egzamin 13, pytania u dr Kauer


  1. przekrojowo o bajkę (np. którzy polscy twórcy inspirowali się twórczością La Fontaine'a)

Gatunek powstał w starożytnej Grecji - motywy zwierzęce pojawiały się tam już w VIII/VII w. p.n.e. w twórczości Hezjoda. Jednak rozwój gatunku wiąże się przede wszystkim z żyjącym w VI w. p.n.e. niewolnikiem Ezopem, który miał skomponować zbiór pisanych prozą bajek zwierzęcych.. W V w. p.n.e. pojawiło się określenie "bajki ezopowe", obejmujące zarówno zbiór bajek pisanych przez Ezopa, jak i utwory autorów wcześniejszych i późniejszych. Popularny był też anonimowy zbiór 98 bajek, nazywany bajkami Romulusa. Bajki były też włączane do utworów Horacego.

W średniowieczu tworzono początkowo łacińskie przeróbki bajek starożytnych; w językach narodowych pisano bajki dopiero od XIIw. Pierwszy większy zbiór bajek polskich zamieścił Biernat z Lublina w Żywocie Ezopa Fryga.

Popularność bajki wzrosła w okresie renesansu, tworzył wtedy m.in. Erazm z Rotterdamu.

W czasach późniejszych bajki pisali m.in. Jean de La Fontaine.

Bajki pisywali później: Bartłomiej Paprocki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki.

  1. twórczość Adama Naruszewicza

Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widać ślady barokowych skłonności do komplikowania form. Wydał drukiem dwa tomy przekładów dzieł Tacyta, dwa tomy pieśni Horacego. Przetłumaczył z greckiego pieśni Anakreonta. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne.

Był twórcą wszechstronnym, uprawiającym różne gatunki literackie. Wyróżniały się pisane przez niego ody podporządkowane celom społecznej dydaktyki. Głosił w nich pochwałę rozumu, który swoją twórczą siłą pokona wszelkie bariery natury. Świadectwem jego racjonalistycznych i zarazem niezwykle optymistycznych przekonań stała się oda Balon, napisana pod wrażeniem pierwszy raz w Warszawie oglądanego lotu balonem. To wydarzenie ukazywało, zdaniem poety, nieograniczone możliwości człowieka oświeconego, który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, wypowiedziane w micie ikaryjskim. Utwór Naruszewicza pełnił zatem, tak charakterystyczną dla całej epoki, funkcję dydaktyczną (podobnie jak np. Pochwała głupoty). Był zachętą do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności, pokonywania barier, które wydają się niemożliwe do przełamania.

Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean-Jacques'a Rousseau, potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do "złotego wieku" - czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty. Idea powrotu "do źródeł" (ad fontes) ma charakter utopijny.

  1. Jan Kazimierz Sarbiewski - Tworzył po łacinie. Jedynym zachowanym dziełem po polsku jest kazanie (Laska marszałkowska albo kazanie na pogrzebie Jana Stanisława Sapiehy, W. Marszałka Litewskiego. Pisma teoretycznoliterackie Sarbiewskiego były znane jego studentom, krążyły też w odpisach rękopiśmiennych; drukiem ukazały się w wieku XX. Powstały po łacinie. Obszerny traktat De perfecta poesi (O poezji doskonałej), dotyczy eposu, wskazuje antyczne spełnienia gatunku (Homer, Wergiliusz), daje alegoryczną interpretację Eneidy Wergiliusza jako poematu o wędrówce duchowej człowieka, przede wszystkim jednak zawiera nowatorskie rozważania o istocie działań poety, porównanego tu do Boga (tworzy "na wzór Boga" - instar Dei), bo też dzieło poetyckie wydaje się bytem "jakby na nowo" (quasi de novo) stworzonym (creari). Wśród rozpraw zebranych w tomie Wykłady poetyki nowatorski jest esej O poincie i dowcipie, ukazujący oksymoron, paradoks jako "zgodną niezgodność" (concors discordia), tj. przykład jedności treści i formy, zarazem poznawczej, zaskakującej mocy języka poetyckiego. Esej ten stanowi teoretyczne zaplecze estetyki barokowego konceptyzmu. Wreszcie obszerne dzieło Bogowie pogan stanowi swoisty słownik znaczeń symbolicznych, wysnuty z mitologii antycznej, a rozwijany też w kontekście symboliki chrześcijańskiej.

  1. przekrojowo o tren -

starożytność - Pindar

bibilijne treny Jeremiasza (lamencje)

Średniowiecze: (epitafia:) Andrzej Krzycki, Kalimmach

Renesans: Jan Kochanowski, Sęp Sarzyński,

Barok: Miaskowski, Sebastian Fabian Klonowic, Wespazjan Kochowski, Daniel Naborowski

Oświecenie: Wacław Potocki (pieśni abo treny)

  1. Puławy (Klimowicz, psałterz puławski, F. Dnionizy Kniaźnin Balon, czyli wieczory puławskie. Poema w 10 pieśniach,)

  1. kaznodziejstwo w późnym średniowieczu -

Kazanie powinno być tak skonstruowane, aby poprzez aktualizację idei biblijnej było autentyczną odpowiedzią daną przez Boga na pytania stawiane przez
słuchaczy, a równocześnie aby było Bożym apelem skierowanym do słuchaczy. W tym celu kaznodzieja musi poznać znaczenie, jakie się aktualnie wiąże z poszczególnymi słowami i pojęciami, a nadto zrobić wszystko, aby idee biblijne przekazać w sposób zrozumiały. Kaznodziejstwo jednej epoki, przy zachowaniu tożsamości treści, zmienia formę w epoce następnej.

Wraz z zanikiem egzegezy duchowej w średniowieczu stopniowo gubił się typologiczny związek kaznodziejstwa z Biblią.; wraz z mnożeniem się tłumaczeń alegorycznych coraz mniej brano pod uwagę sens literalny Biblii, pojawiały się natomiast daleko idące wypaczenia.

Ale mówiąc o kaznodziejstwie w średniowieczu nie można zapomnieć o dwóch tekstach, takich jak kazania gnieźnieńskie (Kazania gnieźnieńskie zawierają 10 kazań w języku polskim, 95 kazań w języku łacińskim oraz kilka wyjątków ze Złotej legendy Jakuba de Voragine. Zbiór powstał na terenie diecezji krakowskiej. Polskie kazania zapisane zostały krótko po roku 1409, łacińskie nieco wcześniej) i kazania świętokrzyskie (całość Kazania na dzień św. Katerzyny (25 listopada) i urywki Kazania na dzień świętego Michała (29 września), Kazania na dzień św. Mikołaja (6 grudnia), Kazania na dzień Bożego Narodzenia (24 grudnia), Kazania na święto Trzech Króli (6 stycznia) oraz Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (2 lutego). Każdemu ze świąt przyporządkowane jest w kazaniach zagadnienie teologiczne - Kazanie na dzień św. Michała zawiera rozważania o angelologii (w tym omówienie funkcji spełnianych przez anioły), Kazanie na dzień św. Katarzyny skonstruowane jest wokół kontrastu pomiędzy grzechem a świętością (omawia cztery grupy grzeszników: siedzących, leżących, śpiących i umarłych, oraz zestawia je z odpowiednimi fragmentami z żywota świętej), Boże Narodzenie dostarcza pretekstu do rozważań o Wcieleniu Pańskim, a dzień Trzech Króli - o Epifanii (przedstawienie trzech magów jako symboli działań człowieka wobec Boga oraz zestawienie trzech królów ziemskich z Jezusem, królem wiecznym).

  1. Czartoryskich - polska biblioteka fundacyjna powstała z inicjatywy książąt Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej. Do 1830 w bibliotece zgromadzono około 70000 druków i 3000 rękopisów. Księgozbiór biblioteki, mieszczącej się w pałacu Czartoryskich w Puławach, został wzbogacony o bibliotekę Tadeusza Czackiego, która obejmowała archiwa po Stanisławie Auguście Poniatowskim, ostatnim królu polskim.

Biblioteka Książąt Czartoryskich jest własnością Fundacji Książąt Czartoryskich, opiekę nad zbiorami sprawuje Muzeum Narodowe w Krakowie.

  1. Węgierski - polski poeta epoki oświecenia, badacz i podróżnik, tłumacz, satyryk.

  1. sentymentalizm - ukształtowany w opozycji do klasycyzmu kierunek umysłowy , charakteryzujący się nasileniem pierwiastka uczuciowego w literaturze - intymności, czułości i empatii, poszerzenie jej tematyki (wzbogacenie o teksty społeczne, podkreślenie indywidualizmu bohaterów, odrobina folkloru i natury, tej dzikiej.

Ideałem bohatera dla sentymentalistów był człowiek czuły. Na powstanie nurtu sentymentalistycznego wpływ miała filozofia Jeana-Jacques'a Rousseau. Jej główne założenia - człowiek jest z natury istotą dobrą, miłującą ład i sprawiedliwość oraz nawoływanie do powrotu do stanu natury, miłowania wsi i przyrody, do której uciekał ze stolicy, z gwaru intryg i zabaw, w poszukiwaniu tkliwych wzruszeń. We własnym ośrodku wiejskim wprowadzał zwyczaje ludzi prostych, nie zepsutych przez cywilizację, najczęściej pasterzy i rolników, np. „Powrót z Warszawy na wieś” F. Karpińskiego

  1. literaturę błazeńską -

ROZMOWY, KTÓRE MIAŁ KRÓL SALOMON MĄDRY
Z MARCHOŁTEM

Utwór rozpoczyna moment gdy Salomon przejmuje tron po swoim ojcu Dawidzie. Widzi wtedy Marchołta - niezwykle brzydkiego i grubego, ale którego król uważa za mądrego. Salomon proponuje mu dyskusję, w której król zadawałby pytania, a Marchołt miałby odpowiadać na nie. Za trafne riposty na Marchołta miały czekać bogactwa i wysokie stanowisko państwowe. Okazuje się, że Marchołt jedynie w zabawny sposób zmienia poważne wypowiedzi Salomona.

Dalsza część utworu opowiada o życiu Marchołta i składa się z luźno zestawionych ze sobą epizodów. Mówią one w większości o żartach ośmieszających króla. W pewnym momencie Salomon nie wytrzymuje ciągłych kpin podwładnego i skazuje go na śmierć przez powieszenie. Jednak Marchołt prosi o to aby mógł sobie wybrać odpowiednie drzewo, a że żadne mu nie pasuje - uchodzi z życiem.

SOWIŹRZAŁ KROTOCHWILNY I ŚMIESZNY

Pisane prozą opowiastki, mówiące w sposób śmieszny i absurdalny o życiu Sowiźrzała, od momentu jego narodzin, po młodość, aż do starości. Mówi o tym, że miał 3 chrzty, normalny w kościele, potem w błocie, a następnie, jak z błota, był myty. Mówi o tym, jak denerwował on sąsiadów, pokazując im język, albo wystawiając zadek, gdy ojciec nie widział. Jak udawał lekarza i oddawał pacjentom część swojej pensji, by udawali zdrowych albo sytuację w karczmie, gdzie Sowiźrzał powąchał zapachów wydobywający się z kuchni, a właściciel zażądał od niego opłaty. Sowiźrzał poruszał portmonetką i powiedział, że ten usłyszał już swoją zapłatę.

sowizdrzalska - termin ten określa pewien typ literatury polskiej z końca XVI i I poł. XVII wieku, której cechą była humorystyka oparta na absurdzie, parodii, karnawalizacji świata przedstawionego, przywołująca obrazy typowe dla wizji "świata na opak", posługująca się często językiem obscenicznym i rubasznym.

Badacze nie są zgodni co do pochodzenia autorów tekstów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej. Część przychyla się do poglądu, że wywodzili się ze środowiska małopolskich nauczycieli szkół parafialnych, przede wszystkim z okolic Krakowa. Pochodzili oni z niższych warstw społeczeństwa[2]. Niektórzy badacze wskazują na szlacheckie pochodzenie autorów, dla których funkcja klechy była poniżej życiowych aspiracji[3].

Autorzy utworów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej wydawali je anonimowo lub pod pseudonimami. Wydaje się, że posługiwanie się pseudonimami stanowiło element parodii, nie było natomiast rezultatem obaw przed represjami ze strony władz kościelnych[5].

Jan z Kijan, Fraszki Sowizdrzała Nowego

Januarius Sowizralius, Peregrynacja Maćkowa

(np. dlaczego literatura sowizdrzalska była tak typowa dla Polski).

można powiedzieć, że wynikało to z biedy, którą sowizdrzałowie uczynili kluczowym motywem swojej literatury. Założyć należy, że plebejska kreacja ukazana tutaj nie mówi wiele o rzeczywistych obyczajach niższych warstw, ale niezależnie od tego, plebejscy poeci, krytykując szlacheckie normy, stworzyli ich całkowitą parodię. W miejsce wartości duchowych postawili fizjologiczne potrzeby, a obyczaje zderzyli z prozą życia. Ukazane przez nich zasady zachowania były w konsekwencji absurdalne.

  1. Jan Andrzej Morsztyn - polityk, poeta, czołowy przedstawiciel polskiego baroku dworskiego, marinista, autor Lutni (Lutnia jest zbiorem skomponowanym. M.in. zbiór otwiera wiersz dedykacyjny (do Łukasza Opalińskiego), a kolejne są zwrotem do czytelnika, którego Morsztyn traktuje jako anonimowego nabywcę książki. W Lutni dużą część zajmują erotyki. Interesującą cechą poezji tego autora jest czystość języka - brak tu zapożyczeń językowych, w których cały barokowy świat był zanurzony (niewielu innym poetom się to udało). Na sam koniec warto przypomnieć, że w Lutni należy zwrócić uwagę na to „jak” Morsztyn pisze). czy Kanikuły (. Zbiór zawiera 31 wierszy 11-zgloskowych, o różnej ilości wersów. Poprzedzony dedykacją Do A. Lubomirskiego. Wśród wierszy zbioru, będących częściowo przeróbkami tekstów łac. i wł., znajdują się żartobliwe apostrofy (Do Muz, Do Kanikuły), epigramaty, wiersze opisowe (czerpiące materiał z Metamorfoz Owidiusza i z Georgik Wergiliusza), a także scenki rodzajowe (będące parafrazami madrygałów G. Marina). Oryginalny w pomyśle, zbiór utrzymany jest w tonacji sielankowej, silnie zabarwionej erotyzmem i stanowi jedną z ciekawszych kolekcji liryki barokowej).

Dokonał wielu tłumaczeń na język polski. Do najbardziej znanych należą Cyd Pierre Corneille'a, sielanka Amintas Torquata Tassa oraz czwarta pieśń Mariniego nosząca tytuł Psyche.

  1. Twórczość Władysława z Gielniowa - polski poeta-pieśniarz średniowieczny, kaznodzieja, bernardyn, błogosławiony Kościoła katolickiego.

Autor Już się anjeli wiesielą - Pieśń korzysta ze wzorów fabularnych ukształtowanych przez popularne w średniowieczu utwory z tzw. grupy transitus (przejście, przekroczenie granicy życia). Opisuje śmierć Marii i jej wniebowzięcie w 4 segmentach oddzielonych tematycznie odautorską zachętą do pokuty i żalu za grzechy i Augustus kiedy krolował - Pieśń opowiada o narodzinach Jezusa i okolicznościach z tym związanych, poród w stajence, bez pomocy kobiet, przybycie pasterzy. Oprócz elementów zaczerpniętych z Ewangelii, utwór Gielniowczyka zawiera liczne wątki apokryficzne. Utwór kończy się wezwaniem wiernych do radości z Bożego Narodzenia oraz prośbami do Chrystusa o spokój doczesny i wieczne życie.

Przypisuje mu się także autorstwo, np. Słuchaj tego, wszelika głowo (rymowany dekalog z pocz. XVI w.), ogł. W. Wisłocki „Pieśń bernardyńska o należytym przestrzeganiu dziesięciorga przykazań Bożych”.

  1. Sielanka przekrojowo - Gatunek w postaci dojrzałej i mistrzowskiej ukształtował grecki poeta Teokryt (III w. przed Chrystusem). Jego utwory ukazywały realistyczne obrazki z życia pasterzy, bądź stanowiły formę zabawy literackiej.

W literaturze rzymskiej Wergiliusz potraktował sielankę jako obraz życia pasterzy w idealnej krainie - Arkadii.

Tę tradycję ponawia europejski renesans, a zwłaszcza barok (także w obrębie barokowego klasycyzmu. W epoce baroku ton idylliczny ujawnia się też w malarstwie i muzyce (opera Orfeusz).

W literaturze polskiej uprawiana w renesansie (Jan Kochanowski i zwłaszcza Szymon Szymonowic, który uprawiał sielankę realistyczną - sceneria i same wydarzenia przedstawione były realistycznie, dał dojrzałą postać gatunku i nadał mu polską nazwę), baroku (Szymon Zimorowic, Józef Bartłomiej Zimorowic, Samuel Twardowski) i oświeceniu ( klasycysta Adam Naruszewicz; poeci sentymentalizmu: Franciszek Karpiński - Laura i Filon i Franciszek Dionizy Kniaźnin).

  1. Stanisław Staszic - polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog z zamiłowania, ksiądz katolicki (przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej i nie nosił sutanny). Minister stanu Księstwa Warszawskiego od 1809 roku, , zastępca ministra oświaty Królestwa Polskiego w latach 1818-1824.

Dokonał tłumaczenia Iliady, napisał m.in. "O ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski", Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski, O ziemorództwie gór dawnej Sarmacji, potem Polski, Myśli o równowadze politycznej Europy, O przyczynach szkodliwości Żydów.

  1. Kołłątaj - Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, a jego prace poruszające sprawy społeczne i władzy państwowej były podstawą Konstytucji 3 Maja. Postulował:

Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, niektóre z nich to:

  1. przekrojowe z satyr - gatunek literacki wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, politykę, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci.

Średniowiecze

- Mikołaj z Polski poemat „Antipocros” zawierał akcenty satyryczne

- zwalczał szkolną medycynę Hipokratesa, a zalecał leczenie przy pomocy naturalnych składników zawartych w przyrodzie

„Satyra na chytrych kmieciów” inaczej „Satyra na leniwych chłopców”

- przez anonimowego autora

- odbicie konfliktu społecznego zrodzonego w rzeczywistości ekonomicznej polskiej wsi

Utwór ten reprezentuje satyrę stanową -> główny jej nośnik to kazania dla ludu

Tradycja myślenia o wadach społecznych w kategoriach stanu -> grzechy stanowe wieśniaków to: świętokradztwo, obłuda, autor ukazuje tu kmiecia jako podstępnego i sprytnego obłudnika

Treść satyry uporządkowana jest wg pewnych reguł retorycznych.

1414r. -> wiersz zwrócony przeciw zepsuciu obyczajów duchowieństwa, czyli „Satyra na księży”

Renesans

Jan Kochanowski „Satyr albo Dziki mąż”

- zadedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi

- poematem satyryczno-politycznym, który wprowadził do literatury polskiej nowy gatunek poematu satyrowego. Jest on właściwie monologiem Satyra, który ocenia Polskę i ją krytykuje. Rozpoczyna się przedmową, a kończy ośmiowersowcem zatytułowanym „Do Satyra”. Cały utwór jest trzynastozgłoskowcem, utrzymanym w poważnej formie epickiej.

Rej „Zwierzyniec”

Źwierzyniec zawierający 700 ośmiowierszy (epigramaty) napisanych trzynastozgłoskowcem. Są wśród nich anegdoty, alegorie, portrety, wreszcie swawolne Figliki. Znajdujemy tu utwory okolicznościowe, polityczne, obyczajowe, erotyczne. Krytyczna ocena stanu państwa (pusty skarb, skłócony sejm, niesprawiedliwe prawa) łączy się z wezwaniem do przyjęcia zalecanych przez pisarza ideałów.

Barok

Krzysztof Opaliński - SATYRY, albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polsczcze należące, na pięć ksiąg rozdzielone..., zbiór 51 gawęd satyrycznych. Pisane nierymowanym 13-zgłoskowcem, wzorowane na klasycznej satyrze rzymskiej Juwenala i Persjusza, ukazują rozległy i różnobarwny, a zarazem żywy i wierny portret epoki i społeczeństwa. Autor objął w swym dziele ogrom zagadnień życia obycz., społ., i polit. Polski z poł. XVII w. Wychowanie dzieci i młodzieży, ucisk chłopów i sytuacja mieszczan, demoralizacja obyczajów szlachty.

Jan Andrzej Morsztyn w Torquata Tassa Amintas stwarza bohatera o imieniu Satyr (nadając mu cechy odpowiadające temu gatunkowi lirycznemu).

Podobnie Samuel Twardowski w Nadobnej Paskwalinie.

Oświecenie

Ignacy Krasicki:

Monachomachia - inaczej Wojna mnichów (z gr. monachos - mnich, machia - walka) to poemat heroikomiczny, powstały prawdopodobnie w Berlinie między końcem 1776r.
a wiosną roku 1777, wydany po raz pierwszy anonimowo w 1778r.

Tematem utworu jest walka pomiędzy mnichami dwóch zakonów: karmelitów
i dominikanów. Dynamiczny i pełen komizmu utwór przedstawia spór mnichów
za pomocą groteskowego humoru. Jednocześnie Monachomachia jest ostrą satyrą, krytyką ukrytą pod kostiumem zabawnych postaci.

Monachomachia wywołała skandal - występowała przeciw zakonom, zasobnemu życiu duchownych, próżniactwu i zacofaniu. Stanowi utrzymaną w duchu oświecenia krytykę wad społecznych, obecnych również w Kościele, czego Krasicki nigdy nie ukrywał.

Antymonachomachia - wydany po raz pierwszy anonimowo w 1780 roku również poemat heroikomiczny.

Antymonachomachia powstała jako odpowiedź na liczne głosy krytyki. Autor stworzył ją jako pozorne przeciwieństwo Monachomachii, dokonując w sposób ironiczny pochwały życia zakonników. Treścią poematu jest historia klasztoru,
do którego wiedźma podrzuca egzemplarz Monachomachii, która wywołuje oburzenie mnichów.

Podobnie jak poprzednie dzieło, Antymonachomachia zawiera 6 pieśni podzielonych na oktawy (ośmiowersowe zwrotki) i posługuje się rymowanym jedenastozgłoskowcem.

Myszeida - zawiera wiele rozmaitych aluzji do rzeczywistości społeczno-politycznej, obyczajowej, do sfery życia kulturalnego

- wg badaczy literatury koty, które występują w utworze miałyby przedstawiać Rosjan, szczury i myszy - polską magnaterię i szlachtę; walki kotów ze szczurami, to alegoryczny odpowiednik konfederacji barskiej (są też historycy, którzy sprzeciwiają się łączeniu Myszeidy z jakimiś konkretnymi wydarzeniami)

- wieloznaczność Myszeidy, która wynika z jej parodii, z tonu ironicznego, z sytuacji groteskowych; nierzadko zacierają się granicę pomiędzy parodią, komizmem, satyrą, ironią, groteską i powagą,

Pochwała wieku, Pochwała milczenia czy Mędrek.

Julian Ursyn Niemcewicz - Powrót posła

- komedia polityczna (kontrast pomiędzy dwoma generacjami: sarmackim konserwatyzmem a światopoglądem oświeceniowym)

- satyra na sarmatyzm, krytyka wyznawców starego porządku

- reakcja na ówczesną sytuację polityczną Polski, powstanie utworu związane z obradami Sejmu Czteroletniego

Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, Pieśń II

Dokonuje tam oceny różnych gatunków literackich, m.in. satyry. Mówi, że:

- zostaje w przyjaźni z cnotą, wytyka ludzkie błędy, ale nikogo nie drażni. „Szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby.”, pionier satyry- Lucyliusz, Horacy kontynuował dzieło poprzednika- pisał satyry „Nieszczęśliwa osoba, nieszczęśliwe imię,/ które mógł gładko umieścić w swym rymie.” Tak umiał jednak szydzić, że nikt się nie mógł na niego gniewać. Później tym gatunkiem bawił się Persyjusz, Juwenalis, a ich godnymi następcami stali się Kochanowscy, Opalińscy, Krasiccy, Naruszewiczowie.

  1. epigramaty w baroku

M.K. Sarbiewski - debiut poetycki - anonimowo wydane epigramaty 1619, 1625 trzy księgi Liryków, 1628 + 3 ody i 38 epigramatów, 1634 Lyricorum libri IV, 133 ody i 145 epigramatów.

Jan Andrzej Morsztyn w Lutni skrywał to tytuły albo fragmenty z tekstów Marcjalisa.

W Kanikule - Zbiór zawiera 31 wierszy 11-zgloskowych napisanych w 1647r. o różnej ilości wersów. Poprzedzony dedykacją Do... koniuszego koronnego (A. Lubomirskiego). Wśród wierszy zbioru, będących częściowo przeróbkami tekstów łac. i wł., znajdują się żartobliwe apostrofy (Do Muz, Do Kanikuły), epigramaty, wiersze opisowe (czerpiące materiał z Metamorfoz Owidiusza i z Georgik Wergiliusza), a także scenki rodzajowe (będące parafrazami madrygałów G. Marina). Oryginalny w pomyśle, zbiór utrzymany jest w tonacji sielankowej, silnie zabarwionej erotyzmem i stanowi jedną z ciekawszych kolekcji liryki barokowej.

Zbigniew Morsztyn - emblematy

Wespazjan Kochowski - Niepróżnujące próżnowanie, podzielone na dwie części: pierwsza składa się z pięciu ksiąg Liryków polskich, których księgi I i IV, poświęcone są sprawom politycznym. Księga II ma charakter dewocyjno-religijny. Księga III obfituje w akcenty swawoli, poświęcona się urodzie życia, zabawie i miłości. Ostatnia część Liryków to epody, czyli wiersze końcowe, w głównej mierze rozważające współczesną historię.

  1. Zbigniew Morsztyn

Pierwsze poezje Zbigniewa pochodzą z dekady 1650-60 i są to przede wszystkim erotyki dworskie, w których jednak poeta nie pozwala gatunkowi wybierać za artystę tematy[4]. Drugą stroną jego początkowej twórczości są utwory o tematyce żołnierskiej, pochodzące głównie z własnych przeżyć: czy oglądamy życie obozowe (vide:Kostyrowie Obozowi), czy jesteśmy świadkami bitwy (vide: Sławna wiktoryja nad Turkami ... pod Chocimiem otrzymana ...). Jego najważniejszym dziełem na emigracji są Emblemata o tematyce religijnej, każdej ikonie dedykowane są stosowne cytaty z Pieśni nad Pieśniami. Tutaj realizuje się główny przekaz Zbigniewa i arian jego czasów o tolerancji, wolności sumienia przy jednoczesnym poszanowaniu należnych praw boskich[6]:

Podejście Zbigniewa do swojej twórczości, kwituje sentencja mihi cano - sobie śpiewam. Najprawdopodobniej za namową przyjaciół pod koniec życia przeorganizował swoje zapiski i nadał im kształt tomu Muza domowa (ukończona ok. 1683, nie wydana za życia).

Zostawił po sobie tłumaczenia z Horacego, Persjusza, Jana Pico della Mirandoli.

  1. Stanislaw Herakliusz Lubomirski - polski magnat (książę, herbu Szreniawa bez Krzyża), podstoli koronny (1669), marszałek wielki koronny w latach 1676-1702, marszałek nadworny koronny 1673-1676, starosta spiski (do 1700); poeta tzw. baroku dworskiego (z powodu swojej erudycji literackiej zwany Polskim Salomonem), mecenas sztuki.

Rozmowy Artaksessa i Ewandra

Próżność i prawda rady

Tobiasz wyzwolony

Był autorem m.in. sielanki Ermida albo królewna pasterska, w której krytycznie analizował mit arkadyjski i rozważał nieosiągalność szczęścia, Tobiasz wyzwolony (romans biblijny oparty na Księdze Tobiasza) czy De vanitate cansiliorum liber unus, in quo vanitas et veritas rerum humonarum politicis et moralibus rationibus clare demonstratur et dialogice exhibiteur (O ułudzie rad księga jedna, w której ułudę i prawdę spraw ludzkich jasno udowadnia się racjami politycznymi i moralnymi i wykłada się pod postacią dialogu) z 1699. Autor komedii Don Alvares, albo niesforna w miłości kompanija, oraz Komedyja Lopesa starego, opartych na wątkach z Dekamerona i popularnych włoskich sztuk.

  1. piesni Kochanowskiego - O ile Fraszki Kochanowskiego można uznać za intymny pamiętnik samego poety, o tyle Pieśni stanowią jego oficjalny program poetycki i filozoficzny, który tworzony był przez ponad dwadzieścia lat i wzorowany na antycznym twórcy lirycznym - Horacym. Od swego mistrza zaczerpnął Kochanowski zarówno nazwę, jak i formę gatunkową swoich pieśni. Cała filozofia życiowa poety pochodzi od Horacego i jego twórczości.

    Główną bohaterką Pieśni Kochanowskiego jest Fortuna - rzymska bogini zmienności losu (to jej imię pada w przysłowiu "Fortuna kołem się toczy"). Humaniści doby Renesansu marzyli o świecie, w którym dominującą pozycję zajmuje rozum. Jednak sami doskonale zdawali sobie sprawę z faktu, iż często ludzkim życiem rządzi przypadek. Taki porządek rzeczy był przyczyną powstawania wielu pytań, na które odpowiedzi dostarczyła dopiero filozofia stoicka, według której to właśnie mędrzec - filozof ma zachować spokój. Bez względu na to, jak toczą się jego losy, czy sprzyja mu szczęście, czy też doświadcza on nieszczęścia, ma zachować harmonię ducha. Ten wewnętrzny ład i spokój starożytni określali mianem cnoty.

W Pieśniach Kochanowskiego świat ludzkich spraw jest chaotyczny, nieuporządkowany i niepewny. Dlatego też człowiek powinien być stałym punktem w niestabilnym świecie. Inne spojrzenie na okrucieństwa Fortuny dostarczała filozofia epikurejska. Głosiła ona, iż skoro kolejny dzień jest niepewny, a człowiek i tak umrze, należy korzystać z przyjemności tego świata. Stąd też zaczerpnął Kochanowski hasło „chwytaj dzień” (łac. carpe diem), pochodzące od Horacego, a wykorzystane przez Kochanowskiego w wielu utworach.

Dla humanisty prawdziwą nieśmiertelnością była dopiero pośmiertna sława. Dawcami i źródłem owego wiecznego życia byli właśnie poeci, wśród których należy wymienić Kochanowskiego. Był świadom wielkości dzieł, które tworzył. Być może właśnie dzięki temu są one po dziś dzień wspaniałymi utworami, które przemawiają także do człowieka dwudziestego pierwszego wieku.

  1. rozwój eposu

Iliada, Odyseja, Eneida

Średniowiecze: epos rycerski - Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Winklefie

Renesans: Torquato Tasso - Jerozolima wyzwolona,

Barok: M. K. Sarbiewski (próbował epos heroikomiczny)

Oświecenie: F.K. Dmochowski żądał w epopei „ dziejów „bohatyra wielkiego”, „Wojna chocimska” Krasickiego

  1. Samuel Twardowski, Nadobną Paskwalinę, omówić treść -

Wierszowany romans (13-zgłoskowy) barokowy, zawierający motywy baśniowe, magiczne, odwołujący się do eposu. Pełen zmysłowych, sensualnych opisów. Oddaje piękno w ruchu, prezentuje malarski obraz rzeczywistości.

Hodoeporicon/ epos peregrynacji (epopeja + wspomnienie z podróży).

Tekst jest adaptacją hiszpańskiego wzoru, którego do dziś nie odnaleziono.

Akcja toczy się w Lizbonie (czas panowania Filipa II, czyli koniec XVI w).

Rywalizacja Wenery, bogini miłości z Paskwaliną. Matka (Andronina) przyznaje wątpliwość w sąd Parysa. Według niej piękno (duchowe) należało się Minerwie.

Trzy modele życia: Junona - aktywne, Wenera - …, Minerwa - kontemplacyjne.

Fabuła niemal banalna opowiada historię dziewczyny, której los został już przesądzony tuż przed jej narodzinami. Matka jej, Andronija, podczas lektury o sądzie Parysa poddaje

krytyce wybór młodzieńca uważając, iż to Minerwie należy się złote jabłko. Rozwścieczona bogini miłości pojawia się w śnie niewieście i przysięga zemstę za tę zniewagę. Oto umrze po

narodzinach swych dzieci (bliźniąt - Polizmen i Paskwalina), które gdy dorosną nie zaznają szczęścia i prawdziwej miłości. Kolejną boginią, która się przyśniła Androniji była Minerwa, która obiecała pomóc dzieciom nieszczęsnej kobiety obdarowując je rozumiem, męstwem i cnotą. Gdy się zbudziła przestraszona małżonek jej starał się ukochaną uspokoić. Niestety klątwą się spełniła i Andronija zmarła po narodzinach swych dzieci. Mąż jej po tej tragedii

również szybko opuścił ziemski padół a dzieci trafiły do wuja, osoby bardzo interesownej. Brat Paskwaliny czas pewien pobierał nauki w Padwie jednak po śmierci wuja już nikt nie

uważał za konieczne pomóc im zdobyć wykształcenie. Polizmen udał się na dwór królewski by u boku króla Hiszpanii odznaczyć się męstwem. Paskwalina natomiast cale dnie spędzała w oknie kokietując młodzieńców, którzy podziwiali jej urodę. Pewnego dnia usłyszała ona nad wyraz wspaniały kompletem, bowiem jeden z kawalerów obserwujących ją przyrównał ją

do bogini. Próżna Paskwalina uradowała się tym i sama pomyślała, iż rzeczywiście jej uroda może przewyższyć urodę Wenery, która od jakiegoś czasu mieszkała nieopodal w bardzo

pięknym pałacu. Zdarzenie to opowiedziała swej piastunce Stelli, ta ostrzegła dziewczynę i opowiedziała jej historie jej matki. Tymczasem rozzłoszczona Wenera poprosiła syna swego,

Kupidyna, aby jedną ze swych złotych strzał przeznaczył dla Paskwaliny a jedną ołowianą dla tego, w kim się dziewczyna zakocha. Kupido szybko spełnił życzenie matki i tak, Paskwalina zapałała nieokiełznanym afektem ku młodzieńcowi, który mieszkała w pobliżu jej pałacu, w Oliwierze. Młodzieniec ów miał narzeczoną, Kornelię, tak, więc strzała Kupidyna pomogła mu jedynie wytrwać w zobowiązaniu i oprzeć się urokowi Paskwaliny. Zrozpaczona odrzuceniem dziewczyna wysłała list do niego wyznając swe jakże beznadziejne w tej sytuacji uczucie. List ten Oliwer pokazał Korneli i tak całe miasto dowiedziała się o jej niespełnionym uczuciu. Mieszkańcy Lizbony potępili czyn, zrozpaczona Paskwalina za radą swej piastunki Stelli udała się do przybytku Minerwy by tam porozmawiała z wieszczką.

W świątyni Paskwalina dowiedziała się, iż by zmazać swój grzech musi udać się do bożnicy Junony. Drogę ma przebyć w grubej prostej szacie podpierając się kosturem. Na drogę

daje również wieszczka Paskwalinie kamień na ołtarz Junony i kilka rad. W drodze dziewczyna spotyka wielu intrygujących ludzi (lub bogów: Apollo, Diana) i otrzymuje od nich cenne rady, droga jej pełna jest przygód, które mają również swój dydaktyczny cel. W trakcie wędrówki do świątyni Junony Paskwalina przechodzi przemianę, jesteśmy jej zwycięskiej walki rozumu nad uczuciem, przechodzi przez oczyszczający ogień cierpienia i medytacji. Nim dotrze do celu pokona samego Kupidyna, łamiąc mu podczas jego snu łuk i strzały. Ten później mści się przywiązując ją nagą do drzewa pozostawiając dziewczynę na pastwę Satyrów. Cudem uwolniona trafia wreszcie do wieszczki Belizy, do przybytku

Junony. Tam otrzymuje napój, który ją uwolni klątwy bogini miłości, znów stanie się panią swych uczuć. Tymczasem bogini miłości rozgniewała się na swego syna wskutek czego Kupido popełnił samobójstwo, powiesił się na drzewie mirty. Wenera postanowiła opuścić Lizbonę. Nową panią wspaniałego pałacu po Wenerze została Paskwalina założyła tam po uprzednim złożeniu ślubów zakonnych klasztor, którego została przeoryszą. Dzięki poetyckiej licencji i wspaniałemu prawu wyobraźni poeta ożywia, wskrzesza skostniałe hasła wywoławcze, figury retoryczne, jakimi były postacie mitologiczne(Wenera, Kupido, Mars i in.), pobudza do życia w nowych realiach siedemnastowiecznej europy. Główny wątek powieści jest jeden, reszta służy tylko za tło, dekoracje do tematu utworu, którym to jest walka, rywalizacja Paskwaliny z Wenerą.

  1. motywy antyczne i biblijne u Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski czerpał z kultury antyku, zwracał się w stronę tradycji greckiej i biblijnej.

W Pieśni IX "Nie porzucaj nadzieje" przedstawił zasady filozofii stoickiej (traktować zdarzenia ze stoickim spokojem, nie popadać w zbytnią rozpacz, ale też za bardzo nie cieszyć się pomyślnością losu, "Fortuna kołem się toczy", a radość z bogactwa szybko zostanie ukarana. Jan Kochanowski przedstawił świat jako w pełni podporządkowany Bogu. Odwołując się do tradycji antycznej, do pojęcia Fortuny, poeta przekonuje, że należy zachować właściwy dystans wobec sytuacji radości i smutku. Człowiek w beznadziejnych sytuacjach może szukać pomocy u Boga, bo Jego moc jest nieograniczona.

W Pieśni "Chcemy sobie być radzi" przedstawił renesansowy styl życia. Wzywa do zabawy, ale zaleca też zachowanie spokoju, bo nie wiadomo co może przynieść los. Należy zachować równowagę i umiar, bo nie możemy przewidzieć przyszłości, do życia należy podchodzić spokojnie. Echa filozofii epikurejskiej odnajdujemy też w pieśni "Miło szaleć, kiedy czas po temu". Pieśń jest optymistycznym hymnem do radości. Trzeba cieszyć się życiem, bawić się, trzeba się oddać zabawie całkowicie, zgodnie z maksymą "carpe diem".

Zasada Horacjańska "Carpe diem" jest przeciwwagą dla Fortuny "Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady…" należy rozsądnie korzystać z takiej chwili, pamiętać, że "miło szaleć" ale "kiedy czas po temu", trzeba znaleźć odpowiedni na to czas i miejsce.

W "Trenach" obserwujemy kryzys światopoglądowy poety i załamanie filozofii stoickiej. Recepty stoików by z dystansem podchodzić do chwil radości, szczęścia i smutku okazały się bezużyteczne w chwili osobistego dramatu. Kochanowski poczuł się w swoim cierpieniu tak jak ludzie prości, wykształcenie i mądrość nie uchroniły go od rozpaczy. W "Trenie XIX" bunt przeciwko Bogu i załamanie światopoglądu i wiary chrześcijańskiej ulegają odbudowaniu. Matka Kochanowskiego napomina syna, by znosił z godnością to, co przynosi. Kochanowski jako poeta doctus wykorzystał w "Trenach" doskonałą znajomość antyku. Przywołał imiona sławnych starożytnych osób m.in. Heraklita z Efezu, Simonidesa, Safonę, Brutusa. Przytoczył symbolikę mitologiczn. Nawiązania do wątków homeryckich spotykamy w "Pieśniach" i "Elegiach".

  1. Pamiętniki Paska

Zgodnie z kolejami losów autora jego Pamiętniki dzielą się na dwie części: pierwsza obejmuje wydarzenia z lat 1655-1666 i dotyczy przygód wojennych, druga (lata 1667-1688) opisuje życie ziemiańskie. Pamiętnik nie dochował się jednak w całości, jedyny odpis, jaki dotrwał do XIX w., pozbawiony jest początku i końca, ma też luki wewnątrz tekstu. I właśnie w takiej niepełnej wersji znamy dziś dzieło Paska.

Utwór zaczyna się wierszem (nie zachował się jego początek). Pasek żegna się w nim ze swoim koniem dereszem, który najprawdopodobniej padł w bitwie. Wypowiedź ta jest pełna liryzmu, głębokich przeżyć, jakie wywołało rozstanie z ulubionym koniem.

Autor dość skrótowo opisuje później pierwsze lata wojny szwedzkiej, obszerną wypowiedź zaczyna dopiero w związku z wyprawą duńską. Do Danii pisarz trafił wraz z oddziałami Czarnieckiego. W swoim pamiętniku odtworzył batalistyczne epizody tej wyprawy, oblężenia, bitwy morskie, scenę, w której Czarniecki „rzucił się przez morze'.

Do kraju powrócił w oddziałach okrytych sławą, odebrał część należnych mu „zasług” ze skarbu państwa, po czy skierował konia do domu. Niedługo tam jednak zabawił, gdyż w roku 1660 wezwany do chorągwi, podążył ku Moskwie.


Pasek wspomina starcia z wrogiem, chwaląc się odwagą, a nawet i wspaniałomyślnością. Kiedy młody moskiewski żołnierz błagał go o uratowanie życia, puścił go wolno, ale zażądał drogocennego krzyża, który tamten trzymał w ręku.

Zanotował Pasek liczne odmienności obyczaju, religii i kultury, widać więc, że w dalekim kraju interesowało go wiele rzeczy.

  1. sarmatyzm ze wskazaniem na barok - Źródłem szczególnej dumy narodowej Polaków było subiektywne przekonanie o dawności i szczególnych wartościach polskiego wzorca ustrojowego, monarchii o ograniczonej republikańskimi prawami szlachty- obywatelskiego stanu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przedmiotem dumy był właśnie ów stan szlachecki, jego starożytne genealogie i podtrzymywane w tym stanie starodawne tradycje narodowej kultury, przeciwstawiane obcym wzorcom. Przekonania te były wspomagane przez prace historyków, którzy jeszcze w średniowieczu identyfikowali Polaków (lub szerzej Słowian) z opisywanym przez historyków starożytnych szczepem Sarmatów. Ostatecznie teoria społeczna o pochodzeniu Sarmatów i Sarmacji i późniejszych ich losach ukształtowała się u schyłku XVI wieku. Ukazały się wówczas 3 dzieła, które zaważyły na XVII-wiecznej wiedzy o pochodzeniu stanu i państwa szlacheckiego: A. Gwagnina Sarmatiae Europeae descriptio(1578), M. Stryjkowskiego Która przedtym nigdy światła nie widziała, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszytkiej Rusi (1582) oraz S. Sarnickiego Annales sive de orgine et rebus gestis Polonorum et Lituanorum libri octo (1587). Mimo różnic między tymi dziełami, rysowały się pewne wspólne przekonania:

  1. naród sarmacko-szlachecki wywodzi się z czasów starożytnych

  2. o wartości człowieka decyduje przede wszystkim dawność rodu, z jakiego się wywodzi

  3. wszelkie nowinki uważano za niebezpieczne dla całej struktury społeczeństwa

Dociekania na temat Sarmacji i Sarmatów doprowadziły do utwierdzenia tradycjonalizmu społecznego. Mit sarmackich przodków podjęty został przez piśmiennictwo XVII wieku. W kulcie dziedzictwa objawiły się elementy religijne. Andrzej Maksymilian Fredro czy Jan Białbocki przyjmują, że ustrój Rzeczpospolitej był bezpośrednio kreowany przez Boga, Wespazjan Kochowski widział w Sarmatach współczesny naród wybrany, jak niegdyś wybranym był naród żydowski.

  1. Łukasza Opalińskiego i jego "Poetę nowego"

- wezwanie do poetów, zachęta do pisania i sławy

- poeta nie zna się z antycznymi Muzami >> są to baśnie; natchnienie daje Bóg

- zbytnia pewność siebie odznacza niektórych poetów, piszą próżne sensu słowa

- nie jest poetą, kto dba tylko o rymy, sylaby

- nie jest nim, kto pisze wiersze w tysiącach

- nie jest poetą kto pisze tylko krótkie utwory (fraszki), a nie jest w stanie wymyślić nic dłuższego

- spowoduje u czytelnika zdumienie, wzruszenie, zachwyt,

- ma pełen głowy koncept

- charakteryzuje wiersze miłosne i wojenne

- po czym przechodzi do opisu prywaty, i tego, co pod jej wpływem dzieje się z poezją,

- o ile poeta ośmiesza żołnierzy, to nie postępuje tak z dworzanami, nie krytykuje też księży.

- świat jest obłudny, a zatem takie też jest szczęście

- my mamy coś większego przygotowanego przez Boga >> obiecuje nam wieczność i wszelkie szczęście,

- Odpowiedź rozumu wszystko jest marnością, obłudą, jawną próżnością

- czynić wszystko, aby okrzesać pożądliwość

- na koniec Opaliński stwierdza, że nazbyt unosi się piórem, kończy lichy wiersz

- chciał dać naukę i pokazać jak wygląda łagodny rym,

- chwalić się nie umie, lecz chyba każdy, kto przeczyta powyższy utwór stwierdzi, że nadaje się (Opaliński) do „piso rymów”

  1. polskie przekłady Biblii

Pierwsze 4 pochodzą z XVIw. Kolejno:

Biblia Leopolity, tłumaczona z Wulgaty. Od nazwiska zleceniodawców pochodzi inna nazwa przekładu tzn. Biblia Szarffenbergowska. Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi.

Biblia Brzeska pierwszy całościowy przekład Biblii, przepięknie wydany przekład kalwiński powstał na zlecenie księcia Mikołaja Radziwiłła (dlatego nazywa się ją Biblią Radziwiłłowską), a dedykowany był królowi Zygmuntowi Augustowi.

Biblii Nieświeskiej, czyli przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. Powodem podjęcia pracy przez Budnego była chęć lepszej wierności oryginalnemu tekstowi (podejście filologiczne). Językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy).

Biblia ks. Jakuba Wujka. Przekład napisany został pięknym językiem, który może podobać się do dziś. Uważa się ten przekład za arcydzieło polskiej literatury. Wujek był gruntownie wykształconym jezuitą, posiadającym znajomość języków biblijnych i współczesnych.

XVII w - Biblia Gdańska - przekład luterański, dokonany przez Daniela Mikołajewskiego. Podstawą dla tłumaczenia były języki oryginalne.


XX w - Biblia Tysiąclecia, opracowana przez polskich biblistów pod redakcją benedyktynów tynieckich, tłumaczona z oryginału. Jest to obowiązujący obecnie w Kościele Katolickim przekład Biblii.

  1. Roksonalnki - Szymona Zimorowica

brat autora tekstu pośmiertnie wydał te teksty (1952), 25 lat po dacie powstania tych utworów (1928 -data ślubu jego brata także, autor umiera w tym samym roku, żyjąc 20 lat). Roksolanki są prezentem ślubnym - gatunek poezji okolicznościowej, powstałej z okazji zaślubin.

Wyraz „roksolanki” nawiązuje do grec. zbioru kwiatów, roskolania - Ruś Czerwona. Rodzima kraina Zimorowica, mieszkanki okolicy Szymona.

Sielanka u Zimorowica oznacza mieszkankę wsi (wieśniaczka - Szymonowic), dalej utworzona z tego została rodzima nazwa gatunku.

„Roksolanki”.

Składa się z 71 utworów (20 (w tym dwa dedykacyjne) pierwszy chór - 31 wtóry chór - 20).

Środkowym utworem zbioru jest Narcyz - jego postać odsyła nas do próżności, motyw odbicia/zwierciadła, symetrię zbioru stanowi motyw odbicia. Złote cięcie (stosunek mniejszej części jest taki jak do większej, a większej do całości), złoty podział renesansowy - ok. 1,6. Wg Pawła Stępnia jest tak i tu.

5 imion zaczynających się na „a” - (22) Amarant, (22+5) Aurelii, (27+5) Anzelm, (32+5) Andrinuk, (37+5) Aleksy - symbolika pentagramu. Człowiek jako mikrokosmos wpisany w figurę pięcioramiennej gwiazdy, gdzie punkty przecięcia odpowiadają miejscom złotego cięcia.

Pentagram inaczej pentalfa - kont ostry podobny jest do litery A, co łączy się ze symboliką 5 imion, którą łączy z tematyką małżeńską.

  1. poetów nowołacińskich:

Maciej Kazimierz Sarbiewski (patrz!)

Stanisław Tarło

Jan z Wiślicy

Klemens Janicki - „Księga żalów”

Andrzej Krzycki -

  1. emblemat i kto tworzył takie cuda - Zbigniew Morsztyn

  2. czego dot. emblematy Naruszewicza - pisał je na cześć Sarbiewskiego, ale był to już schyłek tego rodzaju pismiennictwa

  3. potem 3 utwory oswieceniowe o sztuce poetyckiej

Opaliński - Poeta nowy, Dmochowski - Sztuka rymotwórcza,

  1. tworczosc trembeckiego

Wokół Trembeckiego narosła legenda pojedynkującego się libertyna, który nigdy nie chodził do kościoła. Wyjeżdżał dwukrotnie na kilka lat do Francji, skąd sprowadził około 2500 książek. Debiutował w wieku dojrzały, publikował głównie na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”. Nie interesowała go poważna dydaktyka, chociaż pojawiały się u niego tony patriotyczne, o wiele lepiej czuł się w epikurejskiej poezji dworskiej. Uważał, że Polska powinna związać się sojuszem z Rosją, winą za drugi rozbiór obarczał pakt z Prusami. Zafascynowany był biologiczna stroną miłości Prostota jego wierszy, kult sił natury i wrażliwość malarska sprawiły, że bardzo wysoko oceniał jego poezję Mickiewicz, który kilka cytatów z Sofijówki wprowadził niemal bez zmian do Pana Tadeusza.

Twórczość Trembeckiego można podzielić na trzy grupy 1) najczęściej pisane na zamówienie okolicznościowe ody nasycone panegiryzmem, okazjonalnie promujące polityczny program Stanisława Augusta 2) libertyńskie utwory o tematyce epikurejskiej (wolteriański racjonalizm pogardzający zabobonami i ciemnotą oraz fascynacja cielesnością) 3) rokokowe salonowe komplementy. Przykłady tych utworów (podział zaproponowany przez Klimowicza, nie jest moim zdaniem bardzo dokładny, wiele tekstów stoi na pograniczu).

Sofijówka (właściwie Sofijówka, w sposobie topograficznym opisana wierszem przez Jana Nepomucena Czyżewicza). Poemat po raz pierwszy został ogłoszony przez Kossakowskiego w „Dzienniku Wileńskim” w maju 1806 roku. W tymże roku wyszło w Wilnie także wydanie książkowe utworu. Narratorem poematu jest zwykły spacerowicz, najprawdopodobniej ogrodnik Sofijówki (Jan Nepomucen Czyżewicz). Kategoria narratora jest w dziele dwuznaczna - przedstawia się on bowiem jako „prostaczek” - ktoś, kto nie jest w stanie zrozumieć podsłuchanej rozmowy filozofów - jednak niejednokrotnie daje odbiorcy pokaz swej wiedzy i umiejętności odczytywania znaków kultury z otaczających go w ogrodzie elementów. Trembecki nawiązywał w swym dziele do nurtu poezji opisowej ("Sofijówkę" opatrzył podtytułem "w sposobie topograficznym opisana") jednakże samego opisu jest w utworze niewiele, najczęściej jest on pretekstem do snucia rozważań na różne tematy, co jest zgodne z tradycją interpretacji ogrodu jako „systemu znaków kulturowych” - Trembecki interpretuje przyrodę jako coś nasyconego kulturą i zakotwiczonego w cywilizacji i historii.

W "Sofijówce" jest pełno odwołań do kultury starożytnej Grecji (greckie motywy w poemacie mają związek z pochodzeniem Zofii, która była Greczynką). Każde odwiedzone miejsce i każdy spostrzeżony przez narratora przedmiot w ogrodzie związane są w pewien sposób z elementami należącymi do kręgu kultury Morza Śródziemnego.

Debiutował na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Jednak literatem był z przymusu i niechętnie (np. najsłynniejszy swój poemat napisał w zamian za możliwość rezydowania w Tulczynie).

Drażniła go własna twórczość, często podpisywał się cudzymi nazwiskami lub wręcz pisał dzieła anonimowe, przez co trudno ustalić jego teksty.

W swej twórczości literackiej przesiąknięty był wpływami literatury i kultury francuskiego klasycyzmu. Tworzył wiersze polityczne, bajki, poematy (najbardziej znany to Sofiówka z 1806). Autor znanego tłumaczenia komedii Syn marnotrawny Woltera (ostatnio wydane drukiem w 2002).

  1. potem o psalmy przekrojowo

od psalterza florianskiego i ksiezniczki jadwigi slaskiej po Sarbiewskiego

  1. psalmodia polska Kochowskiego -

Ostatnim i najwybitniejszym dziełem Kochowskiego była Psalmodia polska (pełen tytuł: Psalmodia polska|Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego Dawcy, Panu i Bogu albo Psalmodia polska za dobrodziejstwa Boskie dziękująca (1695). Jest to zbiór psalmów, tekst modlitewny i swoisty testament duchowy, ujęty w formie parafrazy Księgi psalmów. Wyróżnia się ona z jednej strony stylizacją biblijną, a z drugiej - zmianą punktu widzenia z Izraelity na Polaka, z żyda na chrześcijanina, z człowieka starożytnego na nowożytnego. Składa się ona z przemieszanych z sobą 14 psalmów prywatnych i 22 publicznych. Ich naczelnymi ideami są: pokuta i miłosierdzie Boga, powstrzymanie namiętności i ufność w opatrzność (złota mierność), szczególna rola Polski w świecie (nowy naród wybrany, przedmurze chrześcijaństwa, Sobieski - obrońca wiary) oraz wyższość ustroju Rzeczypospolitej (złota wolność). Psalmodia - pisana rytmiczną prozą poetycką - uważana jest przez badaczy za arcydzieło polskiego baroku i znakomitą syntezę ówczesnej kultury.

  1. a na koniec fraszki Kochanowskiego -

  2. ostatnie zagadnienie to powieść w Oświeceniu - Mikołaj, Malwina, Rękopis, ale też zagadneła o Pana Podstolego i Podolanke.

  3. Rej - Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania, a w kontekście legendy o gęsiach, które obroniły Rzym) lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu. Dzisiaj docenia się tworzących wcześniej po polsku autorów średniowiecza (Władysław z Gielniowa) i renesansu (Biernat z Lublina), jednak Rej jako pierwszy ujawnił tak wyraźną samoświadomość jako pisarz.

Twórczość Reja powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem "człowiek naturalny" powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinna cechować "cnota" (prawość), sumienie, "cześć" (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jaku dar łaski. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym, zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina, kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem

 Osobny artykuł: Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem.

Jest to utwór o współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Ujawnia konflikt między trzema stanami: szlachtą (przedstawicielem jest Pan), duchowieństwem (przedstawicielem jest Pleban) i chłopstwem (przedstawicielem jest Wójt). Całość poprzedza wiersz "Ku dobrym towarzyszom". W "Krótkiej rozprawie..." po raz pierwszy na karty literatury wprowadzono mowę potoczną.

Kupiec

Rej pisał również utwory dramatyczne: Kupiec. Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego (1543, wyd. 1549) inspirowany był łacińskim dramatem Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd) z 1540, napisanym przez protestanckiego pisarza Thomasa Naogeorgusa Mercatora. Jest to moralitet, podkreślający, że (zgodnie z doktryną luteranizmu) tylko wiara i łaska wystarczą do zbawienia. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.

Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego

Ten poemat z 1558 (wyraz "wizerunk" w obrębie tytułu to XVI-wieczna forma rzeczownika "wizerunek") należy do najwybitniejszych dzieł Reja. Andrzej Trzecieski porównał go do Boskiej Komedii Dantego. Jest on tak samo obszernym traktatem etycznym o życiu godziwym. Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae z 1531 (Zodiak Życia) włoskiego humanisty i wolnomyśliciela (bliskiego ideom platonizmu) - Palingeniusa. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i "poczciwej" wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, zbytkiem. W rozmowach z mędrcami greckimi - spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa - kształtuje się "wolny i niezależny" Rejowski "człowiek idealny" ("zwolna myśl - rozkosz"), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Dla Reja platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem "złotej mierności", zapowiadając jego ostatnie utwory.

wierzyniec

 Osobny artykuł: Źwierzyniec.

Obszerny zbiór epigramatów z 1562, nacechowany moralizmem. Tekst zdobiły dobrane ryciny. Zawiera opisy wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt II August, Bona Sforza i in.), które uosabiają odrębne modele zachowań - zacnego władcy, dobrego sługi i zbożnego prostaczka. Są tam także postacie wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, jak również bajki zwierzęce. Ostatnią część tomu stanowią Figliki, czyli anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i komizmu, czasem rubasznego i nieprzyzwoitego. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.

Zwierciadło

Ostatnie dzieło Reja z 1568 jest traktatem podsumowującym poglądy pisarza na człowieka i świat, rozwijając popularną w czasach odrodzenia formułę gatunkową zwierciadła (łac. speculum), czyli wizerunku jako ideału moralnej doskonałości człowieka. Utwór inspiruje się teologią kalwińską: świat stanowi w pewnym stopniu odbicie "boskiego ładu", a człowiek powinien żyć w zgodzie z tym boskim wzorem. Źwierciadło składa się z kilku niezależnych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Przedstawia on całościową koncepcję idealnego życia człowieka. Opisany tu "człowiek poczciwy" to przeciętny szlachcic, ziemianin, postać znana ówczesnym czytelnikom. Żywot... jest także polemiką z Dworzaninem polskim Łukasza Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie jako zgodne z osobowością dziecka, zapewniające wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Rej uważał, że należy zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg (choć wiele "rozkoszy dają"), także z codziennego doświadczenia oraz wnikliwej obserwacji życia. Odzwierciedla to poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest "cnota - wielka królowa", a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie, gospodarując na wsi. Rej głosi pochwałę "rozkoszy wiejskich", opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania, np. "Przysmaki domowe nie kosztowne".

Starość powinna być pogodna: cechować ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga (jako niezmiennej wartości w życiu). W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy - dowcipne rozprawy z aforyzmami) i Żegnanie z światem.

  1. Drużbacka - polska poetka epoki późnego baroku, zwana przez współczesnych "słowiańską Safoną" i "Muzą sarmacką"

Utwory Elżbiety Drużbackiej docierały początkowo do czytelników jedynie w odpisach. W 1752 roku bracia Załuscy: biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław, twórcy biblioteki Załuskich wydali tom pod tytułem Zbiór rymów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych..., zawierający trzy poematy (w tym najbardziej do dziś znane Opisanie czterech części roku, pierwszy polski poemat opisowy), powieść fantastyczną Fabuła o książęciu Adolfie oraz drobne wiersze i powiastki alegoryczne. Było to jedyne wydanie dzieł Elżbiety Drużbackiej, które ukazało się za jej życia. W 1769 roku wydano jeszcze Historię chrześcijańską księżnej Elefantyny Eufraty oraz pojedyncze utwory w zbiorach poezji i czasopismach. Rękopisy poetki, przechowywane w Bibliotece Krasińskich uległy zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego.

Twórczość Elżbiety Drużbackiej była wysoko ceniona przez Ignacego Krasickiego i Hugona Kołłątaja[1]. Charakteryzowała ją niezwykła w czasach saskich naturalność, prostota stylu i czystość języka wolnego od makaronizmów.

Snopek na polu życia ludzkiego związany

Trzy monarchinie

Punkta dla poprawienia zepsutych obyczajów polskich

Pochwała lasów

  1. księdza Bakę - polski poeta późnego baroku, jezuita, misjonarz, kaznodzieja, panegirysta i hagiograf.

Pisał po polsku i łacinie. W skład dorobku pisarskiego ks. Baki wchodzi łaciński panegiryk prozą, w którym autor dziękuje rodzinie Platerów za wsparcie jego działalności misjonarskiej. Jego kolejnymi utworami były Wielki obrońca upadłej grzeszników przed Bogiem sprawy św. Jan Francziszek Regis... i Nabożeństwo codzienne chrześcijańskie (wyd. 2, Wilno 1808; daty pierwodruku nie znamy). Szczególne znaczenie mają jego tomy religijne: Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej (i osobno wznowiona część druga tego zbioru - Uwagi śmierci niechybnej (z tegoż 1766 roku). Jest to skrajne spełnienie barokowej estetyki, dziś już powszechnie uznane za arcydzieło. Dzieje recepcji Uwag były dramatyczne. Dawniej uznawano je za przykład skrajnie złego smaku poetyckiego czy wprost grafomanii (cytowano chętnie w związku z tym wiersz Młodym uwaga). Dzisiaj historia literatury znajduje w twórczości Baki elementy poezji metafizycznej. Podkreśla się też mistrzostwo Uwag jako wizjonerskiej groteski. Uwagi to poezja skrajna, stosująca wobec odbiorcy technikę wstrząsu i porażająca wizją świata ogarniętego przez destrukcyjną władzę śmierci. Drugi jednak temat tomu to Bóg ujawniający się poprzez naturę, także Miłosierdzie Boże, które daje nadzieję.

  1. poetyki oświeceniowe, tj. Dmochowski - Sztuka rymotwórcza,Opaliński - Poeta nowy

  2. Karpiński - polski poeta epoki oświecenia, pamiętnikarz, dramatopisarz, tłumacz, publicysta, moralista, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego.

Karpiński był zafascynowany kulturą ludu. Tłumacząc psalmy, przywiązywał dużą wagę do jasnego i czytelnego języka. Krytykował przekłady Kochanowskiego za rozwlekłość, niezgodność z oryginałem i zbyt częste nawiązywanie do mitologii.

Był twórcą nurtu sentymentalnego w liryce polskiej. Tworzył: