- 1 -

Ekonomia pozytywna, normatywna

Sfera działalności państwa jest jednocześnie dziedziną nauki.

Polityka - gr. ozn. sztuka rządzenia państwem np.: polityka obronna itp.

Polityka gospodarcza - świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową, a więc na dynamikę tej gospodarki, na jej strukturę, funkcjonowanie, na stosunki gospodarcze w kraju, na relacje kraju z zagranicą.

W tym pojęciu zawiera się formułowanie, określenie celów jak i stosowanie określonych narzędzi do realizacji tych celów (do jednych z celów należy pełne zatrudnienie) narzędziem na ten cel mogą być pieniądze z budżetu na roboty niepubliczne np: budowanie autostrad.

Ta polityka gospodarcza jest nauką normatywną. Na kierunki, na zakres i treść oddziaływania państwa na gospodarkę wywiera wpływ nie tylko nauka ale i doktryny ekonomiczne.

Doktryna - zbiór uporządkowanych w pewien sposób twierdzeń i poglądów dotyczących określonej dziedziny wiedzy i działalności (w doktrynie nawiązuje się do dorobku nauki, ale mamy tezy moralne, światopoglądowe dotyczące tego jak postępować)

Główne zespoły poglądów naukowych 18/19 wiek

Ekonomia klasyczna (A. Smith, D. Ricardo) gospodarka pozostawiona sama sobie jest w stanie w długich okresach czasu samoczynnie osiągać równowagę rynkową (nie ma problemów bezrobocia, inflacji) - gospodarka jest w stanie sama się uporać z takimi problemami.

Wnioski: w myśl tych poglądów ingerencja państwa w sprawy gospodarki powinna być zredukowana tylko do niezbędnego minimum (te poglądy to liberalizm gospodarczy)

„Państwo powinno być stróżem nocnym kapitalizmu”

Polityka liberalna - polityka, wg której im mniej państwo ingeruje w gospodarkę tym lepiej (J. K. Mikke)

1929 - 1933 - wielka depresja, wielki kryzys doszło do największego załamania gospodarki w historii gospodarki. Przedsiębiorstwa zbankrutowały, nędza i bezrobocie, nierównowaga gospodarki w skali dotąd nie spotykanej. Ten kryzys rozpoczął się na giełdzie papierów wartościowych (wielki krach). Wtedy pojawiły się nowe poglądy w funkcjonowaniu gospodarki

Keynes - napisał pracę „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, gdzie wyłożył swoje poglądy na funkcjonowanie gospodarki. Zapoczątkował kierunek zwany keynesizmem, paradygmat keynesistowski. Gospodarka pozostawiona sama sobie nie jest w stanie sama uporać się z problemami nierównowagi tzn. nie jest w stanie sama zwalczyć bezrobocia i inflacji.

Keynes zaproponował zupełnie inne wnioski. Państwo powinno czynnie, aktywnie ingerować w sprawę i procesy gospodarcze, powinno próbować ją stabilizować. Walka z bezrobociem, inflacją zależy od państwa, zaprzeczenie klasycyzmu. W polityce gospodarczej zaczął dominować interwencjonizm państwowy - twórca Keynes.

Przemysł zbrojeniowy nakręcał koniunkturę i zakończył się wielki kryzys. Teoria Keynesa trwała do lat 70-tych. W latach 70-tych w gospodarce zaczęło gwałtownie rosnąć bezrobocie, pojawiła się inflacja w niespotykanej skali w wielu krajach. Narzędzia Keynesa okazały się nieskuteczne, nie doprowadziły do równowagi. Nastąpił wtedy nawrót do poglądów liberalnych i tzw. antyetatyzm - ruch przeciwko państwu. Liberałowie tych lat: Margaret Tatcher, Reagan w USA.

Podsumowanie:

Nie ma jednoznacznych rozwiązań w zakresie polityki gospodarczej, jakie narzędzia stosować. Jest to ciągłe ścieranie się koncepcji liberalnych z koncepcjami keynesistowskimi.

Partie socjaldemokratyczne - z idei Marksa proponują szeroki zakres interwencji państwa i nie lubią postępującej prywatyzacji, raczej nacjonalizacja, ale nie kwestionują własności prywatnej (jak Marks)

Partie prawicowe, konserwatywne - wystawiają postulat wzmocnienia własności prywatnej, niskie podatki, mały zakres interwencji państwa w gospodarkę.

Mikroekonomia - zajmuje się badaniem poszczególnych rynków funkcjonujących w ramach jednej gospodarki rynkowej.

Makroekonomia bada wielkie agregaty takie jak: dochód narodowy, popyt w skali kraju, zatrudnienie, płace. Analizuje i opisuje zjawiska rozwoju gospodarczego oraz funkcjonowania gospodarki jako całości.

Polityka mikroekonomiczna zajmuje się takimi zagadnieniami jak: co określa cenę jakiegoś dobra, co decyduje o wielkości produkcji danej firmy, co decyduje o wysokości płac, zysków. Może przejawiać się w wspieraniu jakiegoś rodzaju produkcji przez wprowadzanie ceł, promowanie małej przedsiębiorczości, udzielanie kredytów preferencyjnych, ulg inwestycyjnych dla określonej działalności (reguluje się pewną część gospodarki).

Podmiotem polityki gospodarczej są władze publiczne - władza państwowa i organy samorządu terytorialnego (np: rząd, bank centralny, urząd ochrony konkurencji i konsumenta). Aparat urzędniczy ma wpływ na treść podejmowanych decyzji, mimo że nie ma takiego prawa.

System gospodarczy - całość która jest złożona z elementów między którymi zachodzą oddziaływania zwrotne i sprzężone.

Rodzaje systemów gospodarczych - podstawą ich wyróżnienia jest struktura własności i mechanizmy koordynacji popytu i podaży.

Własność - skomplikowana ze strony ekonomicznej, wyznacza zakres swobody podmiotu gospodarczego albo jego uzależnienie od innych podmiotów. Właściciel decyduje o sposobie użycia zasobów wytwórczych, władza nad przedmiotem posiadania.

Własność:

- publiczna

- prywatna

Własność publiczna - jest to forma własności państwowej albo komunalnej np: ZKM należące do gminy.

Własność prywatna - własność osób fizycznych lub własność akcyjna.

Typy systemów:

1. Systemy nierynkowe - gospodarka centralnie planowana, nakazowo-rozdzielcza, gospodarka realnego socjalizmu. Dominacja własności państwowej. W zasadzie wolno było tworzyć i rozwijać tylko przedsiębiorstwa państwowe. Własności prywatnej nie było wcale albo była w małym stopniu.

Koordynacja popytu i podaży:

- mechanizm nakazowo-rozdzielczy - państwo przesądza co produkować, ile produkować, państwo rozdziela zasoby zgodnie z planem

- mechanizm rynkowy

2. Systemy rynkowe - kapitalizm rynkowy. Dominacja własności prywatnej nad państwową. Prawo dopuszcza tworzenie wszystkich rodzajów przedsiębiorstw (prywatnych, państwowych, komunalnych itd.). W gospodarce rynkowej istnieje także sektor publiczny -gospodarka mieszana. Mechanizmem koordynującym popyt i podaż jest mechanizm rynkowy. Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów, jest weryfikatorem potrzeb i dostosowywania do nich produkcji.

(2)

- 3 -

- społeczną - zasoby mieszkaniowe, budynki użyteczności publicznej -nauka, oświata, ochrona zdrowia. Umożliwiają funkcjonowanie aparatu państwowego, świadczenie usług administracyjnych i społecznych.

Struktura gospodarki to pewne zbiory elementów pogrupowane wg pewnych kryteriów.

Wyróżniamy układy strukturalne:

1. Układ rodzajowy (przedmiotowy) - różne rodzaje działalności gospodarczej

2. Układ działowo-gałęziowy - wyodrębniamy działy, przemysł wydobywczy, wytwórczy, samochodowy.

Sektory gospodarki:

- przemysł

- rolnictwo

- usługi

3. Układ przestrzenny - terytorialne rozmieszczenie działalności gospodarczej, struktura przestrzenna, terytorialna gospodarki np: region śląski jest bardziej rozwinięty niż region suwalski

4. Układ własnościowy - spojrzenie na gospodarkę z punktu widzenia własności. W gospodarce rynkowej mogą funkcjonować przedsiębiorstwa prywatne, państwowe, komunalne itd.

5. Układ instytucjonalny - sektor przedsiębiorstw ze względu na rodzaj własności, sektor gospodarstw domowych, sektor instytucji rządowych i samorządowych np.: zakłady i jednostki budżetowe, wyższe szkoły publiczne, sektor instytucji niekomercyjnych (organizacje polityczne i społeczne, związki zawodowe, wyznaniowe, partie, fundacje), sektor zagraniczny - są to jednostki będące własnością podmiotów zagranicznych - ważny jest gdy liczymy DN i PKB.

Główne cele polityki gospodarczej:

1. Stanowienie prawa i porządku

2. Dostarczanie dóbr publicznych

3. Nakładanie podatków

4. Funkcje opiekuńcze - rozwiązywanie problemów społecznych np: osłona socjalna, zasiłki dla bezrobotnych, szkolnictwo, mieszkania

5. Działania stabilizacyjne - państwo próbuje zapewnić równowagę w gospodarce:

- zapewnienie wzrostu gospodarczego

- stabilność cen (brak inflacji)

- pełne zatrudnienie

- równowaga budżetu państwa i bilansu płatniczego czyli transakcji danego kraju z zagranicą.

Cele polityki gospodarczej mają strukturę hierarchiczną i nie da się ich realizować oddzielnie. Wzrost gospodarczy nastąpi gdy spadnie bezrobocie i inflacja. Cele niższego rzędu to: ochrona środowiska naturalnego, popieranie innowacyjności i przedsiębiorczości.

Wzrost gospodarczy - powiększanie się rozmiarów produktu narodowego. Nie można go dość precyzyjnie zmierzyć.

Rozwój gospodarczy - dotyczy zmian strukturalnych i jakościowych np: bogatszy asortyment produktów, lepsze rozmieszczenie produkcji, doskonalsze techniki produkcji, organizacji pracy. Trudno jest to zmierzyć np: wzrost liczby lekarzy na 1 osobę, spadek umieralności noworodków.

Miernikiem wzrostu gospodarczego jest tempo lub stopa wzrostu PKB:

W Polsce załamanie się tempa wzrostu gospodarczego było w latach 1979-82. Ponad 20% spadek dobrobytu ludności. Był to ewenement w skali gospodarek socjalistycznych, gdyż wszystkie inne kraje socjalistyczne notowały wzrost gospodarczy, spadek zanotowały około roku 1990.

W latach 1989-92 ponownie nastąpił spadek PKB rzędu 25-30%.

W latach 1995-96 notowano wzrost gospodarczy rzędu 7%.

W gospodarce rynkowej występują cykle koniunkturalne składające się z czterech faz.

Koniunktura - stan i tendencje rozwojowe, trendy w zakresie głównych wielkości ekonomicznych np: PKB, konsumpcja, zatrudnienie, poziom cen, poziom płac.

Fazy cyklu koniunkturalnego:

1. Faza kryzysu

2. Faza depresji

3. Faza ożywienia

4. Faza rozkwitu

W fazach kryzysu i depresji wzrost gospodarczy może być ujemny. Faza wzrostowa koniunktury nazywa się ożywieniem koniunktury, ekspansja, boom gospodarczy. Faza spadkowa nazywa się recesją.

Klasycznie czynnikami wzrostu są: praca, kapitał, ziemia.

Długofalowy wzrost gospodarczy zależy od oszczędności (czyli tego czego się nie skonsumuje). Jeśli brakuje oszczędności w kraju to szukamy ich za granicą (inwestycje zagraniczne, pożyczki zagraniczne, obligacje wykupione za granicą). Jeśli kapitał zagraniczny odpływa z kraju to jest to kryzys walutowy. Wysokie stopy procentowe kredytów hamują wzrost gospodarczy. Oszczędności w krajach transformujących gospodarkę są niskie, gdyż ludzie kupują dobra, które kiedyś były niedostępne, występuje duże bezrobocie.

Zasoby siły roboczej - ci którzy pracują albo chcą pracować (rejestrują się jako poszukujący pracy).

Stopa bezrobocia - odsetek ludzi, którzy pozostają bez pracy choć chcą pracować. Odsetek bezrobotnych występuje zawsze w każdej gospodarce niezależnie od koniunktury tzw. naturalna stopa bezrobocia. Naturalne bezrobocie jest wówczas gdy rynek pracy jest w równowadze, gdy mają pracę wszyscy, którzy chcą pracować.

(4)

- 5 -

Związek między inflacją a bezrobociem.

1. Istnieje wymienność między inflacją a bezrobociem.

2. Brak wymienności między inflacją a bezrobociem.

W Wielkiej Brytanii badano okres 1860 - 1957 pod kątem zależności między tempem wzrostu płac a bezrobociem (pod kierunkiem Phillipsa).

Krótkookresowa krzywa Phillipsa ma postać:

Krzywa ta sugeruje zmienność inflacji i bezrobocia. Poglądy Phillipsa zaakceptowali Keynesiści, a następnie stało się to podstawą ich polityki gospodarczej w latach 60-tych i na początku lat 70-tych. Na początku lat 70-tych doszło do perturbacji gospodarki światowej. Miał miejsce szok naftowy, ceny ropy naftowej wzrosły o 400% w ciągu kilku miesięcy. Wzrosła inflacja, stopy procentowe, nastąpiły wahania kursów walutowych. Próby ograniczenia inflacji nie dały rezultatu. Okazało się wówczas, że nie ma zamienności między bezrobociem a inflacją -rosło bezrobocie i inflacja.

Friedman opracował pionową, długookresową krzywą Phillipsa.

Bezrobocie utrzymuje się na stałym poziomie a próby zwalczania inflacji powodują wzrost bezrobocia. Nie ma wymienności między inflacją a bezrobociem.

Pieniądz odgrywa aktywną rolę w gospodarce. Zwiększa się popyt przy pomocy dopływu pieniądza do gospodarki, ale wówczas pojawia się inflacja. Chwilowe zmniejszenie bezrobocia jest możliwe dzięki iluzji pieniądza. Pracownicy chcą podjąć pracę pod warunkiem wzrostu płac, pracodawcy dają podwyżki. Pracownicy podejmują pracę, ale wcześniej nie przewidzieli inflacji (w podwyżkach nie uwzględnili inflacji), żądają więc wzrostu płac. Pracodawcy dają podwyżki, ale rosną ich koszty więc podnoszą ceny i znowu inflacja rośnie.

Zdaniem monetarystów inflację można ograniczyć tylko przy pomocy odpowiedniej polityki pieniężnej. Dopływ pieniądza musi być skorelowany ze wzrostem produkcji dóbr. Ludzie są ciągle zaskakiwani inflacją, nie są w stanie jej przewidzieć.

Teoria racjonalnych oczekiwań - ludzie korzystają z dostępnych informacji i potrafią przewidzieć inflację.

Friedman i monetaryści sformułowali tezę naturalnego bezrobocia - bezrobocia nie da się zmniejszyć poniżej naturalnego przy pomocy ekspansywnej polityki monetarystycznej (poniżej 4-5%).

Główne kierunki polityki gospodarczej i narzędzia proponowane przez różne szkoły w ekonomii.

Paradygmat klasyczny - wywodzący się z ekonomii klasycznej (A. Smith, D. Ricardo; XVIII/XIXw). Gospodarka osiąga samoczynnie przez mechanizmy cenowe stan równowagi, optymalną alokację zasobów wytwórczych, pełne zatrudnienie. W ekonomii neoklasycznej nie znano inflacji. Rynki są doskonale konkurencyjne, ilość pieniądza w obiegu nie wpływa na procesy realne (wielkość produkcji i zatrudnienie), pieniądz jest neutralny.

Wynikają tu postulaty pod adresem państwa:

- Ekonomiczną rolę państwa należy ograniczyć do minimum.

- Wolność gospodarcza, mechanizmy rynkowe, własność prywatna.

Jest to liberalizm gospodarczy - ograniczenie roli państwa do minimum, wolność gospodarcza (nie krępowanie podmiotów gospodarczych żadnymi przepisami). Państwo powinno tworzyć ład prawny, chronić prawa własności, zapewnić bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne. Państwo powinno być stróżem nocnym kapitalizmu.

Leseferyzm - pozwólcie działać, nie krępujcie podmiotów gospodarczych.

Homo economicus - człowiek który kieruje się korzyściami rynkowymi.

Niewidzialna ręka rynku - kojarzenie interesów jednostki z interesami społecznymi.

Inne paradygmaty ukształtowały się w okresie międzywojennym

W 1936 roku J. M. Keynes zakwestionował twierdzenie klasyczne. Gospodarkę cechuje nierównowaga, niestabilność, której przejawami jest bezrobocie i inflacja. Rynki nie są doskonale konkurencyjne, płace i ceny charakteryzuje sztywność, utrudnione są więc procesy dostosowawcze. Ilość pieniądza w obiegu wpływa na wielkość zatrudnienia i produkcję. Wielkość produktu krajowego (narodowego) jest określana przez globalny popyt w gospodarce. Gospodarkę cechuje niedostateczny popyt efektywny, a jest to związane z występowaniem bezrobocia i luki PNB. Istnieje uzasadnienie dla prowadzenia przez państwo aktywnej polityki gospodarczej, inaczej ingerowanie w procesy gospodarcze. Państwo powinno prowadzić aktywną politykę stabilizacyjną -sterować popytem globalnym. Jeśli popyt jest niedostateczny to państwo powinno pobudzać jego wzrost (stymulować wydatki). Rosnący popyt będzie powodował, że wzrośnie produkcja, zmniejszy się luka PKB i bezrobocie. Gdy popyt jest zbyt duży w stosunku do podaży (luka inflacyjna) zadaniem państwa jest ograniczanie popytu. Priorytetowe znaczenie ma ograniczanie bezrobocia.

Narzędzia polityki gospodarczej:

1. Polityka budżetowa (fiskalno-budżetowa) - przez podatki

2. Polityka pieniężna (monetarna) - dotyczy kształtowania podaży pieniądza w gospodarce.

Keynesiści większą wagę przywiązują do polityki budżetowej, ale zalecają też politykę pieniężną.

Polityka pieniężna np: tani pieniądz - niskie stopy procentowe.

Polityka budżetowa np: pieniądze na roboty publiczne.

Mnożnik inwestycyjny:

wydatkowane pieniądze * mnożnik = wzrost popytu

Popyt wzrasta kilkakrotnie razy więcej niż włożone pieniądze.

Deficyt nie jest niczym groźnym - państwo może się zadłużać gdy popyt jest niedostateczny. Polityka ta była stosowana w okresie powojennym do początku lat 70-tych. W tym okresie nie było bezrobocia, inflacja nie była problemem dolegliwym (pełzająca), inflacja i bezrobocie są wymienne.

W latach 70 -tych M Friedman obalił teorię zamienności inflacji i bezrobocia. Zwrot w kierunku polityki liberalnej. W ekonomii zaczęły znowu nabierać znaczenia szkoły, które nawiązywały do ekonomii klasycznej. Wspólną cechą tych szkół nawiązujących do ekonomii klasycznej jest antyetatyzm (wykład 1).

(6)

- 7 -

Weksel -rodzaj papieru wartościowego, na którym osoba wystawiająca weksel zobowiązuje się zapłacić jakąś sumę pieniędzy w określonym terminie.

Stopa lombardowa - udzielanie kredytów bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych na określony procent.

Aktualnie (od VIII 2000r.):

stopa redyskontowa wynosi 21,5%

stopa lombardowa wynosi 23%

dyskonto weksli wynosi 20,63%

Operacje otwartego rynku

Polegają na zakupie lub sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych (głównie rządowych papierów wartościowych). Chodzi tu głównie o dłużne papiery wartościowe np: bony skarbowe -krótkoterminowe papiery wartościowe, które emituje rząd i służą one do zaciągania długu.

Obligacje - papiery wartościowe średnio i długoterminowe, które są wystawiane przez rząd aby pokryć deficyt budżetowy. Obligacje przed terminem wykupu są w obrocie. Bank centralny może je skupować lub sprzedawać, po to aby kontrolować ilość pieniądza w obiegu. Jeśli bank centralny skupuje papiery wartościowe to pieniądz gotówkowy trafia do obiegu i zwiększa się podaż pieniądza. Jeśli sprzedaje to ściąga gotówkę z obiegu, czyli zmniejsza podaż pieniądza.

Bezpośrednia kontrola przez bank centralny akcji kredytowej -reglamentowanie kredytów w sposób administracyjny. Bankom komercyjnym wyznacza się pułapy kredytowe, nie mogą one udzielić kredytów ponad pułap. To narzędzie było stosowane w Polsce na początku lat 90-tych.

Zwolennicy polityki typu keynesowskiego próbując regulować podaż pieniądza preferują sterowanie stopami procentowymi. Monetaryści wolą posługiwanie się takimi narzędziami jak: operacje otwartego rynku i stopy rezerw obowiązkowych.

Bank centralny stosuje wszystkie te narzędzia ale w różnych proporcjach.

Stopa procentowa - cena kapitału pożyczkowego, cena pieniądza.

Banki centralne ustalają stopy procentowe, a rynkowe stopy procentowe kształtuje rynek.

Funkcje stopy procentowej w gospodarce:

- informacyjna - informuje o intencjach rządu w zakresie polityki pieniężnej, niesie informacje dla producentów, inwestorów, eksporterów, konsumentów.

- bodźcowa - wysokość stopy procentowej może wpływać na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Wyższe stopy procentowe powinny zachęcać gospodarstwa domowe do oszczędzania, a przedsiębiorstwa do mniejszej aktywności inwestycyjnej. Gdy stopy procentowe obniża się to wzrasta akcja kredytowa, pobudza aktywność gospodarczą i popyt.

Realne stopy procentowe w gospodarce rynkowej powinny kształtować się do 5% a w Polsce są:

23 - 10 = 13

21,5 -10 = 11,5

Wysokie stopy procentowe w Polsce są utrzymywane z powodu walki z inflacją, tłumi to wzrost cen. Aby Polska stała się członkiem Uni Europejskiej musi obniżyć inflację do poziomu 3-4%.

Jeżeli stopy procentowe są za wysokie to przedsiębiorcy i osoby prywatne zaciągają kredyty za granicą (na koniec roku 2000 kredyty Polaków za granicą wynoszą ok. 25 mld. dolarów). Jest to sytuacja bardzo niebezpieczna gdyż w przypadku załamania kursu walutowego nie byliby w stanie ich spłacić.

Nie wszystkie przedsiębiorstwa muszą korzystać z kredytów, dla tych które ich nie zaciągają nie jest ważna wysokość stopy procentowej. Jest to ważne przede wszystkim dla małych i średnich firm. Niskie stopy procentowe nie zachęcają do oszczędzania.

NBP używa wszystkich przedstawionych narzędzi:

- stopy procentowe banku centralnego

- stopa rezerw obowiązkowych

- operacje otwartego rynku

- pułapy kredytowe (na początku lat 90-tych)

- prowadzi politykę kursową

Cele są ustalane we współpracy z rządem, a pozostała część polityki monetarnej leży w gestii Rady Polityki Pieniężnej - głównego organu NBP. Działanie tego organu jest wyrazem niezależności banku centralnego od rządu i parlamentu (Ustawa o NBP i Prawo bankowe z lat 1989 i 1997). W zakresie niezależności banku centralnego przyjęliśmy standardy Uni Europejskiej. Do roku 1997 decyzje podejmował prezes NBP, po 1997 roku decyzje podejmuje Rada Polityki Pieniężnej składająca się z 10 osób, których wybiera prezydent, senat i sejm. Kadencja prezesa trwa 6 lat. Jest on wybierany przez sejm spośród kandydatów proponowanych przez prezydenta. Nie można odwołać członków RPP przed upływem kadencji, chyba że naruszyli prawo.

Polityka budżetowa (fiskalno-budżetowa).

Każde państwo musi mieć fundusze na cele publiczne, związane z wykonywaniem funkcji państwa, fundusze na cele socjalne i fundusze na cele ekonomiczne. Fundusze te są gromadzone w sektorze finansów publicznych, przede wszystkim w grę wchodzi budżet państwa, budżety gmin, ponadto różnego typu fundusze celowe czy agencje państwowe.

Fundusze celowe i agencje to odrębne instytucje, które finansują zadania państwowe i otrzymują dotacje z budżetu. Przykładem jest Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) i Fundusz Pracy np: państwowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych, fundusz alimentacyjny, fundusz kombatantów. Istnieją także agencje np: Agencja Rynku Rolnego, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencja Mienia Wojskowego.

We współczesnej gospodarce mamy do czynienia ze wzrostem funkcji państwa i rozrasta się sektor publiczny. Sektor ten osiągnął już tak wielkie rozmiary, że zagraża możliwościom wzrostu gospodarczego. Istnieje pewien wskaźnik zaangażowania państwa w gospodarkę przy pomocy którego możemy oceniać ten stopień zaangażowania. Jest to udział wydatków sektora publicznego w PKB. Informuje on jaka część PKB jest do dyspozycji państwa czy władz publicznych. Wskaźnik ten w latach 90tych w Szwecji wynosił 60% PKB, w Japonii 26%, w Polsce wynosił prawie 50%. Wskaźnik ten uległ teraz zmniejszeniu, ale przekracza 40%. W ramach tego, co wydaje sektor publiczny powyżej 40% stanowią wydatki na cele socjalne

Polityka fiskalno-budżetowa jest częścią polityki makroekonomicznej państwa. Przedmiotem tej polityki jest gromadzenie środków pieniężnych i ich wydatkowanie do realizacji celów publicznych, społecznych i gospodarczych. Przy pomocy polityki budżetowej można realizować różne cele szczegółowe polityki gospodarczej, można wpływać na lepsze wykorzystanie zdolności wytwórczych gospodarki np: tworzyć nowe miejsca pracy, można korygować podział dochodów w społeczeństwie. Są to tzw. cele pozafiskalne polityki gospodarczej.

(8)

- 8 -

Instrumentem, którym posługujemy się w polityce budżetowej jest budżet państwa. Jest to plan finansowy a więc zespół rachunków, na okres jednego roku, przedstawiający wszystkie dochody i wydatki państwa. Budżet jest zatwierdzany przez władzę ustawodawczą, czyli przez parlament. Jest uchwalany w randze ustawy, która umożliwia rządowi gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków. W strukturze budżetu mamy z jednej strony dochody budżetu z drugiej wydatki. Istnieje także problem równowagi budżetu. Możemy mieć deficyt lub nadwyżkę budżetową. Muszą być również wskazane źródła deficytu budżetowego. Państwo może zaciągać kredyty lub emitować papiery wartościowe jak bony skarbowe lub obligacje. Te papiery są również narzędziem zadłużania się państwa. Dochody budżetu dzielimy na podatkowe i niepodatkowe. Główną częścią dochodów są dochody podatkowe. Podatki to przymusowe, nieodpłatne, bezzwrotne świadczenia na rzecz państwa.

Główne rodzaje podatków:

1. Podatki od dochodów (bezpośrednie)

2. Podatki nakładane na towary i usługi (pośrednie)

W zakresie podatków bezpośrednich mamy podatek od osób fizycznych (progresywny) ze stawkami 19, 30 i 40%. Osoby prawne płacą podatek wg jednej stawki podatkowej. Do podatków pośrednich należą: podatek od towarów i usług VAT oraz akcyza. Akcyzą objęte są tylko niektóre towary, ale stanowi ona ważne źródło dochodów budżetowych. Resztę dochodów budżetu stanowią dochody niepodatkowe np: cła, różnego typu wpływy np: z tytułu opłat skarbowych, pobieranych mandatów i innego typu opłat.

Składka na ubezpieczenie społeczne trafia do funduszu ubezpieczeń społecznych, zasila więc fundusz celowy. Tę składkę można traktować jako swego rodzaju podatek od płac. U nas ta stawka wynosi 45% wynagrodzenia. Połowę płaci pracownik a połowę pracodawca.

W zakresie wydatków budżetu państwa mamy trzy główne kierunki wydatków. Można wydawać pieniądze z budżetu na cele publiczne związane z istnieniem instytucji państwa, a więc utrzymanie aparatu państwowego, urzędników państwowych, wymiaru sprawiedliwości, wydatki na obronę narodową. Drugi kierunek stanowią wydatki na cele społeczne, socjalne a więc ochrona zdrowia, szkolnictwo, nauka, kultura, ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna. Trzeci rodzaj wydatków związany jest z realizowaniem zadań stabilizacyjnych (z pełnieniem funkcji stabilizacyjnej, interwencją państwa w sprawy gospodarcze).

W teorii finansów publicznych wymienia się trzy podstawowe funkcje polityki budżetowej:

- alokacyjna

- redystrybucyjna

- stabilizacyjna

Alokacyjna - państwo kształtuje podział zasobów wytwórczych i wytworzonych dóbr między sektor publiczny i prywatny np: wytwarza czy dostarcza dóbr publicznych. Tej alokacji służą głównie wydatki budżetowe a więc wydatki na dobra i usługi publiczne, na obronę narodową, ochronę zdrowia, naukę i różnego typu świadczenia społeczne.

Redystrybucyjna - świadome oddziaływanie na ostateczny podział dochodów. Redystrybucji bezpośredniej służą podatki a także transfery (wypłaty transferowe z budżetu) tak jak zasiłki dla bezrobotnych, renty, zasiłki rodzinne, pomoc społeczna. Obie te funkcje wyraźnie się zazębiają.

Stabilizacyjna - instrumenty budżetowe wykorzystuje się do oddziaływania na aktywność gospodarczą. Odbywa się to przez kształtowanie popytu globalnego w gospodarce. Ta funkcja ma zapobiegać stanom nierównowagi w gospodarce. Podstawy dla pełnienia takiej funkcji daje teoria Keynesa.

Zależności są następujące:

Jeżeli mamy w gospodarce niedostateczny popyt globalny, niewykorzystane zdolności wytwórcze i bezrobocie należy zwiększać popyt poprzez zwiększenie wydatków budżetowych. Wg Keynesistów, jeśli państwo nie dysponuje dostatecznymi dochodami, powinno się zadłużyć. Wydatki są na tyle ważne, że należy się zadłużyć. Koniunkturę można stymulować poprzez zwiększanie wydatków na inwestycje państwowe, na tzw. roboty publiczne. Państwo może samo finansować budowę dróg, autostrad. W ten sposób będzie zwiększać ilość miejsc pracy. Wynagrodzenia będą zwiększać popyt w gospodarce.

Funkcja stabilizacyjna

W czasie kryzysu należy zmniejszać podatki od osób fizycznych i prawnych oraz zwiększać wydatki. W czasie przegrzania koniunktury należy działać odwrotnie -podnosić podatki, zmniejszać wydatki państwa. Budżet jest ważnym instrumentem oddziaływania państwa na gospodarkę. Polityka budżetowa może przyjmować formę aktywną lub pasywną.

Polityka aktywna polega na tym, że rządy stosują pewne wybrane środki przeciwdziałania wahaniom cyklicznym w sposób doraźny. Duży zakres swobody państwa w kształtowaniu popytu globalnego.

Polityka pasywna oparta jest na automatycznych stabilizatorach koniunktury. Niektóre typy wydatków państwa i niektóre typy podatków cechuje wbudowana giętkość względem stanu koniunktury tzn. zmiany popytu dokonują się przy stałych zasadach opodatkowania np: progresywne opodatkowanie dochodów osób fizycznych i prawnych (gdy jest przegrzana koniunktura, dochody rosną to wpływy z podatków do budżetu także rosną, pobiera się wówczas większą część dochodów). Wydatki na zasiłki dla bezrobotnych i pomoc społeczną.

Państwo powinno przeciwdziałać popytowi gdy aktywność gospodarcza jest za wysoka, pobudzać gdy aktywność gospodarcza jest za niska. Keynesiści większą wagę przywiązują do polityki budżetowej. Kształtowanie popytu globalnego może łączyć się z zadłużeniem państwa, budżet państwa nie musi być zrównoważony. Dla monetarystów nie jest ważna polityka stabilizacyjna, większą wagę przywiązują do polityki redystrybucyjnej.

Kwestia równowagi budżetu państwa.

Jeśli wpływy do budżetu są równe wydatkom budżetowym to budżet jest zrównoważony. Jeśli wpływy są mniejsze od wydatków to występuje deficyt budżetowy, a jeśli wpływy są większe od wydatków to występuje nadwyżka budżetowa. Deficyty budżetowe powodują powstawanie silnej presji inflacyjnej. W ramach przeciwdziałania inflacji należy ograniczyć deficyt budżetowy. W razie wystąpienia deficytu należy zaplanować źródła jego pokrycia. Są trzy podstawowe metody finansowania deficytu budżetowego:

1. Zaciągnięcie kredytu w banku centralnym

2. Zaciągnięcie kredytu w sektorze bankowym (banku komercyjnym)

3. Kredyt międzynarodowych instytucji finansowych np: z Banku Światowego, EBOiR -u.

(9)

- 6 -

Wyróżniamy szkoły (nawiązujące do ekonomii klasycznej):

- monetaryzm

- nowa ekonomia klasyczna (szkoła racjonalnych oczekiwań)

- ekonomia strony podaży

Monetaryzm - gospodarkę w dłuższych okresach czasu cechuje wewnętrzna stabilność, przy nieobecności ingerencji państwa. Wymienność między inflacją i bezrobociem w długich okresach czasu nie istnieje. Ilość pieniądza w obiegu nie wpływa na wielkość produkcji i zatrudnienia. Zbyt duża ilość pieniądza w obiegu powoduje inflację. Polityka keynesowska w długim czasie daje wzrost inflacji. Aktywna polityka stabilizacyjna typu keynesowskiego przynosi skutki odwrotne i de stabilizuje system gospodarczy. Najważniejszym zadaniem według monetarystów jest walka z inflacją. Rolą państwa jest kontrolowanie podaży pieniądza, która musi być skorelowana ze wzrostem produktu narodowego.

Nowa ekonomia klasyczna (R. Lucas, T. Sargent, N. Wallace). Jest to najbardziej radykalna forma monetaryzmu. Przyjęto teorię racjonalnych oczekiwań. Podmioty gospodarcze są w stanie przewidzieć co będzie w przyszłości i z wyprzedzeniem się dostosować. Rząd musi być wiarygodny i publikować informacje o swoich zamierzeniach. Wówczas żadna polityka stabilizacyjna nie jest potrzebna.

Ekonomia strony podaży (Artur Laffer) Jeżeli gospodarka funkcjonuje źle, jest bezrobocie, tzn. że coś zakłóca mechanizmy rynkowe, a jest to ingerencja państwa. Należy zdjąć balast państwa z gospodarki, czyli znieść ingerencję państwa. Należy obniżyć podatki (wysokie podatki są źródłem wszelkiego zła w gospodarce) gdyż hamują rozwój produkcji przez osłabianie przedsiębiorczości. Zbyt wolno rozwijająca się produkcja oznacza duże bezrobocie.

Krzywa Laffera:

A. Laffer, doradca Reagana, był zwolennikiem polityki propodażowej w gospodarce, państwo powinno kontrolować podaż pieniądza w gospodarce. Pojawia się problem czy stosować podatki liniowe, czy progresywne. (System progresywny -od wyższych dochodów pobiera się procentowo większe podatki, system liniowy -jedna stawka podatkowa dla wszystkich podatników, znosi wszystkie ulgi). Zdaniem Laffera lepszy jest system liniowy.

Główne narzędzia polityki makroekonomicznej:

1. Polityka pieniężna (monetarna) - regulowanie podaży pieniądza w gospodarce. Przy pomocy tej polityki można realizować różne cele np: pełne zatrudnienie, stabilność cen, równowaga w bilansie płatniczym państwa.

2. Polityka kursów walutowych - dążenie do równowagi w bilansie płatniczym państwa.

Podaż pieniądza jest to wartość zasobów pieniądza w gospodarce.

Politykę monetarną prowadzi w imieniu państwa bank centralny. Bank centralny jest bankiem państwa, cały system bankowy jest dwuszczeblowy:

1. Bank centralny

2. Banki komercyjne - firma nastawiona na osiągnięcie zysku.

Bank centralny emituje m. in. pieniądz gotówkowy. Bank centralny jest bankiem banków, współpracuje z bankami komercyjnymi, refinansuje te banki. Bank centralny obsługuje państwo w zakresie np deficytu, pełni funkcję kontrolną nad całym systemem bankowym. Bank centralny emituje pieniądz gotówkowy, nie jest to składnik jedyny i najważniejszy. Drugi składnik tej podaży to pieniądz bezgotówkowy, kreowany przez banki komercyjne. Bank komercyjny udziela większych kredytów niż posiada depozytów. Pojawia się problem: jak to kontrolować, unika się ręcznego sterowania. Konstruujemy wiele agregatów pieniężnych.

Baza monetarna Mo (pieniądz wielkiej mocy, pieniądz banku centralnego) jest to pieniądz gotówkowy (gotówka w obiegu pozabankowym i gotówka w bankach). Każdy kolejny agregat jest szerszą definicją pieniądza, włącza się do nich składniki coraz mniej płynne.

M1 - gotówka w obiegu i w bankach + wkłady

M2 = M1 + wkłady oszczędnościowe krótkoterminowe

M3 = M2 + wkłady oszczędnościowe długoterminowe

W Polsce nie stosuje się agregatów, są wkłady krajowe i ogółem. Wkłady na żądanie w bankach komercyjnych są wielokrotnością posiadanej przez bank gotówki.

Bank centralny oddziaływuje na wielkość podaży pieniądza przez 3 główne narzędzia:

1. Stopa rezerw obowiązkowych

2. Stopy procentowe banku centralnego (stopa redyskontowa i lombardowa)

3. Operacje otwartego rynku

Stopa rezerw obowiązkowych - banki komercyjne mają obowiązek trzymania pewnej ilości gotówki na rachunku nieoprocentowanym w banku centralnym. Ilość gotówki, którą muszą odprowadzić zależy od wysokości przyjętych depozytów. Bank centralny ustala procentowo taką minimalną relację rezerwy gotówkowej do depozytów. Od wysokości stopy rezerw obowiązkowych zależy możliwość kreowania kredytów przez banki komercyjne. Jeżeli bank centralny podwyższy stopę rezerw obowiązkowych banki dysponują mniejszą ilością gotówki i muszą zmniejszyć kreację kredytów, wówczas podaż pieniądza obniża się.

Jeżeli bank centralny obniża stopę rezerw obowiązkowych oznacza to, że banki komercyjne dysponują większą ilością gotówki i mogą kreować więcej kredytów, podaż pieniądza wzrasta.

Stopy procentowe banku centralnego dotyczą refinansowania banków komercyjnych, czyli są stosowane przez bank centralny przy udzielaniu kredytów bankom komercyjnym. Jeżeli stopy procentowe banku centralnego rosną to kredyt dla banków komercyjnych staje się droższy, banki komercyjne podwyższają wówczas stopy procentowe swoich kredytów, spada podaż pieniądza.

Jeżeli bank centralny obniża stopy procentowe to kredyt dla banków komercyjnych jest tańszy, banki komercyjne obniżają wówczas stopy procentowe swoich kredytów, zwiększa się podaż pieniądza.

Wyróżniamy stopy procentowe banku centralnego:

1. Stopa redyskontowa

2. Stopa lombardowa

Stopa redyskontowa - banki komercyjne przedstawiają w banku centralnym do redyskonta weksle otrzymane od klientów, realizują je po potrąceniu jakiegoś procentu ich wartości.

(7)

- 4 -

Bezrobocie naturalne istnieje z powodu zmiany pracy przez ludzi posiadających pracę (4 - 5%).

Maksymalny produkt narodowy tj. produkt narodowy maksymalny do uzyskania w skali kraju w danym okresie lub tj. wielkość produkcji osiągana przy pełnym zatrudnieniu.

Realny produkt narodowy - rzeczywiście uzyskana w danym okresie, w skali kraju wielkość produkcji. Jeżeli potencjalny produkt narodowy jest równy realnemu produktowi narodowemu to występuje w gospodarce pełne zatrudnienie, występuje w gospodarce tylko bezrobocie naturalne. Jeżeli realny produkt narodowy jest mniejszy od potencjalnego produktu narodowego to występuje tzw. luka produktu narodowego, co oznacza że istnieje w gospodarce tzw. bezrobocie przymusowe (keynesowskie, koniunkturalne).

Jeśli popyt w gospodarce jest zbyt mały w stosunku do możliwości globalnej podaży wtedy część ludzi nie ma zatrudnienia gdyż ogranicza się produkcję. Jest to związane również z cyklicznymi wahaniami koniunktury. Koniunktura w gospodarce oznacza stan i dynamikę wielkości makroekonomicznych.

Prawo Okuna - na każdy procent o jaki stopa bezrobocia przewyższa stopę naturalnego bezrobocia, realny produkt narodowy jest o 3% niższy od potencjalnego produktu narodowego.

Na bezrobocie dobrowolne składają się:

1. Bezrobocie frykcyjne - ludzie chwilowo pozbawieni pracy gdyż zmieniają pracę.

2. Bezrobocie strukturalne - występuje gdy jest rozbieżność między kwalifikacjami ludzi a oferowaną pracą.

3. Bezrobocie klasyczne - spowodowane działalnością rządu, który ustala płace minimalne albo działalnością związków zawodowych, które negocjują porozumienia o wysokości płac.

Inflacja - wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce.

W Polsce stosujemy wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych (CPI).

Inflacja tj. permanentny, postępujący wzrost ogólnego poziomu cen, a nie jednorazowy wzrost. Inflacja nie musi przejawiać się w postaci wzrostu cen (te mogą być ustalane centralnie) a w postaci braku dóbr.

W zależności od tego jak szybko rosną ceny wyróżniamy inflację:

- pełzającą (3-5% rocznie)

- kroczącą (5-10% rocznie)

- galopującą (10-50% rocznie)

- hiperinflacja (od 50% rocznie)

W roku 1989 inflacja w Polsce osiągnęła w stosunku rocznym poziom 640%.

Społeczno-ekonomiczne skutki inflacji.

Jest to zjawisko negatywne, a jej skutki zależą od tego czy jest ona zjawiskiem pożądanym przez podmiot gospodarczy czy niepożądanym. Jeśli jest oczekiwana to wiele skutków negatywnych daje się ograniczyć.

Negatywne skutki społeczno-ekonomiczne inflacji:

- komplikuje rachunek ekonomiczny -w cenach zawarte są informacje, relacje między cenami, rentowność, wskaźnik kosztów, które są zafałszowane przez inflację. Na skutek inflacji informacje przekazywane przez rynek są fałszywe. Podmiotom gospodarczym trudno podejmować decyzje lub podejmują złe decyzje.

- inflacja osłabia skłonność ludzi do oszczędzania, co na dłuższą metę osłabia możliwości wzrostu gospodarczego. Ludzie wówczas zamieniają pieniądze na dobra materialne.

- inflacja powoduje redystrybucję dochodów w gospodarce. Redystrybucja ta w odczuciu społecznym jest niesprawiedliwa i szkodliwa, gdyż tracą na niej grupy ludności, które otrzymują stałe dochody, grupy dysponujące mniejszą siłą przetargową -emeryci, pracownicy sfery budżetowej. Istnieje możliwość obrony przed przypadkowością i niekontrolowaną redystrybucją dochodów, która polega na indeksacji dochodów, co oznacza automatyczne uwzględnianie wzrostu kosztów utrzymania wysokości wypłacanych dochodów. To utrwala inflację zamiast ją ograniczać.

- na inflacji tracą wierzyciele, a zyskują dłużnicy (dotyczy to oprocentowania stałego). Obroną banków jest oprocentowanie zmienne, które rośnie w ślad za postępującą inflacją.

- hiperinflacja totalnie dezorganizuje gospodarkę. Nasilają się wszystkie negatywne skutki, nie daje się prowadzić polityki gospodarczej bez opanowania hiperinflacji.

Przyczyny inflacji

Ich zidentyfikowanie jest ważne w zakresie polityki ograniczania inflacji. Można je znaleźć wśród teorii inflacji, które można pogrupować na teorie:

1. Popytowe

2. Kosztowe - upatrujące przyczyny inflacji po stronie podaży

Teorie kosztowe - źródłem inflacji jest szeroko pojęty wzrost kosztów wytwarzania np: jeśli szybciej rosną płace niż rośnie wydajność pracy, rosną ceny surowców albo paliw, producenci podwyższają marżę zysku.

Inflacja płacowa -powodowana przez politykę płacową związków zawodowych, co powoduje wzrost cen (pracownicy żądają podwyżki płac, a to powoduje wzrost cen towarów i usług. Po wzroście cen pracownicy uznają znowu, że za mało zarabiają więc znowu żądają podwyżek i ponownie wzrastają ceny (dzieje się to w skali całej gospodarki)).

Teoria cen administrowana -przyczyny inflacji wiąże się z polityką cenową wielkich korporacji. Korporacja -przedsiębiorstwo zorganizowane w formie spółek akcyjnych. Mają one duży udział w podaży, planują w długim czasie zyski, przewidywaną marżę zysku. Wina leży tu po stronie wielkich przedsiębiorstw.

Teorie popytowe - upatrują przyczyny inflacji w nadwyżce globalnego popytu w gospodarce nad globalną podażą. Taką nadwyżkę mogą spowodować zbyt duże wydatki budżetowe. Zbyt duża podaż pieniądza w gospodarce może być przyczyną inflacji. Znamy tu dwie teorie:

1. Teoria keynesowska

2. Teoria monetarystyczna

Teoria keynesowska - inflacja ma miejsce wtedy gdy łączny popyt w gospodarce napotyka barierę zdolności wytwórczych, które decydują o wielkości globalnej podaży. Powstaje tzw. luka inflacyjna czyli nadwyżka globalnego popytu nad globalną podażą, wówczas ceny zaczynają rosnąć.

Teoria monetarystyczna (Friedman) - rozwinięcie ilościowej teorii pieniądza.

Przyjmuje się równanie wymiany:

M · V = P · Y

M - ilość pieniądza w obiegu

V - szybkość obiegu pieniądza

P - przeciętny poziom cen w gospodarce

Y - suma wytworzonych dóbr i usług w wyrażeniu realnym (DN)

Szybkość obiegu pieniądza jest w zasadzie niezmienna. Dochód narodowy jest zależny od ilości pieniądza w obiegu, która jest pod kontrolą państwa. Jeśli w gospodarce rośnie przeciętny poziom cen szybciej niż produkcja to występuje inflacja. Inflacja występuje również gdy ilość pieniądza w obiegu rośnie szybciej niż produkcja (produkt narodowy). Przyczyną inflacji jest zbyt duża ilość pieniądza w obiegu z powodu błędnej polityki pieniężnej państwa. Zwiększenie dopływu pieniądza musi być skorelowane ze wzrostem dochodu narodowego.

(5)

- 2 -

3. Systemy transformujące gospodarkę (Polska od roku 1990). Dotyczy to gospodarek krajów postkomunistycznych, które przekształcają swoją gospodarkę z nakazowo-rozdzielczej w gospodarkę rynkową. Transformacja systemowa - proces przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej.

Zadania:

a) prywatyzacja

b) zniesienie centralnego rozdawnictwa i uruchomienie mechanizmów rynkowych

c) ograniczenie hiperinflacji

Gospodarki rynkowe różnią się od siebie przede wszystkim zakresem interwencji państwa, w szczególności zakresem występowania redystrybucji dochodów przez budżet, pozycją banku centralnego, formą systemów finansowych.

Modele gospodarki rynkowej w zależności od zakresu interwencji państwa:

1. Neoliberalna gospodarka rynkowa - mały zakres interwencji państwa, głównym regulatorem są systemy rynkowe (np. USA).

2. Społeczna gospodarka rynkowa - państwo oferuje obywatelom szeroki zakres świadczeń społecznych. Taka rola państwa nie może szkodzić mechanizmom rynkowym i nie powinna zmniejszać motywacji obywateli do indywidualnej aktywności (np.: Niemcy, Francja, Włochy).

3. Socjaldemokratycznie korygowana gospodarka rynkowa (model skandynawski) - państwo opiekuńcze, państwo świadczy swoim obywatelom bardzo szeroki zakres usług społecznych i w ten sposób ogranicza mechanizmy rynkowe. Przejawia się to przede wszystkim przez dużą redystrybucję dochodów przez budżet.

Argumenty uzasadniające interwencję państwa w gospodarce:

1. Konieczność zapewnienia porządku prawnego. Ochrona przestrzegania prawa np: własności (zapewnia to policja). Zapewnienie bezpieczeństwa publicznego, regulacja zasad zawierania kontraktów itd.

2. Istnienie tzw. dóbr publicznych. Dobra publiczne są to dobra konsumowane przez wielkie grupy osób, nie można nikogo wyłączyć z tej konsumpcji. Dobro prywatne jest konsumowane w zasadzie przez jego właściciela. Konieczne jest istnienie dóbr publicznych, ale kto ma je dostarczać -najlepiej państwo. Problem gapowicza czyli osoby, która nie składa się na dobra publiczne a czerpie z ich istnienia korzyści.

3. Niedoskonałość i zawodność mechanizmów rynkowych. Chodzi tu głównie o rynki monopolistyczne. Podnoszone są wówczas ceny przy pomocy zmniejszania podaży danego dobra.

4. Istnienie tzw. efektów zewnętrznych. Powstają skutki korzystne i niekorzystne dla osób, które nie biorą udziału w tych transakcjach np: przez spuszczanie ścieków do rzeki lub jeziora chorują ryby, ludzie. Negatywne efekty zewnętrzne państwo powinno ograniczać a pozytywne wspomagać.

5. Istnienie dóbr społecznie pożądanych (np: ochrona zdrowia, rozwój mieszkalnictwa) i niepożądanych (narkotyki). Państwo powinno popierać produkcję dóbr społecznie pożądanych, a ograniczać produkcję dóbr społecznie niepożądanych.

6. Wymóg korygowania podziału dochodów wynikającego z działania sił rynkowych. Mechanizm rynkowy powoduje niesprawiedliwy podział dochodów, duże zróżnicowanie wysokości dochodów. Główną metodą wyrównywania dochodów jest podatek progresywny.

7. Niestabilność gospodarki. Państwo powinno dążyć do osiągnięcia równowagi w gospodarce. Nierównowaga wyraża się w wahaniach koniunktury gospodarczej, istnieniu bezrobocia i inflacji.

Funkcje ekonomiczne współczesnego państwa:

1. Funkcja alokacyjna - poprawianie przez państwo rynkowej alokacji zasobów

2. Funkcja redystrybucyjna - państwo spełnia ją oddziaływując na podział dochodu w gospodarce przy pomocy podatków. Dochody państwa wydawane są w innych celach niż dokonał by tego mechanizm rynkowy.

3. Funkcja stabilizacyjna - silne argumenty tkwią w teorii Keynes'a czyli walka z bezrobociem, inflacją, próba zapewnienia równowagi w gospodarce i wzrostu gospodarczego.

Argumenty za interwencją państwa:

Rola państwa	Przyczyny interwencji	Instrumenty oddziaływania państwa
Funkcja alokacyjna	Dobra publiczne Monopolizacja Istnienie dóbr społecznie pożądanych i niepożądanych Dostarczanie informacji przez państwo	Zapewnia ład prawny -reguły, zasady działania uczestników rynku Subsydiowanie jakiejś działalności Podatki
Funkcja redystrybucyjna	Niesprawiedliwy podział dochodów	Podatki (progresywny przede wszystkim) Płatności transferowe Polityka dochodowa
Funkcja stabilizacyjna	Wahania koniunktury Niestabilność gospodarki wyrażająca się w istnieniu bezrobocia i inflacji	Polityka budżetowa, monetarna, dochodowa

Uwarunkowania i cele polityki gospodarczej (współczesne gospodarki są gospodarkami otwartymi czyli utrzymują kontakty zagraniczne np: handel zagraniczny):

1. Uwarunkowania zewnętrzne - warunki wymiany, które określają korzyści z handlu zagranicznego (terms of trade):

a) stan zadłużenia państwa wobec zagranicy

b) udział kraju w instytucjach międzynarodowych np: Międzynarodowy Fundusz Walutowy; Porozumienia dotyczące wymiany handlowej np: WTO - światowa organizacja handlu.

2. Uwarunkowania wewnętrzne polityki gospodarczej to:

a) zasoby naturalne,

b) zasoby ludzkie (uwarunkowania demograficzne i społeczne, inwestycje w człowieka -wykształcenie, kwalifikacje, stosunek do pracy),

c) zasoby kapitałowe:

- kapitał rzeczowy - wyposażenie w trwały majątek produkcyjny, maszyny, narzędzia do produkcji,

- kapitał finansowy

Wyróżniamy infrastrukturę:

- techniczno-ekonomiczną - urządzenia do produkcji, obsługi ludności np: urządzenia energetyczne, urządzenia gospodarki wodno-kanalizacyjnej, transportu, łączności, urządzenia gospodarki komunalnej, chłodnie. Majątek trwały ulega dekapitalizacji, zużywa się co obrazuje amortyzacja, wymaga inwestycji odtworzeniowych i modernizacyjnych.

(3)

---