Walory krajoznawcze
Walory krajoznawcze są to obiekty materialne lub przejawy kultury będące przedmiotem zainteresowań turystów. Charakteryzuje je:
- czytelność w krajobrazie,
- oryginalność, unikalność,
- konkretna wartość estetyczna, poznawcza, dydaktyczna lub wychowawcza, albo rekreacyjna lub jeśli budzą ciekawość jako curiosum
Walory krajoznawcze wg kryterium genezy dzielimy na:
Przyrodnicze - obiekty pochodzenia naturalnego, mające genetyczny związek ze środowiskiem,
Pozaprzyrodnicze (kulturowe) - obiekty antropogeniczne, materialne lub inne przejawy kultury (np. imprezy) związane z pracą i działaniem człowieka.
Oczywiście te dwie grupy nie są całkowicie rozłączne. Większość obiektów jest w pewien sposób przekształcona przez człowieka, w wyniku bezpośredniej ingerencji lub też pośrednio, wskutek przekształceń całego środowiska, które rzutują na stan całej przyrody (np. zmiana stosunków wodnych, zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby, rozprzestrzenienie się obcych gatunków fauny i flory, choćby glonów czy małży przywleczonych z innych regionów świata).
WALORY PRZYRODNICZE
Walory przyrodnicze naturalne powstałe bez ingerencji człowieka
Osobliwości flory i fauny
Skałki, klify, naturalne odsłonięcia geologiczne
Doliny rzeczne, wąwozy, przełomy
Wodospady, bystrza, źródła
Jaskinie
Głazy narzutowe
Inne ciekawe formy przyrodnicze, np. dno morskie wraz z żyjącymi tam gatunkami roślin i zwierząt, możliwe do oglądania nie tylko przez płetwonurków ale przez zwykłych turystów w czasie rejsu statkiem ze szklanym dnem
Walory przyrodnicze powstałe wskutek działalności gospodarczej człowieka
• Dawne kamieniołomy gdzie odsłaniają się interesujące skały i struktury
• Sztuczne zalewy na rzekach, stawy, glinianki
• Nisze i podziemia wydrążone w skałach
Walory przyrodnicze zagospodarowane
Parki narodowe
Parki krajobrazowe
Punkty widokowe
Walory przyrodnicze utworzone celowo przez człowieka
Parki i ogrody
Ogrody botaniczne, alpinaria, rozaria, palmiarnie
Ogrody zoologiczne, akwaria, fokaria, zwierzyńce, baby-farm, rezerwaty pokazowe dzikich zwierząt
• Sztuczne jeziora utworzone specjalnie dla celów rekreacji
• Tereny rekultywowane na hałdach pokopalnianych czy usypiskach gruzu i śmieci
WALORY POZAPRZYRODNICZE
Walory kulturowe obejmują następujące formy wytworzone przez człowieka
Rezerwaty archeologiczne
Przejawy folkloru: ośrodki twórczości ludowej, skanseny, izby regionalne
Zabytki architektury i budownictwa
Muzea i zbiory różnego typu
Miejsca pamięci narodowej
Obiekty historyczno-militarne
Zabytki techniki
Miejsca kultu religijnego
Imprezy, koncerty, festiwale, festyny
Problemy waloryzacji walorów krajoznawczych
Jak określić stopień atrakcyjności turystycznej danego obiektu czy miejsca? Jak go zmierzyć? Jakie kryteria postawić? Jak uwzględnić wiele różnych czynników i kryteriów? Jak ocenić wartość samego krajobrazu? Jak wpływa na atrakcyjność obiektu towarzysząca mu infrastruktura? Jakie są społeczne preferencje i kierunki zainteresowań turystów? Czy proste kryterium popularności, to jest liczby osób rocznie odwiedzającej ten obiekt? Ale taka miara nie będzie obiektywna i kompleksowa. Być może w tym obiekcie raz w roku organizowana jest jakaś impreza, na przykład koncert znanego zespołu czy wielkiej gwiazdy, która przyciąga licznych zainteresowanych samą tylko imprezą odbywającą się w scenerii danego obiektu. Albo jakiś inny sposób zagospodarowania sprawia, że miejsce to jest licznie odwiedzane. Mogą to być np. śluby w zabytkowych kościołach, wesela i bankiety w restauracjach urządzonych w zamkach i pałacach.
A zatem atrakcyjność pierwotna: przyrodnicza czy kulturowa przyciągnęła organizatorów i inwestorów, a ci wykorzystali dotychczasowe walory obiektu i dzięki dotacjom od władz lub zgodnie z rynkowymi procedurami przekształcili ten obiekt, tak by służył wielorakim potrzebom społeczności nie tylko lokalnej a w konkretnych przypadkach przynosił dochody (hotele, restauracje, ośrodki konferencyjne itd.).
Wiele zależy od właściciela obiektu i formy jego udostępnienia społeczeństwu. Coraz więcej jest dworków i pałaców wykupionych przez osoby prywatne, które często przejęły dany obiekt, gdy był w opłakanym stanie, wyremontowały go zgodnie z dyrektywami konserwatora zabytków, ale nie udostępniają go do zwiedzania. I tak np. dworek Norwida w Głuchach przy trasie wylotowej z Warszawy na Wyszków można obejrzeć tylko zza płotu, który na szczęście nie jest zbyt wysoki. Wiele dworków można obejrzeć tylko po wejściu w bliższą znajomość z właścicielami, którzy nie zawsze zresztą można zastać na miejscu.
Wiele dworów i pałaców przeznaczono na domy opieki społecznej, domy dziecka, szpitale psychiatryczne, domy pracy twórczej. Te oczywiście można oglądać, ale turysta szuka raczej atmosfery historycznej. W innych przypadkach obecnym właścicielom chodzi głównie o zbijanie kasy i wiele pałaców, aczkolwiek otwartych dla publiczności, posiada restaurację i hotel na wysokim poziomie, toteż niezamożny turysta nie ma czego w takich miejscach szukać.
Te przykłady pomogły nam uzmysłowić sobie, że waloryzacja krajoznawcza nie jest taka prostą sprawą jak np. określenie standardu hotelu od pięciogwiazdkowych do jednogwiazdkowych, choć skala gwiazdkowa też i tu bywa przyjmowana. W przypadku obiektów zabytkowych z punktu widzenia historyczno-artystycznego klasyfikowano je dawniej na zabytki klasy zerowej, pierwszej, drugiej i trzeciej. Fundusze na konserwację przeznaczano odgórnie w zależności od klasy zabytku, ze szkodą dla niżej w tym „rankingu” usytuowanych. Obecnie od tej klasyfikacji już na szczęście odstąpiono.
Popularność danego miejsca czy obiektu jest wypadkową wielu czynników i może się zmieniać w czasie w związku ze zmianą zainteresowań społeczeństwa czy zwykłą konkurencją miejsc przedtem nieodwiedzanych (np. z powodu ograniczeń wyjazdów za granicę). Warto więc pomyśleć o wartości potencjalnej.
W przypadku Polski - kraju, który znajduje się w strefie przejściowej między ekonomicznym Wschodem i Zachodem, warto o tych potencjalnych możliwościach już teraz myśleć. Dla turystów przyjeżdżających z bogatego Zachodu, przedmiotem zainteresowania jest przyroda, malownicze jeziora, piękne lasy, rustykalne wioski, historyczne miasta. Przeszkodą jest słaba organizacja, brak sieci hotelowych o standardzie podstawowym i internetowej rezerwacji (na podstawie numeru karty płatniczej), słaba dostępność komunikacyjna (brak autostrad i dróg szybkiego ruchu).
Dla turystów ze Wschodu przeszkodą jest drożyzna - brak tanich możliwości noclegowych. Podstawą ekonomiczną dla przyjezdnych ze Wschodu jest handel, dzięki któremu zwrócą się im koszty podróży i powstanie pewien dochód.
Klasyfikacja miejscowości i obiektów krajoznawczych
Zastanówmy się, czy klasyfikacja obiektów krajoznawczych jest potrzebna. Czy nie wystarczy samo uznanie jakiejś miejscowości za miejscowość krajoznawczą. Jednak w praktyce, przy pisaniu przewodnika czy projektowaniu atlasu turystycznego, musimy dokonać wyboru pewnej liczby miejsc spośród wielkiej masy miejsc interesujących. Przewodnik krajoznawczy nie jest przecież kompletnym katalogiem zabytków, ani kartoteką inwentaryzacji krajoznawczej.
W znanych pozycjach zagranicznych przyjmuje się na ogół trzystopniową skalę oznaczenia atrakcyjności krajoznawczej:
*** - miejsca szczególnie atrakcyjne, których odwiedzenie jest warte podjęcia specjalnej podróży
** - miejsca bardzo atrakcyjne, dla odwiedzenia których warto nadłożyć drogi (zboczyć z trasy)
*- inne miejsca o znacznej atrakcyjności
W niektórych polskich atlasach wyróżnia się też 3 klasy atrakcyjności krajoznawczej:
- Miejsca o wybitnych walorach krajoznawczych
- Miejsca godne zwiedzenia
- Pozostałe interesujące miejsca.
Niekiedy wyróżnia się na mapie miejscowości krajoznawcze przez danie barwnego tła pod nazwą lub kolorowe podkreślenie.
Ranga miejscowości bywa też nadawana przez odpowiednie określenie np. międzynarodowe, ogólnokrajowe, regionalne lub w sposób opisowy - niekiedy może chodzić o pojedynczy bardzo cenny krajoznawczo obiekt, innym razem o zespół zabytków (zespół klasztorny, założenie pałacowo-parkowe) aż po całe miejskie zespoły urbanistyczne. Niektóre miejscowości mają jednakowa atrakcyjność w ciągu całego roku, inne wyraźnie sezonową, szczególnie jeśli wzmocniona jest ona przez organizowane w sezonie imprezy.
W Polsce wyróżnia się 6 dużych zgrupowań obiektów krajoznawczych o znaczeniu międzynarodowym. Są to miasta (w kolejności alfabetycznej): Gdańsk, Kraków, Poznań, Toruń, Warszawa, Wrocław.
Mamy ponad 100 (w podręczniku 134) miejscowości posiadających obiekty krajoznawcze o znaczeniu międzynarodowym lub ogólnokrajowym.
Poza tym wyróżnia się ponad 350 obiektów krajoznawczych różnego rodzaju o znaczeniu krajowym.