Obszary przemocy w wychowaniu

Górniewicz

Bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia do zmiany zachowania, zmiany systemu wartości, bądź poglądu w jakiejś sprawie. Owo wymuszenie następuje w postaci stworzenia sytuacji zagrożenia dla jego bezpieczeństwa psychicznego i fizycznego.

Olubiński

Każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z własną wolą.

Obuchowska

Oddziaływanie na wychowanka siłą fizyczną lub psychiczną w celu przymuszenia go do podporządkowania się woli wychowawcy.

Trzy poziomy definicyjne (E. Jarosz):

•definicje szerokie - ogólne, które obejmują swoim zasięgiem duży zakres zachowań wobec dzieci, cechują się dużym stopniem czułości, przemocą wobec dziecka określa się tu bardzo szeroką granicę zachowań zamierzonych i niezamierzonych, świadomych i nieświadomych; w definicjach tego rodzaju za nadużycia wobec dziecka uważane są takie zachowania, których powszechnie nie łączy się z kategorią przemoc wobec dziecka np. nadmierna kontrola, nadopiekuńczość.

•definicje o średnim zasięgu, które określają przemoc wobec dziecka jako nieprzypadkowe zachowania dorosłych, wykraczające poza funkcjonujące społeczne standardy i normy postępowania z dzieckiem, poprzez które doznaje ono krzywdy w postaci bezpośrednich czynów bądź zaniedbań; ten typ definicji wskazuje na zmienność kulturową i historyczną określenia przemoc wobec dziecka;

•definicje wąskie, w ramach których przemocą wobec dziecka określa się świadome i zamierzone zachowania o charakterze drastycznym i skrajnym, o widocznych bezpośrednich następstwach fizycznych i psychicznych; definicje tego rodzaju występują w rozmaitych regulacjach i przepisach prawnych oraz wykonawczych.

Rodzaje definicji:

•definicje uniwersalne, w których za przemoc wobec dziecka uznaje się bardzo szeroki zakres zachowań, podkreślających jednocześnie, że sprawcami przemocy mogą być rodzice, opiekunowie, całe grupy, instytucje, społeczeństwo, państwo.

•definicje systemowo- kulturowe mają charakter węższy od uniwersalnych ujęć przemocy wobec dziecka. W ich ramach następuje odwołanie się do społeczno- kulturowych norm i standardów postępowania z dzieckiem, do szkód rozwojowych i do nieprzypadkowości zachowań.

•definicje funkcjonalne/ operacyjne wyjaśniają przemoc wobec dziecka poprzez poszczególne formy przemocy, takie jak: przemoc fizyczna, przemoc emocjonalna, zaniedbywanie, przemoc seksualna. W świetle tych definicji przemocą są zarówno zachowania świadome, zamierzone, jak i nieświadome, niezamierzone.

•definicje formalno-prawne mają najwęższy zakres w porównaniu z wcześniejszymi. W ich ramach przemoc wobec dziecka traktowana jest w kategoriach przestępstwa, świadomego i zamierzonego zachowania.

Czynniki kulturowe, osobiste i profesjonalne, kształtujące indywidualne definicje przemocy:

•doświadczenia własnego dzieciństwa, a przede wszystkim własne interakcje z rodzicami, opiekunami

•reakcje emocjonalne, które mogą utrudniać racjonalne postrzeganie przypadków przemocy

•kształcenie w zakresie zjawiska przemocy oraz kontakty z treściami edukacyjno- profilaktycznymi na temat przemocy wobec dzieci

•warunki środowiskowo- kulturowe - różne grupy społeczne posiadają określone definicje dotyczące przemocy wobec dzieci

Obszary występowania przemocy

Górniewicz twierdzi (i wg Zająca ma rację!), że problem przemocy dotyczy wszystkich obszarów życia społecznego.

Barbara Karolczak- Biernacka wskazuje na osiem dziedzin życia społecznego, w których mamy do czynienia z przemocą;

•życie ustrojowo- polityczne albo władza (ustrój totalitarny)

•życie publiczne, gdzie przemocą zwalcza się przemoc

•stosunki interpersonalne

•ekspozycja agresji dla rozrywki

•edukacja i wychowanie (zakładają przymus szkolny, wywołują presję)

•osiągnięcia i związana z nimi kulturowa obsesja zwycięstw, w której zwycięstwo usprawiedliwia wszelkie środki

•sport, który częściowo wynika z potrzeby sukcesu, a przede wszystkim z typu czynności, gdzie zwycięstwu przypisuje się atrybuty agresji

•role społeczne i kompetencje, którym przypisuje się konotacje agresywne

Obszary ujawniania się przemocy wobec dziecka w rzeczywistości wychowawczej

Rzeczywistość wychowawcza to jedna z wielu form wyrażania się człowieka i oznacza (stan) naszego życia indywidualnego i społecznego, który umieszczony jest w konkretnej perspektywie czasowej i kulturowej. Obuchowska wyróżnia trzy najważniejsze obszary manifestowania się przemocy wobec dziecka w wychowaniu:

-przemoc w szkole

-przemoc w rodzinie

-przemoc w instytucjach oświatowo- wychowawczych

Przemoc w szkole

Przyczyny

wg P. Czerenko

•zbyt liczne klasy i związane z tym problemy z zapanowaniem nad klasą

•przewaga funkcji dydaktycznej szkoły, nad wychowawczą

•przeciążenie programami szkolnymi

•dominujący w szkole encyklopedyzm

wg H. Rylke sprawcą przemocy w szkole jest nauczyciel, który często bywa sfrustrowany, ograniczony we własnych możliwościach, dążeniach i aspiracjach, poddawany przymusowi realizacji programu, metod nauczania i oceniania, a jednocześnie obwiniany za niedostatki dydaktyczne i wychowawcze. To sprawia, że nauczyciel często traci kontrolę nad sobą, wyładowuje się bezpośrednio na uczniach (podniesionym głosem, groźbami itp.)

Drugim źródłem przemocy są uczniowie - wychowankowie, a przejawia się ona w niszczeniu pomocy dydaktycznych, demolowaniu sprzętów szkolnych, braku dyscypliny, lekceważeniu nauczycieli, biciu, piciu alkoholu, paleniu papierosów itp.

Do czynników które sprzyjają tej przemocy H.J. Schneider zalicza:

•przekonanie o konieczności przejścia przez dzieci przez fazę bójek i traktowanie takich zachowań jako dopuszczalnych

•wzrastanie w rodzinie, w której panuje przemoc i uczuciowy chłód

•brak reguł demokratycznego rozstrzygania istotnych kwestii pedagogicznych

•niedostatki w podmiotowym traktowaniu uczniów i rodziców przez kadrę pedagogiczną

•brak pozytywnych relacji między uczniami, nauczycielami a rodzicami

Główne formy przemocy w szkole wg Górniewicza

•agresja słowna wobec uczniów i nauczycieli

•znęcanie się fizyczne jednych uczniów nad innymi

•niesprawiedliwe ocenianie

•demonstrowanie pogardy uczniów wobec młodszych kolegów

•stosowanie przez uczniów środków odurzających

•blokowanie dróg samorealizacji uczniowskiej poprzez nieprzyjmowanie ich do kół zainteresowań, usuwanie z nich, lekceważenie aktywności pozalekcyjnej

T. Sołtysiak i J. Mąką wymieniają czego dopuszczają się starsze roczniki wobec swoich młodszych kolegów. Są to zabieranie pieniędzy, śniadań, biżuterii, odurzanie „fenolkiem”, niewpuszczanie „w potrzebie” do toalety młodszych kolegów, rozbieranie i wyszydzanie np. „z niedoskonałości” drugorzędnych cech płciowych, odśpiewywanie hymnów przed portretami znanych postaci historycznych, zmuszanie do całowania stóp itp.

Mobbing - celowe działania zmierzające do obrażania i skrzywdzenia innych osób za pomocą sprośnych słów, nieprzyzwoitych dowcipów, poprzez wyszydzanie, wykonywanie plugawych gestów, popychanie, zadawanie ciosów, kopnięć, wymierzanie policzków albo poprzez zatrzymanie ofiary wbrew jej woli (...). Mobbing w szkole to tzw. ”fala”.

Przemoc w rodzinie

Przemoc w rodzinie to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie, które jest skierowane przeciwko członkowi rodziny, a które to działanie narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody. Obuchowska wskazuje na trzy zjawiska związane z przemocą wobec dzieci w rodzinie: przemoc fizyczna, zaniedbanie dziecka, seksualne wykorzystanie dzieci. Obok nich wymienia także przemoc psychiczną.

Przemoc fizyczna to nieprzypadkowe użycie siły fizycznej wobec dziecka, świadome niezapobieganie wyrządzonej dziecku krzywdzie fizycznej, a także zamierzone zadawanie ran fizycznych, rozmyślne powodowanie obrażeń, okaleczeń, złamań, poparzeń, uszkodzeń narządów wewnętrznych. Przemoc fizyczna to zadawanie dziecku bólu bez względu na to, czy pozostają ślady na jego ciele czy nie.

Czynne formy przemocy fizycznej to przede wszystkim bicie, od klapsów, policzków zaczynając poprzez bicie pięścią, przedmiotem, bicie „na oślep”, a następnie kopanie, zmuszanie do uwłaczających posług, a także oparzenia, zadawanie ran ciętych, szarpanych, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa.

Przemoc fizyczna bierna przejawia się w różnego rodzaju zakazach, np. mówienie tylko w określonym czasie, areszt domowy.

Przemoc fizyczna w skrajnych przypadkach prowadzi do zespołu maltretowanego dziecka.

C.H. Kempe : każde dziecko, które doznało obrażeń ciała w wyniku działań (lub zaniedbań) ze strony swoich rodziców lub prawnych opiekunów powinno być uznane

za maltretowane.

W Polsce przyjęta została definicja opracowana przez Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych (CIOMS) i Światową Organizację Zdrowia (WHO) w 1974 r. która brzmi: za maltretowanie dziecka uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, która ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Węższym określeniem jest Zespół Bitego Dziecka, który ogranicza problematykę tylko do maltretowań fizycznych, a pomija dyskryminowanie psychiczne i moralne dziecka.

Przemoc psychiczna to wszelkie zachowania dorosłych wobec dziecka, zarówno aktywne jak i pasywne, które prowadzą do zniszczenia lub zaburzenia jego pozytywnego, konstruktywnego obrazu własnej osoby oraz w efekcie są przyczyną zaburzonego i nieadekwatnego funkcjonowania społeczno-psychicznego dziecka w przyszłości, a także niedostosowanie do wymagań życia.

Lisowska wskazuje na dwie części tej przemocy:

•emocjonalne znęcanie - werbalne obrażanie, upokarzanie itp.

•emocjonalne zaniedbywanie - nieodpowiednia opieka, brak uczucia, świadome przyzwalanie na zachowania nieadaptacyjne (np. przestępczość)

Zaniedbywanie to inaczej niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka. Mamy z nim do czynienia, gdy dziecko przez długie godziny jest pozostawione samemu sobie, jest porzucone, bezdomne, brak mu ochrony przed chorobami, i nie jest zabezpieczone przez grożącymi mu wydarzeniami.

Seksualne wykorzystywanie dzieci

Dzieckiem seksualnie wykorzystywanym można uznać każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeżeli osoba dojrzałą seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy to przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza się zaangażowania dziecko w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest seksualne zaspokojenie osoby dorosłej.

Przemoc seksualna wobec dziecka

Nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze. (WHO)

Przemoc seksualna jest nadużyciem przewagi fizycznej i emocjonalnej dorosłych wobec dziecka, w celach seksualnych. Przemoc ta obejmuje swoim zakresem: kazirodztwo, gwałt, uwiedzenie, wykorzystywanie dzieci do celów pornografii i prostytucji.

Zbigniew Lew - Starowicz wskazuje na szcześć typów przemocy seksualnej wobec dziecka:

•bez kontaktu fizycznego: rozmowy o treści seksualnej kierowane do dziecka, ekspozycja anatomii i czynności seksualnych, oglądactwo

•kontakty seksualne polegające na pobudzeniu intymnej części ciała, przybierające różne formy;

•kontakty oralno- genitalne

•stosunki udowe

•penetracja seksualna

•seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z różnymi formami przemocy

Przemoc w instytucjach oświatowo - wychowawczych

Posiada niektóre właściwości przemocy rodzinnej i szkolnej łącznie. Spotykamy tu takie przejawy jak; zaniedbywanie dziecka, przemoc fizyczna, rzadziej zespół dziecka maltretowanego, zaś problem przemocy seksualnej, który jeśli występuje, to przyjmuje postać tzw. czynów nierządnych wobec dziewcząt i chłopców.

Wobec dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym najczęściej stosuje się bicie, wyzywanie, ośmieszanie, izolowanie dziecka. Niekiedy rolę agresora pełni sam wychowawca.

Właściwości przemocy wobec dzieci

Kmiecik - Baran

•przemoc ma charakter intencjonalny i powoduje zawsze jakieś szkody

•stanowi ona naruszenie praw i dóbr jednostki

•przemoc lubi się powtarzać

•przemoc jest rozpaczliwym zagłuszaniem poczucia niemocy

•za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara

•grożenie przemocą stanowi w istocie akt przemocy

•nie każda forma przemocy jest ścigana przez prawo

Lisowska

•występuje w sprzeczności z istniejącymi normami postępowania z dzieckiem

•nie ma charakteru przypadkowego, wynika ona ze schematów reakcji i postępowania z dzieckiem

•wynika z przedmiotowego traktowania dziecka

•powoduje rozwojowe szkody psychiczne i fizyczne

•jest łamaniem podstawowych praw dziecka

Rodzaje przemocy wobec dziecka

Z. Kwieciński wyróżnia:

•przemoc bezpośrednią - odnosi się do spostrzeżeń i odczuć osoby, która przemocy doznaje

•przemoc symboliczną, której istota tkwi w przekazie wzorów, symboli i znaków zastanej kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji

•przemoc strukturalną, czyli zastaną przez jednostkę determinację i moc istniejących struktur ekonomicznych, politycznych, społecznych i kulturowych

J. Mellibruda:

•przemoc spontaniczna (gorąca) u podstaw której leży furia wywodząca się z frustracji i niemocy, przemoc ta naładowana jest złością, gniewem, agresją itp., pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika, towarzyszą jej bogate formy ekspresji (krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny itp. )

•przemoc instrumentalna (chłodna), która jest zapisana w obyczaju, kulturze, stanowi część wyposażenia psychologicznego jednostki; człowiek, który stosuje przemoc instrumentalną, realizuje scenariusz przemocy, którego wcześniej, często na własnej skórze, nauczył się.

Sposoby przeciwdziałania przemocy wobec dziecka

Trzy płaszczyzny:

•interwencji (działania polegające na udzieleniu pierwszej pomocy i uniemożliwieniu dalszego krzywdzenia dziecka)

•terapii (zminimalizowanie i usunięcie dawnych urazów i krzywd)

•profilaktyki (zapobieganie przemocy i ochranianie dziecka przed jej doświadczeniem, a służą temu popularyzacja wiedzy nt. przemocy, sposobach jej rozpoznawania i przeciwstawiania się jej)

W ramach interwencji wyróżnia się modele strategii interwencyjnej:

•pomocowo- edukacyjny - ma on za zadanie organizowanie działań mających na celu edukację i uświadamianie ludzi w zakresie zjawisk dotyczących przemocy.

•represyjno - kontrolujący - jest preferowany przede wszystkim w przypadku przemocy seksualnej wobec dzieci. Stosuję się odseparowanie sprawcy i zastosowanie środków o charakterze prawnym.

•pomocowo - kontrolujący - stanowi wypadkową elementów wyróżnionych modeli teoretycznych. Działania prowadzone są w skali ogólnej i na poziomie konkretnych przypadków.

Drugą płaszczyznę przeciwdziałania przemocy stanowi terapia. Chodzi tu przede wszystkim o terapię wszystkich uczestników przemocy po to, aby zmniejszyć ryzyko powtórzenia się w przyszłości zachowań krzywdzących lub rozpadu rodziny.

Profilaktyka realizowana jest na czterech poziomach.

•profilaktyka pierwszorzędna polega na oddziaływaniu na poziomie całego społeczeństwa i obejmuje działania, które zmierzają do przemian fundamentalnych, poprzez tworzenie grup wsparcia, kampanie uświadamiające itp. Mają one na celu wspieranie zdrowego funkcjonowania rodziny.

•profilaktyka drugorzędna koncentruje się na czynnikach ryzyka i polega na podejmowaniu działań, które zmierzają do wczesnego wykrywania krzywdzenia dzieci poprzez systematyczną identyfikację rodziny i dzieci szczególnie zagrożonych wystąpieniem przemocy, a także podjęcie takich starań, które zapobiegałyby pojawianiu się przemocy, a ponadto powstrzymywałyby jej rozwój.

•profilaktyka trzeciorzędowa to działania na trzecim poziomie, podejmowane są już po stwierdzeniu krzywdzenia dzieci i mają na celu ich ochronę przed dalszym krzywdzeniem. Mają one charakter interwencyjno - ratowniczy.

•profilaktyka czwartorzędowa to działania, które powinny być kontynuowane po umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo- wychowawczej. Mają one na celu ograniczenie negatywnych skutków przebywania dziecka w tego typu placówce poprzez zapewnienie jemu wsparcia, podtrzymanie więzi z rodziną, a także przygotowania rodziców do ponownego objęcia opieki nad dzieckiem.

Sposoby zapobiegania przemocy w szkole - J. Górniewicz

•oddziaływanie wprost na osobowość uczniów poprzez propagowanie zachowań prospołecznych

•postawa nauczyciela sumiennie wykonującego swoją pracę

•likwidowanie bariery nauczycielskiej samorealizacji oraz poprawa sytuacji materialnej, organizacji pracy

•przemianę roli nadzoru pedagogicznego w szkole z kontrolera wykonywania przepisów ku roli osoby wspomagającej ku inicjowaniu nowych idei pedagogicznych

---