Waloryzacja świadczeń pieniężnych

Podstawa prawna:

Art. 358¹. § 1. Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

§ 2. Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.

§ 3. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.

§ 4. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.

§ 5. Przepisy § 2 i 3 nie uchybiają przepisom regulującym wysokość cen i innych świadczeń pieniężnych.

Źródło) Kodeks Cywilny- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.(Dz.U. Nr16, poz. 93 ze zm.

1.Pojęcie waloryzacji oraz nominalizmu :

Rozpoczynając rozważania na temat waloryzacji świadczeń pieniężnych, należy w pierwszej kolejności zdefiniować pojęcie nominalizmu. Jest to konieczne, ponieważ zagadnienia te są ze sobą ściśle powiązane. Zasada nominalizmu - jest to reguła prawna, (w przeciwieństwie do zasady waloryzacji, która jest uznawana jedynie za wyjątek od tej reguły) w myśl której zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili powstania zobowiązania (art. 358¹ §1).

„Zasada ta opiera się na założeniu, że jednostki pieniężne mają pewną stałą wartość określoną przez państwo, która wyrażona jest w znakach pieniężnych” Jeżeli zobowiązanie zostaje wykonane natychmiastowo, to sprawa wydaje się klarowna, natomiast problem pojawia się w momencie kiedy spełnienie świadczenia w zawartym zobowiązaniu odwleczone jest w czasie. W takiej sytuacji, realna wartość sumy pieniężnej na jaką opiewał dług, ulega zmianie ze względu na zmieniająca się siłę nabywczą pieniądza. Powoduje to, że interesy albo dłużnika, albo wierzyciela zostaną naruszone. Jednak dla uproszczenia obrotu gospodarczego, przyjmuje się, co do zasady tego typu rozwiązanie.

Zasada nominalizmu, jak podkreśla się w literaturze dotyczy tylko zobowiązań pieniężnych sensu stricte, gdzie przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna.

Zasada waloryzacji - jak już wyżej wspomniałem jest ona wyjątkiem od zasady nominalizmu. „Opiera się na założeniu, że w razie zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, wierzyciel powinien otrzymać równowartość ekonomiczną (wyższą lub niższą) wierzytelności z chwili jej powstania”. Zasada ta wydaje się słuszna, gdyż w niektórych sytuacjach nie sposób wcześniej (szczególnie w dłuższym okresie czasu)przewidzieć wszystkich zmian ekonomicznych mających wpływ na wartość pieniądza. Tak więc ścisłe trzymanie się zasad nominalizmu (tak jak miało to miejsce w przeszłości), mogłoby się okazać w sposób rażący niezgodne z zasadami sprawiedliwości.

Podobnie jak w przypadku nominalizmu zasada waloryzacji dotyczy tylko zobowiązań opiewających na świadczenia pieniężne i tylko takich w których zmiana siły nabywczej pieniądza ma miejsce w czasie między zawarciem zobowiązania, a jego wygaśnięciem.

2.Historia waloryzacji

Warto wspomnieć również pokrótce o kształtowaniu się waloryzacji w Polsce w wieku XX, gdyż ogromne przeobrażenia ekonomiczne mające miejsce w tamtym okresie, pokazują w sposób najbardziej wyrazisty, znaczenie tej instytucji.

Sama idea waloryzacji zyskała wielu zwolenników w okresie w kryzysów walutowych. W Polsce ze względu na bardzo dużą inflację w okresie 1918-1924 wprowadzono

waloryzację sądową (co ciekawe była ona oparta bardziej na idei słuszności niż na przepisach prawnych (ex aequo et bono). Również w okresie powojennym wobec braku wyraźnych postanowień ustawowych sądy orzekały waloryzację na zasadach ex aequo et bono. Dopiero dekret z 27.VII 1949 roku zakończył waloryzację, przyjmując zasadę nominalizmu.

Również obowiązujący Kodeks Cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku, przyjął na mocy dyrektyw dekretu z 1949 roku rygorystyczną zasadę nominalizmu. Procesy inflacyjne w latach 80 XX wieku w sposób bardzo dosadny pokazały, że ścisłe przestrzeganie reguł nominalizmu nie chroni ustroju finansowego państwa , ale także w sposób rażący narusza zasady sprawiedliwości w stosunkach zobowiązaniowych na korzyść dłużników względem wierzycieli.

Dopiero nowela do k.c. z 28 VII 1990 roku uregulowała problematykę nominalizmu i waloryzacji wprowadzając kluczowy dla tej materii przepis 358^1. KC.

3. Zagadnienia ogólne waloryzacji

Art. 358.¹ §1. KC stanowi: „ Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.”

Do postanowień szczegółowych należą głównie postawienia wymienione w § 2-4 art. 358¹KC. Zezwalają one na waloryzację prawie wszystkich świadczeń pieniężnych. Wyjątek stanowią te świadczenia pieniężne, których wysokość została uregulowana w odrębnych przepisach prawnych wyrażających normy bezwzględnie wiążące (art. 358¹§5 KC ). Regulacje te mogą dotyczyć zarówno wysokości świadczenia poprzez ustalenie konkretnych stawek, taryf i cen jak i sposobu wykonania tego świadczenia (np. uchwała SN z 25.8.1995r. stwierdzająca niedopuszczalność zastosowania art. 358¹§3 w sprawie opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste.)

Na mocy art.358.¹ KC można wyróżnić waloryzację świadczeń pieniężnych na podstawie:

1. Umowy (art. 358¹§2KC)

2. Orzeczenia sądowego(art. 358¹§3 i 4 KC)

4.Waloryzacja świadczeń na podstawie umowy

Art.358.¹§2. KC: „ Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości.”

Istota waloryzacji umownej sprowadza się do zawarcia przez strony w umowie tzw. klauzul waloryzacyjnych.

„Zgodnie z art358¹§2 KC, strony zawierające umowę, liczą się z istniejącą albo przewidywaną inflacją (deflacją), mogą zastrzec, że wartość świadczenia pieniężnego określona zostaje w relacji do innego niż pieniądz polski miernika wartości. Omawiany przepis nie wprowadza żadnych ograniczeń w odniesieniu do rodzaju umów w którym klauzule waloryzacyjne mogą być zastrzegane. Z natury rzeczy klauzule waloryzacyjne mają sens przede wszystkim w przypadkach umów o dłuższym czasie trwania, choć formalnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby strony posługiwały się nimi także w umowach krótkoterminowych jeśli uzasadnia to dynamika zmian wartości pieniądza (np. hiperinflacja).” Kodeks cywilny a konkretnie art358¹§2 KC dotyczący waloryzacji umownej nie określa miernika wartości zastrzegając jedynie, iż ma być on aniżeli pieniądz. Doktryna w sposób jednoznaczny określa, że sformułowanie „pieniądz” dotyczy waluty polskiej. Natomiast waluty obce rozumiane są w tym wypadku nie jako pieniądze ale jako miernik wartości taki jak np.: złoto i bez problemu mogą być przedmiotem klauzul waloryzacyjnych. Ponadto jak podkreśla się w swoim podręczniku prof. Radwański rodzaj zastosowanej klauzuli może być różny od świadczenia wzajemnego, dla którego świadczenie zostało przewidziane.

Rodzaje klauzul waloryzacyjnych :

1. Klauzula walutowa - przyjmuje za miernik wartości obcą walutę inną niż ta, na którą opiewa zobowiązanie

2. Klauzula złota - za miernik wartość przyjmuje cenę określonej ilości złota w chwili wymagalności zobowiązania

3. Klauzula towarowa - za miernik wartości przyjmuje cenę wybranego towaru w chwili wymagalności zobowiązania, np.: klauzula zboża, ropy naftowej

4. Klauzula indeksowa - za miernik wartości przyjmuje wartość jakiegoś wskaźnika, np. wskaźnika inflacji, indeksu giełdowego

5. Klauzula uposażenia - za miernik wartości przyjmuje np.: przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysków

5. Waloryzacja sądowa

Art.358.¹§ 3. KC: „W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.

§ 4. Z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.”

„Waloryzacja sądowa dokonuje się z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu, które jest zdarzeniem cywilnoprawnym, ponieważ zmienia treść stosunku zobowiązaniowego.” Jego celem jest przywrócenie, przynajmniej w przybliżeniu początkowej wartości długu.

Przedmiotem waloryzacji sądowej są jedynie zobowiązania pieniężne sensu stricte, jednak w przeciwieństwie waloryzacji umownej, mogą one wynikać także z innych zdarzeń prawnych, a nie tylko z czynności prawnych.

Kwestią sporną pozostaje w literaturze dopuszczalność wystąpienia z żądaniem sądowej waloryzacji , gdy umowa zawiera już klauzulę waloryzacyjną . Prof. Radwański oraz prof. Olejniczak stoją na stanowisku, iż istnienie takich klauzul w nie wyklucza waloryzacji sądowej, podczas gdy odmienne zdanie na ten mają profesorowie warszawscy.

Należy w tym miejscu jednak nadmienić, że sprawę rozstrzygnął już Sąd Najwyższy stwierdzając, że: „nie jest dopuszczalna sądowa waloryzacja świadczeń na podstawie art.358.¹§3. KC w sytuacji, gdy strony zawarły w umowie klauzulę waloryzacyjną (art. 358.¹§ 2. KC).”

Aby doszło do waloryzacji sądowej muszą zostać spełnione następujące przesłanki :

1. musi nastąpić istotna zmiana siły nabywczej pieniądza . Określenie „istotna” jest określeniem nieostrym, jednak chodzi o taką zmianę, która nie jest wynikiem tzw. ”ryzyka kontraktowego” tj. takiego z którym powinien liczyć się każdy, kto zaciąga zobowiązanie. Należy również podkreślić, że istotne zmiany siły nabywczej pieniądza muszą mieć miejsce po powstaniu stosunku zobowiązaniowego. Niedopuszczalna jest waloryzacja świadczenia pieniężnego już spełnionego czyli wygasłego. Kompetencje do rozstrzygania w sprawie „istotności” ma sąd który powinien wziąć całokształt okoliczności sprawy.

2. żądanie strony stosunku zobowiązaniowego skierowane do sądu (sąd nie może podjąć postępowania z urzędu). Jest to szczególne uprawnienie kształtujące, ponieważ złożenie oświadczenia woli przez stronę żądającą zmiany stosunku zobowiązaniowego, realizowane przez konstytutywne orzeczenie sądu, zmienia sytuację prawną drugiej strony. Na mocy art. 358¹§ 4 ustawodawca wykluczył możliwość wniesienia takiego żądania przez osobę prowadzącą przedsiębiorstwo, , jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa, ponieważ uznał, iż przedsiębiorca jako „ fachowiec” powinien zabezpieczyć się od następstw zmian siły nabywczej pieniądza odpowiednimi, umownymi klauzulami waloryzacyjnymi.

Zakres kompetencji sądu:

Jeżeli wystąpią wyżej wymienione przesłanki, sąd może zmienić treść zobowiązania. Zmiany te mogą dotyczyć:

a)wysokości świadczenia

b)sposobu jego spełnienia

Sąd może dokonać obu tych zmian łącznie, jak i tylko jednej z nich.

Sąd wydając wyrok musi mieć na względzie:

a)interesy obu stron

b)zasady współżycia społecznego

Z zasady swobody umów wynika, strony same, bez udziału sądu mogą modyfikować umowę, aby odpowiadała zmianie siły nabywczej pieniądza. Traktowane jest ono wówczas jak orzeczenie sądu.

Bibliografia:

Brzozowski A. ,Czachórski W. ,Safian M. ,Skowrońska-Bocian E. „Zobowiązania - zarys wykładu” Warszawa 2004,

Kawałko A. , Witczak H. „Zobowiązania” wyd. 2 Warszawa 2008,

Olejniczak A. ,Radwański Z. „Zobowiązania - część ogólna” Warszawa 2008

Z Radwański, A Olejniczak „Zobowiązania - część ogólna” Warszawa 2008, s. 64

A Kawałko, H. Witczak „Zobowiązania” wyd. 2 Warszawa 2008, s 29

W.Czachórski, A. Brzozowski, M.Safian, E. Skowrońska-Bocian „Zobowiązania - zarys wykładu” Warszawa 2004, s. 89

Z Radwański, A Olejniczak „Zobowiązania - część ogólna” Warszawa 2008, s. 69

Wyrok SN z 7 listopada 1995r., sygn. I PRN 40/95, źródło: OSNAPiUS 1996/12 poz. 168

3

---