..::97 i 98::..
WALORY KRAJOZNAWCZE O CHARAKTERZE PRZYRODNICZYM I KULTUROWYM - PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA
Walory Krajoznawcze - ogólna charakterystyka
Za walor turystyczny o treści krajoznawczej, zwany dalej walorem krajoznawczym, uważa się obiekt materialny lub przejaw kultury duchowej stanowiący przedmiot zainteresowania turystów. Może to być forma przyrodnicza pochodzenia naturalnego bądź antropogenicznego będącym wynikiem działalności człowieka.
Podstawowym warunkiem uznania obiektu (zjawiska) za walor turystyczny oprócz posiadania cech budzących zainteresowanie turystów, jest jego czytelność w krajobrazie, pozwalająca na percepcję zmysłową. Na przykład, za walor krajoznawczy uznaje się interesujące, erozyjne ukształtowanie formy skalnej na powierzchni ziemi, natomiast waloru krajoznawczego nie przedstawia skała ukryta pod powierzchnią ziemi, chyba że w skale występuje ciekawa i udostępniona do zwiedzania jaskinia. Obiektem turystycznym są wydmy ruchome gdzie obserwować można czynne procesy eoliczne, a nie są nim starsze utwory wydmowe, ustabilizowane i porośnięte lasem. Nie ma przy tym większego znaczenia rodzaj materiału, z jakiego zbudowany jest obiekt, lecz sposób jego występowania tworzący niecodzienne, atrakcyjne krajobrazowo formy. Podobnie w przypadku elementów antropogenicznych walor krajoznawczy mają wykopaliska archeologiczne zagospodarowane i przystosowane do zwiedzania tzw. rezerwaty archeologiczne, a nie ma waloru turystycznego wiele stanowisk archeologicznych, co do których istnieje informacja w literaturze naukowej o fakcie występowania przedmiotów dawnej kultury materialnej, jeśli one same są niedostępne, a teren nie jest zagospodarowany turystycznie. W sferze działalności niematerialnej walor krajoznawczy zawiera się np. w przejawach folkloru, czytelnego w postaci ekspozycji plastycznej lub imprezy folklorystycznej, a nie występuje w przypadku ludowej twórczości literackiej. (T.Lijewski, B.Mikułowski, J.Wyrzykowski, 2002).
Walory krajoznawcze podzielono na dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej zaliczono obiekty pochodzenia naturalnego, stanowiące walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego, do drugiej obiekty antropogeniczne, które określić można jako walory krajoznawcze środowiska kulturowego
Walory Przyrodnicze
Podstawowym kryterium zaliczania obiektów krajoznawczych do działu walorów przyrodniczych jest ich genetyczny związek ze środowiskiem przyrodniczym (T.Lijewski, B.Mikułowski, J.Wyrzykowski, 2002).
1. Osobliwości flory i fauny.
Zaliczyć można tutaj: pomnikowe drzewa o wyjątkowych rozmiarach i wieku oraz rezerwaty pokazowe zwierząt rzadkich i zgrupowanych (np. żubrów). [przykład: Ścisły rezerwat leśny, i pokazowy Żubrów i Tarpanów - Białowieża; Dąb Bartek - Bartków]
2. Skałki i grupy skał.
Skałki są wychodniami utworów ukrytych pod powierzchnią ziemi, które w procesie erozji zostały odsłonięte i wymodelowane, tworząc interesujące i niecodzienne obiekty przyrodnicze. Utworzone są najczęściej ze skał osadowych - piaskowce i wapienie. [przykład: Maczuga Herkulesa - Pieskowa Skała; Szczeliniec Wielki i Mały - Karłów(dolnośląskie)]
3. wąwozy, doliny i przełomy rzeczne.
Wąwozy, doliny i przełomy rzeczne, są w krajobrazie górskim i wyżynnym oraz morenowych wzniesieniach pojezierzy bardzo interesujące i zaznaczają się atrakcyjnie widokowymi formami erozyjnymi powierzchni ziemi. [przykład: Przełom Dunajca - Sromowce Wyżne; Dolina Prądnika - Ojców]
4. wodospady, źródła i wywierzyska.
Zaliczone tu walory krajoznawcze dotyczą zjawisk przyrodniczych związanych z wodami, przy czym najatrakcyjniejsze krajobrazowo są wodospady. Źródła i wywierzyska (źródła krasowe podziemnych żył wodnych) natomiast w większym stopniu mają wartość dydaktyczno-poznawczą niż widokową. [przykład: Wielka Siklawa - Tatry; Wodospad Kamieńczyk, Szklarski - Szklarska Poręba]
5. jaskinie i groty.
Jaskiniami są naturalne wnętrza utworzone przeważnie w skałach wapiennych lub gipsowych, tworząc tzw. formy krasowe. Niektóre jaskinie mają również znaczenie archeologiczne, gdyż przetrwały w nich najstarsze ślady bytności człowieka z epoki kamiennej. [przykład: Jaskinia Mroźna - Tatry; Jaskinia Łokietka - Ojców; Jaskinia Raj - Zgórsko(świętokrzyskie)]
6. głazy narzutowe i głazowiska.
Głazy narzutowe, zwane inaczej eratykami, są fragmentami skał przeniesionymi pozostawionymi przez lodowce. Wielkość głazów jest rozmaita - od bardzo małych kamieni po olbrzymie obiekty o obwodzie kilkudziesięciu metrów. Większe bloki świadczące o ogromnej dynamice lądolodów skandynawskich są objęte ochroną prawną. Głazowiska to z kolei nagromadzenia dużej liczby głazów, nawet niewielkich rozmiarów, w jednym miejscu. [przykład: Kamień Św. Jadwigi - Gołuchów(wielkopolskie); Królewski Głaz - Kamień Pomorski(zachodniopomorskie); Głazowisko Fuledzki Róg - Fuleda(warm.-mazurskie)]
7. inne obiekty geologiczne.
Do obiektów nie dających się zakwalifikować do żadnego z wymienionych rodzajów, można zaliczyć: jeziora i kotły polodowcowe, utwory piaszczyste (wydmy, pustynie), dawne procesy wulkaniczne, czy miejsca występowania unikatowych odsłonięć naturalnych kryształów (np. gipsu). [przykład: Pustynia Błędowska - Błędów(małopolskie); Wydmy Łebskie - Łeba; Morskie Oko i Czarny Staw - Tatry]
8. parki zabytkowe.
Parki tworzą przejście od walorów przyrodniczych do kulturowych, są bowiem zarówno dziełem natury, jak i twórczej działalności człowieka. Atrakcyjność turystyczna zabytkowych parków wynika zarówno z bogactwa okazów przyrodniczych wielu różnych gatunków i odmian drzew lub krzewów, jak i wartości ich kompozycji artystycznej. Parki takie mogą również mieć powiązania z elementami historycznymi, jak związek z np. znanymi postaciami. [przykład: Parki Kultury i Wypoczynku - Chorzów; Park Łazienkowski - W-wa; park pałacowy - Świerklaniec(śląskie)]
9. muzea i zbiory przyrodnicze.
Muzea i zbiory przyrodnicze, są to specjalnie profilowane muzea lub działy przyrodnicze muzeów ogólnych, w których celowo ulokowano eksponaty przyrodnicze, poszerzające wiedzę i wiadomości o cennych obszarach przyrodniczych. [przykład: Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie - Gdynia; Muzeum Przyrodnicze Ojcowskiego PN - Ojców]
10. ogrody botaniczne.
Ogrody botaniczne są obiektami gromadzącymi różnorodne kolekcje roślinne form drzewiastych i zielnych, pochodzenia rodzimego i obcego, składające się z gatunków naturalnych i wyhodowanych doświadczalnie. Mogą to być m.in. palmiarnie. [przykład: Palmiarnia i Alpinarium - Gdańsk-Oliwa; Górski Ogród Botaniczny PAN - Zakopane; Ogród Botaniczny Uniwersytetu A.Mickiewicza - Poznań]
11. ogrody zoologiczne.
Ogrody zoologiczne, utworzone głównie na potrzeby naukowo-dydaktyczne, dają możliwość bezpośredniej obserwacji żywych okazów zwierząt. [przykład: Śląski Ogród Zoologiczny - Katowice(Chorzów)]
12. punkty widokowe.
Głównym walorem punktów widokowych jest to, że dzięki swemu wyjątkowemu położeniu umożliwiają obserwację otaczającego krajobrazu, jego najatrakcyjniejszych i charakterystycznych form. Niekiedy same mogą stanowić przedmiotowy obiekt krajoznawczy (np. zabytkowa wieża widokowa czy interesujące formy skalne na szczycie góry). [przykład: Gubałówka - Zakopane; Halicz - Bieszczady; Babia Góra - Beskid Żywiecki; Wielka Sowa - Góry Sowie-Dzierżoniów(dolnośląskie)]
13. parki narodowe.
Statusem parków narodowych, objęto obszary najcenniejsze pod względem przyrodniczym, estetyczno-krajobrazowym, dydaktycznym i naukowym. W parkach narodowych występują z zasady dwa stopnie ochrony - ochrona całkowita i częściowa. [przykład: Ojcowski PN - małopolskie; Wigierski PN - podlaskie; PN Borów Tucholskich - pomorskie]
14. parki krajobrazowe.
Parki krajobrazowe. Są to wielkopowierzchniowe systemy obszarów chronionego krajobrazu, które mają stanowić ciąg poszczególnych zespołów ekosystemów, wynikających z naturalnych cech krajobrazu. [przykład: PK Beskidu Śląskiego - śląskie; PK Góra Św. Anny - opolskie; Żywiecki PK - śląskie]
Walory Kulturowe
Do działu walorów kulturowych, zwanych też antropogenicznymi, zaliczono obiekty materialne oraz elementy ściśle związane z życiem, pracą oraz działalnością człowieka i przez niego wytworzone w procesie historycznego rozwoju, stanowiące przedmiot powszechnego zainteresowania turystów w skali ogólnokrajowej. Są to następujące rodzaje walorów krajoznawczych (T.Lijewski, B.Mikułowski, J.Wyrzykowski, 2002):
1 . Muzea i rezerwaty archeologiczne.
Zabytki archeologiczne obejmują okres od najstarszych śladów działalności człowieka w epoce kamienia aż do połowy XIII. (m.in. są to: grodziska, czyli pozostałości obronnych osad, miejsca dawnych ośrodków produkcyjnych lub wytwórczych, pradziejowe miejsca kultury związane z różnymi systemami wierzeniowymi, cmentarzyska, kurhany, ślady zamieszkiwania w jaskiniach oraz nieobronne osady otwarte). [przykład: Muzeum archeologiczne - Biskupin; Muzeum Górnośląskie - Bytom; Muzeum Początków Państwa Polskiego - Gniezno]
2. Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej.
Gromadzące one przeważnie drewniane obiekty budownictwa wiejskiego. Śą określane następująco: park etnograficzny, muzeum wsi, muzeum budownictwa ludowego. Grupują one w jednym miejscu budynki mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe i sakralne, przeważnie z wyposażeniem wnętrz, z terenu jednego i kilku regionów, reprezentując kulturę poszczególnych grup etnograficznych. [przykład: Górnośląski Park Etnograficzny - Chorzów; Muzeum Kaszubskie - Kartuzy; Muzeum Tatrzańskie - Zakopane]
3. Zabytki architektury i budownictwa.
Mogą być to pojedyncze zabytki bądź zespoły takich zabytków, zaliczyć do nich można głównie: zamki, pałace, pałacyki, dworki, ratusze, zabytkowe katedry czy kościoły, mury z basztami, gmachy teatrów, kamienice, itp.. [przykład: Kościół Mariacki, Sukiennice - Kraków; Zamek Królewski - W-wa; Ogrodzieniec - Zawiercie; Zamek Książ - Wałbrzych]
4. Muzea sztuki i zbiory artystyczne.
Należą do nich placówki gromadzące zbiory sztuki (obrazy, rzeźby). Dużą atrakcyjnością cechują się wystawy zbiorów znajdujące się we wnętrzach pałacowych i zamkowych oraz w historycznej scenerii zabytkowej i autentycznej. [przykład: Muzeum Piastów Śląskich - Brzeg; Kościół Katedralny na Wawelu - Kraków]
5. Muzea biograficzne.
Muzea przedstawiające życie i działalność sławnych ludzi (działaczy politycznych i społecznych, bohaterów narodowych, uczonych, pisarzy, artystów, postaci znanych z historii, nauki i kultury). Gromadzą one pamiątki, sprzęty, dokumenty i dzieła znanych osobistości. [przykład: Muzeum H.Sienkiewicza - Oblęgorek(świętokrzyskie); Muzeum Dom M.Kopernika - Toruń]
6. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe.
W muzeach zaliczonych do specjalistycznych znajdujące się tam zbory o charakterze przedmiotów artystycznych lub technicznych a nawet przyrodniczych. [przykład: Planetarium Śląskie - Chorzów; Muzeum Latarnictwa - Rozewie(pomorskie)]
7. Obiekty historyczno-wojskowe.
Walory krajoznawcze dotyczące walk i działań wojennych. Wśród takich obiektów, wyróżnić można trzy grupy: muzea wojskowe (gromadzące zbiory oręża bądź są poświęcone konkretnej bitwie w czasach odległych lub bliskich), budowle obronne (zaliczono do nich budowle z wieków XVIII, XIX i XX) oraz pomniki i cmentarze upamiętniające wydarzenia wojenne. [przykład: Pomnik Obrońców Westerplatte - Gdańsk; Pomnik Powstańców Śląskich - K-ce; Muzeum i Pomnik Grunwaldzki - Grunwald)]
8. Miejsca i muzea martyrologii
Do muzeów martyrologii zaliczono miejsca dawnych obozów koncentracyjnych - obrazujące tragiczny los ofiar faszyzmu, wielkie pomniki-mauzolea upamiętniające te wydarzenia i dla uczczenia zmarłych. [przykład: Oświęcim-Brzezinka; Sobibór; Gross-Rosen - Rogoźnica(dolnośląskie)]
9. Zabytki działalności gospodarczej i techniki
Walory krajoznawcze są związane z zabytkami działalności gospodarczej dawnych zakładów produkcyjnych. Wśród muzeów wyróżnić można muzea techniki, przemysłu i rolnictwa. Innymi obiektami działalności gospodarczej są wybrane budowle bądź ich szczątki. [przykład: muzeum górnictwa Węglowego - Zabrze; Sztolnia Czarnego Pstrąga - Tarnowskie Góry; Muzeum Rybołówstwa - Hel]
10. Współczesne imprezy kulturalne.
Najbardziej popularne są imprezy folklorystyczne oraz pokazy sztuki ludowej związane z regionem etnograficznym. Mogą obejmować również m.in.: muzykę klasyczną i współczesną, działalność teatralna, filmową i telewizyjną, tańce towarzyskie
i baletowe, działalność piosenkarską, fotografie artystyczną itp.. [przykład: Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich - Zakopane; Festiwal Chopinowski - Duszniki Zdrój; Targi Książki - W-wa]
11. Miejsca pielgrzymkowe.
Są to miejsca docelowe dla pielgrzymów. M.in. sanktuaria religijne, miejsca święte, bazyliki, świątynie, klasztory, meczety, cmentarze, cerkwie. [przykład: Klasztor na Jasnej Górze - Częstochowa; Kalwaria Zebrzydowska; Bazylika i Sanktuarium Maryjne w Starym Licheniu; Bazylika Matki Boskiej Piekarskiej - Piekary Śląskie; Prawosławne Sanktuarium w Grabarce k.Siemiatycz]
Literatura:
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002: Geografia Turystyki Polski, PWN, W-wa.