Farmakologia
układu endokrynnego

Agnieszka Mastalerz-Migas

PMWSZ w Opolu

Hormony podwzgórza

Hormony podwzgórza

• hormony regulujące czynność przedniego płata przysadki:

• somatoliberyna - hormon uwalniający hormon wzrostu GHRH

• stymuluje uwalnianie hormonu wzrostu

• Zastosowanie:

• różnicowanie pierwotnej niedoczynności przysadki, wynikającej z choroby przysadki, z niedoczynnością wtórną, która wynika z uszkodzenia na poziomie podwzgórza.

Hormony podwzgórza
hormony regulujące czynność przedniego płata przysadki:

• tyreoliberyna - hormon uwalniający tyreotropinę TRH

• pobudza wydzielanie tyreotropiny i prolaktyny z komórek przysadki

• Zastosowanie:

• diagnostyka chorób tarczycy

• diagnostyka akromegalii

• ocena czynności wydzielania prolaktyny przez przysadkę

• kortykoliberyna - hormon uwalniający kortykotropinę (CRH, CRF)

• nasila wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) przez przedni płat przysadki

• Zastosowanie:

• diagnostyka osi podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy.

• gonadoliberyna - hormon uwalniający gonadotropinę GnRH

• pobudza wydzielanie obu hormonów gonadotropowych przysadki u osób dojrzałych płciowo

• w większym stopniu wpływa na wydzielanie hormonu luteinizującego (LH) niż hormonu pobudzającego wzrost pęcherzyków jajnikowych (FSH).

• Zastosowanie:

• diagnostyka układu podwzgórze-przysadka-gonady

• leczenie wtórnego braku miesiączki

• leczenie niepłodności pochodzenia podwzgórzowego u kobiet

• leczenie niezstąpienia jąder do moszny u mężczyzn (wnętrostwo)

• opóźnione dojrzewanie płciowe

• endometrioza

• analogi gonadoliberyny

• Związki te podawane w sposób ciągły wiążą się z receptorami i początkowo zwiększają wydzielanie gonadotropin, po czym, blokując dłużej wiązanie naturalnej gonadoliberyny z receptorem, doprowadzają do zmniejszenia wydzielania gonadotropin.

• zastosowanie:

• leczenie nowotworów zależnych od hormonów płciowych, głównie raka gruczołu krokowego i raka sutka.

• Leki to np.:

• buserelina

• leuprorelina

• triptorelina

• somatostatyna - h. hamujący

• wytwarzana w podwzgórzu, a także w trzustce i przewodzie pokarmowym,

• hamuje syntezę i wydzielanie hormonu wzrostu oraz prolaktyny u ludzi zdrowych

• W warunkach fizjologicznych hamuje również wydzielanie insuliny i glukagonu

• W lecznictwie stosuje się analogi somatostatyny - oktreotyd i lanreotyd (dłużej i silniej działające).

• w leczeniu akromegalii,

• wyspiaków trzustki

• rakowiaka

• dopamina

Hormony przysadki mózgowej

Hormony przysadki mózgowej

Hormony przysadki mózgowej

Hormon wzrostu (somatotropina, GH)

• białko

• wydzielana przez komórki kwasochłonne przedniego płata przysadki

• wydzielanie następuje pulsacyjnie

• największe stężenie we krwi - w nocy

• działa za pośrednictwem somatomedyny C (IGF-1), wytwarzanej przez wiele tkanek, głównie przez wątrobę

Hormon wzrostu (somatotropina, GH)

Hormon wzrostu (somatotropina, GH)=HGH

• Wskazania:

• karłowatość wynikająca z niedoboru GH u dzieci

• zespół Turnera

• kiedyś otrzymywana ze zwłok, dziś metodą inżynierii genetycznej

Prolaktyna

• białko

• wydzielana przez komórki laktotropowe przedniego płata przysadki

• stężenie prolaktyny znacznie wzrasta w czasie ciąży i utrzymuje się na wysokim poziomie podczas laktacji

• pobudza wydzielanie mleka przez gruczoł sutkowy

• Wzrost stężenia we krwi, czyli hiperprolaktynemia, hamuje uwalnianie gonadotropin i doprowadza do zaniku miesiączki, mlekotoku, cykli bezowulacyjnych i niepłodności u kobiet, a u mężczyzn może być przyczyną impotencji i zaburzeń płodności.

Leczenie hiperprolaktynemii

• agoniści dopaminy - mechanizm działania: stymulacja receptorów dopaminergicznych D₂ w podwzgórzu i bezpośrednie hamowanie uwalniania prolaktyny z przysadki

• bromokryptyna - pochodna alkaloidu sporyszu

• działania niepożądane: nudności, hipotonia ortostatyczna, zawroty głowy, ból głowy, objawy naczynioruchowe, zaostrzanie istniejących objawów psychotycznych

• podawanie rozpocząć od małych dawek, stopniowo je zwiększając

• podawać w czasie posiłków

• kabergolina - skuteczniejsza i lepiej tolerowana

Tyreotropina (TSH)

• glikoproteina

• wydzielana przez komórki zasadochłonne przedniego płata przysadki

• stymuluje wzrost tarczycy i wydzielanie hormonów tarczycy

• Zastosowanie:

• diagnostyka zaburzeń tarczycy

Hormon adrenokortykotropowy (ACTH)

• peptyd

• syntetyzowana w komórkach zasadochłonnych przedniego płata przysadki

• Wydzielanie ACTH - pulsacyjne (najwięcej we wczesnych godzinach rannych), (-) sprzężenie zwrotne

• działanie ACTH:

• pobudzanie biosyntezy kortykosteroidów w korze nadnerczy

• działania pozanadnerczowe

• Zastosowanie:

• w diagnostyce osi podwgórze-przysadka-kora nadnerczy

• Syntetyczne preparaty muszą być podawane pozajelitowo, ponieważ po podaniu doustnym ACTH nie działa

Hormon dojrzewania pęcherzyków (FSH)

• glikoproteina

• Wydzielanie FSH - sterowane przez ujemne sprzężenie zwrotne

• Zjawisko hamowania wydzielania gonadotropin przez ciągłe podawanie estrogenów wykorzystano w antykoncepcji hormonalnej

• Wydzielanie FSH u mężczyzn jest stymulowane przez gonadoliberyne, a także przez aktywinę, wytwarzaną przez komórki śródmiąższowe jądra i komórki Sertoliego, natomiast hamowane jest przez inhibinę.

• FSH u obu płci pełni inną funkcję:

• u kobiet stymuluje wzrost i rozwój pęcherzyków Graafa w jajnikach

• u mężczyzn pobudza procesy powstawania plemników

Hormon luteinizujący (LH)

• glikoproteina

• Jego wydzielanie jest regulowane przez gonadoliberynę i małe dawki estrogenów (wpływ pobudzający) oraz progesteron i duże dawki estrogenów (wpływ hamujący)

• LH u obu płci pełni inne funkcje:

• u kobiet pobudza wydzielanie estradiolu, dojrzewanie i pękanie pęcherzyków Graafa, wytwarzanie ciałka żółtego i wydzielanie progesteronu przez ciałko żółte,

• u mężczyzn powoduje rozrost komórek śródmiąższowych jądra i wydzielanie testosteronu.

• Zastosowania lecznicze

• u kobiet w programach zapłodnienia pozaustrojowego

• u mężczyzn w leczeniu wnętrostwa

• u obu płci w leczeniu niedorozwoju płciowego (hipogonadyzmu hipogonadotropowego)

Hormon luteinizujący (LH)

• zastosowanie lecznicze - c.d.

• Mieszanina FSH i LH w stosunku 1:1 (gonadotropina menopauzalna), uzyskiwana z moczu kobiet po menopauzie, stosowana jest w indukowaniu owulacji u pacjentek z zaburzeniami czynności przysadki i z potencjalnie dobrą czynnością jajników.

• leczenie polega na farmakologicznym naśladowaniu czynności przysadki w pierwszej fazie cyklu miesiączkowego i naśladowaniu owulacyjnego wyrzutu LH poprzez jednorazowe podanie dużych dawek gonadotropiny kosmówkowej (hCG).

• terapia gonadotropiną menopauzalną zwiększa ryzyko poronienia i wystąpienia ciąży mnogiej, a także tzw. zespołu hiperstymulacji jajnika. Wystąpienie tego ostatniego powikłania może być groźne dla życia, dlatego też leczenie wymaga ścisłego monitorowania stężenia estrogenów we krwi.

Wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH)

• cyklopeptyd

• syntetyzowana w podwzgórzu, a następnie transportowana do tylnego płata przysadki, skąd jest uwalniana w formie aktywnej do krwi.

• Głównym czynnikiem pobudzającym wydzielanie ADH jest wzrost osmolarności osocza, rejestrowany przez osmoreceptory podwzgórza.

• Inne czynniki stymulujące:

• zmniejszenie objętości krwi

• spadek ciśnienia tętniczego krwi

• hipoksja

• hiperkapnia

• ból

• stres

Wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH)

• działanie:

• ADH zwiększa wchłanianie zwrotne wody i wzmaga wydalanie sodu w części dalszej kanalików nerkowych. Tym samym powoduje zmniejszenie diurezy i zagęszczenie moczu. Nerkowe działanie ADH odbywa się za pośrednictwem receptorów

Wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH)

• W lecznictwie stosuje się analog wazopresyny o przedłużonym działaniu (desmopresyna, DDAVP). Lek nie działa po podaniu doustnym, stosuje się go na błonę śluzową nosa. Wskazaniami do jego podawania są:

• moczówka prosta (choroba wynikająca z niedoboru ADH)

• moczenie nocne

• hemofilia i choroba von Willebranda

• DDAVP jest pozbawiona działania naczyniowego

• Przy przedawkowaniu mogą pojawić się objawy zatrucia wodnego tzn. ból głowy, wzrost wagi ciała, nudności, hiponatremia.

• Przeciwwskazaniem dla DDAVP jest padaczka.

Oksytocyna

• cyklopeptyd wytwarzany, podobnie jak wazopresyna, w podwzgórzu i magazynowany w tylnym płacie przysadki, skąd jest uwalniana do krwi.

• Mechanizm działania: pobudzanie syntezy prostaglandyn w mięśniu macicznym i w efekcie pobudzanie skurczów macicy. Ponadto kurczy ona komórki mioepitelialne sutka, doprowadzając do wypływu mleka z pęcherzyków.

• Intensywne wydzielanie oksytocyny następuje w czasie porodu.

Oksytocyna

• Wskazania:

• brak czynności mięśnia macicy po odejściu łożyska,

• wywołanie porodu,

• profilaktyka i leczenie zapaleń sutka.

• Przeciwwskazania

• przedwczesne odklejenie łożyska,

• niestosunek porodowy,

• poprzeczne i ukośne położenie płodu

• stan po cięciu cesarskim

Tarczyca

Hormony tarczycy

• tyroksyna

• okres półtrwania - ok. 5-7 dni

• jest głównym hormonem powstającym w tarczycy

• trójjodotyronina

• wydzielana w mniejszej ilości, ale bardziej aktywna

• krótszy okres półtrwania (ok. 1-3 dni)

• większość T3 powstaje w tkankach obwodowych z T4 w wyniku procesów dejodynacji katalizowanych przez odpowiednie enzymy - dejodynazy

• Proces produkcji kontrolowany jest przez TSH na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego

Hormony tarczycy

• Hormony tarczycy wiążą się silnie z białkami osocza

• Jedynie około 0,015% krążącej T4 i 0,33% krążącej T3 jest obecne w osoczu w postaci wolnej. Wolna frakcja hormonów tarczycy odpowiada za aktywność biologiczną.

• W ciąży, w ostrych chorobach wątroby i niedoczynności tarczycy stwierdza się zwiększone wiązanie hormonów tarczycy z białkami osocza

• Wiele leków współzawodniczy z T4 i T3 o białka wiążące:

• niektóre środki przeciwzapalne (diklofenak, salicylany),

• leki przeciwpadaczkowe - pochodne hydantoiny

Hormony tarczycy

• działanie biologiczne:

• poprzez łączenie się ze swoistymi receptorami rozmieszczonymi w jądrze komórkowym, błonie plazmatycznej i mitochondriach

• Hormony tarczycy kontrolują metaboliczną aktywność wszystkich tkanek przez regulowanie czynności genów odpowiedzialnych za procesy oddychania komórkowego.

Hormony tarczycy

• T3:

• przyswajanie tlenu

• produkcja ciepła

• tempo podstawowej przemiany materii

• synteza i degradacja białek

• synteza i utlenianie tłuszczów,

• synteza i degradacja cholesterolu,

• transport jonów w wątrobie i mięśniach,

• wykorzystanie witamin,

• regulacja funkcji innych gruczołów dokrewnych

• niezbędna do prawidłowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego i wzrostu u dzieci

Wskazania do stosowania T4 i T3

• Niedoczynność tarczycy

• substytucyjne podawanie T4

• Zasadą jest rozpoczynanie terapii małymi dawkami T4 (12,5-25 μg na dobę u ludzi starszych, 25-50 μg u młodszych),

• zastosowanie większych dawek początkowych może grozić

• objawami choroby niedokrwiennej serca

• zaburzeniami rytmu

• zgonem

• Dotyczy to zwłaszcza ludzi w wieku podeszłym z chorobowo zmienionym układem krążenia

Wskazania do stosowania T4 i T3

• Niedoczynność tarczycy - c.d.

• Właściwą dawkę substytucyjną ustala się na podstawie objawów klinicznych i stężenia TSH we krwi, zazwyczaj wynosi ona 50-150 μg na dobę

• W ciąży, zaburzeniach wchłaniania jelitowego, przy stosowaniu HTZ, leków przeciwpadaczkowych i doustnych preparatów żelaza dawkę T4 należy zwiększyć

• Jeśli niedoczynność nie ma charakteru przejściowego, leczenie T4 należy prowadzić przez cale życie chorego

Wskazania do stosowania T4 i T3

• Wole obojętne

• Stany po operacyjnym usunięciu tarczycy z powodu raka tarczycy

• (należy stosować wysokie dawki supresyjne hormonów hamujące wydzielanie TSH odpowiedzialnej za wzrost tkanki tarczycowej).

• Przełom hipometaboliczny

• (T4 lub T3 należy stosować dożylnie w wysokich dawkach wynoszących 50-400 μg na dobę (T4) lub 25-100 /µg na dobę (T3).

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

jest to grupa leków hamujących tworzenie hormonów tarczycy

• tioamidy

• pochodne imidazolu

• pochodne tiouracylu

• związki litu

• tiocyjanki i nadchlorany

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• tioamidy:

• pochodne imidazolu - stosowane najczęściej

• tiamazol

• pełne dawki lecznicze mają działanie immunosupresyjne - dodatkowa korzyść w leczeniu nadczynności tarczycy w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa

• słabo wiąże się z białkami osocza

• b. dobrze przenika przez barierę łożyskową

• karbimazol

• pochodne tiouracylu

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• pochodne tiouracylu

• metylotiouracyl

• benzylotiouracyl

• propylotiouracyl

• mechanizm działania podobny do tiamazolu (ale znacznie słabsza siła działania)

• Działanie pochodnych imidazolu i tiouracylu jest wzmacniane w przypadku niedoboru jodu, a osłabiane jego nadmiarem.

• Wskazanie - nadczynność tarczycy

• Stan ten może mieć różną etiologię, w praktyce najczęściej spowodowana chorobą Gravesa-Basedowa.

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• Zasadą leczenia jest podawanie leków w wyższej dawce początkowej: 30-40 mg na dobę dla tiamazolu i 400-600 mg na dobę dla propylotiouracylu. Po uzyskaniu pełnej eutyreozy stosuje się dawki podtrzymujące (2,5-15 mg tiamazolu i 50 mg propylotiouracylu na dobę).

• Leczenie należy prowadzić przez 18-24 m-ce

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• Poza chorobą Gravesa-Basedowa tiamazol i propylotiouracyl stosowane są:

• u chorych z nadczynnością tarczycy kierowanych do leczenia chirurgicznego lub leczenia jodem radioaktywnym

• w dużych dawkach w leczeniu przełomu tyreotoksycznego (hipermetabolicznego)

• Ciąża zwykle łagodzi objawy nadczynności tarczycy, dlatego też zaleca się podawanie ciężarnym dawek około 2 razy mniejszych

• Leki te przechodzą też do mleka karmiących.

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• Objawy niepożądane:

• u większości chorych pochodne imidazolu i tiouracylu nie wywołują objawów niepożądanych, czasami mogą wystąpić:

• wysypka i świąd skóry, nudności, bóle stawów,

• żółtaczka cholestatyczna (częściej po tiamazolu),

• zapalenie wątroby (częściej po propylotiouracylu)

• trombocytopenia

• Najpoważniejszym objawem ubocznym, głównie w czasie leczenia tiamazolem jest granulocytopenia, a nawet groźna dla życia agranulocytoza (0,1-0,2% leczonych).

• dlatego w każdym przypadku leczenia tymi lekami należy rutynowo kontrolować liczbę krwinek białych we krwi

• DZIAŁANIE WOLOTWÓRCZE

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• tiocyjanki i nadchlorany

• Nadchloran potasu blokuje wychwyt jodu przez tarczycę; stosowany rzadko

• leki β-adrenolityczne (bez ISA) - w leczeniu nadczynności tarczycy i przełomu tarczycowego. Hamują obwodową konwersję T4 do T3 i zmniejszają objawy nadczynności tarczycy, takie jak: tachykardia, uczucie wewnętrznego drżenia, wzmożona potliwość, pobudzenie nerwowe.

• propranolol

Leki przeciwtarczycowe (tyreostatyki)

• związki litu

• hamują uwalnianie hormonów z tarczycy. Działają słabiej niż tiamazol i propylotiouracyl i znalazły zastosowanie jedynie w sytuacjach, kiedy inne leki przeciwtarczycowe są przeciwwskazane.

Związki jodu

• Jod jest niezbędny do syntezy hormonów tarczycy, dlatego też dostarczenie odpowiedniej ilości jodu ma podstawowe znaczenie dla prawidłowej czynności tarczycy.

• Dzienne zapotrzebowanie na jod wynosi
  150-300 μg

• W profilaktyce jodowej stosuje się głównie jodek potasu.

• Wskazaniem do jego podawania jest wole obojętne z niedoboru jodu, także u dzieci i młodzieży

• W lecznictwie stosuje się jod nieorganiczny (zwykle jako płyn Lugola = 1% roztwór jodu w 2% wodnym roztworze jodku potasu), który wpływa na uwalnianie hormonów z tyreoglobuliny, a także jod organiczny, który hamuje konwersję T4 do T3

Związki jodu

• Wskazania do terapii jodem

• przygotowanie do operacji na tarczycy

• przełom tyreotoksyczny

• Dawki jodu podawanego w celu zablokowania czynności tarczycy przed zabiegiem operacyjnym są znacznie większe od dawek stosowanych w wyrównywaniu jego niedoboru.

• Przeciwwskazaniem do leczenia jodem jest nadczynność tarczycy.

Związki jodu

• W leczeniu:

• nadczynności tarczycy w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa

• wola guzowatego toksycznego

• w raku tarczycy

stosowany jest jod radioaktywny ¹³¹I

• Leczenie jodem radioaktywnym jest tanim i skutecznym sposobem leczenia nadczynności tarczycy.

• Bezwzględnym przeciwwskazaniem do jego podawania jest ciąża.

• Po leczeniu jodem promieniotwórczym u większości pacjentów rozwija się niedoczynność tarczycy wymagająca substytucyjnego podawania hormonów tarczycy.

Hormony kory nadnerczy

Hormony kory nadnerczy

• Kora nadnerczy wytwarza:

• mineralokortykosteroidy

• glikokortykosteroidy

• androgeny

• Wszystkie z nich mają budowę steroidową.

• Regulacja wydzielania tych hormonów jest związana z funkcjonowaniem osi podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy (ujemne sprzężenie zwrotne)

Mineralokortykosteroidy

• aldosteron

• najsilniejszy hormon działającym na gospodarkę wodno-elektrolitową; regulacja wydzielania odbywa się za pośrednictwem układu renina-angiotensyna-aldosteron

• Pierwotne czynniki stymulujące produkcję:

• zmniejszenie objętości krwi i ciśnienia tętniczego krwi,

• spadek stężenia Na+ we krwi,

• pobudzenie układu adrenergicznego.

• Podstawowe działanie:

• zatrzymywanie Na+ i związanej z nim wody

• Punkt uchwytu:

• kanaliki dalsze nefronów, (pobudza wchłanianie zwrotne Na+ i wydzielanie do światła kanalików K+). Aldosteron zmniejsza też wydalanie H+ z moczem.

• dezoksykortykosteron

Aldosteron

• Ze względu na krótki czas działania i wysoki koszt aldosteron nie jest stosowany w lecznictwie.

• Stosowane są leki antagonizujące jego działanie, np. spironolakton.

• Blokuje on receptory dla aldosteronu w nerkach i jest stosowany w leczeniu pierwotnego i wtórnego hiperaldosteronizmu, a także jako lek moczopędny zapobiegający hipokaliemii i lek wpływający na metabolizm wątrobowy hormonów płciowych w leczeniu hirsutyzmu (nieprawidłowego owłosienia) u kobiet.

• Długotrwałe podawanie dużych dawek spironolaktonu może powodować hiperkaliemię, kwasicę metaboliczną i ginekomastię.

Dezoksykortykosteron

• jest hormonem pośrednim w syntezie aldosteronu (1/30 aktywności aldosteronu)

• Stosowany jest w leczeniu niedoczynności kory nadnerczy pochodzenia nadnerczowego
  (choroba Addisona) lub przysadkowego

Glikokortykosteroidy

• Syntetyzowane w warstwie pasmowatej kory nadnerczy z cholesterolu

• Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest kortyzol (hydrokortyzon)

• Hormonem o mniejszym znaczeniu jest kortyzon, który działa dopiero po przekształceniu w wątrobie do hydrokortyzonu.

• Obok naturalnych, istnieje szereg syntetycznych glikokortykosteroidów, które są szeroko stosowane w lecznictwie

Glikokortykosteroidy

• Wspólną cechą glikokortykosteroidów jest zdolność do wiązania z receptorem glikokortykosteroidowym, który występuje w cytoplazmie komórki. Hormon łączy się z receptorem i powstały w ten sposób kompleks hormon-receptor wnika do jądra komórkowego, gdzie zmienia ekspresję genów wrażliwych na glikokortykosteroidy. Powoduje to zmiany w stężeniu i rodzaju syntetyzowanych białek, które odpowiedzialne są ze określone efekty komórkowe.

Glikokortykosteroidy

• Glikokortykosteroidy są „hormonami stresu". Dlatego też czynniki stresowe, takie jak ostre choroby, gorączka, zabiegi chirurgiczne, ból, lęk lub hipoglikemia pobudzają sekrecję kortyzolu.

• W takich stanach, dobowa produkcja kortyzolu, wynosząca 10-30 mg, może zwiększać się nawet 10-krotnie.

Kortyzol

• Głównym mechanizmem regulującym sekrecję kortyzolu jest stymulacja kory nadnerczy przez ACTH.

• Sekrecja kortyzolu charakteryzuje się specyficznym rytmem dobowym, w którym maksimum wydzielania przypada na godziny ranne, a minimum około północy.

• Ponad 80% kortyzolu wiąże się z globuliną osocza krwi (transkortyną).

• Pula związanego z białkiem kortyzolu zwiększa się w ciąży i przy stosowaniu środków antykoncepcyjnych, natomiast zmniejsza się w ciężkich chorobach wątroby i zespole nerczycowym.

Kortyzol

• Kortyzol jest podstawowym hormonem utrzymującym homeostazę organizmu.

• Działania metaboliczne kortyzolu różnią się w zależności od tkanki docelowej

• w mięśniach poprzecznie prążkowanych, tkance tłuszczowej i limfatycznej kortyzol działa katabolicznie

• w wątrobie nasila syntezę białek, glukozy i glikogenu

Kortyzol

• W zakresie gospodarki:

• białkowej - stymuluje rozpad białek w tkankach obwodowych, mięśniach, tkance tłuszczowej i limfatycznej

• węglowodanowej - hamuje wykorzystanie glukozy w tkankach i nasila glukoneogenezę, czyli tworzenie glukozy z substratów niewęglowodanowych, np. białek, a więc działa antagonistycznie do insuliny (hormon diabetogenny)

• tłuszczowej - pobudza lipolizę, której produkty służą do produkcji glukozy

Kortyzol

• Działania narządowe:

• Pobudza apetyt, dlatego też w zespole Cushinga, w którym występuje nadmiar kortyzolu, dochodzi do otyłości.

• reguluje ekspresję receptorów adrenergicznych w układzie krążenia

• ma działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne

• Zależy ono od hamowania syntezy mediatorów reakcji zapalnej (histaminy, bradykininy, serotoniny), cytokin i enzymów destrukcyjnych (kolagenazy, elastazy),

• hamowania syntezy leukotrienów i prostaglandyn,

• zmniejszaniu liczby i migracji do ogniska zapalnego limfocytów, monocytów i eozynofilów.

Kortyzol

• W większych dawkach ma działanie immunosupresyjne polegające na zmniejszaniu liczby limfocytów, produkcji przeciwciał, hamowaniu uwalniania interleukin, czynnika martwicy guza (TNF-α) i interferonu γ. W efekcie upośledza odporność, zarówno komórkową, jak i humoralną, czyniąc pacjentów podatnymi na infekcje.

Glikokortykosteroidy

• Kortyzol i kortyzon wiążą się również z receptorem mineralosteroidowym i wykazują działanie takie jak aldosteron, chociaż znacznie słabsze.

• Retencja wody i jonów Na+ w wyniku nadmiaru glikokortykosteroidów może powodować wzrost ciśnienia krwi.

Wskazania

• SUBSTYTUCJA - niedoczynność kory nadnerczy - wskazanie bezwzględne

• Preparatem z wyboru jest hydrokortyzon podawany doustnie.

• Stosowany w dawce 10-30 mg na dobę, naśladującej fizjologiczne wydzielanie, nie powoduje żadnych objawów ubocznych.

• W sytuacjach związanych ze stresem konieczne jest zwiększenie dawki, nawet do 300 mg na dobę i/lub podawanie drogą pozajelitową.

Wskazania

• LECZENIE OBJAWOWE

• ostre

• przewlekłe

• Preparaty glikokortykosteroidów mogą być podawane drogą doustną, dożylną, domięśniową, dostawową, doodbytniczą, wziewną i miejscowo.

• Do wstrzyknięć dożylnych stosuje się łatwo rozpuszczalne sole, które można także podawać domięśniowo. Podanie domięśniowe wydłuża ich czas działania.

• Przewlekła terapia glikokortykosteroidami może powodować liczne objawy niepożądane, wynikające z ich działań metabolicznych albo z hamującego wpływu na układ podwzgórze-przysadka.

Wskazania ostre

• Ostra niewydolność kory nadnerczy

• Wstrząs anafilaktyczny

• Wstrząs septyczny

• Obrzęk głośni

• Obrzęk mózgu

• Przełom tarczycowy (hipermetaboliczny)

• Stan astmatyczny

• Śpiączka hipoglikemiczna

• Aspiracyjne zapalenie płuc

• Neurologiczne powikłania w przebiegu chorób zakaźnych

• Agranulocytoza

Wskazania przewlekłe

• Choroby krwi (np. niedokrwistość aplastyczna, niedokrwistość hemolityczna)

• Choroby układu chłonnego (np. ziarnica złośliwa, chłoniaki)

• Choroby autoimmunologiczne (np. rzs, toczeń trzewny, wytrzeszcz naciekowy)

• Choroby alergiczne (np. dychawica oskrzelowa, katar sienny)

• Choroby układu krążenia (np. choroba reumatyczna, zapalenie osierdzia)

Wskazania przewlekłe

• Choroby układu pokarmowego i wątroby (np. przewlekłe aktywne zapalenie wątroby)

• Choroby układu oddechowego (np. śródmiąższowe zapalenia płuc, sarkoidoza)

• Choroby układu endokrynnego (np. stany hipoglikemiczne, zapalenia tarczycy)

• Choroby układu nerwowego (np. zapalenia opon mózgowych, stwardnienie rozsiane)

• Choroby skóry (np. pęcherzyca, łuszczyca)

Działania niepożądane

• osteoporoza

• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy

• częste infekcje o cięższym przebiegu i zmienionym, „zamaskowanym" obrazie klinicznym

• upośledzenie tolerancji glukozy lub cukrzyca

• otyłość

• zaburzenia psychiczne

• hipokaliemia

• aseptyczna martwica głowy kości udowej

• zaćma i jaskra

• hirsutyzm

• zaburzenia miesiączkowania

• wybroczyny

• zaniki mięśni

• nadciśnienie tętnicze

Działania niepożądane - c.d.

• u pacjentów leczonych długotrwale obowiązuje stosowanie diety bogatobiałkowej i uzupełnianie niedoborów potasu i wapnia.

• Konieczne są rutynowe badania kontrolne obejmujące

• ważenie chorego,

• pomiar ciśnienia tętniczego krwi,

• morfologię krwi,

• oznaczanie stężeń elektrolitów i glukozy we krwi i w moczu,

• badanie kału na krew utajoną,

• gastrofiberoskopia,

• badanie radiologiczne klatki piersiowej,

• densytometria

• badanie okulistyczne.

Działania niepożądane - c.d.

• Długotrwałe miejscowe podawanie glikokortykosteroidów może powodować pojawianie się rozstępów i zmian zanikowych skóry, a przy stosowaniu na jej rozległe powierzchnie nawet objawy ogólne.

• W związku z licznymi objawami niepożądanymi, glikokortykosteroidy mogą być stosowane przewlekle ze szczególną ostrożnością po dokładnym rozważeniu wszystkich „za i przeciw".

Przeciwwskazania i stany wymagające szczególnej ostrożności

• ogólne zakażenia grzybicze,

• ostre choroby psychiczne,

• opryszczka rogówki i powiek,

• półpasiec (postać oczna),

• czynna choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy,

• cukrzyca,

• nadciśnienie tętnicze o ciężkim przebiegu,

• osteoporoza,

• niewydolność nerek,

• hipokaliemia,

• czynne zakażenia, zwłaszcza u osób z obniżoną odpornością,

• padaczka

Glikokortykosterydy - podział

• Glikokortykosteroidy silnie hamują zwrotnie czynność podwzgórza i przysadki mózgowej. Biorąc pod uwagę czas hamowania zwrotnego czynności podwzgórza i przysadki w zakresie wydzielania ACTH, glikokortykosteroidy podzielono na:

• krótko działające (hydrokortyzon, kortyzon, prednizon, prednizolon, metyloprednizolon),

• o pośrednim czasie działania (triamcynolon),

• długo działające (deksametazon, betametazon).

• Siła działania przeciwzapalnego i działania mineralosteroidowego wymienionych glikokortykosteroidów jest różna, dlatego bardzo istotny jest dobór odpowiedniego preparatu.

Glikokortykosterydy - podział

• Najsilniejsze działanie wywierają deksametazon (DEXAVEN) i betametazon (DIPROPHOS). Należy unikać ich długotrwałego podawania.

• Hydrokortyzon i kortyzon stosowane są w leczeniu substytucyjnym niedoczynności kory nadnerczy. Hemibursztynian hydrokortyzonu stosuje się powszechnie dożylnie lub rzadziej domięśniowo ze wskazań nagłych. (LOCOID - ZEWN.)

• Prednizon (ENCORTON) i prednizolon (ENCORTOLON, FENICORT, MECORTOLON, ALPICORT) należą do syntetycznych analogów hydrokortyzonu łatwo wchłaniających się w przewodzie pokarmowym i stosowanych doustnie (NIE TYLKO). Mają krótki czas działania depresyjnego na układ podwgórze-przysadka i bardzo słabe działanie mineralosteroidowe. Prednizolon stosowany jest u pacjentów z uszkodzonym miąższem wątroby.

Glikokortykosterydy - podział

• Triamcynolon (POLCORTOLON) nie pobudza apetytu, stąd też nie wywołuje otyłości, ale ze względu na swój kataboliczny wpływ na białka powoduje zaniki mięśniowe.

• Deflazakort stosunkowo krótko hamuje czynność podwzgórza i przysadki, ma słabszy niż inne glikokortykosteroidy wpływ na gospodarkę węglowodanową i wapniową i w mniejszym stopniu niż inne glikokortykosteroidy wpływa na powstawanie osteoporozy.

• Fludrokortyzon (CORTINEFF) wykazuje silne, podobne do aldosteronu, działanie na gospodarkę mineralną. Podaje się go doustnie w niedoczynności kory nadnerczy i hipotensji ortostatycznej. Przedawkowanie fludrokortyzonu powoduje obrzęki, hipernatremię i nadciśnienie tętnicze.

Glikokortykosterydy - podział

• FLUMETAZON (LORINDEN A, C, N, T)

• KLOBETAZOL (CLOBEDERM)

• FLUTIKAZON (CUTIVATE, FLIXONASE)

• BUDESONID (PULMICORT, RHINOCORT, TAFEN)

---