Modele życia ludzkiego w twórczości pisarzy XVI-wiecznych
Renesans, jak każda epoka, posiadająca określone założenia literackie, estetyczne i filozoficzne wykreował pewne wzorce osobowe, które pisarze prezentowali w swoich utworach jako godne naśladowania. Odrzucając średniowieczny teocentryzm odrodzenie w centrum swoich zainteresowań umieściło człowieka z jego wszystkimi potrzebami i możliwościami rozwoju. Humanistyczne studia nad klasyczną łaciną, wypływające z zainteresowania dla sztuki antycznej przyczyniły się do utworzenia ideału poety uczonego (poeta doctus) oraz człowieka wszechstronnie wykształconego i oczytanego. Bujnie rozwijające się życie dworskie i ziemiańskie dało podstawy do propagowania wzorców ziemianina i dworzanina. Wszystkie te modele ludzkiego życia znalazły swoje odbicie w literaturze renesansowej.
Jednym z najczęstszych motywów literatury polskiego odrodzenia był model życia szlachcica-ziemianina opisany między innymi przez Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. W swoim Żywocie człowieka poćciwego, utworze o charakterze parenetycznym, Rej przedstawia zalety płynące z uczciwej i spokojnej egzystencji człowieka mieszkającego na wsi. Życie ziemianina zgodne jest z biologicznym rytmem natury, która wyznacza szlachcicowi porządek pracy, obowiązków i odpoczynku. Autor Żywota... opisuje życie idealnego ziemianina od chwili narodzin, poprzez dzieciństwo, młodość, na którą przypadają podróże i studia, wiek dojrzały naznaczony obowiązkami obywatelskimi i rodzinnymi, aż po spokojną starość. Dla Reja gwarantem szczęścia jest cnota, czyste sumienie, niezależność, dystans wobec zmienności Fortuny oraz umiejętność czerpania radości z własnego skromnego życia. Porównując okresy życia człowieka do czterech pór roku, autor uczy jak umiejętnie wykorzystać dany ludziom czas: „(...) w każdym z tych czasów i potrzebnego a roznego gospodarstwa, i rozkosznych czasów i krotofil swych w swoim onym pomiernym a w spokojnym żywocie poćciwy człowiek może snadnie użyć”.
Podobne ideały bliskie były Kochanowskiemu, który w swojej Pieśni świętojańskiej o sobótce zawarł arkadyjski mit „wsi spokojnej, wsi wesołej”. Poeta wzorem dla czytelników uczynił oracza, któremu ziemia dostarcza zajęcia oraz obfitych plonów. Życie ziemianina wypełnione jest jednak nie tylko ciężką pracą, znajduje się w nim także miejsce na odpoczynek, zabawę, biesiady i święta. Obrzęd sobótkowej nocy jest czasem radości i wesela. W pieśni śpiewanej przez Pannę XII Kochanowski przeciwstawia ideał życia wiejskiego dworskiemu i kupieckiemu, podkreślając zalety pracy na własnej ziemi oraz uwypuklając wartości związane z życiem rodzinnym. W pieśni tej wieś ukazana jest w sposób bardziej humanistyczny niż w utworze Reja.
W poezji Kochanowskiego równie ważną rolę odgrywa ideał człowieka renesansowego, wszechstronnie wykształconego, wyznającego filozofię odwołującą się do myśli starożytnej: poety i artysty. We fraszkach i pieśniach Jan z Czarnolasu, wykorzystując założenia epikureizmu i stoicyzmu, szczęście człowieka widzi w spokojnym i uczciwym życiu. We fraszce Na dom w Czarnolasie prosi Boga o czyste sumienie, zdrowie, wewnętrzny spokój i radosną starość. W Pieśni XII (Księgi wtóre) za najwyższą wartość uznaje się cnotę, która sama w sobie jest nagrodą dla każdego kto zachowuje ją w swoim życiu. Godząc się na zmienne koleje fortuny w Pieśni IX (Księgi wtóre) nakazuje zachowanie stoickiego dystansu wobec cierpień i radości oraz głosi ideę „złotego środka”, oznaczającą umiejętność poprzestawania na małym. Przywołując założenia epikureizmu nawołuje do korzystania z radości dnia codziennego w myśl zasady carpe diem. Kochanowski w swoich utworach uczy jak osiągnąć szczęście w świecie pełnym sprzeczności, w którym ludzie są tylko bezwolnymi marionetkami w ręku Boga.
Trzecim obok wzorca szlachcica-ziemianina i renesansowego humanisty ideałem żywym w epoce odrodzenia był dworzanin, którego model życia opisany został przez włoskiego twórcę, Baltazara Castiglione, w Dworzaninie. Na gruncie polskim jego odpowiednikiem był Dworzanin polski Łukasza Górnickiego.
Osobowe wzorce wykreowane w literaturze renesansowej odzwierciedlały filozoficzne założenia epoki i pełniły wobec odbiorców funkcje dydaktyczne. Pisarze odrodzenia uczyli w jaki sposób należy żyć, aby zapewnić sobie szczęście, wewnętrzną harmonię, unikając zagrożeń świata zewnętrznego. Porzucając charakterystyczne dla średniowiecza koncentrowanie się na sprawach ostatecznych, umieli docenić wartości życia doczesnego i ukazać możliwości wszechstronnego rozwoju człowieka.