Przemiany społeczno - gospodarcze na ziemiach polskich w latach 1831 - 1848
Po upadku powstania listopadowego car przystąpił do polityki represji : książę Iwan Paskiewicz został mianowany księciem warszawskim i przyznano mu stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego; Królestwo obciążono kontrybucją na utrzymanie 100 tys. armii rosyjskiej; przywódców powstania skazano zaocznie na śmierć oraz konfiskatę majątków. Z tym, że tych których ujęto również skazano na śmierć, ale później ułaskawiono zamieniając karę na ciężkie roboty na Syberii; zamknięto Uniwersytet i Politechnikę w W-wie; zbudowano Cytadelę ( potężna twierdza górująca nad miastem ) - w X pawilonie urządzono więzienie polityczne.
Car Mikołaj, aby przed opinią europejską zamaskować represyjną formę rządów zniósł konstytucję z 1815 roku. W jej miejsce ogłoszony został Statut Organiczny Królestwa Polskiego, który przewidywał zniesienie sejmu i wojska polskiego, zniesienie odrębnej koronacji cara na króla polskiego, przyłączenie Królestwa do cesarstwa z utrzymaniem jednak Rady Stanu i Rady Administracyjnej podporządkowanej namiestnikowi Paskiewiczowi. Statut gwarantował odrębność ustawodastwa cywilnego i karnego, używalnośc języka polskiego jako urzędowego, wolność wyznania, samorząd terytorialny. Statut Organiczny nie wszedł jednak w życie.
Królestwo otrzymało organizację rosyjską, język rosyjski stał się drugim oficjalnym językiem urzędowym, województwa zmieniono na grubernie, zaś w roku 1841 zniesiono Radę Stanu. Jej kompetencje przejęły administracje w Petersburgu.
W ramach represji ustanowiono barierę celną na granicy z Rosją. Chodziło o to, aby podkopać rozwój polskiego gospodarstwa : na wyroby przemysłowe sprowadzane z Królestwa Polskiego wprowadzono 16% taryfę celną, zaś na wyroby sprowadzane z Rosji do Królestwa Polskiego 3%. Wobec takiej polityki gospodarczej część przemysłowców przeniosła się poza granice Królestwa do okręgu białostockiego ( przemysł włókienniczy ). Jednocześnie tańsze zboże rosyjskie zaczęło stanowić poważną konkurencję dla gospodarki rolnej. Wobec czego właściciele majątków ziemskich zaczęli przechodzić na hodowlę, rugując chłopów z dotychczas użytkowanej ziemi. Dopiero administracja carska powstrzymała te praktyki zakazując rugów w stosunku do chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Był w tym również ukryty podtekst polityczny : chłopi zaczęli postrzegać w carskiej administracji siłę chroniącą ich przed dziedzicami.
Polityka gospodarcza Rosji w stosunku do Królestwa nie była zbyt konsekwentna : z przyczyn gospodarczych wprowadzono barierę celną na wyroby z Królestwa, jako formę represji, jednak na początku lat 40-tych ją zniesiono w ramach politycznego przyłączania Królestwa do imperium rosyjskiego.
W Królestwie Polskim w tym czasie miały już miejsce poważne zmiany gospodarcze i społeczne : w latach 1845-1848 zbudowano kolej warszawsko-wiedeńską; po zniesieniu barier celnych zaczął rozwijać się przemysł jako zaspokojenie popytu na rynkach rosyjskim i dalekowschodnim; niemal połowa chłopskich gospodarstw zamiast pańszczyzny płaciła czynsz; ośrodkiem prowadzącym politykę gospodarczą był Bank Polski w Warszawie będący w rękach Polaków; wzrosła liczba ludności w miastach, a jednocześnie pojawiła się bardzo nowoczesna struktura społeczna, a mianowicie obok istniejących wielkich grup ludności, takich jak : chłopi, szlachta, zróżnicowany stan mieszczański, pojawiła się burżuazja wielkoprzemysłowa ( grupa nieliczna, ale bogata ) oraz początki proletariatu wielkoprzemysłowego -- najemnych robotników fabrycznych. Politycznie jednak społeczeństwo w Królestwie Polskim nie miało żadnej możliwości reprezentacji czy artykulacji swoich interesów zbiorowych, bądź to społecznych, bądź narodowych. Życie polityczne mogło się rozwijać tylko poprzez działanie nielegalne.
RUSYFIKACJA - działalność władz carskich mająca na celu zrusyfikowanie ludności polskiej zamieszkującej tereny, które w następstwie rozbiorów Polski i traktatu wiedeńskiego znalazły się w granicach Rosji.
Łamanie praw Konstytucji Królestwa Polskiego oraz samowola wielkiego księcia Konstantego przyczyniły się do powstawania tajnych związków, a następnie do wybuchu powstania listopadowego (1830-1831). Po jego upadku nastąpiło gwałtowne zaostrzenie rusyfikacji: zniesiono konstytucję z 185 roku, zapewniającą Królestwu Polskiemu odrębność państwową, a wprowadzono Statut Organiczny Królestwa Polskiego, zlikwidowano sejm, odrębne wojsko polskie, wprowadzono rosyjskie instytucje państwowe i rosyjskie prawo, konfiskowano uczestnikom powstania majątki ziemskie. W 1833 roku wprowadzono stan wojenny. O wszystkim decydowali namiestnik I. Paskiewicz oraz carscy naczelnicy wojskowi. Zachowana Rada Stanu do 1841 roku składała się w większości z Rosjan. Stopniowo różne dziedziny życia (szkolnictwo, sądownictwo) podporządkowywano kierownictwu centralnemu w Petersburgu. Na Litwie, Białorusi, Ukrainie represje i polityka rosyjska były bardziej ostre. Skonfiskowano 3 tysiące majątków uczestników powstania, a 50 tysięcy rodzin drobnej szlachty polskiej przesiedlono w głąb Rosji. Zlikwidowano Uniwersytet Wileński. Liceum Krzemienieckie i inne polskie gimnazja.
Ponowne zaostrzenie rusyfikacji nastąpiło po upadku powstania styczniowego (1864). Naczelną władzę rosyjską w Królestwie Polskim sprawował Komitet Urządzający do Spraw Królestwa Polskiego; zlikwidowano odrębności administracyjne kraju, który podzielono na dziesięć guberni., Królestwo Polskie nazwano "Krajem Nadwiślańskim". Zrusyfikowano całkowicie administrację. Zlikwidowano Kościół unicki, zniesiony już wcześniej w samym cesarstwie rosyjskim, a unitów w barbarzyński sposób zmuszano do przejścia na prawosławie. Budżet Królestwa włączono do ogólnego budżetu cesarstwa rosyjskiego. W 1874 roku urząd namiestnika zastąpiono stanowiskiem generała-gubernatora, który był zarazem dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego obejmującego cały obszar Królestwa Polskiego.
Do I wojny światowej obowiązywały w Królestwie prawa wyjątkowe, na mocy których generał-gubernator mógł oddać pod sąd wojenny osoby cywilne lub zsyłać w głąb Rosji Polaków "politycznie podejrzanych" bez postępowania sądowego. Szkolnictwo stopniowo rusyfikowano. Jedyną polską uczelnię akademicką w Królestwie, Szkołę Główną Warszawską założoną w 1862 roku, przekształcono w 1869 roku w rosyjski Uniwersytet Cesarski. W szkołach średnich wprowadzono język rosyjski jako język wykładowy, zachowując nadobowiązkową naukę języka polskiego, ale w języku rosyjskim. Tylko religii uczono po polsku. Także w szkołach ludowych wprowadzono naukę w języku rosyjskim. Ostatecznie w szkołach zakazano nawet rozmów w języku polskim. Najzacieklejszą politykę antypolską prowadzili: Paskiewicz, I. Hurko i A. Apuchtin. Najsilniejsze tendencje rusyfikacujne wystąpiły na Litwie, Białorusi i Ukrainie, gdzie rusyfikacja była prowadzona nie tylko przeciw Polakom, lecz i przeciw innym narodom. Zwłaszcza na Litwie za rządów generała-gubernatora M. Murawjowa zwanego Wieszatielem zakazano Polakom nabywania majątków ziemskich (mogli je tylko dziedziczyć), całkowicie zrusyfikowano urzędy, szkoły i sądy, uniemożliwiając Polakom uzyskanie dostępu do wielu stanowisk. Wielu polskich powstańców skazano na śmierć, setki zesłano w głąb Rosji, majątki ich konfiskowano i oddawano oficerom i urzędnikom rosyjskim. Wsie oskarżone o udział w powstaniu palono wraz z całym dobytkiem. W miastach w wielu miejscach publicznych wprowadzono zakaz używania języka polskiego. Próbowano też zrusyfikować Kościół.
Pewne złagodzenie polityki antypolskiej nastąpiło w końcu XIX wieku. W czasie rewolucji 1905-1907 doszło do ustępstw ze strony caratu wobec Polaków; można było wówczas otwierać szkoły prywatne z polskim językiem wykładowym i zakładać polskie organizacje kulturalne. Po stłumieniu rewolucji nastąpiło ponowne zaostrzenie polityki antypolskiej. W 1912 roku ze wschodniej części guberni lubelskiej i siedleckiej, utworzono gubernię chełmską i wcielono ją do Rosji.