encyklopedyści «grupa francuskich naukowców, filozofów i literatów, współpracowników „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, największego kulturalnego i naukowego przedsięwzięcia epoki oświecenia»
deizm «kierunek filozoficzno-teologiczny (także stanowisko światopoglądowe) powstały w okresie Oświecenia, uznający Boga za stwórcę i prawodawcę, ale odrzucający jego bezpośrednie kierownictwo światem, wiarę w cuda i objawienie»
libertynizm «laicki ruch umysłowy powstały w XVII w. we Francji, skierowany przeciwko katolicko-feudalnemu ideałowi życia, tradycyjnej obyczajowości i scholastyce; jedno ze źródeł racjonalizmu oświeceniowego; wolnomyślicielstwo, sceptycyzm w sprawach religijnych»
wolterianizm filoz. «doktryna światopoglądowo-polityczna Woltera głosząca filozoficzny sceptycyzm połączony z afirmacją rozumu, walkę z obskurantyzmem, tolerancję religijną»
Empiryzm - filozofia zakładająca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem, który zakłada, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit - "Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy noszą duszę barbarzyńców". Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Rogera Bacona a następnie rozwinięta i doprowadzona do paradoksalnych konsekwencji przez Johna Locka, George'a Berkeley'a oraz Davida Huma.
Empiryzm ma dwa rodzaje: metodologiczny (całe życie człowieka jest oparte na doświadczeniu pośrednim lub bezpośrednim) i genetyczny (człowiek rodzi się pusty i czysty jak tablica - tabula rasa, dopiero w miarę dorastania i dojrzewania tablica zapisuje się i wypełnia doświadczeniami człowieka).
Z nurtu "czystego" empiryzmu wykształciło się szereg innych prądów filozoficznych: kantyzm, pozytywizm, pozytywizm logiczny oraz fenomenologia.
Do empirystów także należeli:
Racjonalizm w sensie metody naukowej to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na porządkowaniu zasobów wiadomości według z góry ustalonego porządku.
Racjonalizm w potocznym znaczeniu to postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych ogólnych założeń.
Racjonalizm w filozofii
Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór podstawowych aksjomatów, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.
Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.
Elementy racjonalizmu są jednak obecne w myśleniu ludzkim do dzisiaj. Przykłady takiego myślenia to np: próba stworzenia "teorii wszystkiego" przez współczesnych fizyków.
Sentymentalizm - to kierunek, w którym eksponowano jednostkowe przeżycia wewnętrzne bohatera lirycznego, zwłaszcza zaś uczucie miłości. Poezja sentymentalna (sielanki), podejmowała tematykę rustykalną, nierzadko nadając wsi cechy Arkadii. Za prekursora sentymentalizmu uważa się Jeana Jakuba Rosseau, a zwłaszcza jego utwór pt. Nowa Heloiza.
Oświecenie określane często jako Wiek Rozumu to prąd kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na wiek XVIII. Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.
Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy Rewolucja Francuska. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie. Nowy ustrój polityczny Amerykanie uczynili podstawą swojej konstytucji. Stany Zjednoczone były jednym z najdoskonalszych przykładów wprowadzenia pomysłów wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu stały się podstawą ekonomicznego rozwoju tego kraju. Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą, co doprowadziło do rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu. W Polsce idee oświecenia doprowadziły do powstania Konstytucji 3 Maja oraz do nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa.
Najważniejsze postacie oświecenia
w Europie
w Polsce
Oświeceniowy klasycyzm, nawiązujący do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społecz- ne. Wyznaczał on poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno - moralizatorskie, wyrastające z przekonania o znaczącej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Ważną i charakterystyczną sprawą polskiego klasycyzmu stało się pojmowanie jego założeń jako nakazu angażowania się w sprawy polityczno - społeczne kraju. Szło więc za tym silne związanie się literatury z życiem politycznym.
Odwołując się do tradycji antycznej, klasycyzm preferował znane od dawna gatunki literackie - bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny czy komedia. Klasycyzm wpłynął jednak na ukształtowanie się nowożytnej powieści oraz nowych form publicystycznych - eseju i felietonu.
Klasycyzm, odwołując się do literatury starożytnej, dążył do jasności, harmonii i eleganckiej prostoty środków wyrazu.
Za reprezentantów klasycyzmu uznaje się Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Franciszka Zabłockiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Franciszka Bohomolca.