Prawo spadkowe
Prawo spadkowe normuje skutki prawne śmierci osoby fizycznej. Przepisy prawa spadkowego mają z reguły charakter bezwzględnie obowiązujący [ius cogens].
S p a d k o d a w c a : to osoba fizyczna, po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty, tzn. spadkobierców [nie może nim być nasciturus].
S p a d k o b i e r c a : to podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego - może być zarówno osobą fizyczną, jak i osobą prawną. Może być nim również dziecko poczęte, lecz jeszcze nie narodzone w chwili otwarcia spadku [jeżeli urodzi się żywe].
S p a d e k : to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę lub określone osoby [art. 922 par. 1 KC]
D z i e d z i c z e n i e : to przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców sukcesja generalna.
S p a d e k :
Przepisy art. 922 KC pozwalają wyróżnić 4 kryteria zaliczenia praw i obowiązków w skład spadku :
mające charakter cywilnoprawny
mające charakter majątkowy
nie związane z osobą zmarłego w sposób ścisły
nie przechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku:
nie mające charakteru cywilnoprawnego - a więc wynikające ze stosunków prawnoadministracyjnych, prawnofinansowych i prawanokarnych, chyba, że ustawa stanowi inaczej [np. prawo podatnika do zwrotu nadpłaty podatku dochodowego przechodzi na jego spadkobierców]
mające charakter niemajątkowy - są to prawa nie związane bezpośrednio ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego [np. dobra osobiste i prawa rodzinne]
ściśle związane z osobą spadkodawcy - oznacza to, że dane prawo lub obowiązek pozostaje w takiej relacji do konkretnej osoby, iż śmierć uprawnionego lub zobowiązanego czyni jego realizację niewłaściwą [np. służebności osobiste, obowiązek alimentacyjny]. Taki ścisły związek może wynikać z istoty prawa lub obowiązku - np. prawo renty, czy dożywocia. Ponadto może on wynikać również z treści czynności prawnej - dotyczy to w szczególności umownych stosunków zobowiązaniowych
prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami - stan taki powstaje ex lege, przez wymienienie określonych osób w ustawach [sukcesja syngularna]
Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku :
Prawa rzeczowe :
podmiotowe prawa rzeczowe :
własność ruchomości i nieruchomości
użytkowanie wieczyste i związana z tym prawem własność budynków i innych urządzeń
większość praw rzeczowych ograniczonych [przede wszystkim : prawa spółdzielcze, a także zastaw i hipoteka ale razem z wierzytelnością]
posiadanie
Prawa z zakresu zobowiązań :
roszczenia odszkodowawcze
prawa wynikające z umów
uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej już darowizny
Ekspektatywa : czyli oczekiwanie prawne - jest prawem podmiotowym, którego zasadnicza funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu nabycia prawa, umożliwiającego pełne i ostateczne zaspokojenie określonych potrzeb.
Obowiązki wchodzące w skład spadku [długi spadkowe / pasywa spadku] :
obowiązki, których podmiotem był spadkodawca :
podobnie jak prawa wchodzące w skład spadku muszą mieć charakter niemajątkowy, nie mogą pozostawać w ścisłym związku z osobą spadkodawcy i nie mogą przechodzić na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami
obowiązki prawnorzeczowe - obowiązki związane z prawem własności przechodzą na spadkobierców tylko wówczas, gdy przejdzie na nich prawo własności rzeczy [np. obowiązki wynikające z prawa sąsiedzkiego]
zobowiązania - obowiązki powstające z umowy i innych zdarzeń [np. bezpodstawne wzbogacenie]
obowiązki prawnorodzinne -chodzi tu głównie o obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków między małżonkami oraz stosunków rodzinnych, które co do zasady przechodzą na spadkobierców zmarłego
obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy : chodzi tu o sytuację, kiedy ze stosunku prawnego, którego podmiotem był spadkodawca, a który wygasł w chwili śmierci, wynikają określone obowiązki o charakterze majątkowym
obowiązki związane z otwarciem spadku :
art. 922 par. 3 KC wymienia expressis verbis roszczenia o zachowek, zapisy i polecenia, koszty pogrzebu i koszty postępowania spadkowego, a także inne obowiązki przewidziane w księdze IV KC
zgodnie z art. 520 KPC koszty postępowania spadkowego ponoszą sami uczestnicy do długów spadkowych należy więc zaliczyć tylko takie koszty, które nie obciążają spadkobierców jako uczestników postępowania, a także innych uczestników tego postępowania
koszty pogrzebu oraz związane z chorobą spadkodawcy
długami spadkowymi są także koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy
pozostałe długi spadkowe:
obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez okres 3 m-cy od otwarcia spadku [art. 923 par. 1 KC]
obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego [art. 939 KC] przyjmuje się, że przepis ten realizuje ustawowy zapis naddziałowy
obowiązek dostarczenia dziadzkom spadkodawcy środków utrzymania [art. 938 KC] facultas alternativa
gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku podlega odrębnym zasadom
D z i e d z i c z e n i e :
Pochodne nabycie praw i obowiązków może przybrać dwie formy:
sukcesji generalnej - nabycie pod tytułem ogólnym
sukcesji syngularnej - nabycie pod tytułem szczególnym
Prawo do dziedziczenia jako prawo podmiotowe [kwestia sporna]
Powołanie do spadku : to źródło, z którego wynika prawna możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków zmarłej osoby fizycznej.
Istnieją dwa takie źródła : ustawa i testament [art. 926 par. 1 KC]
Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą [art. 926 par. 2 KC].
Ponadto prawo polskie przewiduje również możliwość powołania do tego samego spadku częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu. Odnosi się to jednakże tylko do ułamkowych części spadku, co do których spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub też spadkobiercy powołani do tych części nie chcą lub nie mogą dziedziczyć [art. 926 par. 3 KC].
Wyjątki podstawienie zwykłe [art. 963 KC] i przyrost [art. 965 KC].
Otwarcie i nabycie spadku :
Otwarcie spadku :
śmierć spadkodawcy [art. 924 KC] - otwarcie spadku określa się nie tylko datą dzienną ale również godziną, w której nastąpiła śmierć spadkodawcy; jest to zgodne z przepisami art. 67 ust. 1 pkt 2 PrASC, który stanowi, że do aktu zgonu wpisuje się zarówno datę, jak i godzinę zgonu.
Osoby, które zmarły w tej samej chwili, nie mogą po sobie dziedziczyć - prawo wprowadza bowiem domniemanie, na mocy którego przyjmuje się, że zmarły one jednocześnie.
uznanie za zmarłego [art. 29 i nast. KC] - chwilę śmierci oznacza się w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego [art. 31 par. 1 KC] - ta chwila jest właśnie chwilą otwarcia spadku po osobie zmarłej.
akt zgonu; sądowe stwierdzenie zgonu [art. 66 PrASC] - akt zgonu wystawiany jest na podstawie karty zgonu, zaświadczenia wystawionego przez lekarza lub zakład służby zdrowia, bądź też na podstawie pisemnego zgłoszenia dokonanego przez organ prowadzący postępowanie co do okoliczności zgonu. Możliwe jest również przeprowadzenie postępowania [w trybie nieprocesowym], jeżeli śmierć osoby fizycznej jest niewątpliwa.
Nabycie spadku :
Ex lege - spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia [art. 925 KC]. Spadkobierca może jednak odrzucić spadek [art. 1012 KC].
Sukcesja generalna [successio in universitatem]- sytuacja, w której ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę lub spadkobierców. Jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców - nabywają oni wspólnie cały spadek
Nemo iuris in alium transferre potest quam ipse habet.
Na spadkobiercę przechodzą także te przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu.
Zdolność do dziedziczenia :
Zdolność prawna :
przysługuje ona każdej osobie fizycznej od chwili urodzenia [art. 8 KC]
osoba prawna nabywa zdolność prawną z chwilą uzyskania osobowości prawnej [art. 37 KC], ale jej zdolność prawna jest, co do zasady, ograniczona
Niezdolność względna i bezwzględna :
przepis art. 927 par. 1 KC stanowi jedynie, że nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku oraz osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje [osoby niezdolne do dziedziczenia]
rozróżnia się niezdolność bezwzględną i niezdolność względną, przy czym ta ostatnia oznacza, że dana osoba nie może stać się podmiotem praw i obowiązków należących do spadku ze względu na osobę spadkodawcy
Zdolność do dziedziczenia - kategorie podmiotów :
dziecko poczęte [nasciturus] koresponduje to niejako z zasadą nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur [dziecko poczęte uważa się za już narodzone ilekroć dotyczy to jego korzyści] jest do jednak zdolność ograniczona ! Art. 9 KC wprowadza równocześnie domniemanie, zgodnie z którym dziecko przychodzi na świat żywe;
osoba prawna osoba prawna, zarówno państwowa, jak i niepaństwowa, nie może nabyć spadku na podstawie ustawy [wyjątek Skarb Państwa i gmina art. 935 par. 3 KC].
Zauważyć należy, że polskie prawo przyznaje również zdolność do dziedziczenia fundacjom, które w chwili otwarcia spadku jeszcze nie istniały, z uwagi na to, że ustanowione zostały w testamencie [art. 3 ust. 1 ustawy o fundacjach]. Fundacja taka musi być jednak, w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu, wpisana do rejestru;
zdolność do dziedziczenia musi istnieć w chwili otwarcia spadku
Niezgodność dziedziczenia :
Instytucja ta ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której podmiot podejmujący działania przeciwko osobie spadkodawcy, naruszający jego swobodę w zakresie ustalenia porządku dziedziczenia w drodze sporządzenia testamentu określonej treści lub działający przeciwko sporządzonemu już testamentowi, dochodziliby do dziedziczenia po spadkodawcy [niezgodność powoduje powstanie względnej niezdolności do dziedziczenia].
Niezgodność może nastąpić na skutek spełniania się ustawowych przesłanek [niezgodność ex lege]. Ponadto, dla uznania spadkobiercy, za niegodnego ustawa może wymagać, aby sąd wydał orzeczenie o char. konstytutywnym [druga sytuacja przewidziana została w art. 928 KC].
Za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy [art. 928 KC]. Natomiast, zgodnie z art. 972 KC, za niegodnego może być uznany również zapisobierca.
Stwierdzenie niegodności :
Stwierdzenie niegodności następuje w trybie procesowym.
Legitymację czynną ma każdy, kto ma w tym interes [art. 929 KC], a także prokurator [art. 7 KPC].
Możliwość wytoczenia w/w powództwa ograniczone jest terminem zawitym [art. 929 KC] - z żądaniem wystąpić można w ciągu roku od powzięcia wiadomości o przyczynie niezgodności [biegnie dla każdego zainteresowanego oddzielnie]. Termin 3 letni liczony jest od chwili otwarcia spadku i biegnie niezależnie od tego, czy ktokolwiek z zainteresowanych wie o przyczynie niezgodności [upływ tego 3 letniego terminu definitywnie zamyka możliwość wystąpienia z powództwem]
Uznanie spadkobiercy za niegodnego oznacza wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku [art. 928 KC].
Przyczyny niegodności [numerus clausus przypadków wyliczony w art. 928 par. 1 KC]:
Umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy [można tu również zastosować instytucję usiłowania, podżegania i pomocnictwa].
Naruszenie swobody testowania - dotyczy to sytuacji, gdy spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności [możliwość uznania za niegodnego uzależniona jest od wystąpienia skutku]
Działanie przeciwko testamentowi - i tak podzielić wyróżnić można:
ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy,
jego podrobienie lub przerobienie,
świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Przebaczenie :
Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył [art. 930 KC].
Przebaczenie nie jest oświadczeniem woli, ale aktem uczuć.
Akt przebaczenia może być dokonany w dowolnej formie.
Zrzeczenie się dziedziczenia :
W art. 1047 kodeks cywilny przewiduje zakaz zawierania umów o spadek po sobie żyjącej.
Wyjątek od w/w zasady stanowi umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego - wymagana jest forma aktu notarialnego [art. 1048 - 1050 KC] - forma ad solemnitatem.
Podmiotami umowy mogą być - przyszły spadkodawca i spadkobierca ustawowy.
Skutki - zrzeczenie się dziedziczenia powoduje, że zrzekający się i, w zasadzie jego zstępni, zostają wyłączeni od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku - traci on także prawo do zachowku [osoba taka może dziedziczyć jednak na mocy testamentu]
D z i e d z i c z e n i e u s t a w o w e :
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu wyłączającego lub modyfikującego reguły ustawowe albo też, gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.
Dziedziczenie ustawowe co do części spadku ma natomiast miejsce, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą [ostatnią sytuację wyłącza instytucja podstawienia - art. 963 KC lub przyrostu - art. 965 KC].
Krąg spadkobierców ustawowych wyznaczany jest przez związki rodzinne, i tak KC przewiduje możliwość ustawowego dziedziczenia następujących bliskich spadkodawcy:
małżonka
zstępnych [dzieci, wnuki, prawnuki, itd. bez ograniczenia stopniem pokrewieństwa]
rodziców
rodzeństwa
zstępnych rodzeństwa
Dziecko dziedziczy po swoich rodzicach niezależnie od tego, czy pochodzi z małżeństwa, czy ze związku pozamałżeńskiego, a także niezależnie od tego, w jaki sposób w tej ostatniej sytuacji ustalone zostało ojcostwo podobnie rodzice dziedziczą po swoim dziecku.
W razie przysposobienia pełnego [adoptio plena] - przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak, jakby przysposobiony był dzieckiem przysposabiającego [art. 936 par. 1 KC]
[Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a oni nie dziedziczą po nim]
W razie przysposobienia niepełnego [adoptio minus plena] reguły dziedziczenia kształtują się zgodnie z regulacją art. 937 KC :
przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy;
przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni tego ostatniego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych;
rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający.
Małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą
Jeżeli małżeństwo zostało zawarte mimo istnienia ustawowych przeszkód do jego zawarcia, śmierć jednego z małżonków wyłącza możliwość jego unieważnienia, a tym samym pozostały przy życiu małżonek dziedziczy z ustawy. W art. 18 KRO przewiduje się jednak dwa wyjątki:
Jeżeli małżeństwo zostało zawarte między krewnymi [art. 14 par. 1 KRO].
Jeżeli jeden z małżonków pozostawał w chwili zawarcia małżeństwa w innym związku małżeńskim [art. 13 par. 2 KRO]
Toczący się w chwili śmierci spadkodawcy proces o rozwód podlega umorzeniu [art. 446 KPC]. Jednakże wystąpienie przez zmarłego z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka może doprowadzić do wyłączenia od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu. Proces rozwodowy ulega wprawdzie umorzeniu, ale art. 940 KC stwarza możliwość orzeczenia przez sąd, na żądanie każdego z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, że żądanie rozwodu było uzasadnione orzeczenie takie pociąga za sobą wyłączenie małżonka od dziedziczenia [termin do wystąpienia z takim żądaniem - 6 m-cy - termin zawity]
Ponadto prawomocne orzeczenie separacji pociąga za sobą m.in. wyłączenie stosowania przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy pozostającego w separacji małżonka spadkodawcy.
Kolejność dziedziczenia :
Podział in capita określenie wielkości udziałów w stałym ułamku lub w zależności od liczby spadkobierców dochodzących do dziedziczenia [podział wg głów]
Podział in stripes stosuje się go jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy powołani zostają ich zstępni, określenie polega tu na ustaleniu w pierwszej kolejności udziału, jaki przypadłby nieżyjącemu krewnemu bliższego stopnia i dalej udział taki zostaje przeznaczony zstępnym zmarłego krewnego.
KC dzieli spadkobierców na 3 grupy :
Małżonek i dzieci spadkodawcy.
Małżonek spadkodawcy, jego rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa.
W braku spadkobierców z 1 i 2 grupy, do dziedziczenia dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarbu Państwa.
Porządek dziedziczenia :
Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej :
Małżonek i dzieci dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼.
Dzieci i dalsi zstępni jeżeli spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim lub orzeczono prawomocnie separację, jeżeli jego małżeństwo zostało unieważnione po jego śmierci, a także, gdy małżonek został wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC, do dziedziczenia dochodzą jego dzieci, które dziedziczą w częściach równych. Jeżeli jednak jedno z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego dzieciom [wnukom spadkodawcy] w częściach równych.
Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej :
Dochodzą oni do dziedziczenia, jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku. Sytuacja małżonka jest uregulowana osobno.
Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku [art. 932 par. 2 KC] - ułamek stały.
Rodzice i rodzeństwo w zbiegu z małżonkiem - każde z rodziców otrzymuje ¼ tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa, pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych [art. 933 par. 1 KC].
Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą ono w częściach równych to , co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa [art. 933 par. 3 KC]
Małżonek jako jedyny spadkobierca jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, cały spadek przypada małżonkowi [art. 935 par. 1 KC]. W razie dochodzenia do dziedziczenia w zbiegu z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy może on żądać dodatkowo [ponad swój udział] przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam.
Dziedziczenie Skarbu Państwa :
Spadkobiercą ustawowym dochodzącym do dziedziczenia w ostatniej kolejności jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
W razie niemożności ustalenia ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej albo gdy miejsce zamieszkania znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Gmina i Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku, który przypadł im ex lege [art. 1023 par. 1 KC].
Gmina i Skarb Państwa nie składają żadnego oświadczenia co do spadku, a uważa się je za przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza [art. 1023 par. 2 KC].
Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej :
Istotne znaczenie w tej kwestii ma wyrok TK z 31.1.2001r. Wyrokiem tym uznano za niezgodne z Konstytucją RP przepisy KC przewidujące szczególne wymagania, od spełnienia których uzależniona była możliwość dziedziczenia gospodarstwa rolnego [tzw. kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego]. Jednocześnie TK dążąc do wyeliminowania bądź przynajmniej zminimalizowania niepewności prawnej i wpływu na ukształtowane w przeszłości stosunki prawne [nabycie w drodze dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez osoby mające kwalifikacje ustawowe], wprowadził cezurę czasową. Orzeczenie niezgodności uregulowań dotyczących dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych ma zastosowanie jedynie „na przyszłość”, tzn. w odniesieniu do spadków otwartych po opublikowaniu wyroku, tj. poczynając od 14.2.2001r.
T e s t a m e n t jako podstawa dziedziczenia :
Testament jako szczególna czynność prawna :
Testament to czynność prawna, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku na wypadek śmierci [mortis causa]. Ponadto pod pojęciem tym kryje się również dokumenty zawierający oświadczenie woli testatora.
Wskazać należy 3 główne cechy testamentu jest to jednostronna czynność prawna, mortis causa, odwołalna.
Dodatkowo, w polskim prawie testament ma ściśle osobisty charakter, a także poddany jest rygorom formalnym, których niedopełnienie powoduje jego nieważność.
Zgodnie z art. 941 KC rozrządzić majątkiem można jedynie przez testament.
Prawo polskie zawiera zakaz zawierania umów o przyszły spadek.
Sporządzenie testamentu :
Zdolność testowania :
Zdolność testowania to możliwość nabywania praw i obowiązków za pomocą czynności prawnych dokonywanych przez samego zainteresowanego. Zgodnie z postanowieniami art. 944 par. 1 KC nabywa się ją z chwilą uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych.
Wola testowania :
Wola testowania, to wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci.
Wady oświadczenia woli - zgodnie z art. 945 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
W stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli [art. 82 KC]
Pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treści [zgodnie z art. 945 pkt. 2 KC, bierzę się tu pod uwagę każdy istotny błąd subiektywny]
Pod wpływem groźby.
Nieważność testamentu sporządzenie testamentu pod wpływem wady oświadczenia woli pociąga za sobą bezwzględną jego nieważność
Zgodnie z art. 942 KC testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, przy czym zasada ta nie odnosi się do testamentu ustnego oraz do pisma stwierdzającego treść takiego testamentu.
Odwołanie testamentu :
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać testament, pod warunkiem, że dokona tego osobiście [art. 944 par. 2 KC] w czasie, gdy posiada zdolność testowania [art. 944 par. 1 KC] i wola odwołania powzięta była niewadliwie.
Sposoby odwołania :
W y ł ą c z e n i e zgodnie z art.946 KC spadkodawca może :
sporządzić nowy testament,
w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający jego oświadczenie lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność,
dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola dowołania jego postanowień.
Sporządzenie n o w e g o testamentu :
Sporządzenie nowego testamentu musi zostać dokonane w jednej z form przewidzianych prawem, niekoniecznie w tej, w której został sporządzony odwołany testament.
Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu [art. 947 KC].
Jednakże nieważność późniejszego testamentu z jakichkolwiek przyczyn oznacza, że nie wywrze on żadnych skutków prawnych, nie odwoła także wcześniejszego testamentu.
Z n i s z c z e n i e testamentu :
Zniszczenie testamentu, aby pociągało za sobą jego odwołanie, musi być dokonane osobiście przez testatora w zamiarze jego odwołania.
Dokonanie z m i a n
Wykładnia testamentu :
W razie nieprecyzyjności sformułowań zawartych w testamencie, ich interpretacja powinna zostać dokonana w taki sposób, aby wola zmarłego została w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i zrealizowana [art. 948 par.1 KC]
Jeżeli, pomimo zabiegów interpretacyjnych, treść testamentu pozostaje niejasna, należy wówczas zastosować zasadę tzw. życzliwej interpretacji [favor testamenti - art. 948 par. 2 KC]. Z kilku możliwych tłumaczeń należy bowiem wybrać takie, które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy. Jeżeli w każdym wypadku testament pozostaje ważny, należy wybrać najodpowiedniejszą, najrozsądniejszą wykładnię.
Jednakże zgodnie z art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiorcę, lecz za spadkobiorcę powołanego do całego spadku.
N i e w a ż n o ś ć i b e z s k u t e c z n o ś ć testamentu :
Testament, jak każda czynność prawna, jest nieważny, jeżeli jest sprzeczny z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy [art. 58 par. 1 i 2 KC].
Nieważny jest także testament wspólny [art. 942 KC].
Nieważny jest również testament sporządzony przez osobę nie mającą zdolności testowania [art. 944 par. 1 KC], sporządzony przez przedstawiciela [art. 944 par. 2 KC] oraz obarczony wadą oświadczenia woli [art. 945 KC].
Testament nieważny nie wywiera skutków prawnych, jest zatem także bezskuteczny. Jednakże testament może być także bezskuteczny, tzn. nie wywołać skutków prawnych, mimo, że pozostaje ważny [np. art. 976 KC].
Powyższa sytuacja może mieć również miejsce, gdy powołany w testamencie spadkobierca umrze przed otwarciem spadku lub też będzie traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku [uznanie za niegodnego, odrzucenie spadku].
Konwersja testamentu polega na tym, że w miejsce zamierzonej czynności prawnej zostaje substytuowana inna czynność prawna, o ile zamierzona czynność odpowiada wszystkim wymogom owej innej, zastępczej czynności prawnej. Zastępcza czynność prawna umożliwia realizację tego samego lub podobnego celu.
Konwersja taka dokonuje się na podstawie szczególnego przepisu ustawy odnoszącego się do konkretnego stanu faktycznego, następuje z mocy prawa, a jej rezultat jest ściśle określony przez normę prawną.
Nieważność testamentu stwierdza sąd. [kontrowersyjne jest , czy możliwe jest uzyskanie orzeczenia stwierdzającego nieważność testamentu w toku procesu wytoczonego w trybie art. 189 KPC]. Przyjmuje się jednak, że powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne, o ile interes prawny powoda, nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Otwarcie i ogłoszenie testamentu :
Osoba, u której znajduje się testament ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy. Niewykonanie tego obowiązku zagrożone jest nie tylko odpowiedzialnością odszkodowawczą, ale także grzywną [art. 646 KPC].
Sąd może też przeprowadzić poszukiwania testamentu, polegające w szczególności na nakazaniu złożenia stosownej treści oświadczenia [art. 647 KPC].
Sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy. O terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych [art. 649 KPC]. Jeżeli jest kilka testamentów, sąd otwiera i ogłasza wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych. Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół. Analogiczny tryb odnosi się do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego.
Otwarcie i ogłoszenie testamentu ma charakter czysto formalny. Jednakże rodzi ono określone skutki prawne. O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu, sąd spadku zawiadamia w miarę możności osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku [art. 652 KPC].
F o r m a testamentu :
Prawo polskie rozróżnia dwie kategorie testamentów:
Testamenty zwykłe, które mogą być sporządzone przez każdą osobę mającą zdolność testowania w dowolnie wybranej chwili i- jeżeli nie zostaną odwołane przez testatora- określają porządek dziedziczenia niezależnie do tego, ile czasu upłynęło pomiędzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku
[testament : holograficzny, notarialny, allograficzny]
Testamenty szczególne, czyli takie, które mogą być sporządzone tylko wtedy, gdy zostały spełnione dodatkowe przesłanki przewidziane ustawą.
[testament : ustny, sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym, wojskowy].
Testamenty z w y k ł e :
Testament holograficzny [własnoręczny] :
Zgodnie z art. 949 par. 1 KC testament własnoręczny jest ważny, gdy są spełnione następujące przesłanki :
1.Własnoręczne pismo.
2.Data.
3.Podpis.
Testament musi zostać w całości napisany własnoręcznie przez testatora.
Nieistotne jest, jakim narzędziem piszącym posługuje się spadkodawca i na jakim podłożu utrwala pismo. Spadkodawca musi jednak wiedzieć, co pisze.
Spisane własnoręcznie przez spadkodawcę rozrządzenia muszą zostać podpisane. Ma to ułatwić stwierdzenie, że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem, dowodzić, że osoba sporządzające testament miała wolę i świadomość testowania, że testament pochodzi od określonej osoby.
Umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów : ustalenia, czy testator w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania oraz ustalenia kolejności kilku sporządzonych testamentów.
Zasadą jest, że brak daty, bądź jej nieprawdziwość pociąga za sobą nieważność testamentu. Wyjątek : przewidziany jest w art. 949 par. 2 KC, zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Testament notarialny :
Zgodnie z postanowieniami art. 950 KC testament może zostać sporządzony w formie aktu notarialnego.
Zgodnie z przepisami ustawy - Prawo o notariacie na notariuszu ciąży obowiązek przekonania się, że treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora będącego osobą głuchą lub głuchoniemą oraz umieszczenie o tym wzmianki w treści dokumentu. Niedopełnienie tego obowiązku pociąga za sobą nieważność testamentu.
Testament allograficzny :
Testament allograficzny = testament urzędowy [ponieważ przy jego sporządzaniu wymagana jest obecność osoby pełniącej funkcje publiczne]
Zgodnie z art. 951 KC testament allograficzny jest ważny, gdy dopełnione są następujące formalności :
1.]Złożone zostało ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków.
2.]Wola testatora została spisana w protokole z podaniem daty sporządzenia.
3.]Odczytano protokół spadkodawcy w obecności świadków.
4.]Spadkodawca, osoba urzędowa i świadkowie testamentu podpisali odczytany wcześniej protokół.
Sporządzając testament allograficzny spadkodawca ma obowiązek oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie.
Zgodnie z art. 951 par. 1 KC uprawnionymi do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy są : wójt [burmistrz, prezydent miasta], starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu lub gminy, kierownik urzędu stanu cywilnego.
Ustawa nie przewiduje szczególnych wymagań dotyczących formy sporządzenia protokołu. Jednakże należy w nim podać datę jego sporządzenia.
Oświadczenie musi być złożone w obecności dwóch świadków. Roli świadków nie mogą pełnić osoby wyłączone na podstawie art. 956 KC.
Testamenty szczególne :
Testament ustny :
Możliwość sporządzenia testamentu w tej właśnie formie ograniczona jest przez dopuszczenie do sporządzenia go w określonych w art. 952 par. 1 KC okolicznościach. Są nimi : obawa rychłej śmierci spadkodawcy, niemożność zachowania zwykłej formy testamentu, znaczne utrudnienie sporządzenia testamentu w zwykłej formie.
Obawa rychłej śmierci nie może być oceniana wyłącznie na podstawie subiektywnych odczuć spadkodawcy. Ponadto obawa taka musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu.
Testament ustny zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków [art. 952 par. 1 KC]
Dla skuteczności testamentu ustnego niezbędne jest jednak stwierdzenie treści dokonanych rozrządzeń w sposób określony w art. 952 KC. Przewiduje się dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego: spisanie treści tego testamentu przed upływem roku od jego sporządzenia lub - w razie, gdy treść nie została stwierdzona w powyższy sposób - zgodne zeznania przed sądem w terminie 6 m-cy od otwarcia spadku.
Pismo stwierdzające treść rozrządzeń spadkodawcy ma zostać sporządzone przez jednego ze świadków lub osobę trzecią. Może ono zostać spisane pismem ręcznym lub maszynowym. Dla swojej ważności wymaga podania miejsca i daty złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsca i daty sporządzenia pisma. Pismo powinno zostać podpisane przez spadkodawcę i co najmniej dwóch świadków. Wymóg podpisania pisma przez wszystkich świadków odnosi się przede wszystkim do sytuacji, gdy spadkodawca nie jest w stanie tego uczynić.
W razie przesłuchania świadków, przepis art. 952 KC, zezwala na poprzestaniu złożenia zgodnych zeznań przez dwóch świadków, jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub znacznie utrudnione.
Przewidziane w art. 952 KC sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego są sposobami wyłącznymi. Jeżeli upłyną terminy określone w ustawie i treść testamentu nie zostanie prawidłowo stwierdzona, testament jest wprawdzie ważny, ale bezskuteczny.
Testament na polskim statku morskim lub powietrznym :
Zgodnie z art. 953 KC testator oświadcza swoją wolę wobec dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy podając datę jej spisania i pismo to, w obecności świadków, odczytuje spadkodawcy. Pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.
Testament na polskim statku morskim lub powietrznym ma charakter testamentu allograficznego, jednakże mogą go sporządzić osoby nieme, głuche i głuchonieme, gdyż w art.. 953 KC nie został powtórzony zakaz zawarty w art. 951 KC.
Testament wojskowy :
Postanowienia kodeksowe są uzupełniane przepisami zawartymi w rozporządzeniu z 30.1.1965r. w sprawie testamentów wojskowych.
Testament wojskowy może zostać sporządzony tylko w czasie wojny lub mobilizacji albo przebywania w niewoli. Ponadto z tej formy mogą skorzystać tylko osoby wymienione w par. 2 rozporządzenia. Przewidziane zostały 3 formy podstawowe oraz forma szczególna
Świadkowie testamentu :
Zgodnie z postanowieniami art. 956 i 957 KC istnieją dwa rodzaje niezdolności do bycia świadkiem : bezwzględna czyli niemożliwość pełnienia roli świadka przy każdym testamencie oraz względna, polegająca na niemożliwości bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy dokonywaniu pewnych rozrządzeń.
Niezdolność bezwzględna :
Zgodnie z art. 956 KC nie mogą być świadkami testamentu :
Osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnych.
Osoby niewidome, głuche lub nieme.
Osoby nie mogące czytać lub pisać.
Osoby nie władające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament.
Osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Niezdolność względna :
a.) Zgodnie z art. 957 par. 1 KC nie może być świadkiem testamentu osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami : małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego lub drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Naruszenie tego zakazu pociąga za sobą jedynie nieważność postanowień testamentu przysparzających korzyść w/w osobom.
T r e ś ć testamentu :
Treść testamentu podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych przepisów odnoszących się do treści czynności prawnych.
Swoboda testowania :
Zasadą jest, że spadkodawca może dysponować swobodnie swoim majątkiem na wypadek śmierci. Obejmuje ona zarówno możliwość powołania do dziedziczenia dowolnej osoby, jak i możliwość dokonania rozrządzeń całym swoim majątkiem.
Ustanowienie spadkobiercy :
Przepis art. 959 KC pozwala spadkodawcy powołać w całości lub części spadku jedną bądź kilka osób.
Dopuszczalna jest sytuacja, w której ta sama osoba dziedziczy spadek w części z ustawy, w części z testamentu.
Osoba spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona w taki sposób, aby było możliwe jej zindywidualizowanie.
Powołanie spadkobiercy nie może być dokonane pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu [art. 962 KC]. Jednakże, jeżeli ziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku testamentowe powołanie spadkobiercy pozostanie w mocy.
SN przyjmuje, że przy ocenie, czy przedmiot przeznaczony w testamencie określonej osobie wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnieniu podlegają w zasadzie jedynie przedmioty [prawa] należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu [jest to jednak zagadnienie sporne w doktrynie].
Jeżeli spadkodawca powołuje kilku spadkobierców w zasadzie powinien określić wielkość ich udziałów, a jeżeli takie określenie nie wynika z treści testamentu, zgodnie z art. 960 KC, spadkobiercy tacy dziedziczą w częściach równych.
Testament negatywny - w y d z i e d z i c z e n i e :
Wydziedziczenie sensu stricto - pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku [art. 1008 KC].
Testament negatywny - testament, którego treść obejmuje jedynie włączenie spadkobiercy ustawowego [lub spadkobierców] od dziedziczenia.
Przyczyny wydziedziczenia zostały wyliczone w sposób wyczerpujący w art. 1008 KC :
1.]Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy.
2.]Dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z jego najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
3.]Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy [art. 1010 KC]. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Podstawienie, przyrost :
P o d s t a w i e n i e :
Podstawienie [substytucja] to zastąpienie jednej osoby [lub rzeczy] inną osobą [rzeczą].
Podstawienie zwykłe - możliwość powołania w testamencie spadkobiercy na wypadek, gdyby osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą [art. 963 KC].
Polskie prawo nie dopuszcza dokonania podstawienia powierniczego, które polega na zobowiązaniu spadkobiercy do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie [art. 964 KC].
Ustawa nakazuje traktować podstawienie powiernicze jak podstawienie zwykłe !
P r z y r o s t :
Zgodnie z art. 965 KC, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów [przyrost].
Instytucja ta realizuje się jedynie wówczas, gdy testator nie wyraził odmiennej woli.
Inne rozrządzania testamentowe :
Z a p i s :
Zapis, to dyspozycja spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę [dalszy zapis] obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby. Osoba ta z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonania zapisu.
Zgodnie z art. 968 par. 1 KC, zapis charakteryzuje się następującymi cechami:
1.]Może zostać ustanowiony tylko w testamencie.
2.]Musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby.
3.]Istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony [spadkobiercę, zapisobiercę] obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego.
Do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadkobiercy w kwestii oceny zdolności dziedziczenia i niegodności.
Obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać przez spadkodawcę włożony na spadkobiercę lub na zapisobiercę [dalszy zapis].
Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy.
Obowiązek taki ciąży także na spadkobiercy podstawionym oraz na spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu [art. 967 KC]
Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców i ustanowił zapis [zapisy], nie określając, w jakim zakresie obciąża on [obciążają one] poszczególnych spadkobierców w stosunku do wielkości ich udziałów. Analogiczną regułę stosuje się do dalszego zapisu.
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania. W braku odmiennej woli spadkodawcy ma jednak obowiązek wykonania dalszych zapisów [art. 973 KC]
Ustawa przyznaje zatem obciążonemu zapisobiercy tzw. upoważnienie przemienne. Niemożliwe jest jednak skorzystanie z takiego upoważnienia, jeżeli przedmiotem zapisu są prawa niezbywalne.
Zapis może zostać ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu.
Zróżnicowanie obowiązków ze względu na rodzaj rzeczy [rzecz oznaczona co do tożsamości i co do gatunku].
Zgodnie z art. 970 KC, roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne, w braku odmiennej woli spadkodawcy, niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu.
Roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem 5 lat od dnia wymagalności zapisu.
Przedmiotem zapisu może być gospodarstwo rolne albo jego część, albo wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Obciążyć takim zapisem można spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne [bliżej art. 1067 KC]
P o l e c e n i e :
Polecenie, to rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem [art. 982 KC].
Polecenie :
1.]Jest rozrządzeniem dokonanym przez spadkodawcę w testamencie.
2.]Obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub zaniechania.
3.]Brak wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań.
4.]Uprawnienia i obowiązki wypływające z polecenia nie są między sobą korelatywne.
5.]Tylko określony krąg podmiotów może żądać wypełnienia polecenia.
6.]Celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę lub zapisobiercę określonej czynności.
7.]Niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego.
8.]Polecenie może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy.
Polecenie może być nałożone tylko na spadkobiercę lub zapisobiercę.
Jeżeli poleceniem został obciążony zapisobierca, może on wstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, spadkobierca zostaje zwolniony z obowiązku wykonania zapisu, ale powinien, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać polecenie. Podobnie w przypadku nałożenia polecenia na dalszego zapisobiercę [art. 984 KC].
Wykonania polecenia mogą żądać : każdy ze spadkobierców, a także wykonawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem. Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy.
W y k o n a n i e t e s t a m e n t u :
W polskim prawie możliwość ustanowienia wykonawcy testamentu jest przewidziana art. 986 KC. Do jej pełnienia można powołać każdą osobę, która ma pełną zdolność do czynności prawnych [osoba taka musi być wyraźnie wskazana przez spadkodawcę]
Osobie powołanej do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu sąd wydaje odpowiednie zaświadczenie [art. 665 KPC].
Osoba powołana do pełnienia funkcji, o której mowa wyżej, może tego obowiązku nie przyjąć - musi jednak złożyć stosowne oświadczenie przed sądem [art. 987 KC].
Zakres obowiązków wykonawcy określa sam spadkodawca, a jeżeli spadkodawca inaczej nie postanowił, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą [art. 988 KC].
Wykonawcy należy się wynagrodzenie, a także zwrot kosztów zarządu majątkiem spadkowym, jeżeli takie koszty poniósł [koszty i wynagrodzenie należy do długów spadkowych].
Uprawnienia i obowiązki wykonawcy testamentu wygasają z chwilą wykonania przez niego zadań określonych przez spadkodawcę lub wynikających z art. 988 KC, jak również w chwili jego śmierci oraz zwolnienia go przez sąd z obowiązków.
Inne dyspozycje testamentowe :
W skład tej grupy oświadczeń woli mortis causa wchodzą np. życzenia spadkodawcy, które nie mają charakteru prawnego, a jedynie mogą stanowić pewien moralny obowiązek postąpienia przez spadkobierców zgodnie z wolą testatora.
Stanowisko prawne spadkobiercy :
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku :
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy ex lege.
Zgodnie z art. 1012 KC spadkobierca może przyjąć spadek wprost [bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe] lub z dobrodziejstwem inwentarza [z ograniczeniem odpowiedzialności do wartości stanu czynnego spadku].
Może też spadek odrzucić - złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku [art. 1020 KC].
Gmina i Skarb Państwa dochodzący do dziedziczenia na podstawie art. 935 KC nie mogą odrzucić spadku [art. 1023 KC].
Skarb Państwa lub gmina mogą natomiast odrzucić spadek, który przypada im na podstawie testamentu .
Za osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnych, oświadczenie składają ich przedstawiciele ustawowi. Przy czym na przyjęcie spadku wprost oraz na odrzucenie spadku w imieniu osoby nie mającej pełnej zdolności do czynności prawnych potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego.
Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może złożyć oświadczenie osobiście lub przez pełnomocnika [pełnomocnictwo - forma pisemna z poświadczonym urzędowo podpisem].
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie 6 m-cy od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania [art. 1015 KC].
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem albo przed notariuszem [art. 640 KPC].
T r a n s m i s j a :
Transmisja [transmissio hereditatis] - następuje w sytuacji, gdy spadkobierca umrze przed złożeniem oświadczenia co do spadku i przed upływem terminu do złożenia takiego oświadczenia. Spadkobiercy [transmitariusze] zmarłego spadkobiercy [transmitenta] wstępują wówczas w sytuację prawną , w jakiej znajdował się ich poprzednik i mogą złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu przypadającego mu spadku.
O d r z u c e n i e s p a d k u :
Oświadczenie o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ze skutkiem ex tunc [jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku]
Odrzucenie spadku może prowadzić do:
Zmiany tytułu powołania do spadku.
Zmiany wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców.
Zmiany kręgu osób dochodzących do dziedziczenia.
Prawo polskie nie zna dorozumianego przyjęcia spadku.
B e z s k u t e c z n o ś ć oświadczenia o odrzuceniu spadku :
Ochrona interesów wierzycieli - zgodnie z art. 1024 KC, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała, w chwili otwarcia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego wg przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
P r z e s ł a n k i :
Z żądaniem może wystąpić wierzyciel tego spadkobiercy, który odrzucił spadek, dowodząc, że wskutek tej czynności spadkobierca dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu niż był przed dokonaniem czynności.
Żądanie kierowane jest do spadkobiercy, który odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli. Stosuje się do niego domniemanie z art. 529 KC, gdyż odrzucenie spadku pociąga za sobą dojście do spadku innej osoby, która nabywa go nieodpłatnie.
Treścią żądania wierzyciela jest uznanie za bezskuteczne w stosunku do niego oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku.
Z żądaniem nie może wystąpić osoba, która w chwili odrzucenia spadku nie jest jeszcze wierzycielem spadkobiercy odrzucającego spadek.
Uznanie oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku za bezskuteczne w stosunku do wierzyciela oznacza, że wierzyciel taki może kierować egzekucję do przedmiotów spadkowych, tak jakby spadek został przyjęty przez dłużnika.
Wierzyciel może wystąpić z żądaniem w ciągu 6 m-cy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem 3 lat od odrzucenia spadku [termin zawity].
Te r m i n :
W braku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, w przewidzianym prawem terminie, działa wprowadzona w art. 1015 par. 2 KC fikcja prawna, zgodnie z którą spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w ustawowym terminie jest traktowany tak, jakby przyjął spadek.
Należy przy tym zauważyć, że osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych - w braku oświadczenia co do spadku, jest traktowana jak przyjmujący spadek wprost, a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Pozostałe osoby są traktowane jak przyjmujące spadek z dobrodziejstwem inwentarzaz.
Termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza - zgodnie z art. 1017 KC termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po transmitencie.
Oświadczenie i przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
W a d y o ś w i a d c z e n i a w o l i :
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest oświadczeniem woli i mają do niego zastosowanie ogólne przepisy o czynnościach prawnych w tym o wadach oświadczeń woli [wprowadzone są jednak pewne odstępstwa]
Błąd lub groźba nie pociąga za sobą nieważności bezwzględnej, a jedynie możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli [po złożeniu stos. oświadczenia przed sądem].
Jeżeli spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie żadnego oświadczenia , spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Ponadto uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wygasa po upływie roku od chwili, w której spadkobierca wykrył błąd lub w której ustał stan zagrożenia [art. 88 KC]
T r e ś ć oświadczenia :
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać dane określone w art. 641 KPC. Powinno również określać stwierdzenie, czy spadek zostaje przyjęty wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza. W braku stosownego określenia spadek zostaje przyjęty wprost.
Oświadczenie ma charakter niepodzielny. [przewiduje się jednak wyjątki]
Stwierdzenie nabycia spadku :
Zgodnie z art. 1025 par. 1 KC sąd wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby mającej w tym interes prawny.
P o s t ę p o w a n i e :
Stwierdzenie nabycia spadku następuje w postępowaniu prowadzonym w trybie nieprocesowym [art. 669-679 KC].
W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, w szczególności, bada, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament się u niej znajduje. W razie powstania sporu co do ważności testamentu, sąd rozstrzyga to również w postępowaniu o którym mowa.
Stwierdzenie nabycia spadku powinno określać sytuację prawną danego majątku w sposób całościowy. Stąd sąd ma obowiązek wymienić wszystkich spadkobierców, którzy nabyli spadek oraz określić wysokość przypadających im udziałów.
Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przez upływem 6 m-cy od otwarcia spadku, chyba, że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku [art. 1026 KC].
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter deklaratywny.
Zgodnie z art. 1025 par. 2 KC domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku jest spadkobiercą [domniemanie dotyczy również wielkości udziałów].
W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku zmienia to postanowienie i stwierdza nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym [art. 679 par. 3 KPC].
S k u t k i stwierdzenia nabycia spadku :
Względem osoby, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku [art. 1027 KC]. Przepis ten nie ma jednak zastosowania, gdy osoba trzecia dochodzi roszczeń przeciwko spadkobiercy.
Stwierdzenie nabycia spadku jest niezbędne dla ujawnienia praw spadkobiercy w księdze wieczystej.
Przepis art. 1028 KC stanowi wyjątek od zasady nemo plus iuris. Mianowicie, osoba nabywająca prawo należące do spadku od osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku, jeżeli działa w dobrej wierze, jest chroniona [podobnie przy zwolnieniu z obowiązku].
Ochrona osoby dokonującej czynności z legitymującym się stwierdzeniem nabycia spadku jest stosunkowo szeroka. Obejmuje bowiem zarówno czynności pod tytułem odpłatnym, jak i darmym.
Ochrona dziedziczenia :
Zgodnie z art. 1029 KC spadkobiercy służy prawo żądania wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku.
Jeżeli są to rzeczy będące własnością spadkobiercy [a poprzednio spadkodawcy], istnieje możliwość wystąpienia zarówno z roszczeniem windykacyjnym [art. 222 par. 1 KC], jak i roszczeniem z art. 1029 par. 1 KC. [wybór należy do spadkobiercy]
Żądanie wydania spadku lub przedmiotów należących do spadku kierowane jest do osoby, która włada spadkiem [przedmiotami spadkowymi] jako spadkobierca.
Roszczenie o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku przedawnia się, zgodnie z ogólnymi zasadami, z upływem 10 lat od chwili, w której spadkobierca został pozbawiony władania spadkiem [a jeżeli spadkobierca taki nie władał spadkiem, od chwili otwarcia spadku].
Korzystanie z przedmiotów należących do spadku przez osobę nieuprawnioną pociąga za sobą konieczność uregulowania kwestii rozliczeń z tego tytułu. Spadkobiercy służyć będą roszczenia:
o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku,
o zwrot pobranych pożytków lub zapłatę ich wartości,
o naprawienie szkody powstałej na skutek zużycia, pogorszenia lub utraty przedmiotów spadkowych.
Spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu poczynionych nakładów.
Przez dobrą wiarę władającego spadkiem należy rozumieć uzasadnione okolicznościami przekonanie, że jest on spadkobiercą.
Przepis art. 1029 par. 2 KC nie będzie miał zastosowania w sytuacji, gdy spadkobierca posiadał spadek, a następnie go odrzucił. Rozliczenia między taką osobą a spadkobiercą dokonywane są zgodnie z przepisami o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe :
Odpowiedzialność - normatywna możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego.
Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter odpowiedzialności osobistej [odpowiedzialność całym majątkiem].
Odpowiedzialność może zostać ograniczona do pewnej masy majątkowej - majątku spadkowego [cum viribus hereditatis].
Ponadto powyższe ograniczenie może przybrać postać ograniczenia kwotowego, tj. spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko w granicach określonej wartości [do wysokości aktywów - pro viribus hereditatis].
Zgodnie z art. 1030 par. 1 KC do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność z długi spadkowe tylko ze spadku. Do przedmiotów z jego majątku osobistego egzekucja nie może być kierowana.
W toku postępowania wszczętego przez wierzycieli spadkowych przed przyjęciem spadku przez spadkobiercę, pozwany może żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia co do spadku [art. 176 KPC]. Wniosek musi zostać uwzględniony przez sąd. Jeżeli jednak wierzyciel dysponował już tytułem egzekucyjnym przeciwko spadkodawcy, musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercy. [art. 779 i 788 KC].
Przyjęcie spadku, w drodze złożenia określonego oświadczenia lub w wyniku działania fikcji prawnej określonej w art. 1015 KC, powoduje, że nabycie spadku traci swój tymczasowy charakter.
Przyjęcie spadku wprost powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym majątkiem, zarówno spadkowym, jak i osobistym, bez ograniczenia.
SN : „odpowiedzialność spadkobiercy za dług spadkowy wynikająca z prostego przyjęcia spadku może ulec ograniczeniu lub nawet wyłączeniu, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego.” [dyskusyjne zasady współżycia społecznego nie mogą bowiem wyłączać działania przepisów iuris cogentis]
Zgodnie z art. 1012 w zw. z art. 1031 par. 2 KC, spadkobierca może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza ograniczając swoją odpowiedzialność do wysokości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.
Spis inwentarza jest sporządzany na wniosek lub z urzędu. Zgodnie bowiem z art. 637 par. 1 KPC, sąd postanawia spis inwentarza na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo na wniosek wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego
Z urzędu natomiast sąd wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, gdy złożone zostało oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza , a inwentarz nie był wcześniej sporządzony [art. 644 KPC] lub gdy ustanowiono kuratora spadku [art. 666 KPC]
Spadkobierca ponoszący ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe może powołać się na ograniczenie swojej odpowiedzialności zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucyjnego.
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przestaje istnieć, gdy podstępnie nie podał on do inwentarza przedmiotów należących do spadku lub podał nie istniejące długi [art. 1031 KC].
W/w przesłanka podstępności realizuje się przez świadome działanie spadkobiercy.
Zgodnie z art. 1032 par. 1 KC, jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność tylko do wysokości różnicy między wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które zapłacił.
Jeżeli jednak spadkobierca miał świadomość istnienia innych długów, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe [art. 1032 par. 2 KC].
W określonych sytuacjach bez znaczenia, dla zakresu odpowiedzialności, pozostaje treść oświadczenia o przyjęciu spadku :
Ograniczenie odpowiedzialności wyłączone jest jednak, gdy chodzi o realizację wierzytelności zabezpieczonej hipoteką [art. 74 KWU], zabezpieczonej zastawem [art. 316 KC] oraz obowiązki wynikające z umowy o dożywocie.
Odpowiedzialność za zapisy i polecenia, która zawsze ogranicza się do wartości stanu czynnego spadku [art. 1033 KC].
Odpowiedzialność za zachowek, zapisy i polecenia ciąży na spadkobiercy, który jest uprawniony do zachowku [art. 998 i 999 KC].
Jeżeli do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca, to, zgodnie z art. 1034 par. 1 KC, do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe solidarnie [solidarność bierna].
Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność w stosunku do wielkości przypadających im udziałów [art. 1034 par. 2 KC]. Jeżeli jednak świadczenie, należne wierzycielowi spadkowemu jest niepodzielne, współspadkobiercy także po dziale spadku będą odpowiadać tak, jak dłużnicy solidarni [art. 380 par. 1 KC].
Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne :
Ponownie należy się tu odnieść do wyroku TK z 31.01.2001r.
Wyeliminowanie odrębności w zakresie ustawowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku podlegają ogólnym zasadom wynikającym z art. 1030-1034 KC
Ponownie mamy więc do czynienia z odmiennymi sytuacjami, w zależności od tego, czy spadek obejmujący gospodarstwo rolne otworzył się do 13.02.2001r., czy też po tej dacie. W pierwszym przypadku znajdą zastosowanie odrębności wynikające z art. 1081 KC, w drugim takie odrębności nie wystąpią.
Zachowek :
Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego :
We współczesnych systemach prawnych ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy przybiera postać rezerwy lub zachowku.
P o d m i o t y uprawnione do zachowku :
Krąg osób uprawnionych do zachowku jest węższy od kręgu spadkobierców ustawowych. W myśl art. 991 par. 1 KC uprawnionymi do zachowku są: zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, o ile byliby oni powołani z ustawy.
W y ł ą c z e n i e obejmuje:
Osoby, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy [osoby te traktowane są jakby nie dożyły otwarcia spadku].
Małżonka, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC.
Osoby wydziedziczone przez spadkodawcę.
Uprawnionymi do zachowku mogą być także w pewnych sytuacjach spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.
R o s z c z e n i e o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powstaje, gdy uprawniony nie otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia. Zgodnie bowiem z art. 991 par. 2 KC roszczenie takie powstaje, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny , powołania do spadku lub ustanowienia zapisu na jego rzecz.
Zobowiązani z tytułu zachowku :
W pierwszej kolejności zobowiązanymi z tytułu zachowku są spadkobiercy powołani do dziedziczenia [art. 991 par. 2 KC]. Jeżeli jednak spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek.
O b d a r o w a n i :
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny [art. 1000 par. 1 KC]. Jeżeli zaś obdarowany jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Z art. 1000 par. 1 i 2 KC wynika, że obdarowanych zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielić na dwie grupy : podmioty ponoszące odpowiedzialność z tytułu zachowku, jeżeli darowizna została dokonana przed mniej niż dziesięcioma laty [tylko wtedy podlega doliczeniu do spadku] oraz istnieje wzbogacenie będące skutkiem dokonanej darowizny
Darowizna dokonana na rzecz spadkobiercy lub uprawnionego do zachowku, podlega doliczeniu do spadku niezależnie od tego, jak dawno została dokonana [art. 994 par. 1 KC].
Jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani. W pierwszej kolejności odpowiada obdarowany najpóźniej, a dopiero wtedy, gdy uprawniony nie może od niego otrzymać zachowku, obdarowany wcześniej [art. 1001 KC].
Obdarowanemu przysługuje upoważnienie przemienne [facultas alternativa], bowiem może on zwolnić się z ciążącego na nim obowiązku, wydając uprawnionemu przedmiot darowizny.
Wysokość zachowku :
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym [art. 991 par. 1 KC].
Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, przy obliczeniu którego bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się zaś spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni [art. 992 KC].
Jeżeli uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy, ułamek odpowiadający udziałowi stanowiącemu podstawę obliczenia zachowku należy pomnożyć przez ½ . W innym przypadku [a contrario w stos. do w/w] uzyskaną kwotę udziału należy pomnożyć przez 2/3.
S u b s t r a t z a c h o w k u czysta wartość spadku + wartość podlegających doliczeniu darowizn.
C z y s t a w a r t o ś ć s p a d k u aktywa spadkowe - długi spadkowe [bez zapisów i poleceń]
Doliczanie darowizn poza wyjątkami przewidzianymi w art. 994 KC, doliczeniu podlegają wszystkie darowizny, przy czym nie jest istotne, czy przedmiot darowizny jeszcze istnieje, a także czy znajduje się nadal w majątku obdarowanego.
Zgodnie z art. 994 KC nie podlegają doliczeniu:
Drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach.
Darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
Jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych , chyba, że uczyniono to na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego.
Darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka.
Obliczanie zachowku po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustaloną w ten sposób wartość należy pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek.
Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku :
Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku :
Zgodnie z art. 999 KC odpowiedzialność uprawnionego do zachowku powołanego do dziedziczenia za zapłatę zachowku należnego innej osobie zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zgodnie z art. 998 par. 1 KC jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku [interpretacja tych przepisów budzi jednak kontrowersje w doktrynie].
Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów i poleceń. Wg art. 1003 KC, spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń. Zmniejszenie to następuje w stosunku do wartości poszczególnych zapisów i poleceń, chyba że co innego wynika z treści testamentu [art. 1004 par. 1 KC].
Zgodnie z art. 1004 par. 2 KC w razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.
Sposób zmniejszania zapisów i poleceń może zostać określony w testamencie.
Zgodnie z art. 1005 par. 1 KC spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek będący sam uprawnionym do zachowku może żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, aby pozostał mu jego własny zachowek.
Chroniony jest również zapisobierca uprawniony do zachowku, gdyż uczyniony na jego rzecz zapis podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek [art. 1005 par. 2 KC].
Jeżeli przedmiotem zapisu, który podlega zmniejszeniu jest przedmiot niepodzielny, zapisobierca może żądać wykonania zapisu w całości, ale ma obowiązek uiścić odpowiednią sumę pieniężną [art. 1006].
Roszczenie o zachowek, zmniejszenie zapisów i poleceń, zgodnie z art. 1007 KC, ulegają przedawnieniu w terminie 3 lat od ogłoszenia testamentu. W razie dziedziczenia ustawowego termin ten [per analogiam] należy liczyć od otwarcia spadku [nie są to terminy zawite].
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy [art. 1002 KC].
Ustalenie zachowku, gdy w skład wchodzi gospodarstwo rolne :
Patrz wyrok TK z 31.01.2001 r.
W s p ó l n o ś ć majątku spadkowego i d z i a ł spadku :
Wspólność majątku spadkowego :
Sytuacja prawna w s p ó ł s p a d k o b i e r c ó w :
Do chwili działu spadku istnieje pomiędzy współspadkobiercami [współuprawnionymi] wspólność, do której, zgodnie z art. 1035 KC, mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
Każdy ze współspadkobierców jest uprawniony do współposiadania przedmiotów należących do spadku oraz współkorzystania z nich w takim zakresie, w jakim da się to pogodzić z uprawnieniami pozostałych współspadkobierców [art. 206 KC].
Jednakże w/w uprawnienie zostaje ograniczone, jeżeli w testamencie zostanie powołany wykonawca testamentu lub jeżeli ustanowiony zostanie kurator spadku nie objętego.
Należy zauważyć, że do wspólności majątku spadkowego, nie znajdzie zastosowania domniemanie z art. 197 KC. Ponadto spadkobierca może rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku wyłącznie za zgodą pozostałych współspadkobierców, a wyjście ze wspólności nie podlega przepisom o zniesieniu współwłasności.
W razie naruszenia praw współspadkobierców do współposiadania i współkorzystania z rzeczy wspólnej każdemu uprawnionemu służą środki ochrony przewidziane w przepisach regulujących współwłasność w częściach ułamkowych.
Do wspólności wierzytelności wchodzącej w skład spadku będą miały zastosowanie przepisy prawa zobowiązań. Współwłasność pomiędzy wierzycielami występuje jedynie w przypadku solidarności czynnej [art. 367 KC] lub w przypadku niepodzielności świadczenia [art. 381 KC]. Jeżeli zaś świadczenie jest podzielne, wierzytelność dzieli się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli [art. 379 par. 1 KC].
Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku :
Każdy ze współspadkobierców może swobodnie rozporządzać swoim udziałem w spadku [art. 1051 KC]. Nie może jednak rozporządzić w taki sposób udziałem w konkretnym przedmiocie należącym do spadku. Zgodnie bowiem z art. 1036 KC przesłanką skuteczności takiego rozporządzenia jest zgoda pozostałych współspadkobierców, której nie może zastąpić decyzja sądu.
Rozporządzenie bez zgody współspadkobierców nie pociąga za sobą nieważności dokonanego rozporządzenia. Możliwa jest jedynie bezskuteczność takiego rozporządzenia , jednakże niezbędne jest w tym przypadku naruszenie przez nie uprawnień współspadkobierców wynikających z przepisów o dziale spadku.
Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku nie wpływa na sytuację majątku spadkowego jako całości.
Dział spadku :
Stan wspólności powstałej w wyniku dziedziczenia ulega zmianie dopiero wówczas, gdy przynajmniej jeden ze współspadkobierców wyrazi wolę dokonania działu.
Dział spadku polega na tym, że po ustaleniu wartości całego majątku określa się wielkość sched poszczególnych spadkobierców.
Dział spadku może zostać dokonany w drodze umowy [wszyscy muszą być zgodni] lub w drodze postępowania przed sądem.
Przedmiotem działu są jedynie aktywa spadkowe [podział pasywów to konsekwencja podziału aktywów]
U m o w n y d z i a ł s p a d k u :
Zgoda wola spadkobierców [konsens musi istnieć zarówno co do konieczności, jak i formy podziału].
Stronami zawartej umowy muszą być wszyscy współspadkobiercy.
Umowa może być zawarte w dowolnej formie.
Spadkobiercy nie mogą określić wielkości swoich udziałów spadkowych w sposób odmienny niż wynika to z ustawy lub treści testamentu.
Do w/w umowy mają oczywiście zastosowanie również przepisy dotyczące wad oświadczenia woli [art. 82-88 KC]. Jednakże zgodnie z art. 1045 KC uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.
S ą d o w y p o d z i a ł s p a d k u :
Postępowanie działowe wszczynane jest na wniosek osoby legitymowanej, a sąd nie jest związany proponowanym przez uczestników sposobie podziału majątku spadkowego.
Legitymowanym do złożenia w/w wniosku jest każdy ze współspadkobierców oraz nabywca udziału w spadku. Natomiast wierzyciel spadkobiercy może wystąpić z takim wnioskiem, jeżeli dokonał zajęcia praw spadkowych swego dłużnika w drodze egzekucji.
Brak terminu do wystąpienia z wnioskiem.
W toku postępowania działowego sąd przede wszystkim ustala skład majątku spadkowego i jego wartość [ustalony w inwentarzu skład stanu czynnego spadku przyjmuje się jako podstawę dokonania działu].
Dla ustalenia stanu majątku spadkowego decydujące znaczenia ma chwila otwarcia spadku, natomiast dla ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów - chwila dokonania działu.
Po wszczęciu postępowania działowego niedopuszczalne jest odrębne postępowanie w sprawach określonych w art. 686 KPC.
Podział fizyczny / podział cywilny [sprzedaż przedmiotów należących do spadku i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży]
W postępowania sąd dokonuje oceny, który ze sposobów podziału należy wybrać w konkretnych okolicznościach. Uczestnicy jednak mogą wskazać sposób podziału i takie zgodny wniosek wiąże sąd, chyba, że jest to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego naruszałoby uzasadniony interes osób uprawnionych [art. 622 par. 2 KPC].
W miarę możliwości dokonuje się podziału fizycznego.
W razie ustalenia spłat lub dopłat sąd dokonujący działu określa także sposób i termin ich uiszczenia, a także wysokość i termin uiszczenia odsetek.
Jedynie z ważnych powodów dział spadku może zostać ograniczony do jego części [zasadą jest więc dział całego majątku].
Z a l i c z e n i e d a r o w i z n :
Instytucja ta występuje w prawie spadkowym w dwóch sytuacjach: przy ustaleniu substratu zachowku oraz przy dokonaniu działu spadku.
Przyjęte jest, że darowizny czynione na rzecz dzieci i małżonka spadkodawcy, czynione są na poczet przyszłego spadku [successio aticipata].
Istnienie obowiązku zaliczenia darowizn uzależnione jest od woli spadkodawcy, który może określoną darowiznę zwolnić z obowiązku zaliczenia. Ponadto darowizna nie podlega zaliczeniu, gdy wynika to z okoliczności.
Zaliczenie darowizny wpływa jedynie na ustalenie, jakie przedmioty wejdą w skład schedy.
Krąg osób zobowiązanych do zaliczenia otrzymanych darowizn [patrz : art. 1039 KC, art. 1041 KC].
Zaliczenie darowizn stanowi czynność jedynie rachunkową.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się wg stanu z chwili jej dokonania, a wg cen z chwili działu spadku [art. 1042 KC]. Przy zaliczaniu na schedę nie uwzględnia się jednak pożytków, jeżeli przedmiot darowizny pożytki takie przynosi.
Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do zaliczenia [art. 1040 KC].
Przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku [art. 1043 KC].
Dział spadku, w skład którego wchodzi g o s p o d a r s t w o r o l n e :
Podziału gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku dokonuje się wg zasad analogicznych jak obowiązujące przy zniesieniu współwłasności w częściach ułamkowych [patrz : art. 213 - 218 KC].
Sąd dokonując działu spadkowego gospodarstw rolnego ma obowiązek kierować się zasadami prawidłowej gospodarki.
S k u t k i działu spadku :
Podział majątku spadkowego, jak była mowa wcześniej, jest podziałem aktywów, którego skutkiem ex lege jest podział pasywów.
Kończy się okres solidarnej odpowiedzialności współspadkobierców.
Zgodnie z art. 1046 KC, po dokonaniu działu spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne wg przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Należy zauważyć, że rękojmia została tu rozszerzona i obejmuje także wypłacalność dłużnika. Może natomiast zostać wyłączona w umowie zawartej pomiędzy spadkobiercami zgodnie z art. 558 KC.
Umowy dotyczące spadku :
Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej [art. 1047 KC]
W y j ą t e k : przewidziana w art. 1048 KC możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego.
Umowa o zbycie spadku lub udziału spadku [dot. spadku już otwartego] :
Nabycie spadku lub udziału w spadku stanowi jeden z przypadków sukcesji uniwersalnej [art. 1053 KC].
Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku jest umową o podwójnym skutku [zobowiązująco-rozporządzającym]. Jest umową o char. kauzalnym.
W/w umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego [niezachowanie formy = = nieważność].
Zawarcie umowy o zbycie spadku między spadkobiercą, a osobą trzecią możliwe jest jednak dopiero po złożeniu przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku lub po upływie terminu z art. 1015 KC.
Przedmiotem umowy są prawa majątkowe wchodzące w skład spadku. Długi spadkowe nie stanowią przedmiotu umowy. Zgodnie bowiem z art. 1055 par. 1 KC zbywca i nabywca odpowiadają za długi spadkowe solidarnie.
Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku jest umową inter vivos.
S k u t k i :
Podstawowym skutkiem zawarcia umowy o zbycie spadku lub udziału w spadku jest wstąpienie nabywcy w prawa i obowiązki spadkobiercy.
Dla ewentualnego powiększenia się udziału spadkowego zbywcy decydujące znaczenie będzie miała treść umowy.
Zbywca spadku zobowiązany jest do wydania tego, co wskutek zbycia, utraty lub uszkodzenia przedmiotów należących do spadku zostało uzyskane w zamian tych przedmiotów albo jako naprawienie szkody, a jeżeli zbycie spadku było odpłatne, także do wyrównania ubytku wartości powstałego przez zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi do spadku [art. 1054 par. 1 KC]
Należy zauważyć, że spadkobierca, zbywając spadek, ma również prawo domagać się od nabywcy zwrotu wydatków i nakładów poczynionych na spadek [art. 1054 par. 2 KC].
W razie zbycia spadku spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku [art. 1056 KC]
Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty lub uszkodzenia, przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbycie spadku, chyba, że umówiono się inaczej - iuris dispositivi - [art. 1057 KC].
1