1. Opis przypadku klinicznego przedstawiony przez Kraepelina (1905r)

Pacjent (18 lat) nie chce wejść na salę wykładową (chodzi na rozkraczonych nogach, zewnętrznych krawędziach stóp); nie zwraca uwagi na otoczenie (zamknięte oczy), wygłasza oderwane komunikaty nie mające związku z pytaniami, nie powiązane (odśpiewuje hymn, na pytanie o nazwisko - „Jak się nazywasz? Co zamyka? Zamyka oczy. Co słyszy? Nie rozumie, nic nie rozumie /.../ Co mu jest? Uważaj, a on nie uważa. Powtarzam więc, co to ma znaczyć? Dlaczego mi nie odpowiadasz? Znów jesteś bezczelny! /.../ Ja ci pokażę! Nie kurwisz się dla mnie. Nie bądź taki cwany; jesteś bezczelnym, ohydnym typem” itd.), gwałtownie zmienia modulację głosu (od szeptu w krzyk).

Komentarz Kraepelina: pacjent nieprzystępny, nie udzielił żadnej przydatnej informacji, odpowiedzi nie miały żadnego odniesienia do ogólnej sytuacji.

Komentarz Lainga: pacjent wykazuje objawy pobudzenia katatonicznego; uważa jednak że wypowiedzi pacjenta odnoszą się do sytuacji - są sparodiowaną wersją dialogu między lekarzem a własną zbuntowaną jaźnią pacjenta; prawdopodobnie czuje się on urażony sytuacją wywiadu przed audytorium studentów, jest rozdrażniony, czuje się nieakceptowany → nie są to więc jedynie „objawy choroby” ale ekspresja egzystencji pacjenta.

2. Wewnętrzne ja w stanie schizoidalnym

trwały rozdźwięk między ja a ciałem - prawdziwe ja jest uważane za odcieleśnione, a doświadczenia związane z ciałem i działaniem są odbierane jako część fałszywego systemu ja

ja umysłowe (bezcielesne)

• przejściowe stany rozszczepienia ja i ciała zdarzają się normalnym ludziom - np. w stanie zagrożenia z którego nie ma ucieczki następuje psychiczne wycofanie, łączące się z poczuciem wyobcowania i derealizacji

• mimo doświadczanie nierealności, ja nie jest „senne”, ale nad wyraz ożywione i może myśleć i obserwować z wyjątkową przejrzystością

• przejściowe rozszczepienie może odzwierciedlać się w marzeniach sennych

np. sen R. - stoi na stopniach autobusu, nie ma kierowcy, R. wyskakuje, a autobus ulega wypadkowi; sen R. po 4 mies. terapii - biegnie za autobusem, nagle znajduje się na jego stopniach, a jednocześnie wciąż za nim biegnie i nie może siebie dogonić

• u pacjentów rozszczepienie nie jest przejściową reakcją, ale dominującą postawą wobec życia, często ujawniającą się już w pierwszych miesiącach niemowlęctwa

• jednostka, której stały sposób bycia w świecie ma charakter rozszczepienia, żyje w świecie, który jest dla jej istoty zagrażający i z którego nie ma wyjścia; czuje się prześladowana przez samą rzeczywistość - świat jako taki i ludzie jako tacy stanowią zagrożenie

• poprzez odcieleśnienie ja usiłuje przekroczyć granice świata i dzięki temu osiągnąć poczucie bezpieczeństwa

• ja pozostające poza wszelkim doświadczeniem i aktywnością staje się próżnią - wszystko jest na zewnątrz, nic nie ma wewnątrz

• bezustanny strach przed światem zewnętrznym nie maleje, bo podtrzymywany jest potrzebą trzymania świata na dystans

• równocześnie ja może tęsknić za uczestnictwem w świecie - największa tęsknota jest więc zarazem największą słabością, a poddanie się tej słabości jest największym lękiem

• wycofanie ze świata oznacza, że ja nigdy nie wyraża się bezpośrednio w działaniach i ekspresji jednostki, ani tez nie doświadcza niczego spontanicznie i bezpośrednio; między ja a drugą osobą istnieje zawsze oddalenie:

• świat doświadczany jest jako nierealny, a wszystko, co należy do systemu fałszywego ja odczuwane jest jako fałszywe, daremne i pozbawione znaczenia

• u jednostek schizoidalnych szczególnie uporczywe są nastroje bezowocności, braku celu i znaczenia - wynikające z tego, że bramy percepcji i działania nie podlegają kontroli ja wewnętrznego (działa i przeżywa tylko ja fałszywe, ucieleśnione)

• ja wewnętrzne jest wyłączone z bezpośredniego uczestnictwa w relacjach z innymi ludźmi i światem - jednostka doświadcza więc pseudodualizmu w samym swym istnieniu:

zamiast: (ja/ciało) druga osoba jest: ja (ciało - druga osoba)

SYTUACJA NORMALNA	SYTUACJA ROZSZCZEPIONEGO JA
realność świata i ja wzajemnie się zwiększają dzięki bezpośredniemu związkowi między ja i drugą osobą	błędne koło - każdy element wymiany jest doświadczany jako coraz bardziej nierealny i martwy
miłość	miłość jest niemożliwa, jej miejsce zajmuje strach
twórczy związek z drugą osobą, w którym zachodzi wzajemne wzbogacanie się ja i tej drugiej osoby	związek sterylny - coś, co przez jakiś czas funkcjonuje sprawnie, ale nie ma w tym życia; bezosobowa interakcja, martwy proces

wtórne rozszczepienie

• wewnętrzne ja pragnie żyć dzięki pewnym (wyraźnie) kompensacyjnym korzyściom; kultywuje ono pewne ideały: np. wewnętrzna szczerość - jednostka pragnie osiągnąć ze sobą związek całkowicie szczery, uczciwy, otwarty; niczego nie może przed soba ukryć

• ja dąży do zawarcia związku, który wiąże ja ze sobą z wyłączeniem wszystkiego i czegokolwiek - co daje zalążki wtórnego rozszczepienia

• prawdziwe i fałszywe ja tracą swoją realność i rozpadają się z kolei na podsystemy w obrębie siebie samych

• rozwija się drugi dualizm - wewnętrzne ja rozszczepia się, by wejść w sadomasochistyczną relację z sobą

• wewnętrzne ja (zrodzone z potrzeby utrzymania za wszelką cenę poczucia tożsamości) zaczyna tracić tożsamość

izolacja ja

• jednostka boi się świata, lękając się, że każde jej zetknięcie się z nim będzie ostateczne, rozsadzające, przenikliwe, rozdzierające i wchłaniające - boi się wydobyć coś z siebie, wyjść z siebie, utracić siebie w jakimkolwiek doświadczeniu, bo stanie się umniejszona, wyczerpana, opustoszała, okradziona, wyssana

• izolacja ja jest wynikiem potrzeby samokontroli

• ja woli kraść niż być obdarowywane - musi mieć kontrolę nad tym, kto i co do niego wchodzi i kto i po co je opuszcza

• ja wypracowuje sobie ten system obronny by nadrobić pierwotny brak ontologicznego bezpieczeństwa

• wysiłek, by uchronić transcendentne ja przed niebezpieczeństwami i zdalnie kierować działaniami, kończy się zwykle niepożądanymi konsekwencjami, które mogą znacznie przewyższać korzyści z tego płynące

fantazje i wyobrażenia

• ja, podtrzymując swoją izolację i wycofanie, nie angażuje się w związek z drugą osobą, ale zajmuje się produktami fantazji, myśli, wspomnień itd.

• niezależnie od sukcesów i porażek z jakimi spotyka się system fałszywego ja, ja prawdziwe może pozostać niezaangażowane i nieokreślone

• w świecie fantazji ja może być kimkolwiek, gdziekolwiek, robić cokolwiek i mieć cokolwiek - kiedy jednak zaangażuje się w jakieś realne przedsięwzięcie, przeżywa męki upokorzenia (niekoniecznie z powodu porażki, ale z samego faktu poddania się konieczności i zdania na bieg wypadków)

• im bardziej wyobrażeniowa wszechmoc i wyobrażeniowa niezależność są rozwinięte, tym bardziej bezradne, słabe i skrępowane staje się ja w rzeczywistości

• Sartre: preferencja wyobrażenia to nie znaczy przedkładanie w wyobrażeniu bogactw, piękno, luksus nad obecną przeciętność pomimo ich rzeczywistości - znaczy to przyjęcie uczuć i zachowań wyobrażeniowych ze względu na ich wyobrażeniowy charakter; wybiera się stan wyobrażeniowy wraz ze wszystkim, co zawiera, ucieka się przed samą formą rzeczywistości, jej cechą obecności

• rozszczepienie między fantazją a rzeczywistością stanowi podstawę koncepcji autyzmu Minkowskiego

• osoba, która działa tylko w świecie fantazji, sama staje się nierealna; fantazja nie oparta na rzeczywistości staje się coraz bardziej pusta, aż wreszcie zanika - ja stopniowo przekształca się w ja wyobrażeniowe

• przy braku odniesienia do rzeczywistości, w fantazji wszystko staje się możliwe

• tendencjom destrukcyjnym w fantazji nie towarzyszy pragnienie kompensacyjnego odszkodowania, gdyż wina, która popycha do zachowawczości i chęci poprawy, przestaje naglić; tendencje destrukcyjne w fantazji, jeśli się ich nie kontroluje, mogą tak się rozszaleć, że zniszczą - w fantazji - ja i świat.

• to, co następuje, odnosi więc skutek przeciwny do zamierzonego - „prawdziwe ropuchy zalęgają się w ogrodach wyobraźni, a duchy przechadzają się prawdziwymi ulicami” - tożsamość ja znów jest narażona na niebezpieczeństwa

działanie i poczucie wolności

• ja unika bezpośrednich związków z rzeczywistymi osobami, ale wchodzi w związki z samym sobą i z obiektami, które samo sobie ustanawia

przykład: pacjent skarżył się, że gdy odbywał stosunki z żoną, brało w nich udział tylko jego ciało, natomiast psychika mogła się tylko przyglądać temu z boku lub wyobrażać sobie odbywanie stosunku z żoną jako obiektem wyobraźni - miał stosunki nie z żoną, lecz z własnym obrazem jej osoby

• ja może wchodzić w bezpośrednie związki z obiektem będącym tworem jego wyobraźni czy pamięci, ale nigdy z osobą rzeczywistą

• jest to proces, dzięki któremu ja ma poczucie wolności - człowiek podejmuje działania, w których wedle własnych odczuć nie uczestniczy naprawdę

• z tą samotnością i wewnętrznym niezaangażowaniem związane jest też samookłamywanie się

• działanie dla osoby schizoidalnej jest czymś, co paraliżuje wolność - jeśli nie da się go dosłownie uniknąć, to każda jego forma musi mieć taki dwuznaczny charakter, by „ja” nigdy nie zostało przez niego zniewolone

• czyn (wg Hegla) jest czymś określonym, ogólnym, tymczasem ja chce być złożone, niezdeterminowane, wyjątkowe, nieuchwytne, transcendentne - jednostka za żadną cenę nie chce być tym, czym jest jej czyn

• jednostka i jej ja są niekończącą się możliwością, zdolnością i zamiarem - czyn jest zawsze produktem fałszywego ja, nigdy nie stanowi „prawdziwej” rzeczywistości

• ja wzbrania się przed „czynnikiem przedmiotowym” zarówno w działaniu jak i percepcji

• percepcja jest aktem zaangażowania się, który zagraża poczuciu wolności

twórczość

• ja wyobrażeniowe ma nieograniczoną wolność, moc, zdolności twórcze - jednak przejawiają się one w próżni, zdolności twórcze są jedynie zdolnością do wytwarzania fantomów

• wewnętrzna uczciwość, wolność, wszechmoc i zdolności twórcze (ideały ja wewnętrznego) są usuwane przez współistniejące, dręczące poczucie własnej dwoistości, poczucie braku jakiejkolwiek rzeczywistej wolności, bezsilności i bezpłodności

• wielu schizoidalnym pisarzom i artystom, którzy są dość odizolowani od innych, udaje się wejść w twórcze relacje z elementami tego świata, ucieleśniającymi wytwory ich fantazji (ale nie są przedmiotem rozważań :)

system obronny

• mimo że ja dąży do wolności i wszechmocy, jego niezgoda na angażowanie się w „czynnik przedmiotowy” czyni je bezsilnym - paradoksalnie trudności jednostki schizoidalnej potęguje specyficzny charakter jej systemu obronnego

• mechanizm obronny ma tendencje do wzmacniania pierwotnego zagrożenia tkwiącego w rzeczywistości

• udział w życiu jest możliwy tylko w obliczu bardzo silnego lęku (Kafka: tylko poprzez swój lęk mogę uczestniczyć w życiu)

• ja schizoida jest próbą osiągnięcia wtórnego bezpieczeństwa wobec pierwotnych niebezpieczeństw czyhających w pierwotnym ontologicznym braku poczucia bezpieczeństwa

• związana jest z tym niepewność subiektywnego poczucia własnej żywotności oraz poczucie, że inni zagrażają temu chwiejnemu uczuciu

pustka

• brak relacji ze światem skutkuje przemożnym uczuciem wewnętrznego zubożenia, pustki, martwoty, poczuciem chłodu, oschłości, bezsilności, osamotnienia, bezwartościowości życia wewnętrznego

• reakcją na to poczucie może być rozpaczliwa tęsknota lub zazdrość o to, czego brakuje - przesyt, wartościowość, ciepło, towarzystwo (często w nadmiernie wyidealizowanej postaci)

• zazdrość może popychać do nienawiści, a nawet chęci zniszczenie tego wszystkiego; mogą się przejawiać w stosunku pogardy, lekceważenia, wstrętu czy obojętności

• jeśli pustka i poczucie wewnętrznego braku przewyższają iluzoryczną wszechmoc jednostki, to stają się silnym katalizatorem w jej „kontakcie” z rzeczywistością

• jednostka tęskni nie tyle do związku z drugą osobą, ale do przepojenia i przesiąknięcia tą osobą, do odczucia jedności ze światem zewnętrznym - co z drugiej strony rodzi olbrzymi lęk przed wchłonięciem

• obfitość t a m jest przedmiotem pożądania w odróżnieniu od pustki t u; jednak uczestnictwo bez utraty istnienia odczuwa się jako niemożliwe i niewystarczające

• odczuwane przez ja pragnienie ucieczki przed nudą i osamotnieniem napotyka na przeszkodę w postaci lęku i winy, wywołanych przez to pragnienie

• pragnienie to odzwierciedlają schizoidalne fantazje o kradzieży i byciu okradanym - kradzież wiąże się z poczuciem kontroli, bo nie jest się zdanym na łaskę ofiarodawcy, ale równocześnie z fobią bycia okradanym

• wyobrażeniu, że wszystko co się posiada, pochodzi z kradzieży, towarzyszy przekonanie, że wszystko, co posiadają inni, zostało ukradzione danej osobie i że wszystko co ona posiada zostanie jej ostatecznie zabrane (i chodzi tu nie tylko o to, co osoba posiada, ale też to, czym jest jej własne ja)

poczucie winy

• poczucie winy jest jedną z przyczyn odizolowania się

• u każdej jednostki mogą występować różnorodne źródła winy - w wypadku istnienia kilku różnych jaźni, trzeba wiedzieć, która z nich czuje winę z jakiego powodu

• u jednostki schizoidalnej występuje sprzecznie i nieujednolicone poczucie winy

• jednostka schizoidalna silnie wierzy we własną destrukcyjność

• uważa zarówno swoją miłość, jak i miłość innych za tak samo destruktywną jak nienawiść - bycie kochanym zagraża ja, ale jej miłość jest równie niebezpieczna dla innych

• izolacja jednostki wynika nie tylko z troski o siebie, ale też o innych - „zstępuje się w wir niebytu po to, by uniknąć istnienia, ale też by uchronić istnienie przed sobą”

R.D. Laing Rozszczepione ja

1

STAN ROZSZCZEPIONEGO JA

STAN NORMALNY

ogólna martwota, ucieleśnione fałszywe ja

ja

wewnętrzne

druga osoba

druga osoba

nierealna percepcja

daremne działanie

sensowne działanie

rzeczywista percepcja

ja

ucieleśnione

żywe

---