Raport na temat zakładów emerytalnych oraz sposobu wypłat emerytur z II filara”, Warszawa 2002 r.

 

Na podstawie powyższego rysunku można wyodrębnić trzy fazy funkcjonowania polskiego systemu kapitałowego[2]:

• fazę poboru składki - składka na ubezpieczenie emerytalne płacona jest w równych częściach przez pracodawcę i pracownika. ZUS jest odpowiedzialny za przekazywanie jej do funduszu emerytalnego;

• fazę akumulacji składki - składka przekazana do otwartego funduszu emerytalnego, po dokonaniu potrącenia opłat na rzecz powszechnego towarzystwa emerytalnego zarządzającego funduszem inwestowana jest w aktywa finansowe w ramach limitów inwestycyjnych określonych w ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i aktach wykonawczych. Na rachunku członka naliczana jest liczba jednostek rozrachunkowych odpowiadająca wartości środków oszczędzonych przez członka[3]. Kwota stanowiąca iloczyn liczby jednostek rozrachunkowych na rachunku członka OFE oraz wartości jednostki z dnia wypłaty określa kwotę przekazaną przez otwarty fundusz emerytalny na sfinansowanie świadczenia emerytalnego.

• fazę wypłaty świadczeń - do chwili obecnej nie zostały uchwalone przepisy prawa regulujące sposób postępowania w fazie wypłaty świadczeń. Kwestii tej dotyczył projekt ustawy o zakładach emerytalnych.

Kierunki zmian przedstawia poniższe zestawienie[4]:

Tabela Porównanie cech systemu umowy generacyjnej i kapitałowych ubezpieczeń emerytalnych

Typ zagrożenia	System „umowy generacyjnej”	Kapitałowe ubezpieczenia emerytalne
starzenie się społeczeństwa	nieodporny	odporny
wzrost bezrobocia	nieodporny	odporny
spadek produkcji i/lub płac realnych	nieodporny	odporny
konflikty i przetargi polityczne	nieodporny	odporny
załamanie na rynkach finansowych	odporny	nieodporny
długotrwała wysoka inflacja	odporny	nieodporny

Źródło: Gazeta Prawna nr 131 z dnia 23.10.2001 (str. 19), Polskie fundusze emerytalne są bezpieczne, S. Pomarański

 

Ustawa przewiduje wypłatę świadczenia przez zakłady emerytalne. Mają one wg ustawodawcy najlepiej spełniać tę funkcję. Warto przypomnieć, że nie była to jedyna rozważana możliwość. Twórcy reformy analizowali rozwiązania alternatywnie, zaangażowanie: zakładów ubezpieczeń na życie, ZUS-bis, OFE lub innych podmiotów. Zalety i wady tych możliwości przedstawia poniższa tabela zawierająca najważniejsze cechy charakterystyczne poszczególnych koncepcji wypłat świadczeń emerytalnych pokazane pod kątem efektywności systemu wypłat świadczeń emerytalnych.

 

Tabela Cechy charakterystyczne poszczególnych koncepcji wypłat świadczeń emerytalnych

Koncepcja	Wady	Zalety	Zagrożenia	Szanse
Zakłady emerytalne	          koszty budowy nowych struktur           potrzeba silnych mechanizmów stymulujących konkurencję w podnoszeniu efektywności	          konkurencja           bezpieczeństwo           specjalizacja           przejrzystość działalności inwestycyjnej           włączenie prywatnych instytucji do systemu gwarancji           odporność na naciski polityczne	          małe zainteresowanie w podejmowaniu działalności, zwłaszcza w początkowym okresie funkcjonowania rynku	          możliwość wykorzystania doświadczeń różnych podmiotów - akcjonariuszy ZE
Jeden scentralizowany podmiot - ZUS'bis	          eliminacja mechanizmu konkurencji           brak elastyczności           wyłączenie prywatnych instytucji z systemu gwarancji		          niska efektywność inwestycyjna           podatność na naciski polityczne i społeczne           praktyki monopolistyczne	
Otwarte fundusze emerytalne	          możliwość wykorzystania tylko w wariancie z emeryturą programowaną	          możliwość zmiany podmiotu w czasie pobierania świadczenia	          przeniesienie struktury i zachowań rynkowych z II filara, a przez to spadek efektywności	          rozszerzenie oferty dla klientów (nowy produkt)
Zakłady ubezpieczeń na życie	          brak specjalizacji           konieczność znacznego wzmocnienia kapitałowego           niezbędność wydzielenia kapitałów w związku z nowymi zadaniami           ryzyko upadłości związane z podstawową działalnością	          włączenie prywatnych instytucji do systemu gwarancji           odporność na naciski polityczne	          konkurowanie głównie sieciami akwizycji           powielenie obecnej struktury i zachowań rynkowych	          możliwość wykorzystania doświadczeń w zakresie analiz aktuarialnych

Źródło: Gazeta Prawna nr 131 z dnia 23.10.2001 (str. 19), „Polskie fundusze emerytalne są bezpieczne”, Sławomir Pomarański

   

I filar - system repartycyjny

 

Na czele konstrukcji I filaru znajduje się zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Analogicznie do sytuacji z przed reformy działa on w oparciu o „umowę repartycyjną”, co oznacza, że składki ludzi czynnych zawodowo są na bieżąco przeznaczane na wypłatę emerytur dla świadczeniobiorców. Jest to element systemu redystrybucyjnego. Nowym elementem nawiązującym do systemu kapitałowego jest „międzypokoleniowy kapitał uprawnień emerytalnych”. Powoduje on, że przyszłe świadczenia emerytalne są powiązane z wysokością wpłaconych wcześniej składek.[1]

Działanie I filaru sprowadzić można do głównych zadań realizowanych przez ZUS, tj.[2]:

• prowadzenia[3]: konta ubezpieczonych, konta płatników składek, Centralnego Rejestru Ubezpieczonych, Centralnego Rejestru Płatników Składek, Centralnego Rejestru Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, Centralnego Rejestru Otrzymujących Emerytury z Zakładów Emerytalnych;

• pobierania składek - do I filaru trafia 12,22 % wynagrodzenia brutto. Wyjątek stanowią osoby będące jedynie w I filarze - urodzone przed 1949 r. oraz urodzeni w latach 1949-1968, którzy nie zdecydowali się na udział w II filarze - obciążeni są bowiem składką w wysokości 19,52 %;

• gromadzenia składek w ramach I filaru - środki uzyskiwane ze składek i zapisywane na indywidualnym koncie przebiegu ubezpieczenia są waloryzowane corocznie i nie podlegają dziedziczeniu. Składki gromadzone przez ZUS są rozbijane na fundusz: emerytalny, rentowy, ubezpieczenia na wypadek niezdolności do pracy, choroby i macierzyństwa oraz rezerwowy;

• pośredniczenia przy przekazywaniu składek do II filaru - po naliczeniu składki od wynagrodzenia brutto pracownika zostaje ona przekazana na rachunek ZUS prowadzony przez NBP. Po zapisaniu zmian w indywidualnym rejestrze ubezpieczonego środki przekazywane są na rachunek funduszu, w którym ubezpieczona jest dana osoba, a informacje o tym przekazywane są agentowi lub bezpośrednio funduszowi emerytalnemu[4];

• gromadzenia środków w ramach funduszu rezerwy demograficznej - służącemu ograniczeniu ryzyka wahań demograficznych - co ma znaczenie ze względu na założenie I filaru o wypłacie bieżących świadczeń z bieżących wpływów ze składek. Zasilał on będzie Fundusz Ubezpieczeń Społecznych w sytuacji gdy wielkość kwoty środków przeznaczonych na wypłatę świadczeń przewyższy kwotę wpływów ze składek. W sytuacji odwrotnej nadwyżka będzie kumulowana w funduszu rezerwy demograficznej i wykorzystana w razie niedoboru środków w FUS;

• wypłaty emerytur, rent, zasiłków i innych świadczeń - ich podstawą jest suma zgromadzonych składek na koncie każdego ubezpieczonego po rewaloryzacji.

 Obliczana jest wg wzoru:

EMERYTURA =	ZWALORYZOWANY KAPITAŁ
		WSPÓŁCZYNNIK DEMOGRAFICZNY

• zwaloryzowany kapitał - suma wpłaconych składek poddana corocznej waloryzacji po doliczeniu kapitału początkowego;

• współczynnik demograficzny - wskaźnik średniego dalszego trwania życia czyli liczba miesięcy, jaką średnio ma do przeżycia osoba w wieku, w którym przeszła na emeryturę;
  Emerytura z I filaru będzie waloryzowana i wypłacana dożywotnio.

II filar - otwarte fundusze emerytalne

 

Otwarte Fundusze emerytalne zostały wprowadzone ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. OFE tworzące II filar systemu emerytalnego należą do rozwiązań kapitałowych i są obowiązkową formą gromadzenia środków emerytalnych.

W chwili wprowadzania reformy został wprowadzony podział na grupy ubezpieczonych, i tak osoby urodzone do 31.12.1948 r. są wyłączone z uczestnictwa w OFE. Natomiast osoby urodzone między 1.01.1949 r. a 31.12.1968 r. miały prawo wyboru do uczestnictwa w `starym' systemie lub w OFE. Obowiązek przystąpienia do wybranego przez siebie OFE miały osoby urodzone po 31.12.1968 r.[1][2]

Przedmiotem działalności OFE jest[3]:

• gromadzenie środków pieniężnych pochodzących ze składek ubezpieczonych, uczestników danego OFE;

•  lokowanie pozyskanych składek przestrzegając ustawowych zabezpieczeń inwestycyjnych;

• przekazanie w chwili uzyskania przez ubezpieczonego uprawnień emerytalnych, zgromadzonego kapitału do zakładu emerytalnego wypłacającego emerytury.

 OFE współpracują z szeregiem instytucji, będących otoczeniem II filara

III filar - pracownicze programy emerytalne

 

Uczestnictwo w III filarze jest dobrowolne i jest dodatkowym zabezpieczeniem emerytalnym. Uczestnicząc w nim ubezpieczony samodzielnie określa moment przystąpienia, ma wpływ na wysokość opłacanych składek i przyszłych profitów oraz formę wypłaty świadczenia. Ma do wyboru: rentę wypłacaną okresowo, rentę dożywotnią lub wypłatę całości kapitału. Szczególny charakter ma ubezpieczenie w pracowniczych programach emerytalnych, które mogą być tworzone w ramach zakładów pracy[1].

Warto zwrócić uwagę, że w III filarze istnieją dwie formy oszczędzania:

• kapitałowa;
  Główny cel to osiągnięcie jak największego zysku z powierzonych składek, a w konsekwencji uzyskanie maksymalnej wysokości świadczenia. Efekt uzyskiwany przez inwestowanie 95 % składki. Minusem jest brak ochrony na wypadek śmierci.

• ubezpieczeniowa;
  Nie przynosi tak wysokich stóp zwrotu, inwestowana jest mniejsza część składki oferując świadczenie na wypadek śmierci.

Poniższa tabela przedstawia zależności między tym podziałem, a formami funkcjonowania pracowniczych programów emerytalnych:

 

Tabela Formy pracowniczych programów emerytalnych

FORMY PRACOWNICZYCH PROGRAMÓW EMERYTALNYCH
KAPITAŁOWE FORMY PRACOWNICZYCH PROGRAMÓW EMERYTALNYCH	Pracowniczy fundusz emerytalny
		Umowa z funduszem inwestycyjnym
	UBEZPIECZENIOWE FORMY PRACOWNICZYCH PROGRAMÓW EMERYTALNYCH	Umowa grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie z zakładem ubezpieczeń
		Umowa grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie z towarzystwem ubezpieczeń wzajemnych

Źródło: Gazeta Prawna nr 25 z dnia 28.02.2001 (str. 28), „Formy Realizacji Pracowniczych Programów Emerytalnych”, Artur Negri

Formy funkcjonowania programu emerytalnego[2]:

• pracowniczy fundusz emerytalny[3];
  Powstaje na wniosek pracodawcy i za zgodą KNUiFE. PTE działa jako spółka akcyjna o minimalnym kapitale akcyjnym 100 tys. zł. Pracownicze towarzystwo emerytalne to organ założycielski dla pracowniczego funduszu emerytalnego. Funduszem zarządza PTE lub zleca to firmie zarządzającej - asset management.
  Fundusz jest osobą prawną - masą majątkową, posiada statut, nie posiada zdolności upadłościowej, zarządzany jest przez PTE - reprezentanta funduszu wobec osób trzecich. Fundusz powstaje z chwilą wpisania do rejestru funduszy. Cechy pracowniczego programu emerytalnego[4]:

• rozpoczęcie działalności wiąże się z poniesieniem wysokich kosztów m.in. koszty agenta transferowego, banku depozytariusza;

• skomplikowany i długi proces wdrożenia;

• możliwość „zagospodarowania” akcji prywatyzacyjnych;

•  na działalność funduszu mogą mieć wpływ pracownicy;

• możliwość częściowego wykorzystania środków funduszu na cele działalności gospodarczej pracodawcy.

•  umowa o wnoszeniu przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego;[5]
  Ta forma umożliwia pracodawcy w ramach jednego PPE zawrzeć umowy z różnymi funduszami inwestycyjnymi. Główne rodzaje funduszy inwestycyjnych, to fundusze: akcji, zrównoważone, stałego dochodu, rynku pieniężnego. Warunkiem jest zarządzanie nimi przez to samo towarzystwo funduszy inwestycyjnych. Cechy funduszu inwestycyjnego:

• prosty dla pracodawcy;

• konkurencyjny rynek;

• potencjalnie wysokie koszty.

• umowa grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń[6];
  Umowa może być zawarta tylko na ubezpieczenia na życie związane z funduszem inwestycyjnym oraz dodatkowo i dobrowolnie - jeżeli są uzupełnieniem ubezpieczenia na życie związanego z funduszem inwestycyjnym - z ubezpieczeniem chorobowym i wypadkowym.

• umowa grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie pracowników z towarzystwem ubezpieczeń, na podstawie której pracownicy stają się jego członkami (Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych) [7];
  Drugą, formą prowadzenia działalności ubezpieczeniowej (obok spółki akcyjnej) jest towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej reguluje tworzenie i funkcjonowanie towarzystw ubezpieczeń wzajemnych[8]. Cechy TUW:

• możliwość utworzenia własnego towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych przez pracodawcę;

• prowadzenie działalności non-profit nie nastawionej na zysk;

• umowy zawierane są przez pracodawców i pracowników;

• mała liczba istniejących towarzystw świadczących usługi w zakresie ubezpieczeń wzajemnych.

III filar podlega kontroli KNUiFE. Istniej jednak inna społeczna forma kontroli, o której warto wspomnieć. Jest nią stowarzyszenie utworzone przez przedstawicieli firm ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych, pracodawców, pracowników, a także profesorów SGH - Stowarzyszenie na Rzecz Bezpieczeństwa Finansowego Obywateli R.P. Celem Stowarzyszenia jest m.in. zapewnienie prawidłowego rozwój III filaru.

FUNDUSZE EMERYTALNE

Tworzenie, łączenie i likwidacja

 

Fundusz emerytalny może zostać utworzony jedynie przez towarzystwo emerytalne na czas nieograniczony. Aby wymogi zawarte w ustawie zostały spełnione, to właściwe towarzystwo emerytalne powinno[1]:

• uzyskać zgodę na utworzenie funduszu. Zezwolenie takie wydawane jest przez KNUiFE w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia wniosku;

• nadać statut tworzonemu przez siebie funduszowi, jaki uchwalany został przez walne zgromadzenie towarzystwa. Zatwierdza go KNUiFE wraz z wydaniem zgody na utworzenie funduszu. KNUiFE może go odrzucić gdy stwierdzi, że nie zabezpiecza on odpowiednio interesów członków funduszu. Każdorazowa zmiana treści statutu wymaga zgody organu nadzoru, a zmiany te powinny być publikowane w przeznaczonym wcześniej do tego ogólnokrajowym dzienniku. Ponadto wszelkie zmiany statutu są ewidencjonowane przez sąd rejestrowy.

Zmieniony statut może wejść w życie po upływie minimum 5 miesięcy od daty ogłoszenia zmiany z pominięciem sytuacji wyjątkowych, jakie rozpatruje organ nadzoru. Statut taki ma określać m.in.[2]:

• sposób reprezentacji funduszu przez towarzystwo;

•  rodzaje, maksymalną wysokość, sposób oraz tryb kalkulacji i pokrywania kosztów obciążających fundusz;

• rodzaje, wysokość, sposób kalkulacji i pokrywania kosztów obciążających członków funduszu, w tym wysokość opłat takich jak: potrącenia określonej procentowo kwoty z wpłacanych składek, przed przeliczeniem składek na jednostki rozrachunkowe potrącenia w momencie dokonywania wypłaty transferowej, określonej kwoty ze środków na rachunku członka funduszu, przed upływem 24 miesiące oraz potrącenia w chwili dokonywania opłaty transferowej kwoty stanowiącej równowartość 4 proc. kwoty najniższego wynagrodzenia niezależnie od kwoty opłaty za transfer środków do innego funduszu przed upływem 24 miesięcy;

• zasady prowadzenia działalności lokacyjnej przez fundusz wraz z informacją o tym, czy fundusz będzie sam zarządzał aktywami, czy też powierzy zarządzanie nimi osobie trzeciej;

• sposób informowania przez fundusz o zmianach statutu;

• nazwę dziennika o zasięgu krajowym przeznaczonym do ogłoszeń funduszu;

• terminy ogłaszania przez fundusz prospektu informacyjnego;

• terminy oraz formę i tryb wypłaty środków zgromadzonych na rachunkach członków;

Ponadto należy:

• zawrzeć umowę z depozytariuszem na przechowywanie aktywów należących do funduszu;

• zarejestrować utworzony fundusz w rejestrze funduszy sądu rejestrowego, co powinno się stać niezwłocznie po uzyskaniu zgody na utworzenie funduszu. Sąd rejestrowy ma na rozpatrzenie wniosku 14 dni od daty jego złożenia. Po uzyskaniu wpisu fundusz ma obowiązek dostarczyć jego odpis KNUiFE.

Z chwilą wpisania funduszu do rejestru fundusz nabywa osobowość prawną oraz wstępuje w prawa i obowiązki towarzystwa z tytułu umowy z depozytariuszem a towarzystwo staje się organem funduszu.

Towarzystwo emerytalne ma 2 miesiące na wpisanie funduszu do rejestru funduszy od dnia otrzymania zezwolenia. Po tym terminie zezwolenie traci moc.

Likwidacja otwartego funduszu emerytalnego może mieć miejsce na drodze:

• przeniesienia jego aktywów do innego funduszu;[3]
  Ma to miejsce w przypadku przejęcia zarządzania funduszem przez inne towarzystwo emerytalne (w przypadku ogłoszenia upadłości, rozpoczęcia procesu likwidacyjnego lub zastosowania sankcji wobec dotychczasowego towarzystwa emerytalnego) połączenia towarzystw emerytalnych.

• spieniężenia jego aktywów i podziału tak uzyskanych środków pomiędzy ubezpieczonych po potrąceniu należności i ściągnięciu długów.

W związku z likwidacją funduszu emerytalnego likwidator musi:

• ogłosić w dzienniku o zasięgu krajowym treść zezwolenia KNUiFE oraz zakres uprawnień członków w związku z likwidacją;

• dokonać wypłat transferowych należnych ubezpieczonym środków do funduszy, z którymi zawarli nowe umowy;

• niezwłocznie po zakończeniu czynności likwidacyjnych zawiadomić KNUiFE oraz złożyć do sądu rejestrowego wniosek o wykreślenie z rejestru funduszy emerytalnych.

Byt prawny funduszu ustaje z chwilą wykreślenia go z rejestru funduszy.

Przychody funduszy emerytalnych

 

Fundusz emerytalny zasilają środki pochodzące z opłat, które można podzielić na pobierane[1]:

• od składki;
  Do funduszu trafia określona część składki ubezpieczonego. Do przeliczenia na jednostki rozrachunkowe do funduszu nie trafia pełna kwota wpłaconej składki, ale jej część - zazwyczaj ponad 90 proc. Reszta przechodzi na konto towarzystwa emerytalnego i będzie stanowić jego zysk.

• od aktywów funduszu;
  Cała składka ubezpieczonego zostaje przeliczona na jednostki rozrachunkowe. Członek funduszu zasila kasę funduszu poprzez zmniejszenie środków stanowiących aktywa funduszu emerytalnego. Powoduje to, że liczba jednostek rozrachunkowych pozostaje taka sama, zmniejsza się natomiast ich wartość - z powodu zmniejszenia się kwoty aktywów. Bezpośrednio z aktywów potrącane są:

• koszty zarządzania funduszem[2];
  Opłata za zarządzanie nie może przekroczyć 0,05 proc. wartości aktywów netto w skali miesiąca;

• koszty związane z realizacją transakcji nabywania lub zbywania aktywów funduszu, stanowiące równowartość opłat ponoszonych na rzecz osób trzecich, z których pośrednictwa fundusz jest zobowiązany korzystać;
  Koszty transakcyjne potrąca się w wysokości faktycznie poniesionych wydatków;

• koszty związane z przechowywaniem tych aktywów, stanowiące równowartość wynagrodzenia depozytariusza określa umowa o przechowywanie aktywów;

• opłaty z tytułu dokonania wypłaty transferowej uiszczanej pod warunkiem, że od daty wpłynięcia pierwszej składki do funduszu nie upłynęły 2 lata[3].

Maksymalna wysokość opłaty za transfer składek wynosi[4]:

• 40 proc. najniższego wynagrodzenia za pracę, określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 774 pkt 1 kodeksu pracy, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej z innego funduszu do dnia dokonania wypłaty transferowej z rachunku członka w otwartym funduszu emerytalnym upłynęło nie więcej niż 3 miesiące;

• 35 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 3 do 6 miesięcy;

• 30 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 6 do 9 miesięcy;

• 25 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 9 do 12 miesięcy;

• 20 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 12 do 15 miesięcy;

• 15 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 15 do 18 miesięcy;

• 10 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 18 do 21 miesięcy;

• 5 proc. najniższego wynagrodzenia, jeżeli od dnia wpłaty pierwszej składki lub wypłaty transferowej minęło od 21 do 24 miesięcy.

Powyższe stanowi źródło finansowania funduszy emerytalnych, a precyzyjniej zarządzającego nim towarzystwa emerytalnego, do którego trafiają w/w środki.

Dostępne formy lokat

 

Celem działania funduszu emerytalnego jest pomnażanie środków gromadzonych ze składek ubezpieczonych. Realizuje się to za pomocą lokat. Głównym założeniem, jakim kierował się ustawodawca, oprócz rentowności funduszy było bezpieczeństwo II filaru. Nadrzędny cel realizowany jest nawet kosztem zysków. W tym celu w ustawie dokładnie określono dostępne kierunki lokat i limity ich wielkości. Fundusz emerytalny ma prawo do lokowania powierzonych mu składek w[1]:

• obligacjach, bonach i innych papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski, a także w pożyczkach i kredytach udzielanych tym podmiotom;

•  obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych opiewających na świadczenia pieniężne, gwarantowanych lub poręczanych przez Skarb Państwa albo Narodowy Bank Polski, a także depozytach, kredytach i pożyczkach gwarantowanych lub poręczanych przez te podmioty;

•  depozytach bankowych i bankowych papierach wartościowych;

• akcjach spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym;

•  akcjach spółek notowanych na regulowanym rynku pozagiełdowym lub spółek nie notowanych na regulowanym rynku giełdowym i na regulowanym rynku pozagiełdowym, lecz dopuszczonych do publicznego obrotu;

• akcjach narodowych funduszy inwestycyjnych;

• certyfikatach inwestycyjnych emitowanych przez fundusze inwestycyjne zamknięte lub fundusze inwestycyjne mieszane;

• jednostkach uczestnictwa zbywanych przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte;

• obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa, które zostały dopuszczone do publicznego obrotu;

• obligacjach i innych dłużnych papierach wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub miasto stołeczne Warszawa, które nie są dopuszczone do publicznego obrotu;

• obligacjach emitowanych przez inne podmioty niż jednostki samorządu terytorialnego, ich związki, miasto stołeczne Warszawa, które zostały zabezpieczone w wysokości odpowiadającej pełnej wartości nominalnej i ewentualnemu oprocentowaniu oraz które zostały dopuszczone do publicznego obrotu;

• obligacjach emitowanych przez inne podmioty niż jednostki samorządu terytorialnego, ich związki, miasto stołeczne Warszawa, które zostały zabezpieczone w wysokości wartości nominalnej wraz z ewentualnym oprocentowaniem i które nie zostały dopuszczone do publicznego obrotu.

Inwestowanie w poszczególne kategorie lokat podlega dodatkowym ograniczeniom ilościowym, tj.[2]:

• 40% akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym;

• 30% w przypadku lokaty w listach zastawnych dopuszczonych do publicznego obrotu;

• 20% bankowe depozyty i papiery wartościowe;

• 15% jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte oraz specjalistyczne fundusze otwarte;

• 15% obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki komunalne lub miasto stołeczne Warszawa, (jeśli dopuszczone są do publicznego obrotu);

• 10% certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte (do 5%) i fundusze mieszane;

• 10% akcje NFI;

• 10% papiery emitowane przez inne podmioty niż wymienione dopuszczone do publicznego obrotu;

• 10% akcje spółek notowanych na regulowanym rynku pozagiełdowym oraz inne spółki publiczne nie dopuszczone do publicznego obrotu;

• 7,5% świadectwa rekompensacyjne;

• 5% obligacje i inne dłużne papiery gmin, jeśli nie są dopuszczone do publicznego obrotu;

• 5% obligacje zabezpieczone całkowicie, lecz nie dopuszczone do publicznego obrotu;

• 5% obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez spółki publiczne, które nie zostały dopuszczone do publicznego obrotu.

Aktywa otwartego funduszu emerytalnego nie mogą być lokowane w banku, który jest:

• akcjonariuszem towarzystwa zarządzającego funduszem;

• podmiotem związanym w stosunku do towarzystwa;

• podmiotem związanym w stosunku do akcjonariuszy towarzystwa.

Decyzję o sposobie inwestowania aktywów z uwzględnieniem ograniczeń ustawy podejmuje towarzystwo emerytalne.

Fundusze emerytalne mogą inwestować za granicą na podstawie zezwolenia udzielonego przez ministra finansów i na warunkach określonych w zezwoleniu. Do lokat tych zaliczamy[3]:

• papiery wartościowe emitowane przez spółki notowane na podstawowych giełdach rynków kapitałowych państw obcych;

• w papierach skarbowych emitowanych przez rządy lub banki centralne państw obcych;

• tytułach uczestnictwa emitowanych przez instytucje wspólnego inwestowania mające siedzibę w tych państwach obcych, jeżeli instytucje te oferują publicznie tytuły uczestnictwa i umarzają je na żądanie uczestnika.

Oprócz przestrzegania zapisów ustawowych w sprawie polityki inwestycyjnej warto wspomnieć o innym rodzaju zabezpieczenia bezpieczeństwa środków przekazywanych do OFE. PTE zrzeszone w Izbie Gospodarczej Towarzystw Emerytalnych przyjęły ujednolicone standardy inwestycyjne określające zasady, których stosowanie ma służyć interesom członków OFE oraz przestrzeganiu zasad uczciwej konkurencji między PTE. W zakres powyższych standardów weszły uregulowania mające na celu ograniczyć ryzyko inwestycyjne, zapobiec konfliktom interesów pomiędzy członkami funduszy, a PTE i otoczeniem PTE, zapewnić przestrzeganie tajemnicy zawodowej[4].

Wskaźniki oceny funduszy emerytalnych

 

Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE) do oceny wyników funduszy używa:

• stopy zwrotu stosowanej do oceny efektywności zarządzania aktywami funduszu emerytalnego oraz oceny rynku funduszy;

• emerytalnej dźwigni finansowej.

Do stóp zwrotu zaliczamy wskaźniki:

• stopa zwrotu funduszu;

• minimalna wymagana stopa zwrotu;

• średnia ważona stopa zwrotu wszystkich otwartych funduszy;

• wewnętrzna stopa zwrotu (IRR).

 Stopa zwrotu funduszu

Fundusze emerytalne po 24 miesiącach od daty rozpoczęcia działalności zobowiązane są po raz pierwszy ustalić na koniec miesiąca kończącego kwartał wysokość swojej stopy zwrotu za okres dwóch lat. Obowiązek wyliczania stopy zwrotu powstaje cyklicznie na koniec każdego miesiąca kończącego kwartał. Fundusz emerytalny ma obowiązek powiadomić o wysokości stopy zwrotu KNUiFE oraz agencję informacyjną wskazaną przez Komisję.
Stopa zwrotu funduszu opisana jest w procentach. Wyliczenie jej polega na odjęciu wartości jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca przypadającego przed 24 miesiącami od wartości jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca kończącego kwartał. Otrzymana różnica dzielona jest przez wartość jednostki w ostatnim dniu roboczym miesiąca przypadającego przed 24 miesiącami. Wynik działania mnożony jest przez 100%[1].

 Wzór wyliczenia stopy zwrotu:

•  w.j.r.24 - wartość jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca kończącego kwartał;

• w.j.r.0 - wartość jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca przypadającego przed 24 miesiącami.

Poniższa tabela przedstawia przykładowy sposób obliczenia stopy zwrotu za ostatnie 24 miesiące dla funduszu[2].

Tabela Przykład obliczania stopy zwrotu dla funduszu emerytalnego

Wartość jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca kończącego kwartał	30 zł
Wartość jednostki rozrachunkowej w ostatnim dniu roboczym miesiąca przed 24 miesiącami	20 zł
Wyliczona stopa zwrotu	[(30 zł - 20 zł)/20 zł]*100%=50%

Źródło: Biuletyn Miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi nr 6, 2001

 

Minimalna wymagana stopa zwrotu

Ustawa gwarantuje uczestnikowi funduszu emerytalnego, że właściwy fundusz emerytalny za powierzone składki przeleje na konto ubezpieczonego w funduszu pewną minimalną kwotę tytułem stopy zwrotu z kapitału. Taki zapis powstał, aby nie dopuścić do nadmiernych różnicy w stopie zwrotu, a tym samym w przyszłości w wysokości pobieranych świadczeń. Minimalna wymagana stopa zwrotu to stopa zwrotu niższa od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy emerytalnych w tym okresie o połowę lub o 4 punkty procentowe, w zależności od tego, która z tych wartości jest niższa.[3]
Z definicją minimalnej wymaganej stopy zwrotu nierozerwalnie łączy się zagadnienie niedoboru, które zostanie omówione w następnym rozdziale.

Średnia ważona stopa zwrotu

Średnią ważoną stopę zwrotu wszystkich otwartych funduszy za okres 24 miesięcy wyliczamy dodając iloczyny stopy zwrotu każdego z funduszy, który działa na rynku ponad dwa lata i wskaźnika przeciętnego udziału w rynku danego funduszu, który mierzymy wielkością aktywów netto danego funduszu[4].

Do wyliczania średniej ważonej stopy zwrotu posługujemy się wzorem:

• RS - średnia ważona stopa zwrotu funduszy;

• n - liczba funduszy;

• r_i - stopa zwrotu i-tego funduszu;

• WAN_i,T0, WAN_i,T1 - wartość aktywów netto i-tego funduszu w pierwszym i ostatnim dniu okresu, dla którego obliczana jest stopa zwrotu.

Prezes KNUiFE podaje do publicznej wiadomości wysokość średniej ważonej stopy zwrotu niezwłocznie po jej ustaleniu[5].
Poniższa tabela przedstawia przykładowe wyliczenie średniej ważonej stopy zwrotu[6]. Założono istnienie na rynku trzech funduszy emerytalnych.

Tabela Przykładowe wyliczenie średniej ważonej stopy zwrotu

Otwarty fundusz emerytalny	A	B	C
Wskaźnik udziału w rynku w ostatnim dniu roboczym miesiąca poprzedzającego okres 24 miesięcy	0,2	0,3	0,5
Wskaźnik udziału w rynku w ostatnim dniu roboczym miesiąca przypadającego na koniec okresu 24 miesięcy	0,25	0,33	0,42
Wskaźnik przeciętnego udziału (stanowiący średnią arytmetyczną powyższych wskaźników)	0,225	0,315	0,46
Stopa zwrotu	12%	11%	10%
Średnia ważona stopa zwrotu	10,765%

Źródło: Biuletyn Miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi nr 6, 2001

 

Wewnętrzna stopa zwrotu (IRR)

Często spotyka się porównanie sposobu oszczędzania w funduszu do występującego w rachunkach oszczędnościowo-rozliczeniowych. Co miesiąc wpływa określona kwota, która jest inwestowana łącznie ze zgromadzonymi już środkami. Wewnętrzna stopa zwrotu wyraża rzeczywistą stopę zysku nakładów inwestycyjnych (w tym przypadku wpłat na rachunek członka OFE). Wewnętrzna stopa zwrotu jest odpowiednikiem takiego poziomu stopy dyskontowej, przy której zaktualizowana wartość netto jest równa zero. Stopa ta używana jest do wyliczania emerytalnej dźwigni finansowej.

 

Emerytalna dźwignia kapitałowa

Celem jej obliczania jest zobrazowanie wpływu stóp zwrotu na wysokość przyszłej emerytury. Nie należy jej mylić z przewidywaniem przyszłych wyników inwestycyjnych. Jest relacją pomiędzy przyrostem środków na koncie ubezpieczonego, a skumulowanymi wszystkimi składkami wpłacanymi na to konto wyrażoną w procentach.

Do obliczenia dźwigni emerytalnej potrzebny jest wskaźnik IRR - wewnętrzna stopa zwrotu (bez opłat) liczony od rozpoczęcia działalności funduszy do końca ostatniego miesiąca. Stosowanie zwykłej stopy zwrotu wyliczanej na podstawie jednostek rozrachunkowych nie dawałoby obrazu wartości aktywów, przy jakich fundusz uzyskał przyrost wartości jednostki rozrachunkowej.

Obliczając wskaźnik KNUiFE przyjmuje założenia co do:

• inflacji;

• realnego wzrostu płac;

• długości okresu oszczędzania.

Istnieją rodzaje tego wskaźnika:

•  emerytalna dźwignia kapitałowa netto;
  Emerytalna dźwignia kapitałowa netto - relacja zysku z inwestycji (przez 35 i 40 lat), wypracowanego na rachunku członka OFE do sumy wszystkich wpłat. Pokazuje poziom zysku wypracowanego przez fundusz emerytalny za cały okres oszczędzania.

• emerytalna dźwignia kapitałowa brutto;
  Emerytalna dźwignia kapitałowa brutto - suma emerytalnej dźwigni kapitałowej netto wartości 100 % obrazującej wpłacone do OFE składki. Uwzględnia sumę środków po zakończeniu oszczędzania, a nie tylko ich przyrost.

Według niektórych autorów wskaźnik ten zaciemnia obraz[7]. Zarzuca się mu, że:

• w uproszczony i nieprecyzyjny sposób przekłada dane krótkookresowe na długookresowe;

• zakłada, że w długim okresie pojedynczy fundusz emerytalny będzie inwestował z taką samą skutecznością.

Niedobór

 

Niedobór powstaje w przypadku, gdy[1]:

• SZ - stopa zwrotu funduszu za okres ostatnich 24 miesięcy zbierania składek;

• MWSZ - minimalna wymagana stopa zwrotu niższa o 50 proc. od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy w tym okresie lub o 4 punkty procentowe od tej średniej (w zależności od tego, która z tych wielkości jest niższa)[2].

• L.j.r - liczba jednostek rozrachunkowych w funduszu w ostatnim dniu roboczym okresu 24 miesięcy;

• W.j.r. min - wartością jednostki rozrachunkowej, która zapewniłaby osiągnięcie minimalnej wymaganej stopy zwrotu;

• W.j.r. faktyczna wartości jednostki rozrachunkowej funduszu w ostatnim dniu roboczym okresu 24 miesięcy[3].

Występujący niedobór, jest pokrywany w terminie 3 dni (licząc od chwili podania przez organ nadzoru do publicznej wiadomości wysokości średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy) ze specjalnie w tym celu utworzonego rachunku rezerwowego[4], na który każde towarzystwo emerytalne ma obowiązek systematycznego przekazywania środków[5].

Jeśli środki na rachunku rezerwowym są niewystarczające obowiązek ten przechodzi na PTE, które pokrywa go z własnych środków. Przelanie odpowiedniej kwoty następuje w ciągu 14 dni od podania przez KNUiFE wysokości średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy. [6]
Jeśli to nie wystarcza, następuje ogłoszenie upadłości towarzystwa, a pozostała do pokrycia kwota w terminie 21 dni od podania przez KNUiFE wysokości średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich otwartych funduszy wpłacana jest do OFE z Funduszu Gwarancyjnego[7], zasilanego wspólnie przez wszystkie towarzystwa emerytalne.

Skarb Państwa po wyczerpaniu wyżej przedstawionych możliwości pokrycia niedoboru przekazuje niezbędne fundusze z budżetu Państwa.

Wycena aktywów

 

Wartość aktywów netto funduszu jest ustalana przez fundusz w każdym dniu roboczym (z wyjątkiem sobót) oraz przekazywana do wiadomości organu nadzoru[1]. Aby wyliczyć aktualną wysokość aktywów, należy pomniejszyć wartość aktywów o zobowiązania funduszu[2].

Wycena aktywów netto funduszu służy do obliczania wartości jednostki rozrachunkowej i opiera się na aktualnej wartości rynkowej poszczególnych aktywów funduszu. Dokładne kryteria, jednakowe dla wszystkich funduszy i oparte na aktualnej wartości rynkowej poszczególnych aktywów funduszu, określa KNUiFE.

Powszechne towarzystwa emerytalne

 

Organem funduszu emerytalnego jest powszechne towarzystwo emerytalne.

Towarzystwo emerytalne prowadzi działalność w formie spółki akcyjnej. W związku z tym stosuje się do niego przepisy kodeksu handlowego. Szczególny charakter prowadzonej działalności nakłada pewne ograniczenia, wynikające z ustawy o funduszach emerytalnych.

Ograniczeniami tymi w stosunku do uprawnień spółki akcyjnej działającej jedynie na podstawie kodeksu handlowego są[1]:

• wyłączenie możliwości zgromadzenia kapitału akcyjnego w drodze publicznej subskrypcji;

• zablokowanie emisji akcji na okaziciela - funkcjonują tylko akcje imienne;

• odebranie uprawnień emisji akcji o szczególnych uprawnieniach;

• obowiązek wniesienia kapitału akcyjnego w całości wkładu pieniężnego przed zarejestrowaniem;

• zakazu pozyskiwania kapitału akcyjnego z pożyczek lub kredytu.

Założycielem towarzystwa emerytalnego może być osoba fizyczna i osoba prawna posiadająca siedzibę lub miejsce zamieszkania w kraju lub poza jego granicami. W skład towarzystwa emerytalnego wchodzą trzy organy statutowe:

• zarząd;
  Członków zarządu powołuje i odwołuje walne zgromadzenie. Wymogi stawiane im to[2]:

• pełna zdolność do czynności prawnych;

• niekaralność za określone przestępstwa;

• wyższe wykształcenie;

• minimalny siedmioletni staż pracy;

• rękojmia należytego wykonywania funkcji członka zarządu;

• zakaz pełnienia funkcji, pozostawania w stosunku pracy lub innym stosunku o podobnym charakterze w organie zarządzającym lub nadzoru podmiotu będącego akcjonariuszem towarzystwa emerytalnego oraz depozytariusza tego towarzystwa;

Zmiany w składzie organu wymagają zgody Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE).

• rada nadzorcza;
  Kadencja członków pierwszej rady nadzorczej trwa dwa lata. Stanowi to złamanie zasady kodeksu handlowego mówiącego o jednorocznej kadencji. W zakresie uprawnień do powoływania i odwoływania członków rady stosuje się zasady obowiązujące w kodeksie z powodu braku zapisów ustawowych. Osoby pełniące obowiązki w radzie muszą spełniać wszystkie w/w wymagania stawiane zarządowi. Wyjątek stanowi minimalny staż pracy. Istotnym wymogiem dodatkowym jest, by co najmniej połowa składu tej rady była powołana spoza kręgu akcjonariuszy towarzystwa oraz członków ich organu założycielskiego i organu nadzoru. Zmiany w składzie organu kontroluje KNUiFE.

• walne zgromadzenie;

W strukturze towarzystwa może istnieć komisja rewizyjna pełniąca funkcję rady nadzorczej.

Do utworzenia towarzystwa emerytalnego wymagana jest zgoda KNUiFE. Założyciele do wniosku o zezwolenie dołączają: listę założycieli, członków zarządu i rady nadzorczej, zaświadczenia o niekaralności, dokumenty przedstawiające sytuację finansową założycieli oraz plan organizacyjny i finansowy towarzystwa emerytalnego na okres trzech lat. Komisja Nadzoru ma trzy miesiące na wydanie decyzji. Warunki wydania decyzji odmownej są sprecyzowane w ustawie. Wynikają z braków formalnoprawnych złożonego wniosku oraz przyczyn merytorycznych - nie w pełni zabezpieczonego interesu członków funduszu emerytalnego.

Założyciele Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego (PTE) z wnioskiem o zgodę na utworzenie PTE lub po uzyskaniu takiej zgody zwracają się do KNUiFE o wydanie zgody promesy na utworzenie funduszu emerytalnego, którym będą zarządzać. PTE może zarządzać tylko jednym funduszem. Wyjątkiem jest sytuacja, w której nastąpiło przejęcie zarządzania innym funduszem albo połączenie towarzystw. Zarządzanie funduszem jest odpłatne. Zgodnie z ustawą wysokość opłaty od składki nie jest limitowana, natomiast opłata za zarządzanie nie może przekroczyć 0,05 proc. wartości aktywów netto w skali miesiąca.

Towarzystwo emerytalne zarządza aktywami funduszu emerytalnego. Wyliczane przez KNUiFE wskaźniki stóp zwrotu umożliwiają ocenę jakości zarządzania przez PTE. Powodują, że w wyniku uzyskania niekorzystnych wskaźników na PTE ciążą obowiązki wyrównania niedoboru zysków do poziomu średniej ważonej stopy zwrotu. W przypadku gdy towarzystwo nie byłoby w stanie pokryć niedoboru ze środków własnych, obowiązek ten przejmie na siebie fundusz gwarancyjny, który będzie zobowiązany do dopłacenia brakujących środków w ciągu 21 dni. Gdy towarzystwo nie będzie w stanie pokryć niedoboru ze środków własnych, KNUiFE składa wniosek o ogłoszenie upadłości, natomiast zarządzanie funduszem przejmie jego dotychczasowy depozytariusz do chwili, gdy zarządzanie nim zostanie przekazane innemu towarzystwu.

Kolejnym obowiązkiem PTE jest konieczność wpłaty na rachunek rezerwowy. W przypadku stwierdzenia niewystarczającej wielkości środków na rachunku rezerwowym towarzystwo zobowiązane jest dopłacić w ciągu 7 dni taką ich wielkość, przy której środki na rachunku rezerwowym wyniosą 1,5 proc. wartości środków zgromadzonych na rachunkach członków.

Towarzystwa emerytalne mogą łączyć się między sobą - szczegółowe zasady określa kodeks spółek handlowych[3]. Połączenie może nastąpić[4]:

• przez przeniesienie całego majątku spółki przejętej na przejmującą w zamian za akcje, które spółka przejmująca wydaje akcjonariuszom spółki przejętej;
  Taki typ połączenia nazywamy połączeniem przez przejęcie. Dokonuje się przejęcia majątku spółki likwidowanej przez spółkę przejmującą w zamian za akcje, które spółka przejmująca wydaje akcjonariuszom spółki likwidowanej.

• przez zawiązanie nowej spółki akcyjnej, na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek w zamian za akcje nowej spółki.
  Połączenie dokonywane jest w wyniku zawiązania nowej spółki, na którą przechodzi majątek likwidowanego towarzystwa w zamian za akcje, jakie uczestnicy likwidowanego towarzystwa uzyskują w spółce nowo utworzonej. Wskutek połączenia na mocy zgodnych uchwał walnych zgromadzeń łączących się PTE dochodzi do przejścia wszelkich praw i obowiązków majątkowych towarzystwa przejmowanego (a także innych obciążeń, o ile są zbywalne) na towarzystwo przejmujące[5].

Przejęcie zarządzania funduszem oraz połączenie towarzystw wymaga zezwolenia UNFE.

Fundusze emerytalne - prawa członka

 

Fundusze emerytalne gwarantować mają bezpieczeństwo składek. Każdy członek przystępując do II filaru ma prawo do[1]:

• swobodnego i wolnego wyboru funduszu[2];
  Nikt nie może zmuszać do przystąpienia do danego funduszu emerytalnego. Zabronione jest oferowanie dodatkowych materialnych korzyści materialnych z tytułu członkostwa. Można być uczestnikiem tylko jednego funduszu emerytalnego. Osoba ubezpieczona, opłacająca składkę na ubezpieczenie społeczne nie może spotkać się z odmową przyjęcia do funduszu emerytalnego.

• otrzymywania z funduszu pisemnych informacji;
  Członek funduszu ma prawo być informowany pisemnie i nie rzadziej niż co 12 miesięcy na temat[3]:

• ilości środków zgromadzonych na rachunku członka funduszu;

• daty i kwoty wpłat składek i wypłat transferowych do funduszu;

• kwoty opłat potrąconych ze składek;

• ilości jednostek rozrachunkowych zaliczonych na rachunek członka funduszu w okresie objętym informacją;

• wartości jednostki rozrachunkowej na początek i koniec ostatniego okresu rocznego i dwuletniego kończącego się odpowiednio w ostatnim dniu roboczym kwartału poprzedzającego kwartał, w którym sporządzono informację;

• wyników działalności lokacyjnej funduszu wyrażonej stopą zwrotu funduszu;

• średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich funduszy za ostatni dwuletni okres, podanej do publicznej wiadomości przez KNUiFE.

Prawo do w/w informacji wynika z faktu inwestowania przez fundusz składek przeznaczanych na wypłatę świadczeń, co daje ubezpieczonemu prawo do wiedzy o kwocie zgromadzonego kapitału i jego zyskowności.[4]

• zmiany funduszu;
  Raz podjęta decyzja o wyborze funduszu nie jest wyborem ostatecznym. Jeżeli wybrany fundusz emerytalny nie w pełni zadawala wymagania uczestnika, to istnieje możliwość przetransferowania swoich składek do innego, dowolnie wybranego funduszu. Jednak system nakłada obowiązek uiszczenia opłaty transferowej, jeżeli zmiana taka nastąpi przed upływem dwóch lat od daty przystąpienia do danego funduszu. Prawo do bezpłatnego opuszczenia funduszu nabywa się z chwilą przekroczenia dwuletniego stażu członkowskiego oraz w sytuacji połączenia funduszy lub przejęcia zarządzania funduszem przez inne towarzystwo emerytalne.

• uzyskania prospektu emisyjnego funduszu[5];
  Fundusz emerytalny ma obowiązek udostępnić ubezpieczonemu prospekt emisyjny na każde żądanie. Wgląd w prospekt emisyjny stanowiący wizytówkę funduszu powinien mieć miejsce przed podpisaniem umowy członkowskiej przez ubezpieczonego[6].

• dziedziczenia zgromadzonego kapitału;
  W przypadku śmierci ubezpieczonego, połowa środków z jego konta w funduszu zostaje przekazana małżonkowi na jego rachunek w funduszu. Druga część przysługuje osobie wskazanej wcześniej przez ubezpieczonego lub członkom jego rodziny.

• ochrony praw członka funduszu;
  Tym zakresem zajmuje się Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Wniesienie sprawy do sądu ubezpieczeń społecznych to druga droga dochodzenia swoich praw. W pozostałych sytuacjach zwrócić się można do rzecznika ubezpieczonych.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych

 

Kluczową jednostką funkcjonującą w otoczeniu II filaru jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Instytucja ta oprócz zadań określonych w Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, takich jak realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych czy prowadzenie prewencji rentowej zajmuje się obsługą II filaru[1]. Składki odprowadzane przez pracodawców od wynagrodzeń pracowników przekazywane są na konta ZUS.

Następnie instytucja ta rozdziela składki na poszczególne składowe. Część składki należna OFE powinna zostać przekazana przez ZUS w terminie 5 dni. Ponadto ZUS ma obowiązek prowadzić centralne rejestry: ubezpieczonych, płatników składek, członków OFE.

Integralną częścią zreformowanego ZUS jest działający w jego składzie Kompleksowy System Informatyczny. Odpowiada on za przetwarzanie dokumentów ubezpieczeniowych przekazywanych przez płatników. Dokumenty te mogą być przesyłane drogą teletransmisji, dostarczane osobiście lub drogą pocztową do jednostki ZUS. Zadaniem KSI jest wspomaganie procesów informacyjnych i decyzyjnych ZUS-u przez:

• identyfikację ubezpieczonych, płatników i świadczeniobiorców;

• ewidencję indywidualnych przebiegów ubezpieczenia;

• prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu ich zobowiązań ubezpieczeniowych;

• archiwizację dokumentacji ubezpieczeniowej.

Bank depozytariusz

 

Funkcję depozytariusza pełni bank krajowy w rozumieniu ustawy - Prawo bankowe, którego rolą jest przechowywanie aktywów powierzonych przez otwarty fundusz emerytalny. Związana jest z tym odpowiedzialność za szkody wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków[1]. Odpowiedzialności tej nie może ograniczyć umowa o przechowywanie aktywów funduszu. Umowę tę może rozwiązać fundusz lub depozytariusz w drodze wypowiedzenia, którego okres nie może być krótszy niż 6 miesięcy. Organ nadzoru powinien być powiadomiony o wypowiedzeniu umowy i jego przyczynach przez stronę wypowiadającą umowę.

Ponadto bank depozytariusz musi:

• posiadać fundusze własne w wysokości stanowiącej równowartość w złotych co najmniej 100.000.000 euro;

• nie posiadać żadnych związków kapitałowych z towarzystwem emerytalnym, podmiotami związanymi w stosunku do tego towarzystwa;

• nie zatrudniać ani nie posiadać w składzie władz statutowych członków zarządu, rady nadzorczej lub pracowników towarzystwa zarządzającego funduszem, którego aktywa przechowuje lub podmiotu związanego w stosunku do tego towarzystwa.

Depozytariusz w zakresie przechowywania aktywów funduszu zobowiązany jest do:

• prowadzenia rejestru aktywów funduszu zapisywanych na właściwych rachunkach oraz przechowywanych przez depozytariusza i inne podmioty uprawnione do tego na mocy odrębnych przepisów lub na podstawie umów zawieranych za zgodą depozytariusza;

• zapewnienia, aby wartość aktywów netto funduszu była ustalana w sposób pozwalający funduszowi na wycenę aktywów i obliczanie stopy zwrotu;

• zapewnienia, aby umowy obejmujące nabywanie i zbywanie aktywów funduszu były zgodne z przepisami prawa oraz statutem funduszu;

• wykonywania poleceń funduszu, chyba że są one sprzeczne z przepisami prawa lub statutem funduszu albo w ocenie depozytariusza zagrażają bezpieczeństwu aktywów funduszu;

• zapewnienia, aby aktywa funduszu były lokowane zgodnie z przepisami prawa oraz statutem funduszu;

• zapewnienia terminowego rozliczania umów dotyczących aktywów funduszu oraz umów z członkami funduszu;

• wykonywania poleceń likwidatora dotyczących likwidacji funduszu.

W wyniku powstania sporu pomiędzy towarzystwem emerytalnym a ubezpieczonymi depozytariusz jest obowiązany do występowania w imieniu członków funduszu z powództwem przeciwko towarzystwu z tytułu szkody spowodowanej niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem przez towarzystwo obowiązków w zakresie zarządzania funduszem i jego reprezentacji.

Instytucją kontrolną względem depozytariusza (oprócz Komisji Nadzoru) jest Narodowy Bank Polski. Ma on obowiązek w przypadku istotnego pogorszenia sytuacji finansowej banku pełniącego funkcję depozytariusza niezwłocznie informować organ nadzoru.[2]

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych

 

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych to spółka powołana przez:

• Skarb Państwa;

• Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie S.A.

Do jego głównych żądań należy rozliczanie wypłat transferowych między otwartymi funduszami. Ponadto w zakres jego kompetencji wchodzi przechowywanie i rejestracja papierów wartościowych będących w publicznym obrocie, obsługa realizacji zobowiązań remitentów wobec właścicieli papierów wartościowych, wystawianie świadectw depozytowych, organizacja i prowadzenie rozliczeń transakcji. [1]

Szczegółowy tryb dokonywania rozliczeń wypłat transferowych między otwartymi funduszami określa Krajowy Depozyt w regulaminie zatwierdzonym przez organ nadzoru. Regulamin ten podaje wysokość opłat uiszczanych przez OFE, a należnych Krajowemu Depozytowi, w związku z dokonaniem rozliczenia wypłat transferowych.

Krajowy Depozyt Papierów wartościowych może pełnić funkcję depozytariusza dla OFE o ile spełnia warunki wymagane dla depozytariusza[2].

Fundusz Gwarancyjny

 

Administratorem Funduszu Gwarancyjnego jest Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.[1]

Wpłaty dokonywane przez PTE z własnych środków stanowią przychód dla Funduszu Gwarancyjnego. Wpłaty te są określone procentowo i liczone od wartości aktywów netto otwartego funduszu zarządzanego przez to towarzystwo. Wpłaty muszą być jednakowe dla wszystkich otwartych funduszy.[2]

Środki kumulowane w Funduszu Gwarancyjnym są przeznaczane na wypłaty na rzecz otwartych funduszy, w sytuacji wystąpienia niedoboru. Wypłata taka jest dokonywana gdy środki na rachunku rezerwowym oraz własne środki powszechnego towarzystwa nie umożliwiają pokrycia niedoboru. Ponadto środki Funduszu Gwarancyjnego mogą być przeznaczane na pokrycie szkód zaistniałych nie z winy PTE i którym PTE nie mogło zapobiec .[3]

Agent Transferowy

 

Agent Transferowy to podmiot, któremu otwarty fundusz emerytalny zlecił prowadzenie rejestru członków funduszu. [1] Rejestr taki prowadzony ma być w formie elektronicznej i powinien zawierać informacje m.in. na temat: numeru rachunku członka w OFE, podstawowych danych identyfikacyjnych członka funduszu, kwot wpłat składek do funduszu i otrzymanych wypłat transferowych, przeliczenia wpłat i wypłat transferowych na jednostki rozrachunkowe, łącznej liczby jednostek rozrachunkowych znajdujących się na rachunku członka OFE czy kwoty opłat potrącanych od składki[2].

Zakłady emerytalne

 

Zasady działania zakładów emerytalnych nie zostały jeszcze uregulowane ustawą. Rząd przygotowuje jedynie projekty ustawy. Podstawowym zadaniem zakładów emerytalnych jest wypłata świadczeń z II filara. OFE po osiągnięciu uprawnień emerytalnych przez ubezpieczonego przekaże jego środki finansowe do zakładu. Ten będzie inwestował tak pozyskane fundusze na rynkach kapitałowych. Przewiduje się większą swobodę w polityce inwestycyjnej zakładów w porównaniu do OFE. Jeżeli w wyniku działalności inwestycyjnej lub innych czynników doszłoby do bankructwa zakładu, to zobowiązania zakładu przechodzą na skarb państwa. Emerytury wypłaci w tej sytuacji ZUS. Na wypłatę emerytur ZUS otrzyma środki z funduszu gwarantowanych świadczeń dożywotnich. Jeżeli środki z tego funduszu były niewystarczające lub nie zostałyby przekazane do ZUS, wtedy wypłatę świadczeń gwarantuje skarb państwa.[1]

EMERYTURY Z ZUS

 

Kto JEST UPRAWNIONY

Warunkiem nabycia prawa do świadczenia jest osiągnięcie wymaganego minimalnego wieku i stażu pracy. I tak dla osób:

• urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.

		Wiek	Okres składkowy i nieskładkowy
Podstawowy wiek emerytalny
	Kobiety	60 lat	20 lat
		Mężczyźni	65 lat	25 lat
Wcześniejsza emerytura
	Kobiety	55 lat	30 lat
	Kobiety z orzeczoną całkowitą niezdolnością do pracy	55 lat	20 lat
	Mężczyźni z orzeczoną całkowitą niezdolnością do pracy	60 lat	25lat
Emerytura o skróconym okresie składkowym i nieskładkowym
	Kobiety	60 lat	15 lat
	Mężczyźni	65 lat	20 lat

 

W przypadku emerytury o skróconym okresie składkowym i nieskładkowym o 5 lat należy liczyć się z brakiem gwarancji podwyższenia jej do wysokości najniższego świadczenia, gdy wyliczona wysokość emerytury będzie mniejsza niż najniższej emerytury.

Jeżeli ubezpieczony urodzony przed 1 stycznia 1949 r. pobiera rentę z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, w drodze do lub z pracy, bądź przyznanej z tytułu choroby zawodowej, to jest uprawniony do skorzystania z emerytury przed osiągnięciem wieku wymaganego dla podstawowej grupy ubezpieczonych, tj.:

 

		Wiek	Okres składkowy i nieskładkowy
Emerytura po okresie pobierania renty
	Kobiety	55 lat	20 lat
	Mężczyźni	60 lat	25 lat

 

W przypadku, m.in.: inwalidów wojennych i wojskowych, kombatantów, pracowników urzędów państwowych, pracowników samorządowych, żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianych w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu, nauczycieli akademickich, pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze istnieje możliwość wcześniejszego nabycia prawa do emerytury na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Bez względu na wiek mogą przejść na emeryturę (na zasadach określonych w odrębnych przepisach): nauczyciele urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., posłowie i senatorzy, którzy do dnia 31 grudnia 1997 r. spełnili warunki do przyznania świadczenia, tj. udowodnili okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 30 lat - dla kobiet i co najmniej 40 lat - dla mężczyzn oraz górnicy. Uprawnienia do emerytury nabywają też osoby bez względu na wiek, jeżeli opiekują się dzieckiem wymagającym stałej opieki. Powinny jednak do 31 grudnia 1998 r. spełnić warunki wymagane do uzyskania emerytury.

• urodzonych po 31 grudnia 1948 r.

Osoby te mogą przechodzić na emeryturę na ogólnych warunkach określonych dla grupy osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., w tym korzystać również z wcześniejszych emerytur. Możliwe jest to, o ile osoba uprawniona nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego oraz spełniła warunki do uzyskania emerytury na dotychczasowych warunkach do dnia 31 grudnia 2006 r. Ponadto wymagane jest, aby nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy wobec ubezpieczonego będącego pracownikiem.

Niespełnienie warunków wymaganych do uzyskania emerytury do dnia 31 grudnia 2006 r. umożliwia tej grupie ubezpieczonych, zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze skorzystanie z tzw. emerytur pomostowych.

Jeżeli jednak została podpisana umowa o członkostwo z funduszem emerytalnym lub nie spełnione zostały warunki do uzyskania emerytury na dotychczasowych warunkach do dnia 31 grudnia 2006 r., to do uzyskania prawa do emerytury wystarcza osiągnięcie wieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Brak jest wymogu posiadania minimalnego okresu ubezpieczenia. Dotyczy to w szczególności osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., ponieważ oni nabywać będą prawo do emerytury na nowych warunkach.

OKRESY SKŁADKOWE, NIESKŁADKOWE I UZUPEŁNIAJĄCE

Do obliczenia stażu ubezpieczeniowego bierze się pod uwagę:

• okresy składkowe - są nimi m.in.: okresy ubezpieczenia, opłacania składki na ubezpieczenie społeczne oraz np. zasadniczej służby wojskowej, działalności kombatanckiej, pracy przymusowej, internowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Szczegółowo wymienione są w art. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dokumentowane są m.in. przez: świadectwa pracy, wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, potwierdzenie ubezpieczenia przez ZUS, potwierdzenie opłacania składek, książeczkę wojskową lub zaświadczenie Wojskowej Komisji Uzupełnień, zaświadczenia wydawane przez Instytut Pamięci Narodowej lub Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, zaświadczenia i decyzje Urzędu Pracy, dokumenty wydawane przez inne podmioty oraz zeznania świadków.

• okresy nieskładkowe - są nimi m.in. okresy: pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecznego (chorobowego i opiekuńczego), świadczenia rehabilitacyjnego, okresu nauki w szkole wyższej, niewykonywania pracy na skutek represji politycznych, pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego. Szczegółowo wymienione są w art. 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dokumentowane są m.in. przez: zaświadczenia pracodawcy, decyzje ZUS, dyplomy ukończenia szkoły wyższej, zaświadczenia wystawione przez szkoły wyższe, zaświadczenia i decyzje Urzędu Pracy, dokumenty wydawane przez inne podmioty oraz zeznania świadków.

Uwaga!

Długość okresów nieskładkowych nie może przekraczać 1/3 z udowodnionych okresów składkowych. Gdy okresy składkowe i nieskładkowe zbiegają się w czasie, przyjmuje się do ustalenia prawa do świadczenia okres korzystniejszy dla ubezpieczonego.

• okresy uzupełniające - to okresy mogące zostać uwzględnione, jeżeli suma okresów składkowych i nieskładkowych nie wystarcza do uzyskania prawa do emerytury i traktuje się je jako okresy składkowe. Są nimi:

• okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki;

• przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukończeniu 16 roku życia;

• przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia.

Jeśli wymienione okresy uzupełniające zostały już uwzględnione do nabycia prawa do świadczenia z tytułu ubezpieczenia rolników, to nie mogą być już uwzględniane przy ustalaniu okresu wymaganego do przyznania emerytury z ZUS.

Przykład:

Ubezpieczony 65 letni mężczyzna złożył wniosek o przyznanie emerytury. Zdołał udokumentować 3 lata i 2 miesiące okresów składkowych oraz 19 lat i 6 miesięcy okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego.

W tym wypadku do wymaganego stażu ubezpieczeniowego zostanie zaliczony pełny udowodniony wymiar okresu składkowego, tj. 3 lata i 2 miesiące oraz 16 lat i 10 miesięcy okresów uzupełniających, do jakich zaliczana jest praca w gospodarstwie rolnym. W sumie daje to 20 lat stażu ubezpieczeniowego wymaganego dla uzyskania emerytury o skróconym okresie składkowym i nieskładkowym. Emerytura taka nie ma jednak gwarancji podwyższenia jej wysokości do kwoty najniższej emerytury.

Ustalone tak okresy od ukończenia 15 roku życia powinny zostać wpisane do kwestionariusza dotyczącego okresów składkowych i nieskładkowych, tj. do druku ZUS RP-6.

PODSTAWA WYMIARU Emerytury

Podstawę wymiaru emerytury stanowi ustalona przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne w okresie:

• kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę. Wybierając 10 kolejnych lat pamiętać trzeba, że muszą to być lata bezpośrednio następujące po sobie. Może to być niekorzystne dla osoby nie pozostającej w ubezpieczeniu w czasie niektórych lat, a wchodzących do tego okresu.
  Gdy osoba pobierała zasiłek przedemerytalny przez okres dłuższy niż 10 lat w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosiła wniosek o emeryturę, to przeciętna podstawa składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym nabyła prawo do tego zasiłku, stanowi podstawę wymiaru emerytury.

• 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.

Przykład:

Ubezpieczona w 2003 r. ukończy 60 lat. Ma 35 lat stażu pracy. Jak liczona będzie podstawa wymiaru emerytury z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych, poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę.

Jeżeli wniosek o emeryturę zostanie zgłoszony w 2003 r., to 10 kolejnych lat kalendarzowych ustala się od 1 stycznia 1983 r. do 31 grudnia 2002 r. Należy przy tym porównać wysokość osiągniętych zarobków z kwotą przeciętnego wynagrodzenia za dany rok. Pomoże to w wybraniu lat, w których osiągnięto najkorzystniejsze zarobki.

Do podstawy wymiaru wlicza się także kwoty przysługujące ubezpieczonemu w danym roku kalendarzowym:

• wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, wypłaconych na podstawie przepisów Kodeksu pracy

• kwoty zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, świadczenia wyrównawczego lub dodatku wyrównawczego

• wartość rekompensaty pieniężnej ustaloną zgodnie z pkt. 3 załącznika do ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent.

Kwoty pobranych zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy są również wliczane do podstawy wymiaru.

LICZYMY PODSTAWĘ WYMIARU EMERYTURY

Ubezpieczony we wniosku o przyznanie emerytury wybrał zarobki z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosił wniosek o emeryturę. Pierwszym krokiem jest obliczenie sumy kwot osiągniętego wynagrodzenia w danym roku kalendarzowym w okresie wybranych 10 lat kalendarzowych.

Następnie oblicza się stosunek każdej z tych sum kwot do rocznej kwoty przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy. Wynik wyrażony jest w procentach z dokładnością do setnych części. Wysokości kwot przeciętnego wynagrodzenia dla lat 1950-2002 niezbędnych do obliczenia podstawy wymiaru podana została w załączniku nr 1.

Dla powyższego przykładu:

Lata	Średnia płaca	Roczne zarobki ubezpieczonego	Procentowy wskaźnik wysokości podstawy (tj.: Roczne zarobki/Średnia płaca)
1993 r.	47 940 000,00	60 227 022,00	125,63%
1994 r.	63 936 000,00	76 723 200,00	120,00%
1995 r.	8 431,44	9 717,23	115,25%
1996 r.	10 476,00	13 468,99	128,57%
1997 r.	12 743,16	19 145,32	150,24%
1998 r.	14 873,00	20 117,22	135,26%
1999 r.	20 480,00	28 495,87	139,14%
2000 r.	23 085,72	32 809,43	142,12%
2001 r.	24 742,20	33 468,77	135,27%
2002 r.	25 598,52	35 661,30	139,31%

 

Mając procentowy wskaźnik wysokości podstawy oblicza się średnią arytmetyczną tych procentów.

Średnia arytmetyczna: 125,63% + 120,00% + 115,25% + 128,57% + 150,24% + 135,26% + 139,14% + 142,12% + 135,27% + 139,31% = 1330,79% : 10 = 133,08%

Uwaga!

Istnieje ograniczenie wysokości wskaźnika wysokości podstawy ustalone na poziomie 250 %.

Ostatnią czynnością jest pomnożenie wskaźnika wysokości podstawy wynoszącego w tym przykładzie 133,08 % przez kwotę bazową.

Podstawę wymiaru emerytury ustala się mnożąc indywidualny wskaźnik wynoszący w tym przykładzie 133,08% wymiaru przez obowiązującą kwotę bazową, tj.1862,62 zł (obowiązuje od marca 2003 r.). Podstawa wymiaru emerytury wynosi więc 2 478,77 zł.

Uwaga!

Obowiązującą zasadą jest stosowanie kwoty bazowej obowiązującej w dniu złożenia wniosku o emeryturę. Pamiętać trzeba, że jeżeli wniosek o emeryturę złożony zostanie przed terminem nabycia prawa do emerytury, to bierze się zawsze pod uwagę tę kwotę bazową, która obowiązuje w chwili powstania prawa do świadczenia, a nie w chwili złożenia wniosku.

LICZYMY WYSOKOŚĆ EMERYTURY

Przy obliczaniu wysokości emerytury bierzemy pod uwagę:

• 24% kwoty bazowej;

• po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy pełny rok okresów składkowych;

• po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy pełny rok okresów nieskładkowych.

Poszczególne okresy zatrudnienia, udowodnione przez ubezpieczonego są dodawane z uwzględnieniem lat, miesięcy i dni. Pamiętać należy, że, okres zatrudnienia niepełnego miesiąca wyraża się w dniach. Suma dni zamieniana jest na miesiące, a te na lata. Przeliczając przyjmuje się, że miesiąc ma 30 dni kalendarzowych. Zamieniając liczbę miesięcy w lata przyjmuje się pełne 12 miesięcy za jeden rok. Jeżeli w zaświadczeniu stwierdzającym okresy zatrudnienia podane są dniówki robocze, a nie okresy zatrudnienia, sumę dni zamienia się na miesiące, przyjmując za miesiąc 22 dni robocze, a za okresy przed dniem 1 stycznia 1981 r. - 25 dni roboczych.

Przykład

Osoba ubiegająca się o emeryturę wykazała łącznie 30 lat okresów składkowych oraz 5 lata okresów nieskładkowych. Staż tej osoby wynosi 35 lat. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru z 10 kolejnych lat kalendarzowych to 133,08%. Obliczona zgodnie z powyższym przykładem podstawa wymiaru do obliczenia emerytury wynosi 2478,77 zł.
Kalkulacja świadczenia emerytalnego:

24% x 1862,62 zł                                               = 447,03 zł
(360 mies. x 1,3%) : 12 mies. x 2478,77 zł         = 966,72 zł
(60 mies. x 0,7%) : 12 mies. x 2478,77 zł           =   86,76 zł

Po zsumowaniu wszystkich składników, tj. 447,03 zł + 966,72 zł + 86,76 zł, kwota emerytury wynosi 1500,51 zł miesięcznie.

Uwaga!

Jeżeli tak obliczona emerytura byłaby niższa od najniższej emerytury to ZUS zwiększyłby ją do kwoty najniższego świadczenia. Obecnie najniższa emerytura wynosi 552,63 zł.

CO POWINNI WIEDZIEĆ PRZYSZLI EMERYCI KONTYNUUJĄCY PRACĘ ZAWODOWĄ

Emeryt ma prawo uzyskiwać dochody poza dochodami z tytułu emerytury. Jeżeli wynoszą one od 70 % do 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, tj. od 1498,80 zł do 2783,40 zł świadczenie emerytalne ulega zmniejszeniu. Przekroczenie dodatkowego dochodu o kwotę ponad 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, tj. kwoty 2783,40 zł, powoduje całkowite zawieszenie wypłaty emerytury.

Nie wolno jednak zapomnieć o poinformowaniu ZUS o podjęciu zatrudnienia i wysokości osiąganego z tego tytułu dochodu.

Zasady zmniejszania i zawieszania świadczeń ze względu na wysokość osiąganego dochodu nie obowiązują w przypadku kobiet po ukończeniu 60 roku życia i mężczyzn po ukończeniu 65 roku życia.

Uwaga!

Świadczenie emerytalne ulega całkowitemu zawieszeniu, jeżeli ubezpieczony po nabyciu uprawnień emerytalnych kontynuuje pracę u dotychczasowego pracodawcy bez wcześniejszego rozwiązania stosunku pracy.

NIEZBĘDNE DOKUMENTY

Podstawą do rozpoczęcia przez ZUS postępowania w sprawie świadczenia emerytalnego jest poprawnie wypełniony wniosek dostępny w ZUS (ZUS RP-1). Wniosek emerytalny może zgłosić do ZUS sam ubezpieczony lub jego pełnomocnik. Wniosek musi zostać złożony do jednostki ZUS właściwej ze względu na miejsce zameldowania wnioskodawcy.

Ubezpieczony ubiegający się o emeryturę ma zagwarantowane prawo do wymagania od pracodawcy pomocy w gromadzeniu dokumentacji niezbędnej do przyznania świadczenia. Pracodawca nie może odmówić wydawania pracownikowi zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa do emerytury lub jej wysokości.

Wniosek o emeryturę przyjmują uspołecznione zakłady pracy od pracowników, a zakłady karne lub areszty śledcze od osób pozbawionych wolności. Wniosek o emeryturę powinien zostać dostarczony do ZUS za zgodą ubezpieczonego do 30 dni przed zamierzonym terminem przejścia na emeryturę. Natomiast od pracowników nie uspołecznionych zakładów pracy oraz od osób nie będących pracownikami wniosek o emeryturę przyjmują jednostki ZUS, właściwe ze względu na miejsce stałego pobytu wnioskodawcy.

Istnieje możliwość wycofania zgłoszonego przez siebie wniosku o emeryturę, jednak jedynie do dnia uprawomocnienia się decyzji, czyli w miesiąc od dnia jej doręczenia.

Do wniosku o emeryturę (ZUS RP-1) należy dodatkowo dołączyć:

• dokument stwierdzający datę urodzenia;

• kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (ZUS RP-6), w którym należy podać posiadane przez ubezpieczonego okresy składkowe i nieskładkowe na podstawie posiadanych dokumentów potwierdzających istnienie tych okresów;

• dokumenty potwierdzające istnienie okresów składkowych i nieskładkowych wydawane przez zakłady pracy i inne uprawnione do tego instytucje i organizacje (np.: świadectwa pracy, wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej, książeczka wojskowa, dyplomy ukończenia szkół);

• zaświadczenie o wynagrodzeniu w kolejnych latach pracy (ZUS RP-7) wydawane tylko przez pracodawcę. Powinno ono być pobrane od każdego z pracodawców. Innym dokumentem może być legitymacja ubezpieczeniowa z wpisami o okresach zatrudnienia i osiąganych wynagrodzeniach.

W przypadku gdy przyznanie emerytury uzależnione jest od zaliczenia do grupy inwalidzkiej, niezbędne jest dołączenie zaświadczenia o istnieniu inwalidztwa.

Uwaga!

Pamiętać należy, że wszystkie dokumenty dołączane do wniosku o emeryturę muszą być oryginalne.

UZYSKANIE DECYZJI

Decyzja o prawie do emerytury lub jej wysokości po raz pierwszy ZUS powinien wydać w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji.

Wypłata emerytury następuje niezwłocznie po wydaniu decyzji, o ile ustalone zostało prawo do świadczenia oraz jego wysokość w wyniku decyzji ZUS.

Po wydaniu decyzji ZUS wypłaca emeryturę w najbliższym terminie płatności. Jednak, jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji, a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni, wypłata następuje w następnym terminie płatności.

POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE

Odwołanie od decyzji emerytalnej może zostać wniesione przez ubezpieczonego w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji. Odwołanie wnosi się do okręgowego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych za pośrednictwem ZUS.

RENTA RODZINNA

 

KTO JEST UPRAWNIONY

Uprawnionymi osobami są dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, jak również przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej. Renta przysługuje także małżonkowi (wdowie lub wdowcowi), rodzicom, w tym również ojczymowi i macosze oraz osobom przysposabiającym.

Świadczenie to przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. W razie śmierci osoby pobierającej zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne renta przysługuje uprawnionym członkom rodziny także wówczas, gdy osoba, po której przysługuje renta, zmarła po upływie 18 miesięcy od ustania okresów uprawniających do uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

ZASADY NABYWANIA PRAWA DO RENTY

Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej do ukończenia 16 lat lub do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Wiek dziecka nie ma znaczenia, jeżeli stało się ono całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy przed 16 rokiem życia lub w czasie nauki w szkole przed osiągnięciem 25 roku życia.

Wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają warunki określone dla dzieci własnych, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobionych. Dodatkowym warunkiem jest, aby zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku. Ponadto nie mogą mieć już przyznanej renty po zmarłych rodzicach. W przypadku, gdy rodzice żyją, nie mogą zapewnić im utrzymania lub zmarły lub jego małżonek był opiekunem tych dzieci ustanowionym przez sąd.

Wdowa lub wdowiec nabywa prawo do renty rodzinnej po zmarłym współmałżonku, jeżeli w chwili śmierci współmałżonka osiągnie wiek 50 lat lub ma orzeczoną niezdolność do pracy. Współmałżonek może otrzymać rentę po zmarłym, gdy wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłej osobie, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - do 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Gdy uprawniony spełnia któryś z wymienionych wyżej ogólnych warunków dla wdowy lub wdowca, a jednocześnie do dnia śmierci zmarłego nie pozostaje z nim we wspólności małżeńskiej (w tym również po rozwodzie) i ma w dniu jego śmierci prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową, to również nabywa prawo do renty po zmarłym.

Gdy wdowa lub wdowiec nabywa prawo do renty, jeżeli osiągnie wiek 50 lat lub stanie się niezdolnym do pracy po śmierci współmałżonka w okresie nie dłuższym niż 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania, co najmniej jednego z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole do 18 lat życia lub sprawowania pieczy nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej;

Ponadto jedynie w przypadku wdowy nie spełniającej warunków do renty rodzinnej i nie mającej niezbędnych źródeł utrzymania istnieje możliwość nabycia prawa do okresowej renty rodzinnej przez okres jednego roku od chwili śmierci męża albo w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża.

Rodzice (również ojczym i macocha) oraz osoby przysposabiające nabywają prawo do renty rodzinnej po zmarłym dziecku, jeżeli zmarły bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania lub spełniają warunki określone dla wdowy i wdowca.

PODSTAWA WYMIARU RENTY

Naliczając kwotę renty nie oblicza się jej podstawy wymiaru. Wynika to z założenia, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. Z tego względu za podstawę wymiaru renty rodzinnej przyjmuje się podstawę wymiaru emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy jaka przysługiwałaby zmarłemu. Do podstawy wymiaru przyjmuje się przeciętną podstawę wymiaru składki:

• z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych;

• wybranych z 20 lat kalendarzowych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu;

• podstawy wymiaru składek z okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu.

Do ustalenia wymiaru renty rodzinnej może zostać przyjęta również podstawa wymiaru emerytury lub renty zmarłego.

Pozostałe czynności zmierzające do ustalenia wysokości renty rodzinnej, w tym również ustalania okresów składkowych i nieskładkowych, są jednakowe jak w przypadku świadczenia emerytalnego.

WYSOKOŚĆ RENTY

Najniższa renta rodzinna wynosi 552,63 zł

Renta rodzinna wynosi:

• dla jednej osoby uprawnionej 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;

• dla dwóch osób uprawnionych 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;

• dla trzech lub więcej osób uprawnionych 95% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu.

Uwaga!

Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest sierota zupełna, przysługuje jej dodatek dla sierot zupełnych. Wynosi on obecnie 266,33 zł.

ZASADY PODZIAŁU

Wszystkim z uprawnionych członków rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna i podlega podziałowi na równe części między nich.

NIEZBĘDNE DOKUMENTY

Wniosek o przyznanie renty rodzinnej składany jest do ZUS na druku RP-2. Wypełnienie wniosku wymaga podania m.in.: danych osobowych osoby zmarłej i osób ubiegających się o świadczenie, okresu z jakiego liczona będzie podstawa wymiaru świadczenia.

Osoba ubiegająca się o przyznanie renty rodzinnej powinna przedstawić dokumenty stwierdzające:

• datę urodzenia osoby ubiegającej się o świadczenie;

• stopień pokrewieństwa (powinowactwa) ze zmarłym;

• datę urodzenia i datę zgonu zmarłego;

• posiadanie okresów składkowych i nieskładkowych przez zmarłego. Dokumenty te wydawane są przez pracodawców lub uprawnione do tego instytucje. Są to np.: świadectwa pracy, wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej, książeczka wojskowa, dyplomy ukończenia szkół. Okresy ich trwania udokumentowane tymi dowodami wpisywane są w kwestionariuszu dotyczącym okresów składkowych i nieskładkowych ZUS RP-6;

• kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS RP-6), w którym należy podać posiadane przez zmarłego okresy składkowe i nieskładkowe na podstawie posiadanych dokumentów potwierdzających istnienie tych okresów;

• okres zatrudnienia i osiągane zarobki zmarłego w wybranych latach ubezpieczenia stanowiące podstawę wymiaru renty i wystawione na druku RP-7. Pamiętać trzeba, że zakłady pracy nie mogą żądać opłat za wydanie druku. Pracodawcy są zobowiązani do wydawania bezpłatnie ubiegającym się o świadczenie lub organom rentowym zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa lub wysokości świadczenia;

• istnienie inwalidztwa, jeżeli przyznanie renty jest uzależnione od zaliczenia do stopnia niepełnosprawności (druk ZUS N-14).

Uwaga!

Zwolnione z opłat są wyciągi z akt stanu cywilnego, zaświadczenia wydawane w celu ustalenia uprawnień do świadczeń oraz pisma o wydanie tych dokumentów. Ponadto osoby ubiegające się o świadczenie są zwolnione od wszelkich opłat w sprawach dotyczących przyznania świadczenia.

INNE DOKUMENTY WYMAGANE DO RENTY RODZINNEJ

W przypadku ubiegania się o rentę rodzinną po małżonku osoba uprawniona powinna także przedstawić oświadczenie o istnieniu wspólności małżeńskiej oraz datę zawarcia związku małżeńskiego. Jeżeli małżonek miał udokumentowane prawo do alimentów i w chwili śmierci małżonka nie istniała wspólność małżeńska, a ubiega się o rentę po zmarłym współmałżonku, to powinien przedstawić stwierdzające to dokumenty. Należy również udokumentować wymiar czasu pracy osoby ubiegającej się o rentę rodzinną.

W przypadku ubiegania się o rentę dzieci własnych, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobionych ubiegających się o rentę rodzinną powinny zostać przedstawione także dokumenty stwierdzające: fakt uczęszczania do szkoły, jeżeli uprawnione do renty dziecko ukończyło 16 lat oraz ewentualne istnienie inwalidztwa, jeżeli przyznanie renty jest uzależnione od posiadania stopnia niepełnosprawności. Wymagane jest też oświadczenie o korzystaniu przez ubiegającego się o rentę z funduszy publicznych i zatrudnieniu w pełnym wymiarze czasu pracy.

W przypadku ubiegania się o rentę rodzinną dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie, (tj.: wnuków, rodzeństwa i innych dzieci ubiegających się o przyznanie renty rodzinnej) należy dodatkowo dołączyć oświadczenia potwierdzające, że zostały wzięte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika, emeryta lub rencisty, chyba że śmierć była następstwem wypadku oraz że nie mają prawa do renty po rodzicach, a gdy rodzice żyją - nie mogą zapewnić im utrzymania, albo że pracownik, emeryt lub rencista był opiekunem ustanowionym przez sąd.

W przypadku rodziców ubiegających się o rentę rodzinną wymagane jest także: dołączenie oświadczenia o bezpośrednim przyczynianiu się osoby, po której ma być przyznana renta do utrzymania rodziców oraz o ich niezatrudnieniu w pełnym wymiarze czasu pracy.

RENTA Z TYTUŁU NIEZDOLNOŚCI DO PRACY  

 

KTO JEST UPRAWNIONY

Ze świadczenia tego może skorzystać osoba, która spełni łącznie następujące warunki:

• jest niezdolna do pracy w stopniu całkowitym lub częściowym. Orzeczenie takie uprawniony jest wydać lekarz orzecznik ZUS.

• ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy wynoszący: 
  1 rok - jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat, 
  2 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat, 
  3 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat, 
  4 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat, 
  5 lat - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat. Wspomniany okres 5 lat powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy.

• niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 w Ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tj. np.: okresach ubezpieczenia, zatrudnienia, pobierania zasiłku chorobowego albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
  Wymóg ten zniesiony zostaje z dniem 1 października 2003 r. wobec osób całkowicie niezdolnych do pracy. Muszą one udowodnić okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny. W przypadku uprawnionych, którym już odmówiono prawa do renty z powodu powstania niezdolności do pracy po upływie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia oraz uprawnieni, którzy nie składali dotychczas wniosku o rentę, mogą to uczynić na nowych zasadach od 1 października. 2003 r.

Zatem osoby legitymujące się orzeczeniem lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych stwierdzającym całkowitą niezdolność do pracy oraz co najmniej 20-letnim okresem składkowym i nieskładkowym dla kobiet i co najmniej 25-letnim okresem dla mężczyzn uzyskają rentę z tytułu niezdolności do pracy nawet wówczas, gdy niezdolność do pracy powstała po okresie dłuższym niż 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia.

Uwaga!

W przypadku powstania niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem ubezpieczonego w drodze do lub z pracy nie jest wymagane posiadanie pełnego okresu składkowego i nieskładkowego.

W przypadku braku wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego ubezpieczony nabywa prawo do renty, jeżeli został on zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał bez przerwy lub z przerwami nie przekraczającymi 6 miesięcy okresy składkowe i nieskładkowe.

Osobie spełniającej powyższe warunki przysługuje renta stała - jeżeli niezdolność do pracy jest trwała lub renta okresowa - jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa i przysługuje w okresie wskazanym przez ZUS.

OKRESY SKŁADKOWE, NIESKŁADKOWE I UZUPEŁNIAJĄCE

Podczas obliczania długości stażu ubezpieczeniowego brane są pod uwagę okresy składkowe i nieskładkowe, kwalifikowane tak jak w przypadku świadczenia emerytalnego, a więc:

• okresy kładkowe - są nimi m.in.: okresy ubezpieczenia, opłacania składki na ubezpieczenie społeczne oraz np. zasadniczej służby wojskowej, działalności kombatanckiej, pracy przymusowej, internowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Szczegółowo wymienione są w art. 6 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dokumentowane są m.in. przez: świadectwa pracy, wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, potwierdzenie ubezpieczenia przez ZUS, potwierdzenie opłacania składek, książeczkę wojskową lub zaświadczenie Wojskowej Komisji Uzupełnień, zaświadczenia wydawane przez Instytut Pamięci Narodowej lub Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, zaświadczenia Urzędu Pracy, dokumenty wydawane przez inne podmioty oraz zeznania świadków.

• okresy nieskładkowe - są nimi m.in. okresy: pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecznego (chorobowego i opiekuńczego), świadczenia rehabilitacyjnego, okresu nauki w szkole wyższej, niewykonywania pracy na skutek represji politycznych, pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego. Szczegółowo wymienione są w art. 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dokumentowane są m.in. przez: zaświadczenia pracodawcy, decyzje ZUS, dyplomy ukończenia szkoły wyższej, zaświadczenia wystawione przez szkoły wyższe, zaświadczenia i decyzje Urzędu Pracy, dokumenty wydawane przez inne podmioty oraz zeznania świadków.

Uwaga!

Długość okresów nieskładkowych nie może przekraczać 1/3 z udowodnionych okresów składkowych. Gdy okresy składkowe i nieskładkowe zbiegają się w czasie, przyjmuje się do ustalenia prawa do świadczenia okres korzystniejszy dla ubezpieczonego.

W stosunku do okresów uzupełniających przy świadczeniu rentowym z tytułu niezdolności do pracy zalicza się okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki przewidziane w odrębnych przepisach.

Okresy uzupełniające traktowane są jako okresy składkowe i mogą być liczone, o ile okresy składkowe i nieskładkowe są krótsze od okresu wymaganego do przyznania renty. Ponadto jeżeli okres ubezpieczenia społecznego rolników został już uwzględniony do nabycia prawa do świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników, to nie może być uwzględniony przy ustalaniu okresu wymaganego do przyznania renty z ZUS.

Dane te powinny zostać wpisane do kwestionariusza dotyczącego okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS RP-6).

PODSTAWA WYMIARU RENTY

Podstawę wymiaru renty stanowi ustalona przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, analogiczne jak dla świadczenia emerytalnego, tj.:

• okres kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o rentę. Wybierając 10 kolejnych lat pamiętać trzeba, że muszą to być lata bezpośrednio następujące po sobie. Może to być niekorzystne dla osoby niepozostającej w ubezpieczeniu w czasie niektórych lat, a wchodzących do tego okresu.

• 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.

W stosunku do świadczenia emerytalnego różnicą jest możliwość przyjęcia podstawy wymiaru za okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu, jeżeli nie można jej obliczyć z uwagi na krótki staż ubezpieczeniowy.

Uwaga!

Nie ustala się podstawy wymiaru, jeżeli ubezpieczony pozostawał w ubezpieczeniu krócej niż 1 rok kalendarzowy.

Warto wiedzieć, że do podstawy wymiaru renty wchodzą poza zasadniczym wynagrodzeniem także pobrane przez pracownika zasiłki: chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze, wyrównawcze oraz świadczenia rehabilitacyjne i wyrównawcze. Doliczane są też kwoty pobranych wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy wynikających z Kodeksu Pracy, dodatków wyrównawczych, rekompensat z tytułu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent. Kwoty pobranych zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy są również wliczane do podstawy wymiaru.

WYSOKOŚĆ ŚWIADCZENIA

Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi:

• 24% kwoty bazowej;

• po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych;

• po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych;

• po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat;

Dla osoby częściowo niezdolnej do pracy renta wynosi 75% renty osoby całkowicie niezdolnej do pracy.

Najniższe świadczenia rentowe wynoszą:

• 552,63 zł - renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy;

• 425,09 zł - renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy;

• 663,16 zł - renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem;

• 510,11 zł - renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem.

CO POWINNI WIEDZIEĆ PRZYSZLI RENCIŚCI KONTYNUUJĄCY PRACĘ ZAWODOWĄ

Rencista ma prawo uzyskiwać dochody poza dochodami z tytułu renty. Jeżeli wynoszą one od 70 % do 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, tj. od 1.498,80 zł do 2.783,40 zł świadczenie ulega zmniejszeniu. Przekroczenie dodatkowego dochodu o kwotę ponad 130 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, tj. kwoty 2.783,40 zł, powoduje całkowite zawieszenie wypłaty renty.

Zasady zmniejszania i zawieszania świadczeń ze względu na wysokość osiąganego dochodu nie obowiązują w przypadku rencistów pobierających świadczenie z tytułu niezdolności do pracy w związku z: działaniami wojennymi, służbą wojskową, wypadkiem przy pracy, w drodze do i z pracy, chorobą zawodową. Nie mają zastosowania także wobec kobiet po ukończeniu 60 roku życia i mężczyzn po ukończeniu 65 roku życia.

NIEZBĘDNE DOKUMENTY

Ubiegając się o rentę z tytułu niezdolności do pracy należy dostarczyć do ZUS wypełniony druk RP-1 (ten sam jak w przypadku emerytury). Należy ponadto dołączyć do niego:

• dokument stwierdzający datę urodzenia;

• kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS RP-6), w którym należy podać posiadane przez ubezpieczonego okresy składkowe i nieskładkowe na podstawie posiadanych dokumentów potwierdzających istnienie tych okresów;

• zaświadczenie o stanie zdrowia dla celów świadczeń z ubezpieczenia społecznego wydane przez lekarza prowadzącego leczenie (druk ZUS N-9) oraz wyniki badań i wnioski lekarskie potwierdzające rozpoznanie choroby;

• druk ZUS N-10 wywiad zawodowy. Jest to forma ankiety o warunkach panujących na stanowisku pracy ubezpieczonego. Wypełnia go za pracownika ostatni zakład pracy;

• dokumenty potwierdzające istnienie okresów składkowych i nieskładkowych wydawane przez zakłady pracy i inne uprawnione do tego instytucje i organizacje (np.: świadectwa pracy, wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej, książeczka wojskowa, dyplomy ukończenia szkół). Pamiętać trzeba o dołączeniu dokumentów jedynie oryginalnych, np.: wykluczone są kserokopie;

• zaświadczenie o wynagrodzeniu w kolejnych latach pracy (ZUS RP-7) wydawane tylko przez pracodawcę. Powinno ono być pobrane od każdego z pracodawców. Innym dokumentem może być legitymacja ubezpieczeniowa z wpisami o okresach zatrudnienia i osiąganych wynagrodzeniach.

ZASIŁEK MACIERZYŃSKI

KTO JEST UPRAWNIONY

Starania o zasiłek macierzyński można rozpocząć, o ile w okresie ubezpieczenia chorobowego lub urlopu wychowawczego spełniony został jeden z warunków, tj. ubezpieczona: urodziła dziecko, przyjęła dziecko w wieku do 1 roku na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia lub przyjęła dziecko w wieku do 1 roku na wychowanie w ramach rodziny zastępczej.

Ubezpieczony również może uzyskać prawo do zasiłku macierzyńskiego po spełnieniu warunków jak w przypadku ubezpieczonej, gdy: przyjmie dziecko w wieku do 1 roku na wychowanie i wystąpi do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia lub przyjmie dziecko takie w ramach rodziny zastępczej.

Zasiłek przysługuje za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego, która przypada po porodzie, jeżeli prawo do zasiłku powstało w okresie urlopu wychowawczego.

Poza wymienionymi sytuacjami przysługuje również:

• w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży: wskutek ogłoszenia upadłości czy likwidacji pracodawcy lub z naruszeniem przepisów prawa stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu;

• ubezpieczonej zatrudnionej na podstawie umowy o pracę na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, gdy umowa o pracę została przedłużona do dnia porodu;

• ubezpieczonemu - ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, jeżeli przerwą zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka.

OKRES ZASIŁKOWY

Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres urlopu macierzyńskiego, czyli przez:

• 16 tygodni (112 dni) - przy pierwszym porodzie;

• 18 tygodni (126 dni) - przy drugim i każdym następnym porodzie;

• 26 tygodni (182 dni) - gdy urodziło się więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie.

MOŻLIWOŚĆ SKRÓCENIA CZASU POBIERANIA ZASIŁKU PRZEZ UBEZPIECZONĄ

Istnieje możliwość skrócenia okresu pobierania zasiłku na wniosek ubezpieczonej po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 14 tygodni. Pozostała część zasiłku przysługuje ubezpieczonemu-ojcu dziecka. Ubezpieczony musi jednak uzyskać prawo do urlopu macierzyńskiego lub przerwać działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

WYSOKOŚĆ ŚWIADCZENIA

Zasiłek macierzyński wynosi 100% wynagrodzenia lub przychodu stanowiącego podstawę jego wymiaru.

NIEZBĘDNE DOKUMENTY

Głównym dokumentem niezbędnym do wypłaty zasiłku jest zaświadczenie lekarskie o przewidywanej dacie porodu lub skrócony odpis aktu urodzenia dziecka. Od 9 września 2003 r. może nim być również oświadczenie matki dziecka o urodzeniu pierwszego lub kolejnego dziecka. W przypadku wypłaty zasiłku przez ZUS wymagane jest ponadto zaświadczenie pracodawcy o okresie udzielonego urlopu macierzyńskiego.

SYTUACJE SZCZEGÓLNE

Poza dokumentami wymienionymi powyżej istnieje konieczność przedstawienia innych dowodów w sytuacjach szczególnych.

Dokumentami potrzebnymi do przyznania zasiłku po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, w przypadku ustania ubezpieczenia w okresie ciąży z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, są: zaświadczenie lekarskie stwierdzające stan ciąży w okresie zatrudnienia oraz świadectwo pracy lub inny dokument potwierdzający rozwiązanie stosunku pracy z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.

Po ustaniu ubezpieczenia chorobowego w wyniku rozwiązania stosunku pracy z naruszeniem przepisów prawa potrzebnym dokumentem do przyznania zasiłku jest prawomocne orzeczenie sądu o rozwiązaniu stosunku pracy z naruszeniem przepisów prawa. Ponadto przedstawić należy wspomniane już wyżej zaświadczenie lekarskie stwierdzające stan ciąży w okresie zatrudnienia.

Po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, gdy umowa o pracę została przedłużona do dnia porodu, wymagane jest świadectwo pracy. Można przedstawić również inny dokument stwierdzający rodzaj zawartej umowy o pracę i datę rozwiązania stosunku pracy.

Przyznanie zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie następuje na podstawie oświadczenia o dacie przyjęcia dziecka na wychowanie oraz zaświadczenia sądu opiekuńczego o wystąpieniu do sądu o przysposobienie dziecka lub przyjęcie dziecka na wychowanie w ramach rodziny zastępczej i zawierającego informację o dacie urodzenia dziecka.

Gdy powodem rozwiązania umowy o pracę z pracownicą będącą w ciąży jest ogłoszenie upadłości lub likwidacja pracodawcy i brak innych ofert pracy dla ubezpieczonej, to przyznanie zasiłku następuje na podstawie zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego stan ciąży w okresie zatrudnienia. Przedkłada się też świadectwo pracy lub inny dokument potwierdzający rozwiązanie stosunku pracy z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. Brak innych ofert pracy dokumentuje się zaświadczeniem powiatowego urzędu pracy o braku propozycji innego zatrudnienia.

Jeżeli ojciec dziecka chce ubiegać się o przyznanie zasiłku macierzyńskiego, w przypadku skrócenia przez matkę dziecka okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego, to powinien przedstawić zaświadczenie o okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego przez matkę dziecka oraz o okresie przysługującego jej zasiłku macierzyńskiego, wystawione przez płatnika zasiłku, a także w przypadku: ubezpieczonego będącego pracownikiem - zaświadczenie pracodawcy o okresie udzielonego urlopu macierzyńskiego, ubezpieczonego prowadzącego działalność pozarolniczą - oświadczenie ojca dziecka o przerwaniu działalności gospodarczej, a dla pozostałych ubezpieczonych - zaświadczenie o przerwaniu działalności zarobkowej.

Dowodem do przyznania zasiłku macierzyńskiego ubezpieczonemu-ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka są zaświadczenia jak dla przypadku omówionego powyżej. W przypadku porzucenia dziecka przez ubezpieczoną matkę dziecka niezbędne jest oświadczenie o porzuceniu dziecka.

ZASIŁEK OPIEKUŃCZY

 

KTO JEST UPRAWNIONY

Zasiłek opiekuńczy przysługuje osobie ubezpieczonej, która jest zwolniona od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad: zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8, chorym dzieckiem w wieku do lat 14 lub innym chorym członkiem rodziny. Opieka nad zdrowym dzieckiem do 8 lat powinna wynikać z:

• nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza;

• porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki;

• pobytu małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej.

Osoba ubezpieczona powinna ponadto obowiązkowo podlegać ubezpieczeniu chorobowemu.

Dziećmi, nad którymi może być sprawowana opieka, są: dzieci własne ubezpieczonego lub jego małżonka oraz dzieci przysposobione, a także dzieci obce przyjęte na wychowanie i utrzymanie. Do innych członków rodziny, nad którymi ubezpieczony może sprawować opiekę, zalicza się: małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat - jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki.

Prawo do zasiłku przysługuje na równi matce i ojcu dziecka, a zasiłek wypłaca się tylko jednemu z rodziców, temu który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres.

OKRES ZASIŁKOWY

Zasiłek opiekuńczy przysługuje w całkowitej długości:

• 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dzieckiem do lat 8 i chorym dzieckiem do lat 14;

• 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad dzieckiem w wieku ponad 14 lat lub innymi chorymi członkami rodziny.

Uwaga!

Czas pobierania zasiłku nie może łącznie przekroczyć 60 dni w roku kalendarzowym.

KTO JEST WYŁĄCZONY Z PRAWA DO ZASIŁKU

Wyłączonymi z prawa do zasiłku są ci, którzy na postawie przepisów o wynagrodzeniu zachowują prawo do wynagrodzenia. Zasiłek nie przysługuje również za okresy niezdolności do pracy przypadające w czasie urlopu bezpłatnego lub wychowawczego oraz tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.

Jeżeli we wspólnym gospodarstwie domowym poza ubezpieczonym są inni członkowie rodziny mogący sprawować opiekę nad dzieckiem lub chorym członkiem rodziny, to zasiłek nie przysługuje.

Wyjątkową sytuacją jest sprawowanie opieki nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat, gdy są inni członkowie rodziny mogący zapewnić opiekę. W tym przypadku zasiłek przysługuje.

WYSOKOŚĆ ŚWIADCZENIA

Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 80% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku.

NIEZBĘDNE DOKUMENTY

Podstawowym dokumentem stanowiącym podstawę do wypłaty zasiłku opiekuńczego z tytułu sprawowania opieki nad chorym dzieckiem do 14 lat lub chorym członkiem rodziny jest zaświadczenie lekarskie wystawione na formularzu ZUS ZLA. Ubezpieczony występujący o wypłatę zasiłku składa również wniosek o uzyskanie tego zasiłku na druku ZUS Z-15.

Ponadto w przypadku konieczności sprawowania osobistej opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 w razie nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do którego dziecko uczęszcza, dokumentem wymaganym załączanym do wniosku jest oświadczenie ubezpieczonego. Decyzja właściwego inspektora sanitarnego stanowi dowód izolacji dziecka z powodu podejrzenia o nosicielstwo zarazków choroby zakaźnej. Natomiast dowodem do przyznania tego zasiłku w przypadku porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli okoliczności te uniemożliwiają mu sprawowanie opieki lub pobytu małżonka, stale opiekującego się takim dzieckiem, w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej jest zaświadczenie wystawione przez lekarza na zwykłym druku.

---