WALORY KRAJOZNAWCZE I ICH ROLA W PROGRAMOWANIU TREŚCI
WYJAZDÓW TURYSTYCZNYCH
1. Klasyfikacja walorów
Istotnym punktem odniesienia programów wyjazdów turystycznych, a także innych form działalności krajoznawczej są tzw. walory krajoznawcze. Wchodzą one w skład szerszego pojęcia "walory turystyczne". Mimo istnienia obszernej literatury na temat oceny walorów turystycznych daje się odczuć brak uporządkowania tego zagadnienia. Samo pojęcie walorów turystycznych stara się zdefiniować kilku autorów. Wg M. Baranowskiej "walory turystyczne" to te składniki środowiska geograficznego, które potrzebne są dla wypoczynku i regeneracji sił człowieka, te osobliwości krajoznawczo-przyrodnicze i te przejawy działalności ludzkiej, które wzbogacają wiedzę turystów o kraju; dobra dostępność komunikacyjna i zagospodarowanie turystyczne proporcjonalne do pojemności i dostosowane do funkcji i te elementy zagospodarowania, które pozwalają na uprawianie turystyki kwalifikowanej. Ł. Łoboda i J. Wyrzykowski eliminują natomiast z grupy walorów elementy zagospodarowania i dostępności komunikacyjnej, określając walory turystyczne jako - "takie cechy środowiska przyrodniczego, zabytki kultury materialnej, które turyści uważają za szczególnie cenne pod względem wypoczynkowym, krajoznawczym lub dla turystyki specjalistycznej. Odmienny pogląd na pojęcie walorów i atrakcyjności turystycznej prezentuje R. Peretiatkowicz. Nazywa on walorami turystycznymi wszelkie czynniki występujące w danym terenie, które mogą - (mają zdolność) być przesłanką do podejmowania przez turystów decyzji o przyjeździe do tego obszaru. W tym sensie walorem może być nie tylko krajobraz, zabytek czy właściwości lecznicze ale także spokój, możliwość rozrywki, uprzejmość i życzliwość mieszkańców, sprawne zaopatrzenie czy też niskie ceny pobytu i usług. O ile walor turystyczny jest obiektywnie istniejącą cechą, to atrakcyjność turystyczna jest subiektywnym odczuciem znaczenia danego waloru przez poszczególnych turystów. W tym sensie ten sam walor może być w odczuciu jednego turysty atrakcyjny, dla drugiego obojętny, a dla innego negatywny, zrażający. Walor turystyczny traktować należy jako nośnik atrakcyjności turystycznej.
Różne poglądy istnieją na temat podziału walorów turystycznych a poszczególni autorzy posługują się różnorodną terminologią na oznaczenie tych samych cech. Najogólniejszy podział można przeprowadzić biorąc pod uwagę pochodzenie walorów. Według tego kryterium wyróżnia się:
- walory przyrodnicze (środowiska naturalnego),
- walory antropologiczne (kulturowe).
Kryterium funkcji pozwala pogrupować walory turystyczne w trzy zespoły:
- walory wypoczynkowe: są to tereny ciekawe krajobrazowo o niskim stopniu urbanizacji, dobrym klimacie, zapewniające łatwy kontakt z wodą i lasami,
- walory krajoznawcze: składają się na nie osobliwości przyrody, walory dóbr kultury i walory tradycyjnej kultury ludowej, współczesna osiągnięcia cywilizacyjne i kulturalne w zakresie kultury materialnej, duchowej i społecznej,
- walory specjalistyczne: tj. cechy lub zespół cech środowiska przyrodniczego pozwalających na uprawianie wyspecjalizowanych form turystyki.
W odróżnieniu od walorów wypoczynkowych posiadających rozległą literaturę metodyczną, walory krajoznawcze nie mają takich opracowań. Na dorobek polskiej literatury krajoznawczej składają się bardzo liczne opracowania monograficzne, problemowe czy też przyczynkowe dotyczące poszczególnych typów walorów, ich zespołów tematycznych lub przestrzennych. Szeroki zakres pojęcia "walory krajoznawcze" powoduje dużą dowolność w ich ocenie i kwalifikacji. Najbardziej uniwersalne pojęcie walorów krajoznawczych zaprezentowała R. Przybyszewska-Gudelis (wraz z zespołem) w studium poświęconym waloryzacji i zagospodarowaniu turystycznym miejscowości krajoznawczych w Polsce. Za walory krajoznawcze uważa się zespół dóbr naturalnych i antropologicznych, które dzięki swemu znaczeniu poznawczemu, estetycznemu, dydaktycznemu i patriotycznemu stanowią lub mogą stanowią w przyszłości przedmiot zainteresowania turystycznego.
We wzmiankowanym powyżej studium autorzy zaproponowali również systematykę walorów krajoznawczych różniącą się od podziałów proponowanych przez J. Warszyńską, B. Rogalewskiego czy autorów Planu Kierunkowego Zagospodarowania Turystycznego Polski. Systematykę tę przedstawia zamieszczona tabela 3.
Istotnym zagadnieniem dla programistów turystyki jest struktura przestrzenna walorów krajoznawczych. Wpływa ona bowiem zasadniczo na ich atrakcyjność jak i określa sposób ich zwiedzania. Autorzy Planu Przestrzennego Zagospodarowania proponują podział miejscowości krajoznawczych na wielkie centra krajoznawcze oraz mniejsze zespoły i pojedyncze obiekty.
Centrum krajoznawcze jest to duże miasto (względnie zespół miast ściśle ze sobą powiązanych funkcjonalnie i przestrzennie), które stanowi przedmiot najwyższego zainteresowania turystów ze względu na bogactwo nagromadzonych tutaj walorów krajoznawczych oraz charakter wielkomiejskości i związany z nim wysoki poziom usług rozrywkowych i handlowych. W Polsce wyróżnia się dziesięć wielkich centrów krajoznawstwa podzielonych na cztery grupy ze względu na podobieństwo zjawisk turystycznych w nich występujących. I tak do pierwszej grupy zakwalifikowano Warszawę, Kraków i Trójmiasto. Są to wielkie miasta posiadające dużą koncentrację różnorodnych walorów krajoznawczych, wykształcone cechy wielkomiejskie, rozbudowaną bazę noclegową i największy ruch turystyczny. Typ drugi to miasta Wrocław i Poznań - ponad półmilionowe ośrodki o bogatych walorach krajoznawczych z dominacją obiektów (i zespołów) zabytkowych, stanowiące silne ośrodki gospodarcze, naukowe i kulturalne. Do trzeciego typu zaliczono Toruń, Lublin i Szczecin - najmniejsze z grupy wielkich centrów, dysponujące wybitnymi walorami krajoznawczymi z przewagą zabytków. Typ czwarty utworzyły Łódź i konurbacja Katowice - Chorzów, jako rozwijające się ośrodki wielkomiejskie o uboższych ale różnorodnych walorach krajoznawczych.
Ośrodkiem krajoznawczym określa się miasto o wielkości i funkcjach ponadlokalnych, charakteryzujące się skupieniem atrakcyjnych dla turystyki i wartościowych walorów krajoznawczych oraz odpowiednim wyposażeniem usługowym i w miarę poprawnym zagospodarowaniem turystycznym. Do ośrodków krajoznawczych wliczono miasta mające poniżej 5 tysięcy mieszkańców, jeżeli zgrupowanie walorów w nich jest znaczące (np. Kazimierz Dolny, Frombork). Łącznie za ośrodki krajoznawcze uznano w Polsce 62 miejscowości.
Trzecią grupę stanowią miejscowości krajoznawcze z zespołami obiektów i obiektami rozproszonymi, zaliczono tu wszystkie miejscowości, które charakteryzują się walorami krajoznawczymi wyższej rangi, a nie są centrami ani ośrodkami krajoznawczymi. W tej grupie znalazło się 510 miejscowości w Polsce.
Ostatnią grupę w systematyce przestrzennej walorów krajoznawczych stanowią pojedyncze obiekty krajoznawcze. Rozumie się przez nie obiekty odosobnione znajdujące się poza miejscowościami jak i położone w obrębie jednostek osadniczych. Autorzy studium o waloryzacji przestrzennej kraju wyróżniają 105 takich obiektów. Przyjmuje się, że obiekty krajoznawcze to wyodrębnione strukturalnie i funkcjonalnie budowle (wraz z godnym zwiedzania wyposażeniem) bądź inne formy przestrzenne (naturalne lub antropogeniczne), a także obszary, na których występują okazy flory i fauny, cechujące się wartościami estetycznymi, poznawczymi, dydaktycznymi, patriotycznymi i wskutek tego będące przedmiotem zainteresowania krajoznawczego.
W miejscowościach obiekty występują:
- w odosobnieniu,
- w rozproszeniu - dwa lub więcej obiektów rozmieszczonych w odległości wymagającej osobnego dojścia (dojazdu) i pozbawionej ciągłości przestrzennej i wizualnej,
- w zespole - dwa lub więcej obiektów, najczęściej powiązanych problemowo, genetycznie a niekiedy i funkcjonalnie, pozostających w takiej relacji przestrzennej, która zapewnia ciągłość zwiedzania, ewentualnie użytkowania.
Oprócz obiektów przedmiotem zainteresowań turystów mogą być także zjawiska krajoznawcze, rozumiane jako współczesne lub tradycyjne przejawy życia, kultury, gospodarki, które z racji swej rangi oraz spektakularności budzą zainteresowania turystów.
Formą najwyższą koncentracji walorów krajoznawczych jest kompleks krajoznawczy. Jego elementami składowymi są zarówno obiekty jak i zespoły, które łącznie tworzą koncentrację przestrzenną, nadając strukturze charakter wyodrębniającej się całości. Obiekty i zespoły winny w kompleksie zachować wzajemną bliskość choć nie w tak znacznym stopniu jak w zespole. Istotnego znaczenia w kompleksach krajoznawczych nabierają powiązania liniowe.
Oddział Wrocławski Instytutu Turystyki w ramach prac nad tematem "Stan i ocena środowiska geograficznego Polski dla potrzeb turystyki krajoznawczej" wykonał kilka opracowań cząstkowych poruszających problematykę współczesnych walorów kultury materialnej, miejsc pamięci narodowej, zabytków archeologicznych oraz walorów krajoznawczych środowiska przyrodniczego. W pracach tych przeprowadzono klasyfikację obiektów krajoznawczych i ich ocenę z punktu widzenia potrzeb turystyki krajoznawczej, a także zaprezentowano wykazy najbardziej wartościowych obiektów.
2. Ocena przydatności walorów krajoznawczych dla programowania turystyki
Znaczna różnorodność elementów stanowiących walory krajoznawcze stworzyła wiele trudności metodologicznych w ocenie ich wartości dla różnych form turystyki. Z jednej strony kryteria oceny muszą być zróżnicowane w zależności od poszczególnych rodzajów walorów a z drugiej strony - winny odnosić się zarówno do turysty przeciętnego, o niespecjalistycznym wykształceniu jak i turystów znawców - koneserów. Inną trudnością jest brak pełnych i jednolitych materiałów informacyjnych. Wspólną funkcją wszystkich grup walorów krajoznawczych jest wypełnienie treściami poznawczymi ruchu turystycznego i realizacja celów wychowawczych.
Różna jest siła oddziaływania poszczególnych typów walorów krajoznawczych, ten sam element w różnym stopniu oceniany jest przez turystę w zależności od ich wyrobienia turystycznego, wykształcenia, zainteresowań itp. Na stopień atrakcyjności walorów krajoznawczych wpływa również cały kontekst sytuacyjny rozpatrywanego elementu (np. unikalność obiektu, względy estetyczne, dydaktyczne, związane z nimi historie lub legendy oraz inne czynniki specyficzne dla danej grupy np. w budownictwie czystość stylu).
W odniesieniu do walorów turystycznych a szczególnie krajoznawczych można mówią o obiektywnym i subiektywnym odczuciu ich wartości. W tym drugim wypadku z obiektywnie istniejącego zespołu wartości turysta wybiera istotne dla niego cechy. Między naukową oceną i klasyfikacją walorów krajoznawczych, a oceną dokonywaną przez turystów istnieją często zasadnicze rozbieżności. O roli poszczególnych elementów kulturowych w turystyce decydują następujące wartości:
- poznawcze
- estetyczne
- użytkowe
- wychowawcze
- ładunek emocjonalny
- reprezentatywność
- wartości rekreacyjne
- wartości rozrywkowe.
a. Walory krajoznawcze środowiska naturalnego
Dla programowania turystyki duże znaczenie ma poznanie każdego z elementów środowiska geograficznego, a w szczególności ich całego zespołu czyli krajobrazu. Oprócz naturalnych zespołów krajobrazowych przedmiotem zainteresowań turystów są również powierzchniowo lub punktowo występujące osobliwości zarówno przyrody żywej jak i nieożywionej. Do tej grupy można zakwalifikować:
- osobliwości przyrody nieożywionej (jaskinie osobliwości skalne - zespoły skałek lub pojedyncze skałki, wodospady, wąwozy, jary, doliny, zjawiska krasowe, górskie formy glacjalne, odsłonięcia i odkrywki geologiczne
- osobliwości przyrody ożywionej (rezerwaty florystyczne, rezerwaty faunistyczne stanowiska rzadkich roślin i ich zespoły parki i ogrody )
Siła oddziaływania walorów zwanych przyrodniczymi osobliwościami krajoznawczymi jest związana z niecodziennymi procesami tworzącymi dany obiekt, unikalnością danego zjawiska w rozpatrywanym terenie (np. naturalne jeziorka w Beskidach, terenie pozbawionym glacjalnych form polodowcowych) albo wynika z ich dużej koncentracji lub też skali ich wielkości. Bogate i zróżnicowane środowisko przyrodnicze Polski zawiera olbrzymi potencjał walorów krajoznawczych. Różnorodność zespołów krajobrazowych, rozmaitość form ukształtowania terenu, urozmaicona budowa geologiczna, ciekawa i zróżnicowana szata roślinna umożliwia praktyczne poznanie praw i procesów kształtujących zewnętrzną powłokę ziemi.
Niewątpliwie najwyższą atrakcyjnością krajoznawczą odznaczają się zespoły krajobrazowe, których dominującym czynnikiem są formy ukształtowania terenu (zarówno formy I rzędu powstałe w wyniku działania sił egzogenicznych - góry, wyżyny, niziny, jak i formy niższego rzędu będące wynikiem działania sił endogenicznych). Są to formy związane:
- z działalnością transportową, erozyjną, akumulacyjną rzek (doliny rzeczne, przełomy, stożki napływowe, delty itp.),
- z działalnością fal morskich (plaża, klif, mierzeje, jeziora przybrzeżne itd.),
- z rozpuszczającą działalnością wody (np. formy krasowe),
- z działalnością wiatru (wydmy, inne formy eoliczne),
- z działalnością lodowców (wzniesienia morenowe, jeziora, kotły polodowcowe, doliny U-kształtne),
- z działalnością człowieka (tzw. formy antropogeniczne - hałdy, zapadliska poeksploatacyjne, nasypy).
Najcenniejsze z punktu widzenia poznawczego i naukowego obiekty przyrody objęte są ochroną prawną w postaci parków narodowych, rezerwatów i tzw. pomników przyrody oraz tworzonych ostatnio parków krajobrazowych. W chwili obecnej na obszarze Polski znajduje się 21 parków narodowych i około 1100 rezerwatów.
Nieco inne ujęcie walorów krajobrazowych prezentują architekci. Krajobraz w świetle ich definicji jest to "fizjonomia powierzchni Ziemi będąca syntezą elementów przyrodniczych i działalności człowieka". Pojęcie krajobrazu jest zatem bardzo ogólne i schematyczne oraz abstrakcyjne, ponieważ często tylko pojedyncze elementy krajobrazu utożsamia się z całością. Z całego kompleksu składowych krajobrazu na czoło wybijają się takie elementy środowiska geograficznego jak rzeźba terenu, wody, pokrycie terenu oraz elementy antropogeniczne, które w sumie decydują o typie krajobrazu. Różnice pomiędzy poszczególnymi typami krajobrazu polegają na stopniu ingerencji człowieka w jego naturalne struktury, rodzaju przekształceń i pokryciu terenu oraz estetycznych i stylowych właściwościach celowo nadawanych przez człowieka. Trzy główne typy krajobrazowe wyróżnione zostały na podstawie stopnia ingerencji człowieka.
Krajobraz pierwotny - stanowi wynik działalności wyłącznie czynników przyrodniczych bez ingerencji człowieka. Pokrycie terenu jest wyłącznie naturalne. Ze względu na ograniczony zasięg występowania obszary o krajobrazie pierwotnym podlegają ochronie (parki narodowe, rezerwaty) mają duże znaczenie naukowe i dydaktyczne.
Krajobraz naturalny - jest pierwszym etapem przekształcania krajobrazu przez człowieka, występujące tu zmiany są jeszcze niewielkie i naturalne właściwości krajobrazu dominują jeszcze zdecydowanie nad formami wprowadzonymi przez człowieka, przy czym gospodarka człowieka w tym typie krajobrazu harmonijnie wiąże się z charakterem i zasobami środowiska (zbieractwo, łowiectwo, pasterstwo i prymitywne rolnictwo).
Krajobraz kulturowy - oznacza już typ krajobrazu o trwałych zmianach wprowadzonych przez człowieka. Występuje on w dwóch zasadniczych odmianach:
- krajobraz kulturowy harmonijny (istnieje wtedy, gdy sposób użytkowania środowiska naturalnego jest dostosowany do jego charakteru i zgodny z prawami przyrody),
- krajobraz kulturowy zdegenerowany: powstaje wtedy, gdy człowiek poprzez swoją działalność gospodarczą naruszy naturalną równowagę składników fitocenozy wywołując trwałe, progresywne zmiany, które najczęściej objawiają się jako zeszpecenie krajobrazu.
Biorąc pod uwagę powyższą typologię dla oceny walorów krajobrazowych można przyjąć następującą klasyfikację krajobrazów:
1. krajobraz pierwotny i zbliżony do pierwotnego
2. krajobraz naturalny i zbliżony do naturalnego
3. krajobraz kulturowy, harmonijny o dużych walorach naturalnych i kulturowych
4. krajobraz kulturowy, harmonijny, uprawowy o mniejszych walorach naturalnych i kulturowych
5. krajobraz kulturowy, urbanizacyjny lub semiurbanizacyjny dysharmonijny.
Zachowane fragmenty krajobrazu pierwotnego lub zbliżonego do pierwotnego, a występujące w rezerwatach i parkach narodowych traktować należy jako relikty, które trzeba zachować dla następnych pokoleń. Tereny o krajobrazie pierwotnym mają duże znaczenie naukowe i dydaktyczne, wzbogacają wiedzę o kraju, stanowią cel wycieczek krajoznawczych. Mimo, że stanowią walor pozytywny dla wszystkich grup turystów nie można na terenach o krajobrazie pierwotnym lokować wszystkich form turystyki, a ograniczenia muszą mieć zarówno charakter ilościowy (ograniczenie ilości turystów) jak i jakościowy (wykluczenie form turystyki konfliktowych). Parki narodowe i rezerwaty jako obszary o najwyższych wartościach walorów turystyczno-krajoznawczych przyciągają ruch turystyczny, którego koncentracja może wprawdzie stwarzają pewne zagrożenie dla chronionych zasobów, ale jednocześnie występowanie niektórych form turystyki (głównie krajoznawczej) jest korzystne dla ochrony tych terenów. Wynika stąd naczelny problem - ustalenie optymalnych i bezkolizyjnych zasad wykorzystania dla celów turystycznych parków narodowych i rezerwatów. Całkowita eliminacja ruchu turystycznego z terenów chronionych czy też poważne ograniczenia dostępu turystów do parków narodowych i rezerwatów podważa sens działalności ochronnej. Obszarów o najwyższych wartościach środowiska przyrodniczego nie można rezerwować tylko dla grupy fachowców - przyrodników. Społeczny w swoim charakterze ruch na rzecz ochrony środowiska w swoich założeniach przyjmuje kontakt społeczeństwa z unikalnymi wartościami przyrodniczymi właśnie poprzez turystykę. Dla celów programowania turystyki istotną czynnością jest określenie powiązań różnych form turystyki z terenami chronionymi i wyróżnienie form kolizyjnych i bezkolizyjnych (obojętnych) oraz takich, których występowanie jest korzystne dla funkcjonowania parków narodowych i rezerwatów. Podstawową i korzystną formą turystyki jest turystyka krajoznawcza. Działalność turystyczno-krajoznawcza różnych ogniw organizacyjnych PTTK takich jak np. Straż Ochrony Przyrody, Komisje Ochrony Przyrody, Społeczna Służba Kultury Szlaku czy też klubów miłośników wybranego obszaru sprzyja ochronie terenów, pozwala na popularyzację walorów obszarów chronionych z równoczesną troską o pełne zachowanie ich zasobów. Najbardziej konfliktowe formy turystyki w obszarach chronionych to turystyka motorowa (zarówno indywidualny ruch zmotoryzowanych turystów jak i zbiorowe wycieczki autokarowe) oraz turystyka weekendowa i urlopowa o nastawieniu wypoczynkowo-rozrywkowym. Te formy turystyki winny być lokalizowane z dala od terenów chronionych, bowiem potrzeby wypoczynkowe i rozrywkowe mogą być z powodzeniem zaspokajane poza terenami parków narodowych i rezerwatów. Pewne kolizje występują również odnośnie takich form turystyki jak narciarstwo zjazdowe i pólkowe, nie występują natomiast większe kolizje z szeregiem form turystyki kwalifikowanej (turystyka piesza, narciarska, kolarska, kajakowa, żeglarska) choć ich rozmiary muszą być ograniczone proporcjonalnie do wielkości obszaru chronionego.
Osobnym problemem są rozwiązania organizacyjne w zakresie sterowania ruchem turystycznym (dla eliminacji form kolizyjnych oraz uniknięcia nadmiernej koncentracji turystów). W obszarach górskich, gdzie ukształtowanie terenu samo przez się stwarza poważne bariery dla turystów sprawa jest ułatwiona. Wysiłek fizyczny konieczny do pokonania wysokości jest najlepszym, naturalnym czynnikiem eliminującym niepożądane formy turystyki. W wyżej położone partie górskie docierają tylko wytrawni turyści (za wyjątkiem obszarów udostępnionych kolejkami turystycznymi i wyciągami). W parkach i rezerwatach typu nizinnego, których nie chroni bariera ukształtowania terenu generalny problem to wyłączenie ruchu kołowego, zmotoryzowanego z obszaru chronionego poprzez zakazy wjazdu, organizację i lokalizację parkingów oraz bazy gastronomiczno-usługowej w strefie otuliny, zorganizowanie niekolizyjnej komunikacji w strefie chronionej i udostępnienie rezerwatów poprzez system specjalistycznych, tematycznych ścieżek turystycznych. Dominujący w parkach i rezerwatach zorganizowany ruch wycieczkowy ma już wypracowane wzory choć nie zawsze pozytywne (głównie w formie grupowego oprowadzania przez przewodnika). Natomiast indywidualny ruch turystów - krajoznawców o nastawieniu kontemplacyjno-poznawczym, będący najwyższym etapem kształtowania pozytywnych postaw turystycznych nie ma odpowiednich rozwiązań organizacyjnych umożliwiających "kontakt z przyrodą". Mając na uwadze potrzebę udostępnienia w szerszym niż dotychczas zakresie terenów chronionych dla turystów wytrawnych tworzy się tzw. ścieżkę dydaktyczną lub ścieżki turystyczne o różnorodnej tematyce poznawczej. Ścieżka taka przejrzyście wytyczona w terenie, zaopatrzona w plansze, tablice informujące o rezerwacie, a rozmieszczone wzdłuż szlaku, zawierające opisy, szkice, schematy, zdjęcie zapewnia w najwyższym stopniu realizację wychowawczych i poznawczych funkcji turystyki. W zależności od typu rezerwatu czy parku, znajdujących się na jego obszarze atrakcji przyrodniczych, można organizować specjalistyczne ścieżki np. geologiczna, krajobrazowa, geomorfologiczna, florystyczna itp. ścieżka taka jest więc formą samoobsługi na trasie, a jej aranżacja ukierunkowuje uwagę turystów na najbardziej wartościowe elementy ścieżki. W Polsce ścieżki dydaktyczne opracowane zostały dla Pienińskiego, Babiogórskiego oraz Roztoczańskiego Parku Narodowego.
Krajobraz kulturowy harmonijny (a więc z łąkami, polami uprawnymi i pastwiskami) stanowi korzystne warunki dla rozwoju różnych form rekreacji (turystyki pobytowej). W typie krajobrazu o wysokich walorach kulturowych i naturalnych występować może turystyka wycieczkowa o nastawieniu krajoznawczym. W krajobrazie harmonijnym, uprawowym o niewielkiej dewastacji środowiska naturalnego powstają coraz bardziej popularne wsie letniskowe lub lokalizowane są ośrodki obsługujące ruch weekendowy. Krajobraz kulturowy, urbanizacyjny, dysharmonijny ze względu na dewastację środowiska naturalnego, koncentrację uciążliwych dla wypoczynku form działalności gospodarczej nie stanowi terenów odpowiednich dla rozwoju wypoczynku i rekreacji. Ze względu na zlokalizowaną tutaj infrastrukturę turystyczną a zwłaszcza paraturystyczną, tereny zurbanizowane traktowane są jako baza noclegowa i wypadowa dla przebywających tu turystów, penetrujących z reguły obszar leżący poza strefą zurbanizowaną co pociąga za sobą konieczność organizowania odpowiednich rozwiązań komunikacyjnych. Tereny zurbanizowane posiadają często wysokie walory kulturowe i stanowią atrakcję krajoznawczą i jako takie są odwiedzane przez pasantów. Krajobraz kulturowy przedstawia szczególne znaczenie dla turystyki krajoznawczej. Turysta - krajoznawca powinien dostrzec wzajemne powiązania elementów przyrodniczych i antropogenicznych oraz zachodzące obecnie przemiany krajobrazowe.
Nierównomierny rozwój np. przemysłu w Polsce doprowadził do znacznego zróżnicowania krajobrazów kulturowych. Powstały ośrodki i okręgi przemysłowe, ale równocześnie zachowały się krajobrazy rolnicze, wiejskie, gospodarki leśnej, hodowlanej. Jedne i drugie stanowią mogą niewyczerpane źródło poznania dawnych i współczesnych procesów przemian własnego środowiska. Dla celów programowania wybiera się poszczególne elementy środowiska kulturowego, obiekty wyjątkowe i ciekawe, reprezentujące epokę czy też grupę zjawisk, poczynań ludzkich. W wyniku powyższej oceny walorów krajobrazowych można wysunąć tezę, że w obszarach o krajobrazie pierwotnym i naturalnym należy wprowadzić ograniczenia ilościowe ruchu turystycznego przy równoczesnej selekcji form kolizyjnych, koncentrując formy uciążliwe w terenach o harmonijnym krajobrazie kulturowym. Z podziałem funkcjonalnym typów krajobrazowych wiąże się idea organizacji parków i rezerwatów krajobrazowych. Ich celem jest stworzenie wielkich obszarów rekreacyjnych na miarę współczesnej urbanizacji. Parki te bazowałyby na obszarach o walorach krajobrazu naturalnego i kulturowego oraz na terenach chronionych. W celu zachowania naturalnej atrakcyjności i ochrony tego terenu przed nadmierną koncentracją rekreacji należy ograniczyć działalność gospodarczą wydzielając strefy funkcjonalne. W obrębie parków krajobrazowych J. Bodanowski proponuje wydzielenie trzech stref funkcjonalnych:
- strefę wypoczynku masowego, łatwo dostępną, położoną blisko terenów zurbanizowanych,
- strefę wypoczynku turystycznego, różnych form turystyki, strefa ta może występować w obszarach o różnych typach krajobrazowych,
- strefy ciszy z wybranymi terenami parkowymi i rezerwatami.
b. Walory krajoznawcze dóbr kultury
Walory dóbr kultury związane są z zespołem krajobrazu kulturowego, który ma szczególne znaczenie dla turystyki krajoznawczej. Wśród walorów dóbr kultury wyróżnia się:
zabytki archeologiczne;
Obiekty archeologiczne należą do ważnych walorów krajoznawczych. Wg. J.Gąssowskiego i A.Kempistego zabytki archeologiczne stanowiące turystyczną atrakcję można podzielić na następujące grupy: grodziska, kurhany, jaskinie zamieszkiwane przez ludzi w paleolicie, miejsca kultu, ośrodki produkcyjne, osady otwarte, cmentarzyska. Według J.Rajcesa nie wszystkie obiekty archeologiczne stanowią walor krajoznawczy. Przyjmuje on następujące kryteria ich kwalifikacji: stan zachowania obiektu, wartość krajoznawcza obiektu, funkcja dydaktyczna stanowiska archeologicznego. Zabytki archeologiczne aby mogły zainteresować współczesnych turystów powinny mieć właściwą ekspozycję, istotny jest również stan ich zachowania i przystosowania do zwiedzania. Szczególnie ważna jest funkcja dydaktyczna stanowisk archeologicznych, a więc przemawianie do wyobraźni i wzbudzanie zainteresowań odległymi epokami. Niestety, niewiele obiektów archeologicznych posiada odpowiednią oprawę informacyjną i aranżację przestrzenną umożliwiającą ich poznanie. Wg. W.Hensla parki i rezerwaty archeologiczne są impulsem do rozwoju turystyki aktywnej, dają okazję do pogłębienia świadomości historycznej oraz łączą zainteresowania humanistyczne z technicznymi, a ich rola wzrośnie z chwilą, gdy dojdzie do rzeczywistej rewolucji w organizacji nauczania. Poznanie prehistorii regionu winno stanowią inicjujące ogniwo w całości wiedzy krajoznawczej zdobywanej przez turystykę i studialne formy krajoznawstwa.
Najkorzystniejszą formą ekspozycji archeologicznej jest rezerwat lub muzeum archeologiczne. Do najbardziej atrakcyjnych turystycznie obiektów archeologicznych należy zaliczyć:
- grodziska w Biskupinie i Gieczu
- cmentarzysko w Częstochowie - Rakowie
- ośrodek produkcyjny garncarstwa w Igołomii
- ośrodek górniczy w Krzemionkach Opatowskich
- grodzisko w Lednogórze
- cmentarzysko w Odrach (k.Chojnic)
- piecowiska hutnicze w Nowej Słupi
- ośrodek kultu u stóp Łysej Góry
- Podziemny Wawel.
Zabytki techniki spełniają szczególną rolę w zakresie poznawania sił wytwórczych i rozwoju gospodarczego regionu. Ich wartość zależy od stopnia zachowania, formy udostępnienia turystom, a także ich zagospodarowania. Rozwój przemysłu od drobnych warsztatów poprzez manufaktury do kombinatów przemysłowych stanowi elementarny składnik wiedzy krajoznawczej. Do zabytków techniki zalicza się:
- kopalnie i ich urządzenia (wyciągi, kieraty, narzędzia górnicze),
- ośrodki hutnicze,
- warsztaty rzemieślnicze,
- zabytkowe maszyny i inne narzędzia produkcji,
- zabytkowe urządzenia (np. śluzy wodne na kanale).
Poznanie zabytków techniki stanowi ważny element dydaktyczny i wychowawczy. W krajobrazie kulturowym Polski da się wyróżnić wiele ośrodków, w których narastały tradycje techniczne, godnych ukazania współczesnemu turyście. Do takich tradycji należy zaliczyć rozwój techniki górniczej, który można obserwować od prymitywnych kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich począwszy, poprzez techniki kopalnictwa w Wieliczce, górnictwo kruszców koło Olkusza, kopalnictwo rud w Tarnowskich Górach, do techniki górnictwa węglowego naszych czasów (ściana szkolna w Kopalni Zabrze). Drugą taką dziedziną techniki, której rozwój jest łatwy do pokazania jest hutnictwo - niemal całą jego historię zarejestrował krajobraz Zagłębia Staropolskiego i gór Świętokrzyskich począwszy od hutnictwa starożytnego (skansen w Nowej Słupi) poprzez obiekty średniowieczne, staszicowskie po współczesne zakłady metalurgiczne. Niedawno rozpoczęta rejestracja zabytków techniki w Polsce objęła już ponad 1400 obiektów z wielu dziedzin pracy produkcyjnej. Dochodzą do tego całe zabytkowe kopalnie oraz wyłączne współcześnie z produkcji zakłady przemysłowe nabierające znaczenia jako dokumenty rozwoju techniki. Rejestry obiektów zawarte są w wydawnictwach takich jak "Katalogi Zabytków Budownictwa Przemysłowego" czy też pracy zbiorowej "Muzea i zabytki techniki w Polsce" lub specjalistycznych przewodnikach "Zagłębie Staropolskie", "Przewodnik po zabytkach hutnictwa" itp.
Zabytki architektury.
Już w drugiej połowie XIX w. Wincenty Pol w swojej prelekcji "O potrzebie zachowania pomników przeszłości"... określił zabytek jako pomnik przeszłości godny zachowania i udostępnienia dla wszystkich warstw społeczeństwa jako element kształtowania świadomości i poczucia narodowego w nowożytnym społeczeństwie". Zabytki architektury obejmują budownictwo sakralne, militarne, miejskie, (użyteczności publicznej), mieszkaniowe, rezydencjonalne, zabudowania gospodarcze. Obrazują one przeszłość narodu, wzbogacają krajobraz, dostarczają estetycznych wrażeń. Krajoznawcza wartość zabytków architektury zależy od ich stanu zachowania, reprezentatywności i unikalności, dostępności komunikacyjnej i zagospodarowania turystycznego. Poprzez zagospodarowanie obiektów można ratować je od zagłady, pełnienie przez zabytki funkcji obiektów turystycznych jest najczęstszym sposobem ich rewaloryzacji. Ciekawym przykładem rewaloryzacji zabytków jest ich ożywienie poprzez specjalnie aranżowane widowiska "światło-dźwięk".
Zabytkowe układy urbanistyczne i wiejskich układów osadniczych. Elementy układów osadniczych są słabo wykorzystane jako walor krajoznawczy. Przedmiotem zainteresowań turystów mogą być rozplanowania dawnych miast, relikty osadnictwa wiejskiego z typowymi dla pewnych okresów układami pól, kształtami wsi, nazewnictwa. Elementy te stanowią ciekawy dokument dawnej organizacji życia i myśli urbanistycznej. Do najciekawszych, zabytkowych układów urbanistycznych np. w polskich Karpatach zalicza się układ Starego Sącza, Biecza, Lipnicy Murowanej, Krosna, Dobczyc, Nowego Sącza oraz układy "miast spiskich". Cennymi reliktami układów osadniczych wiejskich są zachowane układy wsi podhalańskich. H.Pieńkowska proponuje rozszerzenie terminu zabytek i zespół zabytkowy przez wprowadzenie pojęcia "zabytkowej struktury przestrzeni jako elementu krajobrazowego, rozumiejąc przez nią wszystkie powiązane przestrzenie między zabytkami lub ich zespołami, umieszczonymi w krajobrazie". Na treść tych struktur składają się formy zasiedlenia, układy komunikacyjne, stanowiska archeologiczne, miejsca o znaczeniu historycznym, zespoły urbanistyczne i wiejskie, architektura, wszystkie dziedziny plastyki, zbiory muzealne, założenia ogrodowe i walory krajobrazowe. Szczególnie silna koncentracja tak rozumianych struktur występuje w dolinie Dunajca i Popradu, na Orawie i Spiszu.
Zabytki dzieł sztuki plastycznej i piśmiennictwa.
Ten dział zabytków obejmuje tzw. zabytki ruchome tj. malarstwo, rzeźbę, grafikę, wyroby rzemiosła artystycznego i zabytki piśmiennictwa. Zabytki te wiążą się z wcześniej omawianymi obiektami architektury stanowiąc często ich zabytkowe wyposażenie. Większość natomiast eksponatów tego typu zgromadzono w muzeach lub prywatnych kolekcjach. O popularności zbiorów muzealnych decyduje forma ekspozycji, system informacji o eksponacie i forma prezentacji obiektu, umożliwiająca pełne poznanie eksponatu nawet przez indywidualnego turystę.
c. Walory tradycyjnej kultury ludowej.
W sferę zainteresowań krajoznawców i turystów wchodzą najbardziej uchwytne cechy kultury ludowej, takie jak strój, budownictwo, sztuka, obrzędy, muzyka i literatura. Cechy te, zresztą bardzo nieprecyzyjne bywają nazywane folklorem. Większość uczestników imprez turystycznych to ludność miejska, dla której kultura ludowa jest bardzo często niezrozumiała. Dzieje się tak, mimo, że współczesne polskie społeczeństwo miejskie składa się z ludzi, którzy w pierwszym lub w drugim pokoleniu wywodzą się ze wsi. Łączy się to ze zjawiskiem zafascynowania się kulturą miejską, uważaną za "lepszą i wyższą", co z kolei prowadzi często do wstydzenia się chłopskiej przeszłości, a w dalszej konsekwencji do odcięcia się od jej tradycji kulturalnych. Zjawisko to już dawno zostało zarejestrowane w społeczeństwach o większej i starszej urbanizacji (Francja, Niemcy, Czechy) i tam daje się zauważyć obecnie silny nurt nawracający do własnych tradycji ludowych. Z drugiej strony nie sposób pominąć w programowaniu wycieczek wiejskich zagadnień etnograficznych. Wartości własnej kultury często się nie dostrzega - jest ona bowiem zbyt dobrze znana. Turystyka i krajoznawstwo winny doprowadzić do poznania bogactwa tej kultury, jej różnorodności i wkładu w całokształt kultury narodowej.
W porównaniu z terenami nizinnymi mimo postępujących procesów urbanizacji tereny górskie Karpat stosunkowo najlepiej zachowały tradycyjną kulturę ludową, a jej elementy są przedmiotem zainteresowań turystów. Górskie grupy etnograficzne mimo znacznego ich zróżnicowania, mają szereg wspólnych cech kulturowych, wyraźnie wyodrębniających się od pozostałych grup etnograficznych. Są to przede wszystkim strój, budownictwo i pasterstwo. Tradycyjna kultura ludowa najlepiej zachowała się na Podhalu (grupa etnograficzna górali podhalańskich, grupa orawska i spiska) w rejonie sądeckim (Lachy i górale sądeccy oraz we wschodnich rejonach Beskidów (Pogórzanie i Dolinianie). Najbardziej cenne obiekty architektury i sztuki ludowej zgromadzono w trzech istniejących skansenach karpackich w Zubrzycy Górnej, Nowym Sączu i Sanoku. Przy szlakach turystycznych w górach znajduje się jeszcze wiele szałasów pasterskich. Pasterstwo - ten interesujący dział kultury materialnej i duchowej może być zaprezentowany "in situ" co ma o wiele większą wagę emocjonalną niż poznawanie w muzeum. Podobnie przy bacznej uwadze można zaobserwować w terenie wiele innych przejawów kultury ludowej. Ciekawą formą programową mogą być organizowane szczególnie dla młodzieży specjalistyczne imprezy turystyczne o programie folklorystycznym w interesujących pod względem etnograficznym terenie (Spisz, Orawa, Beskid Żywiecki). Tradycyjne odpusty i targi mogą na stałe wejść w kalendarz imprez turystycznych biur podróży.
d. Walory krajoznawcze pamiątek historii.
Istniejąca literatura specjalistyczna nie zajmuje się problematyką pamiątek historycznych w aspekcie ich walorów turystycznych a opracowania przewodnikowe posiadają wartość dokumentacyjną i informacyjną. Turystyka krajoznawcza winna zaspokoić naturalną potrzebę kontaktu z historią kraju ojczystego. Poznawanie historii winno zapewnią młodzieży dominującej w krajoznawczych formach turystyki konfrontację elementarnej wiedzy szkolnej z rzeczywistością. Miejsca upamiętnione w historii przy należytej informacji i właściwej formie prezentacji winny w naturalny sposób łączyć przeżycia emocjonalne, intelektualne i estetyczne.
Przez pojęcie pamiątek historycznych rozumiane są wszystkie wydarzenia i zjawiska historyczne udokumentowane dla późniejszych pokoleń w formie autentycznych reliktów przeszłości bądź pomników, tablic pamiątkowych, opisów albo za pomocą przekazu ustanego a także podania historyczne i legendy. Zakres czasowy tego rodzaju walorów sięga od najdawniejszych okresów naszej historii do czasów współczesnych.
W czasach pamiątek historycznych wchodzą następujące grupy walorów:
- upamiętnione i godne uwagi wydarzenia i miejsca historyczne, które zapisały się w dziejach naszego narodu w okresie od początku istnienia państwowości polskiej, a także ważne miejsca związane z działalnością wybitnych i zasłużonych osób,
- miejsca i obiekty związane z podaniami historycznymi, legendami,
- miejsca pamięci narodowej.
A.Foss i Z.Werner wydzielają 4 grupy miejsc upamiętnionych:
- związane z walkami we wrześniu 1939 r.,
- związane z ruchem oporu,
- miejsca martyrologii narodu polskiego,
- miejsca związane z wyzwalaniem przez Wojsko Polskie i Armię Czerwoną.
Do najbardziej interesujących miejsc pamięci narodowej należy zaliczyć:
1. Gdańsk - Pomnik Bohaterów Westerplatte
2. Gdynia - cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich oraz Pomnik Wdzięczności na Kępie Redłowskiej
3. Sztutowo - muzeum martyrologii oraz Pomnik Walki i Męczeństwa na terenie b.obozu
4. Katowice - Pomnik Powstańców Śląskich
5. Święta Katarzyna - Pomnik Partyzantów Ziemi Kieleckiej
6. Studzianki - mauzoleum żołnierzy Wojska Polskiego
7. Oświęcim - Państwowe Muzeum na terenie d.obozu, Pomnik Ofiar Faszyzmu
8. Majdanek - Muzeum i Pomnik na terenie d.obozu
9.Polichno - Pomnik Czynu Zbrojnego, skansen partyzancki
10. Flisy/Wzgórze - Pomnik na miejscu największej bitwy partyzanckiej
11. Góra św.Anny - Pomnik Czynu Powstańczego
12. Poznań - Pomnik Powstańców Wielkopolskich
13. Warszawa - grób Nieznanego Żołnierza, Pomnik Bohaterów Warszawy
- Cmentarz Komunalny
14. Treblinka - Mauzoleum i symboliczny cmentarz dawnego obozu
e. Walory krajoznawstwa współczesnych osiągnięć.
Współczesne obiekty kultury materialnej i duchowej stanowić winny obok walorów przyrodniczych i dóbr kultury ważny cel turystyki krajoznawczej. Ta grupa walorów wydaje się być niedoceniania i cieszy się mniejszą popularnością, co wynika z retrospektywnego podejścia w polskim krajoznawstwie. Krajoznawstwo ograniczone do kontemplacji piękna przyrody i zabytków przeszłości byłoby już dziś krajoznawstwem ubogim i nieprawdziwym, oderwanym od rzeczywistości, nie byłoby poznawaniem kraju w jego pełnej współczesnej postaci i dynamicznych przejawach życia. Klasyfikację współczesnych walorów krajoznawczych wg. przekrojów działowo-branżowych stosuje T.Żabińska wydzielając następujące grupy walorów:
- zakłady przemysłowe udostępnione do zwiedzania
- budownictwo: mieszkaniowe, użyteczności publicznej, wodne
- rozwiązania i urządzenia komunikacyjne
- obiekty i urządzenia rolne
- obiekty i przejawy życia kulturalnego
a pod względem ich przydatności dla celów krajoznawczych wydziela trzy grupy walorów:
a. obiekty, które winien poznać każdy Polak już w szkole
b. obiekty, które winien poznać każdy Polak w ramach aktywności zawodowej
c. obiekty o znaczeniu dla specjalistów lub o znaczeniu regionalnym
3. Percepcja walorów turystycznych a zagadnienia programowe
Walory turystyczne są różnorodnie odbierane przez turystów. Dla właściwego przygotowania programu turystycznego nieodzowne jest rozpoznanie zainteresowań uczestników programowej imprezy, poznanie preferowanych typów walorów turystycznych w celu konstrukcji optymalnego, akceptowanego przez odbiorców programu. Stosowane metody oceny walorów turystycznych dostosowane do potrzeb planowania przestrzennego nie uwzględniają w pełni potrzeb i zainteresowań turystów. Dla potrzeb programowania merytorycznego turystyki większą wartość posiadają subiektywne oceny samych turystów. Kluczowe zagadnienie stanowi stosunek człowieka do elementów przyrodniczych i kulturowych zwanych walorami. Efekty tej oceny zależą nie od obiektywnie istniejących i posiadających określoną wartość walorów, ale od oceniającego osobnika i jego gustów. Rozwój tendencji zmierzających do indywidualizacji procesu zaspokajania potrzeb w turystyce wymaga różnicowania modeli i wzorców programowych form turystyki zgodnie z odczuciami turystów. Zależności między cechami środowiska geograficznego a ich estetycznym odczuciem (percepcja) są w nikłym stopniu zbadane. Wydaje się, że dla celów programowania turystyki najbardziej odpowiedni jest psychologiczny aspekt oceny walorów, uwzględniający emocjonalny charakter oddziaływania ich na człowieka.
W swoich badaniach nad emocjonalnym stosunkiem turystów do walorów poddałem ocenie zarówno przyrodnicze jak i kulturowe elementy środowiska geograficznego (zwane dalej walorami) pogrupowane w 25 cech. Stosując zasadę celowego doboru zorganizowałem wywiady w trzech typach zbiorowości najbardziej charakterystycznych w obszarach górskich:
- turystyce pobytowej (wczasy, sanatoria, obozy stacjonarne)
- turystyce wędrówkowej
- turystyce wycieczkowej (głównie autokarowej)
Wywiady z turystami pobytowymi prowadzono w Polańczyku nad Zalewem Solińskim i w Żegiestowie Zdroju a z turystami wędrowcami na szlakach turystycznych oraz w schroniskach górskich w Gorcach i w Beskidzie Sądeckim. Turystów wycieczkowiczów reprezentują szkolne i zakładowe wycieczki badane w Tatrach, Pieninach i Beskidach. W weryfikacji danych uzyskanych z wywiadów posłużono się wynikami obserwacji uczestniczącej. Stosunek turystów do walorów wyrażano trójstopniową skalą:
- walory odbierane pozytywnie (preferowane)
- walory odbierane negatywnie, odczuwane jako "antywalor"
- walory o obojętnym oddziaływaniu
W tematyce badań uwzględniono również motywację wyjazdów w góry oraz preferowanie poszczególnych regionów górskich jako celu wyjazdów. Ogółem przeprowadzono 788 wywiadów z tego 400 przypada na turystów pobytowych, 181 na wędrowców a 207 na uczestników wycieczek autokarowych.
W całej badanej populacji największą popularnością cieszyły się tereny posiadające walory widokowe o cechach krajobrazu pierwotnego lub naturalnego (78%). Odzwierciedla to podstawową tendencję koncentracji ruchu turystycznego w obszarach o najwyższej wartości środowiska naturalnego - potrzebę kontaktu z przyrodą, obcowania z naturą. W następnej kolejności ankietowani wyróżniali walor ciszy, spokoju, ograniczonego zasięgu kontaktów towarzyskich (61%). Walor ten bardzo istotny dla optymalnego przebiegu procesu wypoczynku, niestety bardzo rzadko występuje w terenach atrakcyjnych widokowo i przyrodniczo. Tereny te z powodu nadmiernego napływu turystów i dominujących form zachowań turystów w nich przebywających coraz bardziej upodabniają się do modelu "góry panopticum", góry do masowego oglądania i podziwiania. Rozkład preferencji w odpowiedziach ankietowanych wskazuje na zasadnicze kolizje rozpowszechnionej mody na pewne regiony czy miejscowości (Tatry, Pieniny, Zakopane, Krynica) z rzeczywistymi potrzebami wypoczynkowymi. Popularyzowanie i zagospodarowanie nowych terenów turystycznych i dekoncentracja ruchu turystycznego winna doprowadzić do optymalizacji warunków wypoczynkowych i pełniejszego zaspokojenia potrzeb ludności w tym zakresie. W dalszej kolejności duży stopień wyróżnienia (ponad 50%) wykazuje cechy środowiska naturalnego typowe dla terenów górskich tj. walory klimatu górskiego, cechy ukształtowania terenu - różnice wzniesień i ekspozycja zmuszająca do wysiłku fizycznego. Do często wyróżnianych walorów zaliczają się inne cechy środowiska naturalnego - lasy, łąki, hale, połoniny (około 50%). Natomiast stosunkowo mały odsetek respondentów akceptował gościnność ludności miejscowej. Mniejszy niż spodziewano się zanotowano odsetek odpowiedzi pozytywnych przy walorach krajoznawczych takich jak zabytki architektury, folklor, budownictwo ludowe (poniżej 40%) - w sumie walorach typowych dla gór.
Z drugiej strony wśród walorów odbieranych negatywnie ankietowani wymieniali najczęściej cechy zaliczane do współczesnych walorów krajoznawczych (33%). W tej grupie walorów mieszczą się często negowane jako walory cechy widokowe krajobrazu kulturowego, nasyconego elementami gospodarki człowieka (21%). Cechy te jeszcze stosunkowo rzadko występują w krajobrazie górskim, tym bardziej więc rażą obserwujących je turystów - stąd też wysoka ich negacja. Znaczny odsetek ankietowanych ujemnie ocenił zmienność pogody w górach (15%) a także obecność obiektów o wyższym standardzie. Pełny rozkład preferencji i odpowiedzi negatywnych zawiera rys. nr 10.
Czynnikiem poważnie różnicującym rozkład odpowiedzi jest forma uprawianej turystyki. Walory widokowe krajobrazu naturalnego są częściej wyróżnione przez zbiorowość wędrowców (88%) i wycieczkowiczów (72%). Tą prawidłowość należy ocenić pozytywnie - tereny cenne przyrodniczo winny stanowią cel poznawczy, natomiast wypoczynek świąteczny i pobyty organizować można z powodzeniem poza terenami o wysokiej wartości środowiska przyrodniczego. Walor ciszy i spokoju został silniej zaakceptowany w zbiorowości wycieczkowiczów i wędrowców niż w zbiorowości wczasowej, co wiąże się z wyższym etapem zaawansowania turystycznego tych zbiorowości oraz z dominacją motywacji rozrywkowych osób przebywających na wczasach.
Zbiorowość wędrowców wysoko preferuje tereny o dużej różnicy wzniesień (70%), natomiast teren o takich cechach cieszy się mniejszą popularnością w zbiorowości wycieczkowej a stosunkowo niską u wczasowiczów. Kwestia gościnności ludności miejscowej jest bardziej obojętna wczasowiczom i wycieczkowiczom mającym zapewnione na ogół wszystkie świadczenia niż wędrowcom, którzy częściej spotykają się z ludnością miejscową i korzystają z jej usług.
W rozkładzie odpowiedzi zwraca uwagę silna negacja w zbiorowości wędrowców współczesnych walorów krajoznawczych (51%) oraz terenów o dużej koncentracji ruchu turystycznego i wyposażonych w obiekty o wysokim standardzie. W zbiorowości wczasowej cechy te są bardziej obojętne. Negacja walorów widokowych krajobrazu kulturowego mocniej zaznaczyła się w zbiorowości wycieczkowiczów i wędrowców a duża zmienność pogody bardziej przeszkadza wczasowiczom i wycieczkowiczom niż wędrowcom.
Rozkład preferencji różnicowany jest również czynnikami socjo-demograficznymi. Mniejsza odporność i wytrzymałość fizyczna kobiet jest przyczyną słabego wyróżnienia waloru ukształtowania
terenu, zmiennego klimatu górskiego czy głębokich wód. Dlatego też w programach adresowanych do grup kobiet lub o przewadze kobiet należy z umiarem eksploatować te walory, zwracając natomiast uwagę bardziej na szatę roślinną, folklor, zabytki - które to walory bardziej fascynują kobiety niż mężczyzn. Duże różnice występują w traktowaniu walorów w zależności od struktury wiekowej respondentów. Wiek jest więc czynnikiem, który powinien pociągać za sobą różnicowanie programów turystycznych. W starszych grupach wiekowych cechy środowiska górskiego nie tylko, że są w małym stopniu wyróżniane jako pozytywne, ale często uważane są za cechy negatywne. Pozycje programu forsujące wysiłek fizyczny, wymagające dużej kondycji muszą być zatem eliminowane z programów adresowanych do starszych grup wiekowych. Duże zainteresowanie wykazuje natomiast młodzież walorami środowiska naturalnego, a także walorami krajoznawczymi - programy adresowane do młodzieży winny mieć zatem różnorodną tematykę zapewniającą kompleksowe poznanie środowiska geograficznego i jego przemian.
Wyrównany rozkład odpowiedzi negatywnych i pozytywnych przy małym stosunkowo małym odsetku odpowiedzi negatywnych osób w średnich kategoriach wiekowych sugeruje większą możliwość stosowania w tych grupach uniwersalnych, standardowych programów. Programowanie turystyki dla młodzieży i osób trzeciego wieku musi być selektywne, uwzględniające w pełni ich potrzeby, upodobania i możliwości psychofizyczne.
Równomierny rozkład odpowiedzi negatywnych i pozytywnych w grupie pracowników fizycznych niewykwalifikowanych wskazuje na brak sprecyzowanych zainteresowań i mniejsze wyrobienie turystyczne. Udział osób nie posiadających sprecyzowanych zainteresowań turystycznymi formami rekreacji winien doprowadzić do szerszego udziału w życiu kulturalnym i do wzbudzenia zainteresowań a prawidłowo zaprogramowane i przeprowadzone zajęcia np. w czasie turnusu wczasowego powinny wykształcić nawyki organizowania sobie właściwego wypoczynku w czasie wolnym.
Ocenione przez turystów jako negatywne współczesne walory krajoznawcze odgrywają w procesie poznawania i wychowywania dużą rolę. Mimo więc ich powszechnego niedoceniania winny być one brane pod uwagę w procesie programowania imprez turystycznych, jednakże ich dobór tematyczny oraz sposób prezentacji powinien być bardzo atrakcyjny, powodujący tym samym pełną percepcję podawanej tematyki.
4. Walory krajoznawcze jako produkt turystyczny
W literaturze fachowej, zwłaszcza w ostatnich latach używa się często pojęcia “atrakcje turystyczne” mimo, że w polskiej literaturze nie zostało ono zdefiniowane. Mamy do czynienia raczej z intuicyjnym jego pojmowaniem. Pojęcie atrakcje turystyczne jest szerokie, obejmuje ono nie tylko elementy przyrody i kultury ale np. poziom cen, postawy ludności miejscowej wobec turystów i turystyki, urządzenia turystyczne wraz z całą infrastrukturą techniczną.
Drugie pojęcie wymagające zdefiniowania to “produkt turystyczny”. Jest on również różnie interpretowana w literaturze. Generalnie produkt turystyczny wg. M.H.Courtisa, to różne towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa przemysłu turystycznego. Opierając się na formułowanych w literaturze definicjach produktu turystycznego, możemy przyjąć, że jest on zbiorem zarówno dóbr i usług nabywanych przez turystów, jak i walorów turystycznych, z których korzystają, a które są dla nich szczególnym przedmiotem zainteresowania. Walory te stanowią właściwy cel wyjazdów turystów, są atrakcją przyciągającą do konkretnego miejsca. Uważa się, że atrakcje związane z walorami turystycznymi są jądrem korzyści (core benefits) każdego produktu turystycznego, czyli jego podstawowym elementem. Aby jednak walory turystyczne były dostępne, muszą być zespolone z dobrami i usługami w jednolity produkt turystyczny. Dopiero usługi przesądzają bowiem o tym, czy dane miejsce może zostać uznane za atrakcję turystyczną w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Produkt turystyczny oferowany przez przedsiębiorstwa turystyczne ma zatem dwojakie znaczenie. W wąskim znaczeniu pojęcie to obejmuje walory turystyczne, a zatem różnego rodzaju atrakcje w postaci walorów naturalnych środowiska przyrodniczego oraz walorów krajoznawczych przyciągających turystów, a reklamowanych przez przedsiębiorstwa. Szerokie znaczenie tego słowa obejmuje obok walorów turystycznych (podstawowy produkt turystyczny), także cały zestaw dóbr i usług umożliwiających turyście przybycie do miejsca występowania atrakcji turystycznych, pobyt i ich wykorzystanie. Będą to zatem towary i usługi zaspokajające podstawowe potrzeby bytowe turystów, urządzenia i usługi pozwalające korzystać z walorów turystycznych oraz usługi o charakterze komplementarnym, np. z zakresu kultury, rozrywki itp.
Konkurencyjność i atrakcyjność produktu turystycznego są kryteriami jego oceny. Konkurencyjność jest mierzona w pięciu składnikach produktu:
- atrakcje w celu podróży
- infrastruktura turystyczna
- dostępność
- wizerunek
- cena.
Trzy z nich - atrakcje, infrastruktura i dostępność są podstawowymi wymaganiami i stanowią kryteria decyzji zakupu przez klienta. Krajoznawstwo zajmuje się w zasadzie tylko pierwszym czynnikiem tj. atrakcjami w celu podróży.
Atrakcjami w celu podróży są zasoby naturalne, zbudowane przez człowieka i kulturalne, które w znacznym stopniu nie mogą być zmienione. Atrakcje są podstawowym magnesem przyciągającym klienta do celu podróży, a wśród nich historia w formie dawnej architektury i zabytków ruchomych (obrazy, rzeźby). Atrakcje zbudowane przez człowieka obejmują zamki i muzea jak również współczesną architekturę i organizowane atrakcje dla zwiedzających takie jak parki tematyczne, wystawy czasowe.
Wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego jako atrakcji turystycznej (i dalej produktu) turystycznego jest coraz częściej stosowane na świecie. Kultura i sztuka może być dla Polski tym, czym słońce i plaże dla Hiszpanii. Zdaniem Boba Simpsona “Gospodarz, który chce najlepiej wykorzystać swoje kulturowe i etniczne możliwosci, musi kulturę udostępnić, przystosować do prezentacji, połączyć z innymi wartościami konsumpcyjnymi i podzielić na łatwo strawane i najbardziej fotogeniczne kęsy” Taka strategia prowadzić może jednak, jak świadcza przykłady z Wielkiej Brytanii, do degradacji walorów kulturowych; właściciele i przedsiębiorcy walczący o zysk często zapominaja o obowiązku ochrony i interpretowania przeszłości i coraz częściej stają się realizatorami pustych spektakli i krzykliwej rozrywki. historię nagina się do potrzeb prezentacji dziedzictwa. W Polsce mamy, jak na razie, etap przekonywania gospodarzy obiektów kultury (muzeów, obiektów zabytkowych, miejsc historycznych), że atrakcje te można traktować jako produkt turystyczny z pożytkiem dla jego funkcjonowania. Jako przykład uproduktowienia walorów krajoznawczych można podać wiele imprez historycznych (np. Turnieje rycerskie w Golubiu-Dobrzyniu, recitale muzyki organowej w obiektach sakralnych, widowiska plenerowe światło dźwięk na zamku w Ogrodzieńcu, itp.). Środki finansowe uzyskane z biletów wstępu służą utrzymaniu obiektu, natomiast atrakcja taka napędza ruch turystyczny w danym rejonie. Większość administratorów obiektów muzealnych liczy jednak tylko na dotacje z skarbu państwa i broni się przed szerszym udostępnieniem obiektu turystom, bo tak jest im wygodniej.
Pytania kontrolne
1. Wytłumacz znaczenie pojęć: walory turystyczne, atrakcyjność turystyczna, atrakcja turystyczna.
2. Przeprowadź bonitację różnych typów krajobrazu dla potrzeb różnych form ruchu turystycznego.
3. Jakie znaczenie mają dla programowania turystyki współczesne walory krajoznawcze?
4. Co decyduje o skuteczności odbioru walorów dóbr kultury?
5. Jak kształtuje się stosunek uczestników różnych form ruchu turystycznego do walorów krajoznawczych?
6.Opisz walory krajoznawcze “swojego” regionu.
7. Podaj przykłady wykorzystania atrakcji kulturalnej jako produktu turystycznego.