TEMAT 1. Mikroekonomiczne podstawy gospodarowania

Rzadkość dóbr

fakt, że nie można mieć wszystkiego, co jest pożądane. Wynika to z tego, że ludzkie chęci są nieograniczone, trzeba więc dokonywać wyboru i ponieść w ten sposób koszt alternatywny.

Koszt alternatywny

ilość produktów, z których trzeba zrezygnować, aby uzyskać określoną ilość innego dobra. Oznacza to, że trzeba dokonywać wyboru między kilkoma dobrami w sytuacji, gdy ich ilość jest niewystarczająca dla wszystkich. Dotyczy to zarówno konsumentów, jak i decyzji odnoszących się do całej gospodarki. Państwo, mając ograniczony budżet, musi zadecydować, czy przeznaczyć więcej środków na służbę zdrowia, budowę infrastruktury czy na szkolnictwo.

Ekonomia

nauka społeczna zajmująca się badaniem sposobów gospodarowania społeczeństw w warunkach nieograniczoności ludzkich potrzeb i ograniczoności czynników produkcji, służących wytwarzaniu dóbr i usług zaspokajających te potrzeby.

Ekonomia stara się odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania: co produkować i w jakich ilościach? W jaki sposób produkować - przy pomocy jakich technik i technologii? Kto i w jakim stopniu będzie korzystał z wytworzonego produktu społecznego?

Ekonomia pozytywna

Zajmuje się światem gospodarczym takim, jakim on jest. Pozwala na możliwie bezstronne uogólnianie procesów i mechanizmów gospodarczych. Tworzy fundament, na którym budowane są różne szkoły myślenia normatywnego.

Ekonomia normatywna

Zajmuje się światem gospodarczym takim, jaki powinien być. Posługuje się sadami wartościującymi: jakie powinny być kierunki polityki gospodarczej, podaż pieniądza, stopa bezrobocia, stopa inflacji itd.

Makroekonomia

dział ekonomii zajmujący się analizą gospodarki jako całości. Bada wzajemne zależności pomiędzy agregatowymi wielkościami ekonomicznymi i czynniki wpływające na ich kształtowanie się. (dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zasoby kapitału, wielkość zatrudnienia, poziom cen, podaż pieniądza, budżet państwa, bilans płatniczy, itp.

Mikroekonomia

Zajmuje się badaniem zachowań indywidualnych uczestników gospodarki rynkowej (konsumentów, producentów) oraz analizą rynków poszczególnych dóbr i usług.

Keynesizm

system poglądów ekonomicznych, zaliczany do kierunku subiektywistycznego, którego twórcą był J.M. Keynes

Punktem wyjścia tych poglądów jest stwierdzenie, że ogólny poziom produkcji, zatrudnienia i dochodów uzależniony jest od inwestycji. Mechanizm rynkowy nie zapewnia jednak automatycznie takiego poziomu inwestycji, który gwarantowałby pełne zatrudnienie wszystkich czynników wytwórczych, a dzięki temu maksymalny produkt społeczny. Niezbędna jest więc ingerencja państwa, polegająca na pobudzaniu popytu globalnego, w tym również inwestycyjnego (interwencjonizm państwowy).

Instrumentami tej interwencji są: polityka pieniężna, polityka fiskalna, a także bezpośrednie oddziaływanie państwa na proces inwestycji, poprzez podejmowanie inwestycji publicznych.

Krytycy keynesizmu wytknęli mu szereg niedostatków i błędów. Do głównych zaliczyć należy pominięcie analizy monopolu, przyjęcie krótkiego horyzontu czasowego analizy, pominięcie zagadnienia rzeczowej struktury inwestycji, skoncentrowanie się tylko na popytowej stronie inwestycji, a nieuwzględnianie strony podażowej.

Monetaryzm

system współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera.

Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatti.

Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu.

Monetaryzm, zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia.

Efektywność ekonomiczna

sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności gospodarczej, wyrażający się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu czynników użytych na ich uzyskanie.

Rynek

instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentów) z chętnymi do ich zakupu (konsumentami).

Rynek pomaga ustalić optymalną dla konsumentów i producentów cenę i ilość. Nieodłącznym elementem rynku jest konkurencja.

W zależności od obszaru geograficznego rynek możemy podzielić na: lokalny, krajowy, międzynarodowy, globalny etc. Rynek to także ogół operacji dot. konkretnej dziedziny (kapitałowy, mięsny, samochodowy).

W zależności od tego, kto ma większy wpływ na kształtowanie się transakcji kupna-sprzedaży rynek można podzielić na rynek producenta lub konsumenta. Rynek głównie kształtuje procesy gospodarcze, których celem jest spowodowanie rozwoju gospodarczego.

Popyt

ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.

Dla danego towaru rozróżnia się popyt indywidualny (ze strony określonego nabywcy) i popyt rynkowy (ze strony wszystkich jego nabywców). Popyt wszystkich nabywców na wszystkie towary to popyt globalny (zagregowany).

Poziom i zmiany popytu na dany towar wyznaczane są przez czynniki rynkowe - zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości, a także czynniki pozarynkowe: demograficzne (takie jak liczba ludności, przyrost naturalny, struktura ludności pod względem wieku, płci, poziomu wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania itp.), naturalne (klimatyczno-atmosferyczne, środowiskowe), preferencje nabywców (gusty, upodobania, zwyczaje, tradycje, moda), polityczne (zagrożenie wewnętrzne i zewnętrzne, wojny).

Elastyczność popytu

Stopień reakcji wielkości popytu na zmiany ceny towaru określa wskaźnik cenowej elastyczności popytu (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny. W zależności od jego poziomu wyróżnia się popyty: sztywny (E = 0), mało elastyczny (0 < E < 1), proporcjonalny (E = 1), elastyczny (E > 1) oraz doskonale elastyczny (E › ?).

Wielkość wpływu zmian popytu, wynikającego z oddziaływania czynników pozacenowych, na zmianę ceny określa wskaźnik fleksybilności (giętkości) cen. Wzrost popytu - przy innych warunkach rynkowych niezmiennych - powoduje podwyżkę ceny, zmniejszenie popytu jest przyczyną obniżki ceny. Wpływ zmian dochodów na popyt mierzy się wskaźnikiem dochodowej elastyczności popytu, będącym relacją procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodów.

Podaż

ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.

Dla danego towaru rozróżnia się podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy) i podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców). Podaż wszystkich towarów ze strony wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).

Zmiany podaży dokonują się m.in. pod wpływem zmian poziomu kosztów produkcji, wynikających bądź to ze zmian cen czynników produkcji, bądź z postępu technicznego, pod wpływem inwestycji, handlu zagranicznego, warunków naturalnych związanych z procesami wytwórczymi.

Elastyczność podaży

Stopień reakcji wielkości podaży na zmianę ceny określa wskaźnik cenowej elastyczności podaży (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości podaży towaru do procentowej zmiany jego ceny. Podaje on procentową zmianę wielkości podaży pod wpływem 1-procentowej zmiany ceny.

W zależności od poziomu tego wskaźnika wyróżnia się podaże: sztywną (E = 0), mało elastyczną (0 < E < 1), proporcjonalną (E = 1), elastyczną (E > 1) i doskonale elastyczną (E › ?). Zmiany podaży pod wpływem czynników pozacenowych wpływają na zmianę ceny: wzrost podaży powoduje obniżkę ceny, zmniejszenie podaży jest przyczyną wzrostu ceny (przy założeniu niezmienności innych warunków rynkowych).

Stopień reakcji ceny na zmiany podaży określa wskaźnik ekspansybilności cen, będący relacją procentowej zmiany ceny do procentowej zmiany podaży.

Cena rynkowa

oscyluje wokół wartości towaru. Zależy od gry popytu i podaży na dane dobro; państwo nie ma na nią bezpośredniego wpływu.

Konkurencja

(z łaciny concurrentia - współzawodnictwo) proces, w którym uczestnicy rynku dążą do realizacji swoich interesów poprzez przedstawienie jak najkorzystniejszej oferty, w skład której wchodzi nie tylko cena, ale także np. jakość wyrobu, serwis gwarancyjny i pogwarancyjny. Kupujący konkurują, chcąc zdobyć ograniczoną ilość dóbr na rynku, natomiast sprzedający walczą o pieniądze kupujących.

Konkurencję można podzielić na cenową, czyli związaną z ilością dóbr, które są w stanie kupić nabywcy za określoną kwotę oraz konkurencję pozacenową, która określa jakość produktu, styl, cechy wyrobu, jego parametry użytkowe, trwałość udzielanej gwarancji, marki, serwisu czy ewentualnego kredytu. Ponadto ważnym narzędziem współczesnej konkurencji jest reklama, promocja, marketing.

Modele rynku konkurencyjnego

WYSZCZEGÓLNIENIE	Konkurencja doskonała	Konkurencja monopolistyczna	Oligopol	Monopol
Liczba firm	Bardzo dużo niezależnych firm	Dużo firm produkujących te same dobra	Kilka dużych firm produkujących te same dobra	Jedna duża firma
Kontrola cen	Żadna; rynek determinuje ceny	Ograniczona przez występowanie subsydiów	Duży wpływ cen lidera	Bardzo duża
Zróżnicowanie produktów	Bardzo małe, produkty o podobnej jakości	Duże; produkty kierowane do różnych segmentów	Dla niektórych rynków duże, dla niektórych małe	Żadne
Łatwość wejścia na rynek	Duża łatwość wejścia na rynek	Stosunkowo duża łatwość wejścia na rynek	Trudno wejść na rynek; wymagane są duże nakłady finansowe	Bardzo trudna wejść na rynek
Przykłady	The New York Stock Exchange (rynek papierów wartościowych)	Rynek fast food w USA	Samochody, komputery	Poczta w Polsce (monopol na niektóre usługi)

Analiza ekonomiczna

metoda badania procesów gospodarczych, polegająca na rozpatrywaniu związków, najczęściej ilościowych, zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami tych procesów. Może być stosowana zarówno do badania zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w skali całej gospodarki (analiza makroekonomiczna), jak również zjawisk i procesów występujących w ramach poszczególnych jednostek gospodarczych i instytucji (analiza mikroekonomiczna). Analiza ekonomiczna umożliwia stawianie diagnoz, ułatwia podejmowanie decyzji, a także sprzyja racjonalizacji procesów gospodarczych, zarówno w skali makro-, jak i mikroekonomicznej. W analizie ekonomicznej znajdują szerokie zastosowanie metody matematyczne (m.in. rachunek marginalny oraz programowanie liniowe).

Produkcja

pierwsza i najważniejsza faza procesu gospodarowania. Świadoma, celowa i zorganizowana działalność ludzi, polegająca na wytwarzaniu dóbr materialnych i świadczeniu usług dla zaspokojenia ich potrzeb.

Warunkiem prowadzenia produkcji jest połączenie w jednym miejscu i czasie trzech tradycyjnych czynników produkcji: pracy (zatrudnienia), ziemi i kapitału oraz dwóch nowoczesnych - techniki i technologii oraz przedsiębiorczości. Rozmiary produkcji uzależnione są od: nakładów czynników produkcji, możliwości ich powiększania w czasie oraz od możliwości substytucji jednych czynników przez inne (głównie pracy przez kapitał).

W przedsiębiorstwie w krótkim okresie (kilkunastu tygodni) istnieje możliwość powiększania nakładów tylko niektórych czynników produkcji (zatrudnienia i obrotowej części kapitału), w tych warunkach wielkość produkcji rośnie najpierw szybciej, a później wolniej od nakładów tych czynników, po czym osiąga maksimum.

W długim okresie, gdy wszystkie czynniki mogą zostać powiększone, wielkość produkcji rośnie proporcjonalnie (bez zmiany techniki i technologii) lub bardziej niż proporcjonalnie (wraz z postępem technicznym) w stosunku do nakładów czynników produkcji.

Czynniki produkcji

czynniki wytwórcze, materialne i niematerialne środki niezbędne do prowadzenia procesu produkcji. Materialnymi czynnikami produkcji są ziemia i jej zasoby naturalne oraz kapitał (budynki, maszyny, urządzenia, surowce, materiały itp.). Czynnikami niematerialnymi są praca (siła robocza) i wiedza (know-how).

Podmiot gospodarczy

osoba fizyczna, zorganizowana grupa osób fizycznych lub osoba prawna prowadząca w zorganizowany sposób działalność gospodarczą, polegającą na produkcji dóbr względnie świadczeniu usług.

Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania. Podmiot gospodarczy funkcjonujący w gospodarce określa się terminem przedsiębiorstwo.

Polityka gospodarcza

ogół działań państwa (rządu) mających na celu stymulowanie procesów gospodarczych zgodnie z celami ogólnogospodarczymi i ogólnospołecznymi. W ujęciu makroekonomicznym polityka ekonomiczna zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniającym pełne wykorzystanie czynników produkcji (zwłaszcza siły roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego.

Jej elementami są: polityka fiskalna i monetarna. Polityka ekonomiczna może być także nakierowana na określone dziedziny życia gospodarczego (np. przemysł, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel zagraniczny itp.) lub dotyczyć konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona środowiska, ubezpieczenia, kształtowanie cen, płac, walka z bezrobociem, inflacją).

TEMAT 2. Ruch okrężny w gospodarce, gospodarka rynkowa, makroekonomiczne podstawy gospodarowania

Konsumpcja (spożycie)

1) ostatnia faza procesu gospodarowania, polegająca na zużywaniu wszelkich dóbr i usług w celu bezpośredniego zaspokojenia potrzeb ludzkich.

Rozróżnia się konsumpcję indywidualną, prywatną, finansowaną z dochodów osobistych ludności, zaspokajającą potrzeby gospodarstw domowych (np. żywność, ubranie, mieszkanie itp.) i konsumpcję społeczną, publiczną, finansowaną z budżetu państwa lub organów samorządowych (np. obronność, ochrona porządku publicznego, oświata itp.).

2) część produktu społecznego, przyjmująca postać dóbr i usług konsumpcyjnych, przeznaczona na zaspokojenie bieżących potrzeb społeczeństwa. Jej wielkość jest podstawowym czynnikiem określającym poziom dobrobytu społecznego.

Inwestycje

1) dokonywanie przez podmioty gospodarcze nakładów na tworzenie nowych zdolności wytwórczych. Nabywanie dóbr inwestycyjnych (budowanie nowych lub rozbudowa istniejących zakładów produkcyjnych, zakup maszyn, urządzeń, powiększanie zapasów), które będą służyć wytwarzaniu innych dóbr i usług. Rozróżnia się inwestycje odtworzeniowe (restytucyjne), dokonywane w celu zastąpienia zużytych części aparatu wytwórczego nowymi i utrzymania produkcji na nie zmienionym poziomie, oraz inwestycje rozwojowe (nowe), powiększające zdolności wytwórcze przedsiębiorstw (gospodarki) i pozwalające powiększyć rozmiary produkcji i dochodu narodowego. W tym ujęciu inwestycje są czynnikiem wzrostu gospodarczego.

2) lokowanie przez podmioty gospodarcze wolnych środków pieniężnych w sposób zapewniający w przyszłości osiąganie lub zwiększenie dochodów. W tym znaczeniu inwestycjami są także: nabywanie przedsiębiorstw lub ich części (akcji, udziałów), nieruchomości, obligacji, walut, złota, lokowanie pieniędzy w postaci długoterminowych depozytów bankowych, czy nawet ponoszenie nakładów na podnoszenie kwalifikacji. Cechą inwestycji w tym ujęciu jest w zasadzie brak ich wpływu na rozmiary produkcji i dochodu narodowego.

Oszczędności

część dochodów gospodarstw domowych, która w określonym czasie nie została wydatkowana na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych. Ich wielkość zależna jest od poziomu dochodów. Relację przyrostu oszczędności do przyrostu dochodów gospodarstw domowych nazywa się krańcową skłonnością do oszczędzania.

Gospodarstwa domowe lokują swe oszczędności w różny sposób (np. w banku w postaci depozytów długoterminowych, w akcjach lub obligacjach) powiększając w ten sposób swe dochody. W skali makroekonomicznej oszczędności gospodarstw domowych stają się źródłem finansowania inwestycji, stanowiących podstawowy czynnik rozwoju gospodarczego.

Równowaga makroekonomiczna

równowaga gospodarcza, stan gospodarki, w którym zachowana jest równowaga globalnego popytu i globalnej podaży na wszystkich rynkach: dóbr i usług oraz czynników wytwórczych (równowaga rynkowa), a także w wymianie z zagranicą. Inaczej - jest to równoczesne występowanie równowagi wewnętrznej i równowagi zewnętrznej.

Osiągnięcie i utrzymanie równowagi ekonomicznej jest bardzo trudne, z uwagi na ogromną liczbę czynników, które oddziałują na popyt i podaż na każdym z rynków, wytrącając je stale z ukształtowanego stanu równowagi.

Równowagę ekonomiczną rozpatrywać należy długookresowo, jako pewną tendencję, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku działania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki państwa.

Ruch okrężny w gospodarce

(opracowane w materiałach od Kwelli)

Gospodarka w skali makro:

Sektor prywatny ogół przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą i będących jednocześnie w rękach prywatnych właścicieli.

Sektor publiczny ogół przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą, których zarządzanie leży w gestii państwa.

Rynki makroekonomiczne

Rynek zasobów, łączy gospodarstwa domowe z przedsiębiorstwami i rządem, poprzez podaż i popyt na pracę, ziemię i kapitał.

Rynek dóbr i usług, łączy gospodarstwa domowe z przedsiębiorstwami i rządem, poprzez podaż i popyt na dobra i usługi.

Rynek finansowy, łączy gospodarstwa domowe z przedsiębiorstwami i rządem poprzez podaż i popyt na fundusze finansowe

Popyt zagregowany

Jest to suma, którą gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd planują wydać na dobra i usługi przy różnym poziomie cen

Popyt zagregowany maleje wraz ze wzrostem cen, bo:

• Zmniejsza się bogactwo (siła nabywcza) gospodarstw domowych (niższe dochody realne powodują zmniejszenie zakupów konsumpcyjnych)

• Rośnie stopa procentowa w wyniku inflacji (wyższa stopa procentowa, to wyższy koszt kredytów bankowych; maleje popyt na dobra kredytowane, domy, samochody, a także popyt inwestycyjny)

• Zmniejsza się eksport netto (wyższe ceny powodują obniżenie eksportu przy równoczesnym wzroście importu; towary importowane stają się konkurencyjne cenowo)

Determinanty popytu zagregowanego

• Zmiany dochodów realnych

• Zmiany stóp procentowych

• Oczekiwania (dotyczące przyszłych dochodów, inflacji, zatrudnienia, itp.)

• Polityka budżetowa i monetarna

Podaż zagregowana

Obejmuje ogólną produkcję dóbr i usług wytworzonych w gospodarce przy różnym poziomie cen.

Podaż zagregowana rośnie, gdy rośnie ogólny poziom cen, bo:

• Zwiększenie ogólnego poziomu cen zwiększa zyski (w krótkim okresie) wielu producentów i dlatego zwiększają oni produkcję.

• Wielu producentów jest przekonanych, że nominalny wzrost podaży (dzięki wyższym cenom) jest spowodowany rosnącym popytem na ich dobra, dlatego zwiększają oni produkcję.

Determinanty podaży zagregowanej

• Zmiany podaży zasobów

• Zmiany technologii (wydajności pracy)

• Oczekiwania (dotyczące przyszłych zysków, popytu, inflacji)

• Polityka budżetowa i monetarna

TEMAT 3. Rachunek dochodu narodowego

Produkt krajowy brutto, PKB

miernik produkcji wytworzonej na obszarze danego kraju. Jest sumą wydatków gospodarstw domowych na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych, wydatków sektora prywatnego na zakup dóbr i usług inwestycyjnych, wydatków państwa na zakup dóbr i usług oraz salda bilansu handlu zagranicznego.

PKB może być wyrażony w cenach rynkowych, zawierających podatki pośrednie lub - po ich potrąceniu - w cenach czynników wytwórczych (cenach netto).

PKB różni się od produktu narodowego brutto (PNB) tym, że nie uwzględnia dochodu z lokat zagranicznych.

Realny PKB

jest mierzony w cenach stałych (z roku bazowego); odpowiada nominalnemu PKB skorygowanemu o wskaźnik inflacji.

Nominalny PKB

jest mierzony w cenach bieżących, tj. takich, które istniały w okresie wytwarzania dóbr i usług wchodzących w skład PKB

Produkt narodowy brutto

miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany przez powiększenie produktu krajowego brutto o wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą.

Te ostatnie stanowią różnicę pomiędzy napływem dochodów uzyskanych przez obywateli danego kraju za granicą (głównie transfer zysków z kapitałów zainwestowanych za granicą, ale także dochody z pracy) a wypływem dochodów uzyskanych przez cudzoziemców w danym kraju. Dodatnia wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą powiększa produkt krajowy brutto (PNB > PKB), ujemna - pomniejsza go (PNB < PKB).

PNB jest miarą całkowitych dochodów osiąganych w ciągu roku przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez należące do nich czynniki wytwórcze. PNB w ujęciu względnym (tempo wzrostu) jest miarą wzrostu gospodarczego. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wykorzystywany jest jako miara poziomu dobrobytu społeczeństwa

Dochód narodowy, produkt narodowy netto

miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu narodowego brutto wartości amortyzacji.

PNN jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu kwoty niezbędnej do odtworzenia zużytego w ciągu roku kapitału trwałego i utrzymania na dotychczasowym poziomie zasobu kapitału i rozmiarów produkcji.

Z uwagi na trudności w ustaleniu rzeczywistej wielkości amortyzacji (odpisy amortyzacyjne ustalane dla celów rachunku kosztów nie odzwierciedlają rzeczywistego zużycia kapitału, jest to tylko szacunek) w praktyce częściej wykorzystywany jest produkt narodowy brutto.

Finalne dobra, finalne usługi

dobra i usługi nie podlegające dalszemu przetwarzaniu, nabywane przez ostatecznych użytkowników w celu zaspokojenia ich potrzeb. Są to dobra konsumpcyjne, nabywane przez gospodarstwa domowe lub dobra kapitałowe (inwestycyjne) nabywane przez przedsiębiorstwa. Łączna wartość wytworzonych w ciągu w gospodarstwie dóbr i usług finalnych to produkt krajowy brutto.

Wartość dodana

rzeczywisty wkład podmiotu gospodarczego w wartość wytworzonych produktów, obejmuje: zysk netto, podatek dochodowy, amortyzację, zapłacone odsetki od kredytów i pożyczek oraz koszty pracy (wynagrodzenia brutto wraz z narzutami). Różnica pomiędzy wartością wyprodukowanego dobra, a sumą kosztów nakładów rzeczowych zużytych do produkcji tego dobra.

Wielkość wytworzonej wartości dodanej stanowi m.in. podstawę dla ustalenia wysokości tzw. podatku od wartości dodanej, zwanego także podatkiem od towarów i usług.

Eksport

zorganizowana działalność polegająca na wywozie za granicę danego kraju towarów, usług oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot gospodarczy - eksporter - albo jako bezpośredni wytwórca, albo jako podmiot pośredniczący w obrocie z zagranicą.

Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne ma podstawowe znaczenie dla gospodarki z tytułu pozyskania dewiz, poprawy bilansu płatniczego. Stanowi ona o miejscu i udziale danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.

Import

kupno towarów lub usług z zagranicy. Jest wynikiem międzynarodowego podziału pracy. Zaopatruje gospodarkę w towary (usługi), których wytworzenie w kraju uważa się w danych warunkach za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za

granicą.

Reeksport

eksport towaru uprzednio importowanego (import), ewentualnie poddanego niewielkim operacjom produkcyjnym (uszlachetniającym), np. czyszczeniu, sortowaniu, przepakowywaniu.

Eksport netto

Różnica pomiędzy wartością eksportu i wartością importu (inaczej saldo bilansu handlowego dóbr i usług).

Bilans płatniczy

bilans obrotów płatniczych z zagranicą, zestawienie wartości wszystkich przychodów i wydatków kraju związanych z jego stosunkami ekonomicznymi z zagranicą w danym okresie (najczęściej w ciągu roku).

Bilans płatniczy jest zawsze wyrównany, tzn. strona przychodowa równa się rozchodowej, co wynika z dwustronnego wykazywania wszelkich transakcji w obrotach z zagranicą podwójnie: od strony rzeczowej i od strony rozliczeń finansowych - wszystkie transakcje płatnicze powodujące wzrost zapasów rzeczowych i finansowych kraju są zapisywane w bilansie płatniczym po stronie "winien", a ich zmniejszenie po stronie "ma".

Wyrównanie bilansu płatniczego nie oznacza zrównoważenia obrotów płatniczych z zagranicą pod względem ekonomicznym.

Istnienie lub brak równowagi bilansu płatniczego można stwierdzić przez analizę takich jego pozycji, jak poziom i zmiany należności i zobowiązań zagranicznych oraz rezerw dewiz (ewentualnie złota). Bilans płatniczy jest aktywny (czynny), gdy wzrastają należności, zmniejszają się zobowiązania lub wzrastają rezerwy dewizowe. Bilans jest pasywny (bierny), gdy zmniejszają się należności, rosną zobowiązania lub zmniejszają się rezerwy dewiz.

Bilans płatniczy składa się z dwóch podstawowych elementów: bilansu handlowego i bilansu obrotów kapitałowych. Ten drugi obejmuje napływ i odpływ pieniądza związany z inwestycjami zagranicznymi (bezpośrednimi i portfelowymi) oraz należności i zobowiązania z tytułu udzielonych i otrzymanych kredytów oraz ich spłat. Ponadto w bilans płatniczy wykazuje się poziom i zmiany długu zagranicznego, zmiany rewaloryzacyjne rezerw i pozostałych należności i zobowiązań zagranicznych oraz zmiany stanu rezerw oficjalnych.

Bilans handlowy

bilans handlu zagranicznego, bilans obrotów bieżących, zestawienie wartości wywozu (eksportu) i przywozu (importu) towarów, tzn. dóbr materialnych i usług, w danym okresie (najczęściej roku), sporządzany na podstawie fizycznego ich przemieszczenia przez granice celne kraju.

Może on obejmować także przeniesienie praw własności towarów (np. reeksport bez przywozu do kraju). Bilans handlowy może być dodatni (aktywny, czynny), gdy występuje przewaga wartości eksportu nad wartością importu, lub ujemny (bierny), gdy wartość importu jest wyższa od wartości eksportu.

Różnica pomiędzy wartością eksportu i wartością importu nazywana jest saldem bilansu handlowego lub eksportem netto dóbr i usług. Bilans handlowy jest częścią bilansu płatniczego.

Kurs walutowy

Cena waluty danego kraju za granicą. Kurs walutowy jest ogłaszany przez bank centralny i wyrażany w liczbie jednostek waluty własnej odpowiadającej jednostce waluty obcej. Ponadto osobno podawany jest kurs kupna i sprzedaży danej waluty. Jeżeli kurs walutowy jest ustalany administracyjnie przez władze danego kraju, mówimy o kursie walutowym sztywnym, który może jedynie ulegać niewielkim wahaniom w określonych granicach.

W Unii Europejskiej wprowadzono system odnoszenia waluty krajowej do waluty międzynarodowej ECU. Gdy kurs walutowy waha się pod wpływem podaży i popytu na daną walutę, bez odgórnego określania jej amplitudy, mówimy o kursie walutowym zmiennym lub płynnym. Państwo może jednak wpływać i tu na kurs poprzez oddziaływanie na popyt i podaż. Wiążą się z tym działania związane z dewaluacją lub rewaluacją waluty.

Metody obliczania PNB

Dochodowa

polega na sumowaniu wszystkich płatności za wykorzystanie zasobów (wynagrodzenie za pracę, zyski przedsiębiorstw, dochody netto z oprocentowania kapitału, dochody z tytułu renty gruntowej/czynszów oraz podatki pośrednie i amortyzacja)

Wydatkowa

polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich dóbr finalnych (wydatki konsumpcyjne, inwestycje prywatne brutto, wydatki rządowe, eksport netto)

Czarny rynek, szara strefa

1) obrót towarami, których kupno i sprzedaż są w danym kraju prawnie zakazane ze względów etycznych (ochrona wartości ogólnoludzkich - handel żywym towarem, narkotykami, prostytucja) lub ekonomiczno-ustrojowych (np. handel obcymi walutami w byłych krajach socjalistycznych).

2) transakcje, których przedmiot jest legalny, ale źródło pochodzenia lub warunki zawierania transakcji nie odpowiadają przepisom prawa (np. obrót towarami nieewidencjonowanymi przez producentów w celu uniknięcia opodatkowania, wytwarzanie i sprzedaż dóbr lub świadczenie usług przez osoby nie prowadzące rejestrowanej działalności gospodarczej, spekulacja, przemyt).

TEMAT 4. Prawidłowość zmian PNB w czasie - wzrost i fluktuacje

Wzrost gospodarczy

Powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji dóbr i usług zaspokajających potrzeby. Głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są: inwestycje (powiększanie kapitału rzeczowego), postęp techniczny i doskonalenie umiejętności ludzkich. Syntetycznym miernikiem wzrostu gospodarczego jest poziom i tempo wzrostu produktu narodowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca.

Rozwój gospodarczy

Długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym.

Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim postęp techniczny i technologiczny, doskonalenie systemu powiązań wewnątrzgospodarczych i powiązań z gospodarką światową, wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej, zmiany struktury gospodarki zmierzające do jej unowocześnienia, wzrost poziomu efektywności w skali mikro- i makroekonomicznej, pojawianie się nowych produktów i doskonalenie jakości już produkowanych. Możliwy jest wzrost gospodarczy bez rozwoju, rozwój bez wzrostu nie jest możliwy.

Trend

ogólna tendencja, kierunek rozwoju lub zmian. W ekonomii ogólny kierunek zmian zjawisk ekonomicznych w czasie. Badanie trendu w rozwoju gospodarczym ułatwia prawidłowe

planowanie i dostrzeganie dysproporcji grożących zakłóceniem równowagi gospodarczej.

Koniunktura gospodarcza

(z łaciny coniunctura), stan gospodarki mierzony wielkością produkcji, rozwojem gospodarczym, wielkością sprzedaży, stanem bezrobocia itp.

Cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny

wahania produkcji i zatrudnienia wokół krótkookresowego trendu. W procesie wzrostu gospodarczego aktywność gospodarcza ulega na przemian nasileniom i załamaniom; cykl gospodarczy to inaczej okres pomiędzy jednym a drugim załamaniem; składa się on z czterech faz:

1) kryzysu (recesji) - produkcja i ceny spadają, rośnie bezrobocie;

2) depresji (dna) - stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie;

3) ożywienia - wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia;

4) rozkwitu (szczytu, boomu) - stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie;

Cykl gospodarczy może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, przy czym skala produkcji, cen i bezrobocia może być zróżnicowana; państwo może podejmować pewnie działania na rzecz złagodzenia wahań koniunkturalnych i łagodzenia ich skutków; noszą one nazwę interwencjonizmu państwowego.

Za przyczynę występowania cykli gospodarczych uznaje się najczęściej wahania w działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw.

Recesja

termin stosowany do określenia pierwszej fazy cyklu gospodarczego, w której zmniejszenie stopnia aktywności gospodarczej przejawia się tylko w obniżeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto (PKB) w porównaniu z poprzednim okresem, nie następuje natomiast bezwzględny spadek rozmiarów produkcji, a w konsekwencji produktu krajowego brutto, określany mianem kryzysu.

Obniżaniu się tempa wzrostu PKB w fazie recesji towarzyszą zazwyczaj: niższy poziom wydajności pracy, zahamowanie wzrostu lub nawet obniżenie realnych płac, zysków i in. dochodów społeczeństwa, zmniejszenie tempa wzrostu lub też spadek nakładów inwestycyjnych, zahamowanie wzrostu cen, wzrost bezrobocia.

Depresja, dno

faza cyklu gospodarczego, następująca po kryzysie (recesji). Charakteryzuje ją niski poziom podstawowych wielkości ekonomicznych: produkcji, cen, stopy procentowej, zatrudnienia. Ich stabilizacja (po okresie spadku w fazie poprzedniej) jest jednak - zgodnie z zasadą przyspieszenia - wystarczającym impulsem do inwestowania, które pobudza całą gospodarkę do rozwoju.

Ożywienie

faza cyklu gospodarczego, której cechą jest wzrost poziomu aktywności gospodarczej, przejawiający się we wzroście rozmiarów produkcji, a w ślad za tym produktu krajowego brutto, zmniejszaniu się bezrobocia, podnoszeniu się poziomu płac, zysków i in. rodzajów dochodów. Impulsem do wzrostu aktywności po okresie stabilizacji na niskim poziomie w okresie depresji jest konieczność dokonania inwestycji odtworzeniowych, która pobudza najpierw popyt inwestycyjny, a później również konsumpcyjny.

W zależności od długości cyklu faza ożywienia może trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Rozkwit, boom

ostatnia faza cyklu gospodarczego, charakteryzująca się stabilizacją na wysokim poziomie rozmiarów produkcji, dochodu narodowego, cen, realnych płac, zysków i in. dochodów społeczeństwa, niskim poziomem lub całkowitym brakiem bezrobocia, wysokim stopniem wykorzystania aparatu wytwórczego, intensywnym, choć powoli słabnącym tempem inwestowania.

Narastająca stopniowo nadwyżka podaży nad popytem, przejawiająca się wzrostem zapasów towarów, zwiastuje kolejne załamanie gospodarcze i początek nowego cyklu.

TEMAT 6. Popytowa teoria wyznaczania produktu. Keynesowski model gospodarki. (model mnożnikowy)

Założenia modelu Keynesowskiego

• Analiza dotyczy krótkiego okresu

• Zakładana jest stałość cen i płac

• Z analizy zostają wyeliminowane następujące czynniki:

• Wzrost podaży siły roboczej

• Wpływ inwestycji na powiększenie zdolności wytwórczych

• Postęp techniczny

• Zdolności wytwórcze są dane, stanowią ramę określającą górny, maksymalny poziom dochodu narodowego

Skłonność do oszczędzania

kategoria wprowadzona do teorii ekonomii przez J.M. Keynesa, określająca udział oszczędności w dochodach gospodarstw domowych. Rozróżnia się:

przeciętna skłonność do oszczędzania APS - S/Y, zwana też stopą oszczędzania lub akumulacji. Pokazuje, jaka część dochodu narodowego została zaoszczędzona. Jest relacją oszczędności (S) poczynionych przez gospodarstwa domowe w ciągu roku do rocznych ich dochodów (Y)

krańcowa skłonność do oszczędzania MPS - ΔS/ΔY, określa, jaką część przyrostu dochodu narodowego została przeznaczona na oszczędności.

Obie te kategorie są przydatne w badaniach dotyczących równowagi gospodarczej, procesów inwestowania, w analizie rynku kapitałowego i in. Prawidłowością kształtowania się skłonności do oszczędzania jest jej wzrost w miarę podnoszenia się dochodów społeczeństwa.

Skłonność do konsumpcji

kategoria ekonomiczna wprowadzona przez J.M. Keynesa do określenia udziału w dochodach gospodarstw domowych tej ich części, która jest przeznaczona na zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych (zakupy dóbr i usług konsumpcyjnych). Rozróżnia się:

przeciętna skłonność do konsumpcji APC - zwana też czasem stopą konsumpcji (spożycia), pokazuje, jaka część dochodu narodowego została przeznaczona na konsumpcje. Jest stosunkiem części dochodów przeznaczonych, zwykle w skali roku, na konsumpcję (C) do całego dochodu (Y) osiągniętego w tym samym czasie - C/Y;

krańcowa skłonność do konsumpcji MPC - ΔC/ΔY, pokazuje, jaka część przyrostu dochodu narodowego została przeznaczona na konsumpcję.

Ta pierwsza jest narzędziem analizy podziału produktu społecznego i wzrostu gospodarczego, druga znajduje zastosowanie w badaniach nad popytem globalnym i równowagą na rynku dóbr i usług. Prawidłowością kształtowania się skłonności do konsumpcji jest jej obniżanie się wraz ze wzrostem dochodów społeczeństwa. Kategorią dopełniającą skłonności do konsumpcji stanowi skłonność do oszczędzania. Obie skłonności, wyrażone ułamkami, uzupełniają się do jedności, a wyrażone w procentach - do 100%.

Mnożnik inwestycyjny

Wskaźnik pokazujący nam, o ile wzrośnie dochód narodowy, jeżeli inwestycje wzrosną o jednostkę.

Saya prawo rynku (prawo Saya)

istniejąca wg J.B. Saya prawidłowość gospodarki rynkowej, polegająca na tym, że podaż jest czynnikiem tworzącym popyt. Produkcja towarów, dostarczając dochodów ich wytwórcom, kreuje równocześnie popyt. W warunkach wolnej konkurencji nie może istnieć zjawisko nadprodukcji towarów, a zatem kryzys. Występujących już za jego życia zjawisk kryzysowych Say nie uważał za prawidłowość gospodarczą. Współczesne teorie ekonomiczne wykazały fałszywość prawa rynku Saya.

Prawo Keynesa

Popyt, w krótkim okresie, określa wielkość produkcji.

Paradoks zapobiegliwości

Kiedy konsumenci zmniejszają swoje oszczędności, to niezależnie od poziomu dochodu, zwiększają się ich wydatki konsumpcyjne. W tej sytuacji zagregowany popyt, produkcja i dochody gospodarstw domowych rosną, co sprawia, że jednak absolutny poziom oszczędności konsumentów pozostaje stały.

Równowaga typu: planowane inwestycje = planowane oszczędności

Jest to warunek zaistnienia równowagi gospodarczej. Równość planowanych inwestycji i oszczędności jest niezbędnym warunkiem ustalenia się stanu równowagi w gospodarce

Nierównowaga gospodarcza to: S>I lub S<I.

W ujęciu ex ante:

S>I to gospodarka jest w stanie recesji

S<I to gospodarka jest w stanie ożywienia

TEMAT 7. BUDŻET PAŃSTWA I POLITYKA BUDŻETOWA

Budżet

Jest to plan przychodu i wydatków na jakiś okres, zwykle na następny rok.

Budżet państwa

plan finansowy państwa, zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych, sporządzone przez rząd (projekt budżetu) i zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament, najczęściej w formie ustawy budżetowej.

Budżet państwa jest podstawowym instrumentem określania i realizacji polityki gospodarczej i społecznej rządu, a konieczność zatwierdzenia projektu przez parlament zapewnia parlamentarną kontrolę nad poczynaniami rządu. Identyfikuje on źródła dochodów i prognozowane ich kwoty oraz sposób ich rozdysponowania. Głównymi dochodami budżetu państwa są: wpływy z podatków, opłat, ceł oraz dochody z majątku skarbu państwa. Podstawowe wydatki związane są z: utrzymaniem administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, armii, policji, służb dyplomatycznych, finansowaniem sfery socjalnej i kultury, utrzymaniem i rozwojem infrastruktury, działaniami interwencyjnymi w gospodarce.

Budżet państwa może być zrównoważony (gdy kwoty dochodów i wydatków są sobie równe) lub niezrównoważony. W tym drugim przypadku może mieć miejsce deficyt budżetowy lub nadwyżka budżetowa. Budżet państwa musi zawierać także określenie sposobów pokrycia deficytu lub rozdysponowania nadwyżki. Charakter i wewnętrzna struktura budżetu państwa jest wyrazem kompromisu pomiędzy ścierającymi się interesami gospodarczymi i politycznymi.

W Polsce projekt budżetu przygotowywany jest przez Ministerstwo Finansów, a zatwierdzany przez Radę Ministrów. Następnie w formie ustawy budżetowej uchwalany jest przez Sejm.

Budżetowe zasady

zasady zapewniające prawidłowe funkcjonowanie gospodarki budżetowej państwa. Regulują ogół czynności związanych z gromadzeniem i rozdzielaniem środków budżetowych, dotyczą zwłaszcza cech gospodarki uważanych za najważniejsze dla właściwej realizacji politycznej i ekonomicznej funkcji budżetu.

Podstawowe zasady budżetowe:

1) zasada jedności - wymaga objęcia całości dochodów i wydatków państwa jednym tylko budżetem jedność formalna) oraz przeznaczenia wszystkich dochodów budżetowych na pokrycie całości wydatków budżetowych (jedność materialna),

2) zasada powszechności (zupełności) - polega na objęciu budżetem państwa działalności finansowej wszystkich jednostek państwowych, niezależnie od formy, w jakiej rozliczają się one z budżetem,

3) zasada roczności - zapewnia periodyczność uchwalanego przez parlament budżetu,

4) zasada szczegółowości - oznacza takie usystematyzowanie dochodów i wydatków budżetowych, aby właściwie wyrażały działalność rządu, pozwalając na pełną jej ocenę przez parlament.

Do zasad budżetowych uzupełniających zalicza się: zasadę uprzedniości - zobowiązującą do uchwalenia budżetu przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego, zasadę przejrzystości, wymagającą przedstawiania budżetu w możliwie jasnym układzie, oraz zasadę jawności wymagającą, aby klasyfikacja dochodów i wydatków ułatwiała kontrolę polityki finansowej rządu przez parlament i opinię publiczną.

Coraz częściej rezygnuje się z zasady równowagi budżetowej, zgodnie z którą przewidywane wydatki z budżetu powinny znajdować pokrycie w jego dochodach.

Równowaga budżetowa

stan, w którym wydatki budżetu państwa (także budżetów organów samorządowych) są w całości pokryte dochodami tych jednostek. Rozróżnia się równowagę budżetową planowaną i rzeczywistą. Zrównoważenie planowanych (przewidywanych) dochodów z planowanymi wydatkami, a więc zapewnienie równowagi w fazie konstrukcji budżetu, jest jedną z kardynalnych zasad budżetowych.

Zrównoważenie planu budżetowego nie jest równoznaczne z zaistnieniem równowagi rzeczywistej, co wynika z określonego stopnia niepewności, tak co do wysokości planowanych wpływów, jak i wydatków. W celu zminimalizowania wynikającego stąd ryzyka w planowanym budżecie tworzone są rezerwy.

Deficyt budżetowy

niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródłami finansowania deficytu budżetowego mogą być kredyty bankowe udzielane przez bank centralny, emisja papierów wartościowych (obligacji, weksli, bonów skarbowych), podwyższenie stopy podatkowej, a w ostateczności dodatkowa emisja pieniądza.

Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego "bezpiecznej" granicy (5% produktu narodowego brutto) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce (inflacja).

Nadwyżka budżetowa

dodatnia różnica pomiędzy wpływami budżetu państwa gromadzonymi głównie z podatków i innych opłat o podobnym charakterze (np. opłaty celne), uzupełnianymi okresowo pożyczkami wewnętrznymi (np. w drodze emisji obligacji) i zewnętrznymi, a jego wydatkami związanymi głównie z koniecznością finansowania tzw. sfery budżetowej oraz zabezpieczenia obsługi zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego.

Polityka fiskalna, polityka budżetowa, budżetowa polityka

ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa. Podstawowymi zadaniami polityki fiskalnej są:

1) redystrybucja dochodów

2) stabilizacja gospodarki - wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do pobudzania lub hamowania aktywności gospodarki odpowiednio do potrzeb wynikających z przebiegu cyklu gospodarczego.

Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna może mieć charakter ekspansywny - państwo poprzez zwiększenie własnych wydatków, obniżenie kwot płaconych podatków lub jedno i drugie równocześnie pobudza niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego, albo restrykcyjny - nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty.

W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji.

Redystrybucja (dochodów)

wtórny podział dochodów społeczeństwa dokonujący się za pośrednictwem budżetu państwa. Przebiega wielopłaszczyznowo i polega na obciążeniu działalności gospodarczej oraz dochodów wszystkich podmiotów gospodarczych różnymi rodzajami podatków i opłat, stanowiących dochód budżetu państwa.

Stają się one źródłem finansowania dochodów tych grup społecznych, które nie uzyskują ich z udostępniania czynników wytwórczych (emeryci, bezrobotni i in.), oraz wytwarzania dóbr i usług publicznych, tj. tych, które są przekazywane społeczeństwu nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie, np. bezpłatna służba zdrowia, administracja publiczna, obronność.

Dług publiczny, dług państwowy

suma nie spłaconych przez rząd lub in. związki publicznoprawne zobowiązań zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowiązania te mogą mieć charakter krótko- (do 1 roku), średnio- (do 10-15 lat) lub długoterminowy (powyżej 15 lat).

Główną przyczyną powstawania długu publicznego jest kumulowanie się występujących w kolejnych latach deficytów budżetowych, na sfinansowanie których wymienione instytucje emitują papiery wartościowe (np. obligacje, bony, weksle) lub zaciągają kredyty i pożyczki.

Elementami długu publicznego mogą być również kredyty zaciągane przez skarb państwa lub instytucje władzy terytorialnej na inwestycje infrastrukturalne lub produkcyjne, salda międzypaństwowych rozliczeń majątkowych, dotacje, odszkodowania za wywłaszczone mienie (np. w związku z nacjonalizacją niektórych dziedzin gospodarowania), odszkodowania wojenne i in.

Wierzycielami krajowego długu publicznego mogą być krajowe instytucje finansowe, in. podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne. Pożyczkodawcami zagranicznymi są z reguły państwowe i komercyjne instytucje finansowe. Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby długu publiczny nie przekroczył kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż 10% rocznych wydatków budżetu państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej niż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny długu publicznego osłabia bowiem aktywność gospodarki.

W celu zmniejszenia uciążliwości długu publicznego dla budżetu i gospodarki rząd może podjąć działania zmierzające do konwersji długu (negocjacje z wierzycielami, zwł. zagranicznymi, w sprawie częściowego umorzenia, wydłużenia okresu spłat, obniżenia oprocentowania), ogłosić moratorium, tzn. zawiesić okresowo obsługę długu lub repudiację, tzn. całkowicie zaniechać spłaty długu, uznać go za niebyły.

N.D.K.

TEMAT 8. Pieniądz i system bankowy

Pieniądz

powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany wówczas, gdy nabrały one cech masowej powtarzalności, regularności, a więc w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej.

Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz - towar, co w istotny sposób ułatwiło i wpłynęło na rozwój wymiany towarowej.

W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego.

Pieniądz towarowy

pierwotna forma pieniądza, powstała przez wyłonienie się spośród wszystkich bezpośrednio na siebie wymienianych dóbr, takich, które ze względu na swą przydatność w zaspokajaniu potrzeb były częściej niż inne przedmiotem wymiany i chętnie były przez wszystkich przyjmowane.

Początkowo takimi dobrami były: zboże, bydło, skóry, bryły soli, proste narzędzia (siekierki, toporki), bursztyn, później pojawiły się także bryłki metali, przede wszystkim szlachetnych. Dobra te miały podwójną użyteczność: mogły zaspokajać określone potrzeby ludzkie i mogły pełnić rolę pieniądza.

Pieniądz towarowy był pieniądzem pełnowartościowym - wielkość tej wartości wyznaczona była przez wartość samego dobra, które pełniło funkcję pieniądza. Każde z tych dóbr miało jednak pewne wady, które czyniły je niewygodnym w użyciu: niepodzielność (np. bydło lub skóry), szybka utrata wartości (np. zboże lub bryły soli) nie pozwalająca posługiwać się nimi i przechowywać ich w długich okresach, trudność w transporcie itp. Dlatego z czasem wszystkie towary-pieniądze zostały wyparte przez szczególny towar-pieniądz: pieniądz kruszcowy.

Pieniądz kruszcowy

forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - towarów.

Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania.

Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi.

Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych ilości pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom (których część przekształciła się później w bankierów) w zamian za banknoty stanowiące poświadczenie złożenia depozytu.

Ich rozpowszechnienie się, jako środka wymiany zastępującego pełnowartościowe monety kruszcowe, oraz stopniowa utrata pełnego pokrycia w kruszcu dały początek pieniądzowi papierowemu.

Pieniądz papierowy

niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym - postacią pieniądza.

Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu.

Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto.

W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym.

Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971.

Pieniądz bezgotówkowy

pieniądz bankowy, pieniądz żyrowy, forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków.

Uruchomienie pieniądza bezgotówkowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku.

Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówkowego może być depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, lub depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji.

Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego pieniądz bezgotówkowy wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza.

1

---