TERMINY - KOLOKWIUM

Z. II i III

Fundament, mur, wątek muru, łuk, przypora, filar, filar: przyścienny, przyporowy, wiązkowy; służka, system przyporowy.

Strop, krążyna, sklepienie: kolebkowe, krzyżowo-kolebkowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, palmowe, trójpodporowe, wachlarzowe, klasztorne, nieckowe, żaglaste, zwierciedlane, sieciowe, kryształowe, kopuła: budowa, sposób oparcia, rodzaje.

Z. IV

Budowla centralna, podłużna. Układ bazylikowy, halowy, salowy.

Korpus nawowy, nawa, transept, przęsło, system wiązany, prezbiterium, apsyda, obejście, wieniec kaplic, kaplica mariacka, empora, empora organowa, krypta, wieża, kruchta, baptysterium.

Kondygnacja, suterena, przyziemie, mezzanino, antresola, piętro, piano nobile, facjatka; trakt, korytarz, amfilada, apartament, westybul, antykamera, schody i ich rodzaje.

Z. V

Korpus, skrzydło, dachy, hełmy, szczyt, attyka, ryzalit (środkowy, boczny, narożny, pozorny), alkierz, wykusz, portyk, portyk wgłębiony, kryptoportyk, loggia, balkon, weranda, galeria, ganek, krużganek, wirydarz, podcienia, belweder, glorietta, oficyna, dziedziniec.

Z. VI

Porządki architektoniczne: dorycki, toskański, joński, koryncki, kompozytowy. Porządek wielki i spiętrzony (superpozycja).

Kolumna (baza, trzon, głowica: echinus, abakus), entazis, interkolumnium, kolumnada, pilaster, lizena, listwa, herma, pilaster hermowy, atlant, kariatyda.

Belkowanie: architraw, fryz (tryglisy i metopy), gzyms, listwy, kroksztyn, modylion, konsola, fronton, akroterion, antefiks,

Arkada, impost, archiwolta, łuk triumfalny.

Z. VII

Fasada, elewacja, portal, nadproże, nadświetle

Okna: budowa, rodzaje, kształty (prostokątne, zamknięte: półkoliście odcinkowo, ostrołukowo, biforium, triforium, okno termalne, oculus, rozeta, serliana, porte-fenetre, lukarna, blenda.

Eksedra, nisza, edikula, płycina, panneau, supraporta, medalion, plafon.

Naczółek, alternacja, woluta, esownica, wimprega, pinakiel, kwiaton,

Rustyka, boniowanie, maswerk

Balustrada, tralka.

SPOSÓB DEFINIOWANIA

Zaczynamy od tego czy jest to element architektoniczny/dekoracyjny/konstrukcyjny/artykulacyjny ...., o kształcie np. filar hermowy: rzon zwężający się ku dołowi. Nie używamy słów: wystaje, do góry nogami, ale występuje lub odwrócny.

Sklepienia - po 2 sklepienia - 4 pkt za każde. Porządki też ważne. Łuk z klińców, kolebki do krzyżowo-żebrowego, ze skrzyżowania pod kątem prostym. Sposób oparcia sklepienia czy spoczywa na całej ścianie czy podparte w 4 pun ktach i jakie ma zalety. Np. okna przy krzyżowo-żebrowym. Sklepienie klasztorne - wyjście od kolebki - dzielimy na części i składamy, można narysować, oparte na murach obwodowych, dalej nieckowe, zwierciadlane.

Kopuła na pendentywach i na trompach.

Wimprega, płycina, pann....

Jeden z porządków do scharakteryzowania w pełni. Jak zbudowany, czy są gęste kanelowania czy rzadkie. Podział głowicy, jak wygląda belkowanie.

System wiązany (1 przęsłu nawy głownej odpowiadają 2 pary przeseł ..../ to co innego niż filar wiązkowy (stanowi przedłużenie żeber)

Arkada, archiwolta, imposty, alternacja

Bez wątków, murów, fundamentów, dachów, rodzajów łuków.

Z. II i III

Fundament

Posada, podwalina, podkład, element konstrukcyjny, poniżej podłogi najniższego pomieszczenia, przenoszący ciężar budynku na grunt.

Z punktu widzenia ukształtowania rozróżniamy:

• Fundament ławowy, w postaci kamiennych, ceglanych, żelbetowych itp., ław (pod ściany lub rząd słupów).

• Fundament stopowy, o podstawie najczęściej kwadratowej - pod pojedyncze słupy.

• Fundament płytowy, obecnie najczęściej żelbetowy (pod całym budynkiem lub jego częścią).

• Fundament blokowy, w postaci masywnego monolitu o znacznych wymiarach,

• W przypadku, kiedy odpowiedni do oparcia budynku grunt znajduje się głębiej, stosuje się głęboki fundament studniowy - w kształcie cylindrycznej studni z cegły, betonu, żelbetu lub stali, albo tzw. pale fundamentowe, z masy betonowej, kładąc na nich fundament właściwy.

<łac. fundamentum `podwalina'>. s. 126.

Mur

Pionowa konstrukcja z cegły, kamienia naturalnego, sztucznego lub mieszanego, wydzielający
i zabezpieczająca przestrzeń krytą lub otwartą.

W konstrukcjach szkieletowych (np. drewnianych - tzw. mur pruski czuli szachulcowy) występuje mur wypełniający.

Powierzchnię muru nazywa się licem, układ poszczególnych kamieni lub cegieł - wątkiem lub wiązaniem. Podziemną część muru nazywa się fundamentem lub podwaliną, dolną
- cokołem, a górną wieńczącą - koroną.

Murowanie zaprawowe polega na rozłożeniu zaprawy murarskiej na podłożu lub poprzedniej warstwie, odpowiednim ułożeniu danych elementów i wypełnieniu spoin zaprawą.

Murowanie bezzaprawowe (suche) polega na układaniu bez zaprawy elementów muru (przy wznoszeniu muru z kamieni uszczelnia się go czasem drobnymi łupkami lub żwirem).

W nowoczesnym budownictwie bez zaprawy układa się bloki betonowe, które zaopatrzone są w specjalne wpusty i wypusty, unimożliwiające przesuw bloków.

Fakturę muru można wzbogacić przez stosowanie barwnej cegły glazurowanej lub łączenie cegły z kamieniem - boniowanie, ozdobne wątki, tynkowanie. W niektórych znaczeniach używamy wymiennie określeń muru i ściany. Zob. też opus, cyklopski mur, poligonalny mur.

Zależnie od funkcji rozróżniamy w budowlach:

• mury szczytowe - magistralne, kapitalne.

• mury działowe.

Wśród murów wolno stojących wyróżnia się obronne, miejskie, ogrodowe, cmentarne,

itp. s. 269

MUR wg EM2000.

[ niem. < łac.], część budowli (np. ściana, fundament, słup, filar) lub samodzielna budowla (np. ściana oporowa) przeznaczone do przenoszenia obciążeń i stanowiące przegrodę, wykonane przez murowanie, czyli ręczne układanie elementów bud. (np. cegieł, pustaków, bloków betonowych, kamieni) na zaprawie (zaprawy budowlane) lub na sucho (bez przekładek lub z przekładkami z materiałów sypkich lub plast.), przy określonym sposobie wiązania elementów (np. zaopatrzonych w specjalne wpusty i wypusty); powierzchnię muru nazywa się licem, układ elementów muru — wiązaniem, szczelinę między sąsiednimi elementami wypełnioną zaprawą bud. — spoiną. Umiejętność wznoszenia muru jest znana od czasów prahist.; w Mezopotamii występowały gł. mury z cegły suszonej, często licowane; mury z cegły i ciosów kam. wznoszono w Egipcie, w kręgu kultury egejskiej (np. z kam. bloków mury cyklopowe w Mykenach) oraz w staroż. Grecji, Etrurii i Rzymie; charakterystyczne zwł. dla architektury rzym. były mury kamienne o konstrukcji mieszanej, a także mury: opus emplecton, opus spicatum i opus reticulatum w budowlach rom. przeważały mury kamienne, w okresie gotyku dominowały mury ceglane; w czasach nowoż. stosowano rustykę i boniowanie, w murach ceglanych — nowe rodzaje wątków (np. krzyżowy, hol.), coraz częściej występowały mury tynkowane; obecnie mury licuje się cegłą, stosuje się okładziny kam. i kolorowe tynki.

Niektóre rodzaje murów stosowanych w dawnych budowlach; w starożytnym Egipcie stawiano mury z suszonej cegły i ciosowe;w Europie w epoce brązu wznoszono mury ceglane oraz kamienne cyklopowe i poligonalne, a w starożytnym Rzymie — często mury z kamienia łamanego z okładziną ciosową; obecnie przeważają mury ceglane lub z pustaków, tynkowane lub licowane; murów kamiennych nadal używa się do celów dekoracyjnych, np. na cokoły budowli.

Wątek muru/układ/wiązanie/appareil

Układ cegieł lub kamieni w murze (ścianie). Odróżnia się odmiany w zależności od kształtu
i rytmu układanych elementów. Niektóre wątki są typowe dla pewnych okresów
i środowisk budowlanych.

1. Wątki ceglane. Na podstawie układu widocznych w licu muru główek i wozówek (cegła) rozróżnia się m.in: główkowy, wozówkowy, wendyjski lub słowiański (w Polsce w XIII w.), polski lub gotycki (od XIV w. do końca XVI w.), kowadełkowy lub blokowy (od XVI w.), krzyżowy (od XVII w.), holenderski (w Polsce rzadki od XVII w.), angielski, forteczny lub twierdzowy (w 2 poł. XIX w. przy budowie fortec) i in.

2. Wątki kamienne, przyjęło się określać czasem specjalnym terminem, np. w odniesieniu głównie do starożytności i średniowiecza słowem łacińskim opus. Rozróżnia się m.in.:

1. Opus antiquum lub incertum - o nieregularnie ułożnych kamieniach.

2. Isodomum - o regularnych kamieniach (cios) układanych w równych warstwach.

3. Pseudoisodomum - o nieregularnych warstwach różnych wielkości ciosów.

4. Emplectum - o zewnętrznych warstwach regularnych ciosów i wnętrzu muru wypełnionym odłamkami kamieni zalanych przeważnie zaprawą.

5. Reticulatum - o sieciowym układzie kamieni.

6. Spicatum - o układzie jodełkowym.

7. Quadratum - odmiana isodomum o sześciennych ciosach.

8. Do wątków kamiennych należy także cyklopski mur.

9. W średniowiecznej praktyce budowalnej rozróżnia się na ogół wątki kamienne
   w terminologii francuskiej: grand appareil (opus isodomum albo quadratum, wielki wątek) - z dużych ciosów; petit appareil (mały wątek) z małych ciosów; moyen appareil (średni wątek) - o warstwach mieszanych z ciosów różnej wielkości.

Różne rodzaje wątków główkowo-wozówkowych (S. 431 - przykłady):

1. Wendyjski.

2. Polski.

3. Holenderski.

4. Kowadełkowy.

5. Krzyżowy.

6. Wozówkowy.

7. Główkowy.

Mur rodzaje wątków:

1. cyklopski

2. poligonalny.

3. z ciosów w układzie w części regularnym.

4. Opus emplectum /empecton/ - przekrój.

5. Opus spicatum.

6. Opus reticulatum.

7. Mieszany - kamień z warstwami cegły.

8. Mur o wątku wyrównanym co dwie warstwy.

s. 270 - do wklejenia przykłady

s. 431, zob. też cegła, opus, cios, cyklopski mur.

Opus

Termin pochodzący z rzymskiej i średniowiecznej praktyki budowlanej
i rzemieślniczej. W połączeniu z różnymi przymiotnikami określa wątki muru, rodzaje tynku, układ mozaik i posadzek, sposoby konstrukcyjno-budowlane, a także sposoby techniczne
i dekoracyjne w różnych działach rzemiosła artystycznego.

W przypadku muru z kamienia naturalnego rozróżniamy: antiquum, incertum, emplectum, isodomum, pseudoisodomum, quadratum, reticulatum, spicatum.

Ponadto stosowano głównie w średniowieczu, określenia: opus alexandrinum, segmentatum - okładzina ścienna i posadzkowa z płytek głównie marmurowych, układanych we wzory dekoracyjne; opus anglicanum - bogate hafty, szczególnie z wkładkami z blachy srebrnej i złotej; opus francigenum - „francuski” sposób budowlany, tzn. gotycki; opus italicum - budownictwo kamienne; opus mixtum - mur z mieszanych materiałów, tzn. cegły i kamieni nie obrobionych i nie ciosanych; opus romanum - mur z regularnych bloków lub kostek kamiennych; opus rusticum - mur rustykowany (rustyka); opus vermiculatum - mozaika
z małych płytek we wzorze szachownicowym. <łac. dosł. Dzieło>. s. 290.

Rysunek: opus incertum, reticulatum, testaceum.

Zob. też mozaika, rustyka.

Cios

Kamień ciosany, blok, najczęściej protopadłościenny otrzymywany w procesie obróbki kamiennej (np. przez dłutowanie) lub przecieranie kamienia naturalnego. Cios o wykończonej za pomocą dłutowania, groszkowania itp., powierzchni, zw.powierzchnią licową, stosuje się do wznoszenia filarów i przyczółków mostowych, cokołów monumentlanych budowli, itp.

Cyklopski mur/cyklopowy mur

s. 75. Skonstruowany z wielkich, nie obrobionych, ale dopasowanych do siebie bloków kamiennych, nie łączonych zaprawą. W II tysiącleciu p.n.e. murami takimi otaczano grody warowne na terenie Grecji (Tyryns, Mykeny). Nazwę tę stosuje się do tego typu murów występujących i w innych krajach we wczesnych okresach rozwoju budownictwa. s. 72.

Cegła

Sztuczny kamień budowlany uformowany zasadniczo w kształcie prostopadłościanu. Najpopularniejsza cegła z gliny może być wykonywano dwoma sposobami:

1. cegła suszona, w cieniu, dosuszana na słońcu (surówka).

2. Cegła wypalana w piecu.

Cegła należy do najbardziej rozpowszechnionych materiałów budowlanych, dzięki obfitości

i taniości surowca, łatwości wykonania i trwałości. Stosowana w budownictwie od czasów starożytnych przede wszystkim jako materiał konstrukcyjny, a także do celów dekoracyjnych.

Zależnie od miejsca i czasu, wymiary i kształt cegły były i są różne. Najstarsze cegły były sześcianami, w Rzymie miały zastosowanie cegły płaskie, od średniowiecza powszechnie używano cegły prostopadłościennej.

Cegła romańska miała przeciętne wymiary 26-28x12-13x8-9cm, gotycka - 28-30x13-14x8,5-9cm, od 2 poł. XVII w.: 25x13,3x4,5 cm. W XIX w. wymiary zostały zróżnicowane, zawsze jednak stosunek grubości do szerokości i długości wynosił 1:2:4. Obecnie obowiązuje wymiar 25x12x6 cm. W latach powojennych była także stosowana cegła starszego formatu: 27x13x6 cm.

Od czasów babilońskich wytłaczano w cegle napisy i stemple, np. kartusze faraonów lub znaki wytwórcy czy właściciela. Oznaczenie cegły utrzymywało się w średniowieczu i trwa do naszych dni.

Cegły dzielimy w zależności od:

1. Sposobu wykonania na:

• Ręczną (dawna cegła ze śladami palców powstałymi przez pociągnięcie ręką po glinie ułożonej w formie nosi nazwę palcówki)

• Maszynową.

2. Stopnia wypalenia

• Niedopałka.

• Wiśniówka.

• Zendrówka.

3. Kształtu.

• Jako ułamki cegły pełnej.

• Jako cegły odbiegające od normalnego prostopadłościennego kształtu: cegły różnego wymiaru i kształtu, w zależności od którego otrzymuje nazwy - fazowana (o jednym
  z krótszych boków ściętym), profilowana (Charakterystyczna dla architektury gotyckiej). Do okładziny ściennej używamy cegły zwanej licówką, najczęściej do oblicowań używa się też cegły glazurowanej.

4. Pod względem struktury wewnętrznej obok normalnej cegły pełnej wyodrębniamy cegły
   z otworami, są one charakterystyczne dla konstrukcji nowoczesnych.

Obecnie obok cegły z gliny używa się też cegły cementowej i cegły wapienno-piaskowej (Silikatowej).

Układy cegieł (wiązanie, wątek) różnią się między sobą rytmem widocznych w murze główek (krótki bok cegły) i wozówek (długi bok cegły). s. 60-61.

Łuk/łęk

Element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, zwykle zakrzywiony i podparty. Sł/

Łuk sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub wnękę w murze, która przejmuje obciążenie i przekazuje je na podpory (filary, kolumny). Łuki są wznoszone z klińców albo elementów prostokątnych, łączonych klinowymi spoinami. Budowa łuku: na podporach opierają się imposty (prostokątne płytki + często połączone z głowicami), następnie mamy kamienie (klińce), najniższy kamień to stopka, najwyższy środkowy to zwornik-klucz. Rozpiętość to średnica łuku (odległość między impostami/podporami?). Strzałka to odległość między linią impostów (rozpiętością?) a punktem szczytowym podłucza. Czoło to powierzchnia przednia i tylna luku. Podłuczem to powierzchnię dolną łuku, zaś grzbiet jego powierzchnia górna.

s. 454-455 W.Koch. Patrz rysunki.

Łuki dekoracyjne, stosowane na licu murów, wykonywano najczęściej w stiuku i tynku. Występują nierzadko przy niewidocznym łuku konstrukcyjnym (np. nałożone na jego czoło lub podłucze), naśladując jego kształt i podkreślając rolę tektoniczną (np. archiwolty, łuki naśladujące pasy podsklepienne lub łuki tarczowe).

Łuki konstrukcyjne służą głównie do przekrywania otworów, wzmacniania ścian (łuki odciążające), stosowane są też w sklepieniach. Ich zadaniem jest przeniesienie na boki ciężaru właśnego i dźwiganego. Wykonywane są z klińców kamiennych lub ceglanych, opierają się na murach, filarach lub słupach (zwanych oporowymi.

Łukami płaskimi, nazywa się także elementy przesklepiające płaskie, o ile tylko złożone są z klińców. Łuki wykonane w kamieniu, nie systemem klińcowym, lecz wycięte w jednej belce lub płycie kamiennej, bądź w kilku poziomych warstwach kamienia, nazywają się łukami pozornymi.

Łuk składa się z dwóch ramion rozdzielonych klińcem szczytowym, zwanym zwornikiem. Najniższe klińce ramion nazywane są nasadowymi (nóżkami, stopkami). Najwyższy kamień oporowego muru, filaru lub słupa, dźwiagający kliniec nasadowy łuku (jeżeli wyróżnia się wielkością lub kształtem) nazywany jest impostem (nasadnikiem). Dolna płaszczyzna przekrojowa każdego ramienia, ukryta w głębi muru, nazywa się nasadą. Powierzchnia obu stron bocznych łuku - czołem, górna - grzbietem, dolna - podłuczem, naroże między grzbietem
a sąsiednią ścianą boczną - pachą.

Szerokość łuku na wysokości nasad określa się jako rozpiętość łuku. Odległość między rozpiętością a punktem szczytowym podłucza - strzałką. Łuk nad otworem może być wyodrębniony ze ściany znajdującej się nad nim, gdy spoiny łuku nie wiążą się ze spoinami warstw kamienia ściany, lub może być związany ze ścianą przez wprowadzenie klińców pięciobocznych, stanowiących przejście od łuku właściwego do warstw kamienia w ścianie.

Ze względu na pełnione funkcje łuk dzieli się na:

1. Łuk w ścianach - łuk odciążający (ulgowy), otoczony ze wszystkich stron murem
   i niekiedy wysunięty nieco naprzód z jego lica, stosowany w ślepych ścianach w celu wzmocnienia ich niższych partii środkowych, lub umieszczany nad nadprożem, oraz łuk konstrukcyjny łączący bądź dwa słupy lub filary i stanowiący część składową arkady, bądź zamykający od góry otwór wejściowy lub okienny.

2. Łuk w sklepieniach:

• łuk jarzmowy (gurt), który wzmacnia sklepienie kolebkowe, dzieląc je poprzecznie na przęsła, lub na którym opierają się poszczególne przęsła sklepienia innego typu (np. krzyżowego), część podsklepienna łuku jarzmowego, jeśli jest spłaszczona, nosi nazwę pasa sklepieniowego też nazywanego gurtem (np. sklepienie kolebkowe na pasach).

• Łuk czołowy, tzn. przedni, wyodrębniony łuk sklepienia kolebkowego.

• Łuk żebrowy, łuk podsklepienny profilowany w sklepieniu krzyżowo-żebrowym i jego pochodnych.

• Łuk odporowy (przyporowy), mający za zadanie przerzucenie ponad nawami bocznymi świątyń gotyckich ciężaru sklepień nawy głównej na zewnętrzne przypory lub filary przyporowe (Przyporowy system).

• Łuk przyścienny, tzn. występujący na tle ściany, np. w ślepych arkadach, oraz jego odmiany - łuk tarczowy, sklepienny i łuk tęczowy, między nawą główną a prezbiterium (tęcza).

Ze względu na wysokość strzałki łuki dzieli się na:

• Łuki podwyższone - o strzałce większej niż połowa rozpiętości.

• Łuki obniżone - o strzałce mniejszej niż połowa rozpiętości.

• Łuki o strzałce równej połowie rozpiętości zwane są pełnymi.

• Łuki po bokach przedłużone odcinkami prostej - nadwieszonymi.

• Łuki o nasadach leżących na różnej wysokości - wspiętymi (wzniesionymi).

• Łuki o obciętych środkowych odcinkach linii - przerwanymi.

• Łuki rozpięte w dół - odwróconymi.

Ze względu na kształt dzieli się łuki na:

• łuki będące odcinkiem obwodu jednego koła (pełny, odcinkowy i podkowiasty),

• łuki złożone z odcinków dwóch i więcej kół, czasem także z odcinków prostej (ostry, ostry podkowiasty, czteroodcinkowy, Tudora, koszowy, dwulistny, dwuramienny, trójlistny, trójlistny krzyżowy, czterolistny, pięciolistny, wielolistny, wachlarzowy, wklęsło-wypukły ostry, wklęsło-wypukły z uskokiem, dzwonowaty, w ośli grzbiet, kokosznikowy, cebulasty, kotarowy).

• Łuki krzywe, nie będące odcinkami obwodu kół (eliptyczny i paraboliczny).

• Łuki złożone przeważnie lub wyłącznie z odcinków linii prostej (spłaszczony, dwuspadowy, schodkowy).

Sposród wymienionych łuki podwyższone są zawsze:

• podkowiasty,

• ostry podkowiasty

• trójlistny krzyżowy.

Łukami obniżonymi są:

• odcinkowy,

• koszowy,

• spłaszczony.

Strzałkę równą połowie objętości mają:

• łuk pełny i na jego kształcie oparty

• łuk wachlarzowy.

Inne łuki mogą na ogół występować jako jako podwyższone, obniżone lub o strzałce równej połowie rozpiętości.

Łuki są jednym z ważniejszych elementów architektonicznych. Ich funkcja, odmiany, typy i formy miały wyjątkowe znacznie dla ukształtowania oblicza architektury poszczególnych epok
i kręgów, od starożytności poczynając. s. 241, 320 /podłucze/

Kliniec

Kamień ociosany lub cegła kształtu klinowatego lub trapezowatego. Zasadniczny element konstrukcyjny łuku i sklepienia. Kształt klińca wzbogacano przez nadanie mu ozdobniejszych profilów.

W łuku lub sklepieniu, klińce umieszczane obok siebie, poddane naturalnemu ciążeniu ku dołowi, zwierają się między sobą, nie pozwalając na rozpadnięcie się konstrukcji i przenoszą ciążenie na boki, ku murom lub filarom oporowym.

Najniższe klińce łuku lub klińce najniższej warstwy sklepienia, spoczywające bezpośrednio na murach lub filarach oporowych, noszą nazwę klińców nasadowych - wspory, stópki, nóżki, szczytowe, środkowe klińce łuku w niektórych typach - archiwolt i sklepień nazywają się zwornikami, wyróżniając się często kształtem, wielkością i ozdobnością.

Klińcami pozornymi (Dekoracyjnymi) nazywa się klińce łuków wykonane w tynku, naśladujące klińce rzeczywiste. Klińce pojawiły się wraz z łukiem i sklepieniem w architekturze rzymskiej, szeroko stosowane w architekturze średniowiecznej. W architekturze nowożytnej także wprowadzane powszechnie, na ogół jednak pokryte warstwą tynku pozostają niewidoczne. s. 188.

Rysunek: przykł.

Zwornik/klucz

Środkowy, szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekracyjnym opracowaniem. Może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej
z drewna (wtedy zwykle pełni funkcję wyłącznie dekoracyjną). s. 456.

Impost/nasadnik

Płyta lub blok kamienny stanowiący przejście między głowicą podpory a dźwiganym przez nią elementem architektonicznym, najczęściej nasadą sklepienia lub łuku arkady. Stosowany od czasów rzymskich, szczególnie rozpowszechnił się w architekturze bizantyjskiej od IV w. Przez powtórzenie kształtu głowicy stanowi wraz z nią jakby głowicę podwójną (Zw. głowicą nasadnikową), pokryta jednolitą dekoracją roślinno-plecionkową tworzy swoisty efekt dekoracyjny. W architekturze romańskiej impost występował niekiedy w postaci gładkiego sześciennego bloku. Imposty w formie odcinka belkowania, wprowadzone we włoskiej architekturze renesansowej, z silnie profilowanym gzymsem stosowane aż po wiek XIX. <wł. Imposta>. s. 159.

Zob. kliniec, zwornik, impost,

Rysunek s. 241. Luki, jego części.

Rysunek s. 242 - kształty łuków.

ŁUK - EM2000, łęk, arch. element konstrukcyjny lub dekor., zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne występują gł. na tle murów i są wykonane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach, do przekrywania wszelkiego rodzaju otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp.; ich zadaniem jest przeniesienie na podpory boczne ciężaru własnego i dźwiganego. W przeciwieństwie do belki, łuk oprócz reakcji pionowych doznaje również w miejscach podparcia reakcji poziomych, zw. rozporem łuku. Przy obciążeniu pionowym i przy odpowiednio dobranych wymiarach w łukach mogą występować tylko naprężenia ściskające, dzięki czemu można konstruować łuki nie spajane w miejscach styku elementów. Łuki konstrukcyjne wykonywano dawniej gł. z kamienia lub cegły, obecnie stosuje się konstrukcje stalowe i żelbetowe. Łuk składa się z 2 ramion, które rozdziela kliniec szczytowy — zwornik (spotykany w łukach kamiennych i ceglanych); dolna płaszczyzna każdego ramienia zakryta w głębi muru, nosi nazwę nasady; powierzchnie boczne są zw. czołami, powierzchnia górna — grzbietem, dolna — podłuczem; naroże między grzbietem a pionową ścianą nazywa się pachą. Szerokość łuku na wysokości nasad jest jego rozpiętością, odległość między linią łączącą nasady a punktem szczytowym linii podłucza — wysokością łuku (strzałką). Ze względu na wysokość strzałki łuku dzieli się najogólniej na: podwyższone (o strzałce większej niż połowa rozpiętości) i obniżone (o strzałce mniejszej niż połowa rozpiętości); łuk o strzałce równej połowie rozpiętości nazywa się łukami pełnymi; łuki, które są przedłużone poziomymi odcinkami prostymi — nadwieszonymi; łuki o nasadach leżących na różnych wysokościach są nazywane łukami wspiętymi (wzniesionymi). Ze względu na kształt łuki dzieli się na: łuki będące odcinkami 1 okręgu (łuk pełny, pełny podwyższony, odcinkowy i podkowiasty), łuki złożone z odcinków 2 lub więcej okręgów albo z krótkich odcinków prostej (łuk ostry, czteroodcinkowy, Tudora, koszowy, dwulistny, dwuramienny, trójlistny, trójlistny krzyżowy, czterolistny, pięciolistny wachlarzowy, wklęsło-wypukły, wklęsło-wypukły z uskokiem, dzwonowaty, wklęsło-wypukły ostry, w ośli grzbiet, kokosznikowy, cebulasty, kotarowy), łuki nie będące odcinkami obwodu kół (eliptyczny i paraboliczny), łuki złączone gł. z odcinków prostych (zygzakowaty, schodkowy). Łuki były znane w staroż. Egipcie, Mezopotamii, Grecji, ostatecznie wykształciły się w Etrurii i Rzymie; największe znaczenie miał łuk pełny (sztuka rzym., wczesnochrześc., bizant., rom.); dla architektury islamu typowy był łuk podkowiasty, trój-, cztero- i wielolistny, wielkie znaczenie miało w okresie got. wprowadzenie łuku ostrego; w architekturze nowoż. powrócono do łuku pełnego, stosując przy tym, czasami (zwł. w okresie baroku i rokoka), inne kształty (np. łuk spłaszczony, odci inkowy, koszowy).

TĘCZA, otwór tęczowy, otwór w tzw. tęczowej ścianie kościoła, łączącej nawę gł. z prezbiterium, niekiedy przesklepiony tzw. łukiem tęczowym; od średniowiecza umieszczano w tęczy poziomą belkę tzw. tęczową, na której ustawiano krucyfiks.

Przypora

Skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego (Przypora dwu-
i trójskokowa) filara przyściennego o ściętej górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament (grunt). Podstawowy element konstrukcji filarowo-skarpowej (system przyporowy).

Filar

W architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem 8-bocznym), z kamienia, cegły, betonu /EM2000: lub okrągłym przenosząca obciążenie konstrukcji/.

Filar jest jednym z najdawniejszych elementów dźwiagających, szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień.

Dla architektury gotyckiej charakterystyczny jest jest filar wiązkowy, stanowiący konstrukcyjne zespolenie ze służkami oraz filar przyporowy, domurowywany do zewnętrznych ścian naw bocznych lub absydy, podpierający za pośrednictwem zewnętrznych łuków przyporowych nawę główną, zakończony zwykle fialami.

Filar przylegający do ściany i związany z nią nazywa się przyściennym, częściowo zatopiony w ścianę - półfilarem. Filarem ściennym nazywa się odcinek ściany, zawarty między dwoma otworami. <późnołac. Pilare, od łac. pila `słup'>.

/EM200: znany od starożytności, szeroko stosowany do dzisiaj; w architekturze got. gł. element systemu przyporowego; filary w budownictwie mostowym służą do oparcia przęseł/.

Wertyklany sposób artykulacji ściany. Także atlanty, kariatydy, przypory, kolumny.

Służki

W architekturze gotyckiej pionowe cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju wałka lub półwałka, zespolone na ogół z wolno stojącym filarem wiązkowym lub filarem przyściennym. Przenoszą na niego za pośrednictwem żeber ciężąr sklepienia krzyżowo-żebrowego, czasem zanikające w powierzchni ściany. s. 384.

filar: przyścienny, przyporowy, wiązkowy; służka, system przyporowy.

Rysunek: przekroje filarów romańskich, gotyckich. Wiązkowe filary gotyckie.

Strop

Zespół elementów konstrukcyjnych rozdzielających w poziomie poszczególne kondygnacje budynku lub ograniczających go od góry. Elementy te dźwiagają obciążenie użytkowe, zapewniają ochronę termiczną i aktustyczną pomieszczeń oraz usztywniają konstrukcję budynku.

Strop drewniany wykonywany jest z belek opartych na ścianach nośnych budynku
i nakrytych powałą z desek. W celu izolacji pokrywano stropy polepą kładzioną na powałę lub na ślepy pułap (deski umocowane między belkami na listwach).

Przymocowywana do belek od spodu tzw. podsufitka z desek dawała podłoże pod gładki sufit nad pomieszczeniem. We wnętrzach reprezentacyjnych belki stropowe były bogato profilowane, a przestrzeń między nimi wypełniano - kasetonami (tzw. strop kasetonowy).

Strop ogniotrwały na belkach żelaznych ze sklepieniami odcinkowymi z cegły wprowadzono w budownictwie przemysłowym w Anglii na przeł. XVIII i XIX w. Nowoczesne konstrukcje żelbetowe wprowadzono w kon. XIX i XX w.

Schemat: konstrukcji stropu drewnianego z sufitem.

Powała - warstwa desek ułożonych na blekach stropu drewnianego. s. 391.

Kaseton , szkrzyniec, szafa- s. 179 - do uzupełnienia.

Zob. powała, kaseton, sosręb.

Krążyna/biczka/biga/prawidło

Pomocnicza, rozbieralna konstrukcja podpierająca, najczęściej drewniana, umożliwiająca wykonywanie (z cegły, betonu, żelbetu) sklepień, łuków itp. górna powierzchnia krążyny odpowiada ściśle dolnej powierzchni wykonywanej konstrukcji. Krążynę podwiesza się lub stawia na rusztowaniu. W budownictwie drewnianym krążyną nazywa się także elementy, zazwyczaj
z desek, nadające wygięty kształt dachom, hełmom, sklepieniom deskowym, itp. s. 211.

rysunek - krążyna - s. 212

Sklepienie

Konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły (rzadziej
z monolitu, np. żelazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku. Technikę przesklepiania stosowano już na szeroką skalę w starożytnym Rzymie. Prototypem sklepienia konstrukcyjnego był sklepienie pozorne, zazwyczaj w formie podwyższonej kopuły wykonanej z poziomych warstw kamienia lub cegły, nadwieszanych stopniowo do wnętrza budowli.

Zasadą sklepień konstrukcyjnych jest wywołanie wewnętrznych naprężeń ściskających, utrzymujących całe sklepienie, którego obciążenia przenoszone są na podpory.

Sklepienia kamienne konstruowane są z klińców.

Poszczególne elementy noszą nazwy:

1. Podniebienie - dolna powierzchnia sklepienia (AA₁, BB₁).

2. Grzbiet, górna powierzchnia sklepienia (DD₁, FF₁).

3. Wezgłowie, płaszczyzna oparcia sklepienia o podporę (DD₁, A₁A i BB₁, F₁F).

4. Czoło, płaszczyzna pionowa sklepienia ograniczona grzbietem i podniebieniem oraz wezgłowiami sklepienia (ADECBF).

5. Oś sklepienia, prosta przechodząca przez środek linii łączącej krawędzie wewnętrznego wezgłowia (OO₁).

6. Krawędź wewnętrzna wezgłowia (AA₁), linia przecięcia sklepienia z płaszczyzną wezgłowia (DD₁, AA₁ i BB₁, FF₁).

7. Szczyt sklepienia, linia prosta łącząca najwyższe punkty podniebienia (CC₁).

8. Krawędź podniebienia (ACB i A₁C₁, B₁), linia przecięcia podniebienia z czołem sklepienia.

9. Krawędź grzbietowa (DEF i D₁E₁F₁), linia przecięcia grzbietu sklepienia z czołem sklepienia.

10. Rozpiętość w świetle (AB, A₁B₁), odległość między krawędziami wewnętrznymi wezgłowia liczona w rzucie poziomym.

11. Strzałka sklepienia (OC), odległość między osią a szczytem sklepienia.

12. Grubość sklepienia, odległość między podniebieniem a grzbietem sklepienia (CE i C₁F₁, może być zmienna).

13. Pacha, przestrzeń między grzbietem sklepienia a ścianą stanowiącą jego podporę.

Długie sklepienia dzielone są i wzmacniane za pomocą łuków jarzmowych (gurtów). Pola sklepienia wydzielone gurtami, żebrami lub filarami nazywa się przęsłami. Ze względu na boczne parcie ciężaru sklepienia na podpory, ściany zewnętrzne lub filary wzmacniane są przyporami, czyli murami odciążającymi dostawianymi po przeciwnej stronie niż spływające sklepienie.

W budowlach bazylikowych dodatkowym wzmocnieniem są łuki przyporowe nad nawami bocznymi (system przyporowy).

Wśród częściej stosowanych sklepień rozróżniamy:

• Sklepienia kolebkowe pełne (walcowe, kolebka) o formie leżącej połowy walca, której przekrój prostopadły do osi stanowi pełne półkole. Rzadziej stosowane są kolebki
  o przekroju eliptycznym, koszowym lub ostrołukowym. Przecinając sklepienie kolebkowe dwiema przekątnymi płaszczyznami pionowymi otrzymujemy części składowe wielu powszechnie stosowanych odmian sklepienia: koleby (Wycinki ograniczone krawędzią wewnętrzną wezgłowia i dwoma odcinkami przekątnych), kozuby (Wycinki ograniczone czołem sklepienia i dwom odcinkami przekątnych).

• Sklepienie beczkowe, odmiana kolebkowego z podniesioną linią szczytową podniebienia tworzącą odcinek łuku.

• Sklepienie stożkowe, odmiana kolebkowego, którego łuki przyścienne prostopadłe do osi sklepienia mają różne promienie.

• Sklepienie kolebkowe na pasach, długie sklepienie kolebkowe podzielone pasami sklepiennymi na przęsła.

• Sklepienie kolebkowe z lunetami, długie sklepienie kolebkowe z wciętymi po bokach odcinkami mniejszych kolebek (kozuby) o strzałce mniejszej od strzałki samego sklepienia.

• Sklepienie kolebkowo-krzyżowe, długie sklepienie kolebkowe przecięte poprzecznie odcinkami kolebek (kozuby), o strzałce równej strzałce samego sklepienia.

• Sklepienie klasztorne, złożone z czterech równych wycinków (koleby) dwu przecinających się sklepień kolebkowych. Ciężar tego sklepienia przenoszony jest na całą powierzchnię wezgłowia (na ściany).

• Sklepienie nieckowe, utworzone z sklepienia kolebkowego na wydłużonym prostokącie przez zastąpienie łuków czołowych kolebami sklepienia klasztornego.

• Sklepienie zwierciadlane, utworzone ze sklepienia nieckowego przez odcięcie jego górnej części płaszczyzną poziomą, która tworzy tzw. zwierciadło sklepienne, zazwyczaj do celów dekoracyjnych (nnp freski, dekoracja stiukowa).

• Sklepienie krzyżowe, złożone z czterech wycinków (kozuby) dwu przecinających się sklepień kolebkowych, ciężar tego sklepienia przenoszony jest na punkty jego spływu na liniach przecięcia się kolebek, na naroża pomieszczenia lub filary.

• Sklepienie krzyżowo-żebrowe, charakterystyczne dla architektury gotyckiej - odmiana krzyżowego wzmocnionego na liniach przecinania się kolebek żebrami z ciosów kamiennych lub profilowanej cegły, spływającymi na narożniki pomieszczenia, służki lub wsporniki. Pola między żebrami nazywane są wysklepkami. Gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe mają zazwyczaj podwyższoną strzałkę w szczycie sklepienia.

• Sklepienie gwiaździste, odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego lub żaglastego
  o dekoracyjnym rysunku w kształcie gwiazdy utworzonej z żeber dzielących pola między żebrami przekątnymi. Późnogotyckie sklepienia gwiażdziste mają często tzw. żebro wiodące, przebiegające szczytem sklepienia przez całą długość przykrytego pomieszczenia.

• Sklepienie trójdzielne, zwane przeskokowym lub piastowskim.

• Sklepienie żebrowe o trzech punktach oparcia.

• Sklepienie palmowe, odmiana sklepienia gwiaździstego opartego pośrodku na filarze, na który promienisto spływają żebra.

• Sklepienie sieciowe, sklepienie kolebkowe z lunetami o dekoracyjnym rysunku utworzonym przez ukośnie przecinające się żebra równoległe, proste lub krzywolinijne.

• Sklepienie żaglaste (pruskie, kapa czeska), utworzone z płaskiej czaszy przez obcięcie jej czterema płaszczyznami pionowymi.

• Sklepienie żagielkowe (czeskie), utworzone z hemisferycznej bani przez obcięcie czterema płaszczyznami pionowymi.

• Sklepienie kryształowe, odmiana sklepienia żaglastego z wciętymi wiązkami ostrosłupów.

• Specjalną formą sklepienia jest kopuła.

• W budownictwie współczesnym stosowane są sklepienia żelbetowe o skomplikowanych powierzchniach sferycznych, oparte na wyliczeniach matematycznych.

• W budynkach rekonstruowanych stosowane są czasem fałszywe sklepienia z pokrytej zaprawą siatki metalowej na prętach stalowych podwieszonych do ogniotrwałego stropu płaskiego.

Sztuka konstrukcji sklepień rozwinęła się w starożytnym Rzymie, w Bizancjum powstały sklepienia kuliste, zwłaszcza kopuły. W okresie romańskim stosowano głównie sklepienia kolebkowe na gurtach i krzyżowe. W gotyku zastosowano ostrołukowe sklepienie krzyżowo-żebrowe. W architekturze późnogotyckiej przeważały dekoracyjne odmiany sklepień (gwiaździste, kryształowe). Od renesansu przeważały sklepienia kolebkowe z lunetami, klasztorne
i zwierciadlane oraz kopuły. W baroku również sklepienia żaglaste. Od czasów klasycyzmu sklepienia występowały sporadycznie (głównie w budowlach sakralnych) wypierane przez stropy.

Pas sklepienny - gurt - płaski, konstrukcyjny łuk podsklepienny z cegły lub kamienia, wsparty na dwóch podporach, wzmacniający i podtrzymujący sklepienie. Występuje między przęsłami w sklepieniach kolebkowych, krzyżowych i krzyżowo-żebrowych. W architekturze nowożytnej pasy sklepienne, wyrobione w gipsie lub tynku, pokryte ornamentem reliefowym lub malowanym, pełnią niekiedy rolę wyłącznie dekoracyjną.

Rysunek: Elementy sklepienia i rodzaje sklepień.

Luneta - s. 237,

1. odcinek sklepienia, zwykle poprzeczny w stosunku do głównego sklepienia budynku, mieszczący przeważnie otwór okienny w zamykającej ją od zewnątrz pionowej ściance zwanej tarczową. Występuje głównie w sklepieniach kolebkowych, charakterystyczny element architektury renesansowej, manierystycznej i barokowej.

2. Samodzielne dzieło obronne [...].

Wspornik - s. 443, element architektoniczny - patrz dalej.

SKLEPIENIE, arch. konstrukcja bud. o powierzchni wygiętej, kryjąca określoną przestrzeń (pomieszczenie) budynku, wykonana z kamienia lub ceglanych klińców, betonu, żelbetu, wsparta na murach albo na kolumnach, filarach, arkadach; sklepienia były stosowane od czasów staroż. Rzymu; gł. typy sklepień: kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, sieciowe, kryształowe, żaglaste, kopulaste.

sklepienie: kolebkowe, krzyżowo-kolebkowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, palmowe, trójpodporowe, wachlarzowe, klasztorne, nieckowe, żaglaste, zwierciedlane, sieciowe, kryształowe

kopuła: budowa, sposób oparcia, rodzaje.

Kopuła

Sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewnętrzna część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna).

Zasadniczą częścią kopuły jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.

Kopuła o kształcie półkuli zwana jest banią.

Kopuła o wysokości mniejszej od połowy rozpiętości - kopułą spłaszczoną.

Kopuła o wysokości większej od połowy rozpiętości - kopułą podwyższoną.

Sklepienie ukształtowane jako czasza nazywa się konchą lub półkopułą (przecięcie bani). Kopułę wykonuje się z klińców kamiennych lub ceglanych, rzadziej z drewna (wtedy

najczęściej nie pełni funkcji konstrukcyjnej i zwie się kopułą pozorną), obecnie z żelbetonu i stali.

Kopułę osadza się bezpośrednio na koronie murów lub na bębnie. Wnętrze kopuły jest oświetlane przez okna latarni, przez okna przebite w sklepieniu kopuły lub bębnie, czasem przez zamieszczony u szczytu otwór zwany oculusem. Przy kopułach budowanych nad pomieszczeniami kwadratowymi stosuje się trompy lub żagielki.

Kopuły o dużej wysokości składają się zwykle z dwu czasz zewnętrznej i wewnętrznej (tzw. kopuły podwójne). Kopuła zewnętrzna może powtarzać kształt czasy lub nie, np. przez wprowadzenie pozornego bębna krytego stożkowym lub ostrołukowym dachem.

Podniebienie kopuły zdobione jest często kasetonami, pasami sklepiennymi, żebrami, dekoracją malarską lub rzeźbiarską. Małe kopuły, zazwyczaj o kształcie cebulastym, nazywane bywają hełmami.

Konstrukcja kopuły znana jest od starożytności. Najstarsze (zwane też pozornymi) budowane były z pierścieni kamiennych o zmniejszających się ku górze średnicach (kultura egejska i etruska). Kopuła budowana z klińców doszła do pełnego znaczenia w starożytnym Rzymie, stąd przejęta była i rozwijana w kręgu bizantyjskim, ruskim i islamu. W średniowieczu należała do rzadkości. Od renesansu stosowana bardzo szeroko w architekurze sakralnej
i pałacowej, popularna w dobie klasycyzmu. Współcześnie stosowana do przykrywania sal widowiskowych, hal sportowych i pawilonów wystawowych o dużych powierzchniach. <daw. Kupuła, z łac. cupula>. s. 201.

Rysunek kopuły - aksonometryczne rysunki i przekroje. S. 202.

KOPUŁA [wł. < łac.], arch. sklepienie oparte w planie na krzywej zamkniętej, najczęściej na planie koła; składa się z klińców kam. lub ceglanych, obecnie też stosuje się kopułę o konstrukcji żelbetowej (kopuły łupinowe), stalowej (tzw. geodezyjne), wznoszone nad pomieszczeniami na planie centr. (okrągłe, kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej wewn. powierzchnia jest zw. podniebieniem, które często jest rozczłonkowane żebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, bywa też bogato zdobione dekoracją rzeźb. i mal.; kopuła może spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie; oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi i prostokątnymi stosuje się kopułę na trompach lub na pendentywach (żagielkach); konstrukcja kopuły jest znana od starożytności (kopuły pozorne w kręgu kultury egejskiej i etruskiej); wysoki poziom osiągnęła zwł. w staroż. Rzymie (Panteon), Bizancjum (Hagia Sophia), w kręgu kultury islamu i w okresie renesansu (bazylika Św. Piotra w Rzymie).

Bęben

1. S. 41. Tambur, część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku stanowiąca podstawę kopuły. Kopuła opiera się całkowicie na bębnie wieńcząc go lub może być częściowo w nim ukryta. W tym ostatnim przypadku bęben dźwiga jej zewnętrzną czaszę albo dach stożkowy lub namiotowy. Ściany bębna przeprute są zwykle oknami, stanowiącymi często główne źródło światła dla przestrzeni nakrytej kopułą. Bęben stosowano w budowlach kopułowych starożytnego Rzymu, w architekturze wczesnochrześciajńskiej i bizantyjskiej. Typowe dla budowli średniowiecznych Armenii, Gruzji i Rusi. Ważną rolę odgrywały w architekturze renesansu, manieryzmu, baroku i klasycyzmu.

2. Drugie znaczenie.

3. Trzecie znaczenie.

Latarnia

1. Pierwsze znacz.

2. Drugie znacz.

3. Nadbudówka w formie okrągłej, owalnej lub wielobocznej wieżyczki, nad dachem lub kopułą (na otworze w pierścieniu zwornikowym), gęsto przepruta oknami, zwieńczona własnym hełem, najczęściej kopulastym, oświetlająca wnętrze. W średniowiecznej architketurze sakralnej występowały tzw. wieże-latarnie ponad transeptem kościołów romańskich
   i gotyckich. Od renesansu stosowano latarnie powszechnie w budowlach kopułowych i na dachach mniejszych kościołów i kaplic. Zazwyczaj latarnie rozczłonowane były zewnątrz arkadami z półkolumnami, pilastrami lub hermami, wewnątrz pokryte dekoracją stiukową.

s. 227

Zob. bęben, latarnia, trompa - s. 419, żagielek

Trompa/wnętrzki

Narożyny wysklepek o kształcie wycinka stożka, składający się z jednego lub kilku łuków konstrukcyjnych, zmniejszających się uskokami ku dołowi. Trompy umożliwiają przejście od rzutu czworobocznego do ośmiobocznego, stanowiącego podstawę dla sklepienia kopuł. S. 419.

Żagielek/pendentyw

Narożny sferyczny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie czworobocznym, umożliwia oparcie na nich kopuły, czyli przejście od rzutu czworobocznego do okrągłego.
Zob. trompa. s. 458

Z. IV

Budowla centralna

Budowle oparte na zasadzie absolutnej symetrii, w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi, we wnętrzu zaś i bryle w stosunku do osi obrotowej. Najprostsze centralne budowle to cylindryczne na planie koła, czworoboczne na planie kwadratu lub wieloboczne (zwłaszcza ośmioboczne, tzw. oktogony). W odróżnieniu od przyjętego dla założeń prostokątnych określenia „budowla podłużna” - centralnymi lub centralizującymi nazywa się również budynki na planie eliptycznym, owalnym i ich pochodne. Bardziej złożone koncepcje centralnej budowli reprezentują budynki na planie krzyża greckiego, kwadratu, trójkąta lub koła
z apsydami oraz wielolistne (np. tetrakonchos - na planie czteroliścia), w tych przypadkach przestrzeń centralna dominuje wysokością nad pomieszczeniami bocznymi, wydzielonymi wewnątrz budynku ścianami lub systemem przypór. Przestrzeń od góry zamyka najczęściej sklepienie kuliste, kryją je dachy namiotowe lub kopuły, części zaś boczne - pulpitowe, półnamiotowe, a także kopuły na poszczególnych segmentach

Budowla centralna, której geneza wywodzi się z pierwotnych struktur magiczno-kultowych (kromlech), powstały w starożytności (peripteros, monopteros, mauzoleum, termy).

W sztuce wczesnochrześcijańskiej, przy przewadze założeń podłużnych, budowle centralne pozostały charakterystyczną formą baptysteriów i kaplic grobowych. Monumentalne nawiązania centralne spotykamy już w IV w., ale przede wszystkim realizowała je architektura Bizancjum.

Nielicznie reprezentowana w średniowieczu (np. kaplice zamkowe) budowlę centralną ponownie wznoszono począwszy od renesansu, zarówno w architekturze sakralnej, jak
w świeckiej.

Barok, przy tendencji do budowli podłużnych, stworzył typ założeń zwanych podłużno-centralnymi, o charakterystycznych, złożonych bryłach na rzucie zbliżonym do owalu lub elipsy, rozpowszechnionych we Włoszech oraz w środkowej Europie.

Architektura klasycystyczna, szczególnie w 2 poł. XVIII w., sięgała do wzorów antycznych i renesansowych, stosując je w rozmaitych skalach i dziedzinach budownictwa. Zob. też rotunda. S. 61.

Przykłady s. 62:

1. Mauzoleum Dioklecjana w Splicie.

2. Tempietto w Rzymie.

3. Kaplica Św. Krzyża w Trewirze.

CENTRALNA BUDOWLA, budowla wzniesiona na planie koła, kwadratu, krzyża równoramiennego, skomponowana na zasadzie symetrii względem 2 prostopadle przecinających się osi lub w stosunku do osi obrotowej (bryła i wnętrze budowli); przeważnie przykryta kopułą; lub wielobocznym sklepieniem; w zależności od skali rozróżnia się b.c. jedno- lub wieloprzestrzenne; b.c. występują od starożytności (popularne zwł. w rzym. architekturze sakralnej i sepulkralnej), w okresie wczesnochrześc. (mauzolea, martyria i baptysteria), monumentalne b.c. powstały też na Bliskim Wschodzie i w Bizancjum; często wznoszone w okresie renesansu i klasycyzmu.

BUDOWLA, nieruchome, trwale połączone z gruntem dzieło rąk ludzkich; budowle związane z gospodarką wodną i wyzyskaniem zasobów wodnych oraz z ochroną przed szkodami, wywołanymi przez żywioł wodny, nazywa się budowlami wodnymi, w przeciwieństwie do budowli o wszelkim innym przeznaczeniu, zwanych budowlami lądowymi. Zależnie od położenia w stosunku do powierzchni gruntu, budowle lądowe dzieli się na nadziemne (budynki, mosty, linie elektroenerg., parkany itp.), naziemne (drogi kołowe i kol., ulice) i podziemne (tunele).

Budownictwo

Technika wznoszenia i konserwacji budowli oraz związane z nią umiejętności. Termin budownictwo używa się czasem błędnie jako synonim słowa architektura. W XIX i 1 poł XX w. stosowane są określenia zbiorcze: budownictwo drewniane i wiejskie dla budowli drewniancyh
i wznoszonych na wsi, choć niekiedy mają one wartość artystyczną, pozwalającą określić je jako dzieła architektury. s. 53.

Budowle sakralne dzielimy na podłużne i centralne. Posiadają co najmniej podwójną oś symetrii. Typ pośredni budowla centralno-podłużna np. na planie elipsy.

Rys.:

Budowla podłużna

brak w Sł.term.szt.pięk.

Kościół bazylikowy

Kościół podzielony na 3 lub więcej naw, środkowa jest wyższa od naw bocznych i posiada własne źródło oświetlenia.

Pseudobazylika - typ mieszany, kościół o zróżnicowanej wysokości naw, przy czym nawa główna nie ma własnych okien, jest oświetlona za pomocą naw bocznych.

Bazylika

s. 38-39.

1. W starożytnej architekturze greckej budowla urzędowa „archonta basileusa”, w rzymskiej - hala sądowo-targowa na forum. Bazylika rzymska była prostokątną budowlą podzieloną wewnątrz jedną kolumnadą wzdłuż ścian na trzy nawy lub dwiema kolumnadami pięć naw, nad którymi mogły się znajdować galerie. Ściany nawy centralnej wystające ponad dach naw bocznych miały okna, co zapewniało dobre oświetlenie dużego wnętrza bazyliki, gdzie najczęściej od strony krótszego jej boku umieszczano podium dla trybunału sądowego.

2. W architekturze chrześcijańskiej kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od rzutów wyróżnia się bazylikę:

• Podłużną, na planie prostokąta, o trzech lub więcej nawach podłużnych oraz z apsydą ewentualnie z transeptem lub bez niego,

• Eksedralną, o średnicy apsydy równej szerokości bazyliki i nawach bocznych połączonych razem wewnątrz apsydy półokrągłym obejściem nawy środkowej.

• Kopułową, o wyodrębnionej kwadratowej części nawy centralnej podłużnej bazyliki z filarami w narożach tego kwadratu dźwiagającego kopułę.

• Krzyżową, na rzucie krzyża, z nawą poprzeczną.

• Krzyżowo-kopułową, na rzucie krzyża, z kopułą nad skrzyżowaniem nawy środkowej
  z poprzeczną.

• Podwójną, złożoną z dwóch bazylik, najczęściej trójnawowych, w układzie równoległym.

W zależności od przekroju poprzecznego wyróżnia się bazylikę:

• Właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych.

• Pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

W zależności od krycia wnętrz rozróżnia się bazylikę:

• Pułapową, krytą drewnianym stropem,

• O wnętrzach krytych sklepieniami.

W zależności od rodzaju podpór dzielących nawy określa się bazylikę jako:

• kolumnową,

• filarową,

• filarowo-kolumnową (z alternacją podpór).

W zależności od charakterystycznych elementów układu jako bazylikę:

• emporową - z emporami nad nawami bocznymi,

• dwóchórową (prezbiterium),

• dwuwieżową (z dwiema wieżami w fasadzie).

Typ bazyliki podłużnej (charakterystyczny dla architektury wczesnochrześcijańskiej) wykształcił się w Rzymie za czasów Konstantyna. Prostokątny budynek z nawą środkową oddzieloną od niżych naw bocznych kolumnami i zamknięty apsydą, przecięty był niekiedy transeptem. Nad nawami bocznymi mogły występować empory. Od frontu przez całą szerokość budynku ciągnął się narteks (pronaos). Budynek poprzedzało czworoboczne atrium (paradiso), otoczone krużgankami z sadzwką lub studnią (kantharos) pośrodku. Bryłę budynku, zróżnicowaną przez niejednolitą wysokość naw, krył dach dwuspadowy nad nawą środkową i dachy pulpitowe nad nawami bocznymi. Pierwotnie apsyda była skierowana ku zachdowi, od ok. V w. ku wschodowi. W ramach tego schematu rozróżnia się dwie odmiany:

• rzymską (łacińską). W bazylice rzymskiej kolumny dzielące nawę środkową od naw bocznych wspierają architraw (Tzw. bazylika architrawowa), rzadziej podział wprowadzają arkady (tzw. bazylika arkadowa), wnętrze kryje otwarta więźba dachowa lub sufit kasetonowy. Plan miał czasem kształt litery T wskutek obecności transeptu od strony apsydy. Zewnętrzna strona opracowana skromnie.

• wschodnią, z szeregiem wariantów, występującą w Azji Mniejszej i Afryce. Bazylikę wschodnią, zwłaszcza syryjską cechuje bogactwo rozwiązań: rozczłonkowanie fasady
  z dwiema wieżami nad narteksem oraz rozbudowana trójdzielna część prezbiterialna z pastoforiami po bokach apsydy. Wewnątrz szerokie arkady na filarach wspierające sklepienie kolebkowe. Brak empor i atrium, rzadko występuje transept.

Szczytowym osiągnięciem architektury wczesnochrześcijańskiej bazylika krzyżowo-kopułowa, o filarach łączonych arkadami, sklepionych przęsłach naw z emporami, prezbiterium z apsydą
i pastoforiami, narteksie krytym na ogół kopułami, oświetlona przez okna w bębnie kopuły. Wypracowane w IV-VI w. formy bazylika przejęła i rozwinęła średniowieczna sakralna architektura zachodnioeuropejska jako układ najczęściej stosowany.

W okresie renesansu powrócono częściowo do wzorów wczesnochrześcijańskich, pojawił się różwnież typ bazyliki, w której rolę naw bocznych pełniły dwa rzędy kaplic łączących się między sobą, nakrytych osobnym dachem. Ten typ przejęła i rozwijała europejska architektura barokowa (szczególnie charakterystyczny dla świątyń jezuickich, stąd zwany schematem kościoła jezuickiego) aż do połowy XVIII w. W architekturze sakralnej klasycyzmu, romantyzmu i 2 poł. XIX w. stosowano często typ bazyliki wczesnochrześcijańskiej.

3. W znaczeniu liturgicznym kościół.

<łac. basilica, z gr. Basīlīē (stoa) `królewski (portyk)'>.

Układ bazylikowy, halowy, salowy.

BAZYLIKA [ gr.]:

1) w staroż. architekturze gr. budowla urzędowa archonta basileusa (archonci ), w rzym. — hala sądowo-targowa na forum (prostokątna budowla podzielona kolumnami na nawy, z trybuną dla sądu naprzeciw wejścia);

2) w architekturze chrześc. kościół wielonawowy o nawie środk. wyższej i szerszej od pozostałych; przeciwieństwo kościoła halowego; rozróżnia się bazyliki: w zależności od planu — podłużne (na planie prostokąta, o 3 lub więcej nawach podłużnych), krzyżowe (na rzucie krzyża z transeptem), krzyżowo-kopułowe (połączenie bazyliki z budowlą centr. z kopułą na skrzyżowaniu naw); w zależności od przekroju poprzecznego — bazyliki właściwe (o nawach krytych odrębnie i bezpośrednim oświetleniu nawy gł. oknami umieszczonymi nad dachami naw bocznych) i pseudobazyliki (o nawach krytych wspólnym dachem), z uwagi na przekrycie — bazyliki pułapowe i sklepieniowe; ze względu na rodzaj podpór dzielących nawy — bazyliki filarowe, kolumnowe itp.; bazylika jest najczęstszym typem kościoła; charakterystyczna zwł. dla okresu wczesnochrześc. (bazylika z atrium i narteksem).

Pierwsze bazyliki chrześcijańskie powstały w czasach Konstantyna w Rzymie (Św. Pawła Za Murami, IV w.; S. Maria Maggiore i S. Sabina, IV-VI w.), następnie rozpowszechniły się w całej Italii (S. Apollinare Nuovo i S. Apollinare in Classe w Rawennie, VI w.), na Bałkanach, w Azji Mniejszej, Syrii i Afryce. Były dominującą formą kościoła w okresie rom. (wzbogacenie planu przez dodanie prezbiterium), a dalszy ich rozwój nastąpił w gotyku. W renesansie bazylika przekształciła się w budowlę, w której nawy boczne zostały zastąpione przez kaplice (L.B. Alberti); system ten podjęła barok. architektura jezuicka (Vignola);

3) w Kościele katol. tytuł honorowy niektórych świątyń: bazylika większa — kościół własny papieża, z jego tronem (5 w Rzymie, 1 w Asyżu); bazylika mniejsza — tytuł nadawany niekiedy katedrom (w Polsce np. katedra Św. Wojciecha w Gnieźnie, Św. Jana w Warszawie), kolegiatom, większym kościołom zakonnym.

Kościół halowy

Kościół halowy - występują co najmniej 2 nawy, a maksymalnie do 5 naw. Wszystkie nawy posiadają jednakową wysokość. Nawa główna oświetlona jest przez nawy boczne. Nawy zwykle przekryte są wspólnym dachem. Wnętrze cechuje zwartość
i jednoprzestrzenność, stąd często nie jest wyeksponowany ????

(W literaturze naukowej czasem określany słowem hala), budowla sakralna,
w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna, pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych. Nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem. Liczba naw może być różna - najczęsciej występują kościoły trzynawowe, czasem pięcio-
i dwunawowe.

Kościół halowy odznacza się prostą konstrukcja (rozpór sklepień nawy głównej
w znacznej części równoważą sklepienia naw bocznych) oraz zwartym układem przestrzennym (często brak transeptu, nie wyodrębnione prezbiterium). Kościół halowy był szczególnie charakterystyczny dla ceglanej architektury gotyckiej Europy Środkowej w XIV w. s. 146.

HALOWY KOŚCIÓŁ, budowla sakralna, w której wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawa gł., pozbawiona okien, jest oświetlona za pośrednictwem okien w nawach bocznych; najczęściej występują kościoły halowe 2-, 3- lub 5-nawowe, przeważnie przykryte jednym, wspólnym dachem; kościół halowy były charakterystyczne dla ceglanej architektury got. środk. Europy w XIV w.; w Polsce do najbardziej znanych kościołów halowych należą: kościół NMP w Gdańsku, NMP i Św. Jana w Toruniu.

Kościół salowy

Kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają te samą szerokość, wysokość
i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wrażenie sali. Typ kościoła salowego występował, choć stosunkowo rzadko, w okresie romańskim i gotyku (głównie w pd.-zach. Europie). Małe kościoły salowe o wnętrzu krytym stropem występują w architekturze barokowej. s. 370.

Kościół jednonawowy, podłużny, w którym prezbiterium i nawa posiadają jednakową wysokość i szerokość oraz są przykryte wspólnym stropem lub sklepieniem.

SALOWY KOŚCIÓŁ, arch. jednonawowy kościół z nawą i nie wyodrębnionym prezbiterium, tej samej szerokości i wysokości, o jednolitym, na kształt sali, wnętrzu, nakrytym wspólnym stropem lub sklepieniem.

Korpus nawowy

Zasadnicza, centralna część wyodrębniona w bryle budynku. W architekturze kościelnej terminem tym określa się samą część nawową (korpus nawowy), bez przybudówek, jak kruchty, zakrystie
i składy. W architekturze pałacowej termin korpus, z dodatkiem „główny”, określa zazwyczaj centralną część pałacu, zawierającą przeważnie sale reprezentacyjne lub cały pałac główny
w odróżnieniu od oficyn i pawilonów. s. 206.

KORPUS [ łac.], arch. gł. część budowli; w architekturze pałacowej nazwa środk., gł. części budynku zwykle zwana korpusem głównym, przeważnie o charakterze reprezentacyjnym; w architekturze sakralnej korpus stanowi część nawowa kościoła.

KOŚCIÓŁ [czes.< łac.], arch. świątynia chrześc. — budowla dostosowana do potrzeb kultu chrześc., a w węższym znaczeniu — świątynia rzymskokatol.; wg ustalonej w Kościele katol. hierarchii kościoły dzielą się na: katedry (kościoły biskupie), bazyliki (mniejsze i większe — kościoły o specjalnych przywilejach papieskich), kolegiaty (kościoły, przy których działa kapituła kanoników), kościoły parafialne (kościoły z siedzibą proboszcza), kościoły filialne (mniejsze kościoły w obrębie parafii, o charakterze pomocniczym). Rozróżnia się też kościoły o specjalnych funkcjach (np. kościoły klasztorne, cmentarne, odpustowe, garnizonowe). Główny kościół parafialny w mieście zwano farą. W zależności od sposobu kształtowania bryły arch. można wydzielić kościoły podłużne — jednonawowe, wśród nich salowe (salowy kościół) i wielonawowe (bazylika (2), halowy kościół) oraz kościoły centralne (centralna budowla), a także kościoły podłużno-centr. (kompozytowe), często na planie krzyża. Kościół składa się z części przeznaczonej dla wiernych (korpus nawowy z transeptem), poprzedzonej przedsionkiem (narteks, kruchta) i części kapłańskiej (prezbiterium), do której przylegają pomieszczenia zakrystii, skarbca lub składu; ponadto do korpusu nawowego lub prezbiterium przylegają niekiedy kaplice. Nad nawami bocznymi mogą mieścić się empory, w obrębie gł. nawy chór muzyczny. Częstym elementem kościoła są wieże, umieszczone m.in. w fasadzie, na skrzyżowaniu naw, na ramionach transeptu, niektóre wolno stojące przy kościele (np. kampanila), mieszczące dzwony (dzwonnica, sygnaturka); pod kościołem mogą znajdować się krypty. Do gł. elementów wyposażenia należą: ołtarze, ambona, stalle, konfesjonały, chrzcielnica; w kościołach mogą też być umieszczone różne pomniki nagrobne (nagrobek, epitafium (2)). Początki budownictwa kośc. przypadają na IV w.; kształt przestrzenny, konstrukcja, dekoracja i wyposażenie kościoły zmieniały się w ciągu wieków w zależności od dominujących w danej epoce kierunków; okresami najbujniejszego rozkwitu budownictwa kośc. były średniowiecze i barok. Z kościołem i jego elementami składowymi wiązała się od średniowiecza złożona symbolika.

Nawa

W budowli sakralnej przestrzeń przeznaczona dla wiernych, pomiędzy prezbiterium a kruchtą (przybudówką). Sumę wszystkich naw określa się pojęciem KORPUSU NAWOWEGO.

Rysunek

Część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawę główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczah szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary) oraz nawę poprzeczną (Transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach swa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego). W większych założeniachśredniowiecznych spotyka się dwie nawy poprzeczne np. dwie równoległe od strony prezbiterium lub w kościołach dwuchórowych jedna od wschodu, druga od zachodu. <wł. Nave, z łac. navis `okręt'>. s. 275.

NAWA [ łac.], część kościoła przeznaczona dla wiernych; rozróżnia się kościoły jedno- lub wielonawowe (2-7); w tych ostatnich nawy są oddzielone od siebie podporami (kolumny, filary); stosunek wysokości naw bocznych do gł. decyduje o typie kościoła (bazylika, hala, pseudobazylika); nazwę nawa stosuje się też w wypadku analogicznych układów w architekturze świeckiej (np. wielonawowa hala przem.); nawa główna — na osi symetrii kościoła — jest przeważnie szersza od naw bocznych; nawa poprzeczna transept.

Transept

Poprzeczna nawa pomiędzy korpusem nawowym a prezbiterium.

SKRZYŻOWANIE NAW - przestrzeń w kościele powstająca w wyniku przecięcia transeptu z korpusem nawowym, przylegająca do prezbiterium.

Określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna, patrz kościół. <franc.ang.> s. 418.

TRANSEPT [ łac.] arch. nawa poprzeczna w kościele chrześc. prostopadła do osi gł. budowli, usytuowana na ogół między korpusem nawowym a prezbiterium; skrzyżowanie nawy gł. z transeptem nazywa się krzyżem transeptu; jego części boczne — ramionami transeptu; niekiedy w architekturze średniow. występują 2 transepty — od wschodu i od zachodu.

Przęsło

Jest to jednostka przestrzenna wnętrza ograniczona dwiema parami podpór pionowych dźwigających wydzieloną część sklepienia. Podaje się ilu przęsłowy jest kościół. Przęsła liczymy w poprzek transeptu, następnie od transeptu liczymy przęsła nawy głównej.

Rysunki

1) We wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwiagających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia. 2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (przęsło ścienne). 3) przęsło sklepienne - patrz sklepienie. s. 336.

PRZĘSŁO arch.:

1) powtarzający się człon jakiejś konstrukcji przestrzennej, zawarty między sąsiadującymi z sobą podporami;liczbą przęseł określa się długość budowli lub jej części (np. trójprzęsłowa nawa);

2) wyodrębniona powtarzanymi elementami podziału pionowego część elewacji (przęsło ścienne);

3) w przypadku sklepienia pole wydzielone gurtami lub żebrami.

System wiązany/układ wiązany

System kompozycji przestrzennej wnętrz kościelnych, związany z zastosowanie sklepień krzyżowych, w której jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają w nawach bocznych po dwa również kwadratowe przęsła, każde o polu stanowiącym ¼ powierzchni przęsła głównego. Rzut. s. 435.

WIĄZANY SYSTEM, arch. system kompozycji przestrzennej kościołów rom., polegający na określonej proporcji szerokości nawy gł. w stosunku do naw bocznych, w której jednemu kwadratowemu przęsłu sklepiennemu nawy gł. odpowiadają 2 kwadratowe przęsła w nawach bocznych. S. 435.

PRZYPOROWY SYSTEM, system konstrukcji charakterystyczny dla szkieletowej got. architektury sakralnej umożliwiający zasklepienie dużych przestrzeni na znacznej wysokości; w systemie przyporowym ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego nawy głównej jest przenoszony częściowo na filary wewn., częściowo — dzięki zastosowaniu łuków przyporowych ponad dachami naw bocznych lub ukrytych w poddaszach — na zewn. przypory; uproszczoną odmianą systemu przyporowego jest konstrukcja filarowo-skarpowa, charakterystyczna dla kościołów krak. XIV w., w której nie występują łuki przyporowe, a mury nawy gł. są wzmocnione skarpami przebijającymi dachy naw bocznych i łączącymi się z filarami.

Prezbiterium

Chór, część kościoła mieszcząca ołtarz główny i przeznaczona dla duchowieństwa. Ławki dla kanoników w chórze to stalle. Prezbiterium oddzielone jest od nawy głównej łukiem tęczowym. W kościołach średniowiecznych często znajdowała się belka tęczowa, stanowiąca miejsce dla grupy ukrzyżowania. Oddzielone może być także podwyższeniem, barierką lub lektorium.

Chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą, wyodrębniona także w bryle zewnętrznej. Prezbiterium zamykała zwykle ściana prostokątna, półkolista - apsyda, lub wieloboczna. Rzut i bryłę prezbiterium wzbogacały (głównie w architekturze średniowiecznej) apsydiole, obejście, wieniec kaplic. W średniowieczu prezbiterium było z reguły orientowane (skierowane na wschód). W niektórych kościołach (zwłaszcza w romańskich tzw. bazylikach dwuchórowych) występowały dwa prezbiteria: od wsch i zach. W prezbiterium znajduje się sanktuarium z ołtarzem głównym, stalle dla kleru oraz wyposażenie służące do obrzędów liturgicznych. <niem. Presbyterium, wł. Presbiterio, łac. presbyterium>. s. 332.

Rysunki - prezbiterium:

1. Kwadratowe z półkolistą apsydą, poł. XII w.

2. Prostokątne XII w.

3. Prostokątne z apsydą wieloboczną, XV w.

PREZBITERIUM [łac.<gr.], chór, część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, oddzielona od nawy gł., m.in. niewielkim podwyższeniem, balustradą, łukiem tęczowym, lektorium; prezbiterium bywa zamknięte półkolistą apsydą, wielobocznie lub prosto; w średniowieczu prezbiterium kościoła było przeważnie zwrócone na wsch.; wokół prezbiterium biegło często obejście z wieńcem kaplic; w prezbiterium znajduje się ołtarz gł., stalle dla kleru oraz sprzęt liturgiczny. CHÓR [łac. < gr.], arch. → prezbiterium.

Apsyda/absyda

Jest to przesklepiona przestrzeń na planie półkolistym lub poligonalnym stanowiąca zamknięcie chóru lub naw bocznych.

W architekturze (głównie sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Apsyda pojawiła się w świątyniach i bazylikach starożytnego Rzymu, stąd przejeła ją chrześcijańska architektura sakralna. W najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich absyda kierowana była ku zachodowi, od ok. V w. ku wschodowi. Najbpgatszy system absyd wytworzyła architektura koptyjsko-nubijska i romańska. s. 18. Apsyda niekiedy otoczona wieńcem małych apsyd - apsydiol. Apsydiola - mała apsyda przystawiona do apsydy głównej albo do obejścia.

<franc.apside, abside, późnołac.absida, łac. absis ~idis>.

Obejście/ambit

Obejście, jest to przestrzeń obiegająca prezbiterium stanowiąca przedłużenie naw bocznych i posiadająca najczęściej półokrągły lub poligonalny (Stanowiący fragment wieloboku) Umożliwia bezpośrednie obejście z naw bocznych.

WIENIEC KAPLIC - są to kaplice okalające prezbiterium, oddzielone obejściem.

W kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych oddzielone murem lub arkadami (przeważnie do niego otwarte arkadami). Obejście było charakterystycznym elementem kościołów romańskich (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich. Do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (Tzw. wieniec kaplic). Obejście wraz z wieńcem kaplic było nieodzownym składnikiem schematu katedralnego. S. 281.

Kaplica

Mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych. W szerszym znaczeniu termin ten odnosi się do budownictwa wszelakich kultów, np. pogańskiego w starożytnym Rzymie (sacellum - aedicula), buddyjskiego itp., w węższym do budownictwa chrześcijańskiego. W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funckje kościelne lub ich część. Do najczęstszych typów kaplic należą:

• kościelne,

• klasztorne,

• cmentarne,

• pałacowe,

• szpitalne,

• szkolne.

Rozróżnia się kaplice związane z określonymi osobami:

• królewska,

• biskupia,

• książęca.

Charakterystycznym typem są ludowe kapliczki przydrożne. Najstarsze kaplice chrześcijańskie były budowlami jednoprzestrzennymi z ołtarzem naprzeciw wejścia i małym przedsionkiem. Ok. V w. pojawiła się charakterystyczna kaplica dwukondygnacyjna , przeważnie na rzucie wieloboku (Dolne kondygnacje na relikwie, górne na obrzędy). Ten typ występował często w kaplicach pałacowych (górna kondygnacja łączyła się bezpośrednio z pomieszczeniami władcy, dolna przeznaczona była dla służby i dworu). Gotyk wykształcił tzw. kaplice promieniste, otaczające wieńcem prezbiterium: największa na osi kościoła, nazywała się kaplicą mariacką. Od XV w. wprowadzano w niektórych kościołach zamiast naw bocznych ciąg kaplic o osiach prostopadłych do nawy głównej. System ten był szczególnie popularny w baroku. <staroczes.kaplicě, zdrobniale od kapla, z wł. capella'>. Rysunek - kaplica mariacka, wieniec kaplic, kaplice boczne. s. 175.

KAPLICA [ czes. < łac.], niewielka budowla sakralna związana z kultem chrześc., wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem arch. (gł. kościołem); także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem, stanowiące część większej budowli. Do najpopularniejszych typów należą kaplice kościelne, klasztorne, cmentarne, grobowe (mauzolea), kalwaryjne, zamkowe i pałacowe; rozróżnia się też kaplice związane z określonymi osobami (kaplica królewska, biskupia). Kaplice są znane od okresu wczesnochrześc.; od V w. występują kaplice 2-kondygnacjowe; w gotyku kaplice często otaczały wieńcem prezbiterium (tzw. kaplice promieniste); w renesansie wprowadzono (spopularyzowany w baroku) typ kościoła z ciągiem bocznych kaplic zamiast naw bocznych oraz typ kaplicy grobowej — mauzoleum, najczęściej na planie centr., z kopułą (w Polsce najsłynniejsza Kaplica Zygmuntowska).

wieniec kaplic

kaplica mariacka

Empora

Galeria lub trybuna biegnąca nad nawami bocznymi i otwierająca się do nawy głównej. Wsparta najczęsciej na filarach lub kolumnach. Stosowana głównie w budowlach sakralnych w celu powiększenia powierzchni, ich wnętrz lub osobnej przestrzeni dla wyodrębnionej grupy ludzi - dworu, duchowieństwa, zakonników.

Rodzaj galerii lub trybuny wznoszonej gł. w kościołach, majacej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników nabożeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia dla określonej grupy osób (np. dla kobiet, zakonnic, dworu). Empora bywa przesłonięta lub odkryta. W kościołach centralnych mieści się nad obejściem, w bazylikach - najczęściej nad nawami bocznymi, czasem także na zakończeniu ramion transeptu lub nad wejściem zachodnim oraz narteksem, nad obejściem chóru, czasem obiega cały kościół i może mieć nad prezbiterium własny ołtarz, wyjątkowo znajduje (np. w kościołach brygidek) się w środkowych przęsłach nawy głównej. W kościołach halowych empory umieszczane są na własnych, kamiennych lub drewnianych podbudowach (często później dobudowane). Empory bywają jedno-, dwu-, a nawet trójkondygnacyjne, kryte stropem lub częściej sklepione, otiwerające się do wnętrza arkadami. Empora wywodząca się najprawdopodbniej z Bliskiego Wschodu, jest charakterystyczna dla sztuki wczesnego średniowiecza, często występuje w architekturze baroku, typowa jest dla zborów ewangelickich od XVII w. W budownictwie świeckim stosowano emporę w zamkach
w głównej sali, przeważnie jako pomieszczenie dla chóru i kapeli. Empora pozorna - charaktersytyczna dla angielskiej architektury późnoromańskiej i gotyckiej powstaje przez przeprucie ściany nawy głównej szeregiem arkad poniżej strefy okien. Arkady te otwierają się na nie oświetlone strychy nad nawami bocznymi, a jako element rozczłonkowujący ścianę są równoważnikiem --triforium. Empora organowa - chór muzyczny. <niem. Empore>.

Rysunek - przekrój empory. s. 102.

Empora organowa/Chór muzyczny/Chór śpiewaczy/Trybuna organowa/Trybuna śpiewacza

Nie mylić z emporą zwykłą.

W budowli kościelnej pomieszczenie na instrumenty muzyczne (najczęściej organy) i dla chóru śpiewaczego. W bazylikach wczesnochrześcijańskich i bizantyjskich, w kościołach romańskich
i wczesnogotyckich stanowił/a na ogół wydzieloną balustradą lub ażurową przegrodą przestrzeń, usytuowaną między nawą a prezbiterium, na wprost ołtarza głównego. W kościołach katedralnych i niektórych klasztornych XIII-XV w. chór muzyczny i małe organy umieszczano na platformie w obrębie lektorium. W XV w. w związku z rozpowszechnieniem organów w liturigce kościelnej zaczęto chór ustawiać na podwyższeniu, w emporach bocznych (rzadziej w zach.) lub na galeriach obiegających prezbiterium, a następnie w specjalnie dla nich przeznaczonyc trybunach. Około poł.XV w. przyjął się powszechny dziś typ chóru muzycznego w postaci trybuny lub empory sytuowanej w przedniej (zach.w kościołach orientowanych) części nawy środkowej, nad wejściem. We Włoszech w XV w. pojawiła się typowa dla renesansu trybuna śpiewacza - cantoria, w formie balkonu wspartego na konsolach, umieszczona w ścianach prezbiterium, po bokach ołtarza. W nowożytnych kościołach klasztornych chór muzyczny może być identyczny z chórem zakonnym, może też istnieć niezależnie od niego. W kościołach ewangelickich chóry muzyczne sytuowane są ponad ołtarzem. Wykształcony w czasach nowożytnych chór muzyczny, usytuowany naprzeciw ołtarza głównego - najczęściej nad kruchtą lub głównym wejściem - składa się z obszernej, wspartej na ogół na arkadach filarowych platformy, ogrodzonej parapetem (przestrzeń pod nią nosi nazwę podchórza), na której mieści się prospekt organowy. Poszczególne człony chóru muzycznego są często bogato dekorowane. Najbogatsze chóry muzyczne, o skomplikowanej strukturze i obfitej dekoracji, powstały w epoce baroku.

Rysunek chóru muzycznego s. 69.

Lektorium

Drewniana lub murowana ścianka oddzielająca prezbiterium od nawy, zamykająca widok na ołtarz główny. Powszechna od końca XII do XVI w. w dolnej partii zawierała drzwi, w górnej trybunę z pulpitem dla kaznodziejów.

Drewniana lub murowana ścianka oddzielająca w kościołach (głównie biskupich i klasztornych) prezbiterium od nawy. 2-5 m wysoka, zasłaniająca częściow lub całkowicie ołtarz główny. Pośrodku lektorium znajdowały się drzwi, w górnej części trybuna muzyczna, kazalnica i pulpit do czytania Ewangelii, niekiedy małe organy. Lektora były najczęściej ścianą pełną lub w części górnej ażurową, czasem z baldachimowym występem pośrodku, najczęściej w formie portyku arkadowego, trój- lub pięcioprzęsłowego. Arkady od prezbiterium bywały często ślepe. Bogate rozczłonkowanie architektoniczne uzupełniała przeważnie dekoracja rzeźbiarska, czasem malarska. Lektoria wykształciły się w XIII w., wznoszone do XVI w., głównie w kościołach katedralnych i klasztornych francuskich, angielskich, niemieckich i niderlandzkich. W XVIII w. uległy w większości zniszczeniu. <łac>.

Fotografia lektorium katedry w Albi - s. 228-9.

GALERIA [wł.] jw.

1) arch. podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, przeważnie otwarte lub oświetlone z jednej strony, łączące ze sobą 2 części budowli bądź 2 osobne budowle; w architekturze pałacowej (zwł. w baroku) długie reprezentacyjne sale, oświetlone z jednej strony rzędem dużych okien, mieszczące często zbiory sztuki; także najwyższy balkon w teatrze; w XIX i XX w. kryty pasaż handl. łączący 2 ulice;

Krypta

Jest to sklepione pomieszczenie najczęściej poniżej posadzki kościoła, zwykle zawierające groby lub chroniące relikwie. Niekiedy krypta jest nieco wyniesiona wtedy podniesione jest prezbiterium.

W starożytności termin o wielu znaczeniach, określający generalnie pomieszczenie zaciemnione, słabo oświetlone dla zachowania niskiej temepreatury, ale głównie podziemny korytarz lub salę. W okresie starochrześcijańskim sklepione pomieszczenie z grobem świętego w katakumbach. Później podziemne lub na pół podziemne sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego. Służyło także jako miejsce chowania dostajników świeckich i duchownych. Pierwsze krytpy kościelne, pochodzące z 2 poł. VI w. składały się z kilku wąskich korytarzy równoległych do osi kościoła, połączonych prostopadłymi korytarzami. Od VIII w. pojawia się forma konfesji. W IX w. powstał charkaterystyczny dla kościołów romańskich typ krypty halowej - sklepione pomieszczenie, podzielone najczęściej na trzy nawy. Usytuowane pod ziemią całkowicie lub częściowo, co powodowało nieraz podniesienie poziomu posadzki prezbiterium ponad poziom nawy. Krypta zanikła w okresie gotyku. <łac. crypta, z gr. krypte `kryjówka'>. s. 215.

KRYPTA [ gr.], arch. podziemne, sklepione pomieszczenie w kościele, zwykle pod prezbiterium, w którym składano relikwie lub chowano zmarłych; w czasach staroż. podziemny, sklepiony korytarz; w okresie wczesnochrześc. sklepione pomieszczenie w katakumbach z grobem świętego; k. były charakterystycznym elementem kościołów rom.; w Polsce — k. św. Leonarda na Wawelu.

Zob. konfesja.

Wieża

Budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerkości podstawy. Terminu tego nie używa się w odniesieniu do wieżowców. W zależności od funkcji wyróżnia się wieże obronne w budowlach zamkowych (rzadziej sakralnych) i w murach miejskich (baszta), usytuowane
w ciągu muru bądź wewnątrz zamku jako wieża ostatecznej obrony (zob. stołp). Dojście na wieżę obronną prowadziło przez górne kondygnacje z murów obronnych lub z drewnianych ganków. Dolne kondygnacje dostępne tylko od wewnątrz, przeznacznano często na pomieszczenia dla więźniów. Wewnętrzna komunikacja pionowa odbywała się za pomocą drabiny lub schodów w grubości muru. Mury przeprute były strzelnicami (zob.), czasem uzupełnione hurdycją (zob.) lub machikułami (zob.). Wieże zwieńczano zwykle dachem namiotowym lub murowanym stożkiem. Wieże bramne - w murach obronnych miast lub zespołów zamkowych wznoszone były nad budynkiem mieszczącym wjazd (zob. brama), niekiedy zawierały go w najniższej kondygnacji, czasem ujmowały go z boku. W XVII i XVIII w. straciły charakter obronny i nabrały cech reprezentacyjnych, służąc czasem do celów obserwacyjnych. Wieże mieszkalne - w zamkach średniowiecznych pełniły jednocześnie funkcje obronne. Dolne ich kondygnacje miały charakter użytkowy, górne stanowiły pomieszczenia mieszkalno-reprezentacyjne, nieraz z bogato ukształtowanymi otworami okiennymi. Wieże mieszkalne wznoszono również w miastach np. jako siedziby bogatych rodów mieszczańskich. Wieże w budowlach sakralnych lub przy nich pełniły w zasadzie funkcje związane z kultem (zob. minaret, dzwonnica, campanile) i dekoracyjne. W średniowiecznych kościołach miejskich służły niekiedy jako jako wieże obserwacyjne, wtedy wydzielane były z budynku sakralnego i stanowiły własność gminy miejskiej. Wieże ratuszowe - pełniły przede wszystkich funkcje obserwacyjne, będące równocześnie symbolem samodzielności gminy miejskiej (beffroi). Celom obserwacyjnym służyły również wieże straży pożarnej wznoszone w miastach od pocz. XIX w. Wieże widokowe wznoszono od 2 poł. XVIII w.
w założeniach parkowych, często w formie minaretu. Do 2 poł. XIX w. wznosi się wieże
w miastach, na terenach targowych, itp. wykorzystując je także do celów użytkowych (radio, telewizja). s. 437.

WIEŻĄ Budowla o znacznej wysokości i małej powierzchni podstawy, wzniesiona na planie koła, czworoboku lub wieloboku, wolno stojąca lub w arch. zespole; wieże występują w architekturze od starożytności; były przede wszystkim elementem obwarowań; od okresu wczesnochrześc. stały się nieodłącznym elementem architektury kośc.; wieże stosowano też w budownictwie pałacowym i w ratuszach; konstrukcje wieżowe są znane też w kręgu sztuki islamu (minaret ), w Chinach (pagoda) i Indiach (śikhara ); w architekturze nowocz. dzięki użyciu nowych materiałów i zastosowaniu nowych rozwiązań konstrukcyjnych budowle wieżowe osiągają znaczne wysokości (wieża Eiffla w Paryżu, wieże telewizyjne, wieżowce).

KAMPANILA [ wł.], dzwonnica w formie wolno stojącej wieży; termin stosowany gł. w odniesieniu do architektury wł.; słynne kampanile: w Pizie (tzw. krzywa wieża), Florencji i Wenecji.

Kruchta

Przedsionek kościelny, zwykle przed głównym wejściem. Najczęściej posiada formę oddzielnej przybudówki osłaniającej wejście do kościoła.

Staropol. babiniec, przedsionek kościelny, poprzedzający wejście gł., czasem także boczne, do naw lub zakrystii. Pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła (najczęściej pod chórem muz.) lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady. Niekiedy osobna parterowa przybudówka, zwykle jednokondygnacjowa. Zob. też narteks.

Narteks

Pronaos, kryty przedsionek bazylikach wczesnochrześc., bizant. i wczesnośredniow. oraz kościołach obrządku wsch., na ogół w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście do nawy (szerokości nawy). Wnętrze narteksu dzieliło się czasem na dwie części:

• zewnętrzną, exonarthex (właściwy przedsionek),

• wewnętrzną, esonarthex, przeznaczoną dla katechumenów

(i pokutników). W architekturze średniowiecznej narteks przekształcił się w kruchtę. <późnogr. Nartheks>. S. 275.

CHÓR MUZYCZNY, arch. w kościele wydzielona kondygnacja o charakterze antresolowym; przeznaczona na pomieszczenie instrumentów muz. (gł. organy) i chóru śpiewaczego; chór muzyczny jest umieszczony przeważnie nad kruchtą lub gł. wejściem, od strony nawy oddzielony parapetem (często bogato zdobionym).

Westwerk

Rozbudowana zachodnia część bazyliki charakterystyczna dla architektury wczesnoromńskiej. Westwerk budowano na planie kwadratu lub prostokąta, w górnej kondygnacji mieściły się empory, otwierające się arkadami do wnętrza kościoła. Całość wieńczyły jedna lub dwie wieże, do których prowadziły schody mieszczące się w narożach zachodnich. Środkowa część fasady westwerku wraz z portalem głównym była niekiedy wysunięta przed lico muru. Westwerki służyły do odprawiania niektórych obrzędów liturgicznych (np. chrzest, okolicznościowe nabożeństwa), jako pomieszczenie dla uczestniczących w obrżedach zakonników lub panów feudalnych i ich dworów. Rysunek - westwer elewacja i przyziemie kościoła w Werden. s. 434.

Baptysterium

W architekturze chrześcijańskiej od IV w. budynek przeznaczony do obrzędu chrztu (tzw. kościół chrzcielny), na ogół w pobliżu większego kościoła (przeważnie katedralnego, po jego stronie zachodniej), zazwyczaj wolnostojący. Baptysteria są najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest zazwyczaj kopułą, pośrodku zagłębiony w posadzkę basen chrzcielny (zbiornik wody - piscina - zob.), ze stągwią na wodę święconą, bądź kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem (fons baptismalis). W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsione, apsydę ołtarzową, sacrarium - na przechowywanie sprzętu liturgicznego. Ściany (rozczłonkowane na ogół arkadowo) i kopułę zdobiły dekoracje mozaikowe bądź freskowe. Wraz ze zmianą obrzędu chrzcielnego w średniowieczu, w XIII w. (we Włoszech w XV w.), gdy zwyczaj zanurzania całego ciała zastąpiono oblewaniem głowy, baptysteria zanikają. Zastępują je chrzcielnice (zob.). <łac.baptisterium, z gr. baptisterion>. S. 31.

BAPTYSTERIUM [łac. < gr.], w architekturze chrześc. budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, zwykle w pobliżu dużego kościoła (od strony zach.); najczęściej na planie centr.; we wnętrzu, pośrodku znajdował się zagłębiony w posadzce zbiornik na wodę lub kam. chrzcielnica na cokole; baptysterium występowało w IV-XII w. (we Włoszech do XV w.).

ARCHITEKTURA ŚWIECKO-UŻYTKOWA

W podstawowym podziale rozróżniamy: piwnice/sutereny/przyziemia. Kondygnacje liczymy bez piwnic i suteren. Pierwsza kondygnacja to przyziemie, II kondygnacja to I piętro. Mówimy albo o przyziemiu albo o kondygnacji.

Kondygnacja

KONDYGNACJA, bud. część budynku zawarta między sąsiednimi stropami lub między podłożem i najniższym stropem.

Br.w sł.

Suterena

SUTERENA, użytkowe części budynku (np. mieszkanie), położone częściowo poniżej poziomu terenu.

Br.w sł.

Przyziemie

Br.w sł.

PARTER [ franc.], w sztuce ogrodowej płaski kwietnik lub gazon o zarysie geom. składający się z ornamentalnego lub gładkiego tła oraz obramienia, na którym są umieszczane akcenty roślinne; w zależności od rodzaju motywu przewodniego partery dzielą się na: kwietnikowe, trawnikowe, wodne itp.; natomiast odpowiednio do rodzaju układu rozróżnia się partery parkietowe, jednokwaterowe, dwukwaterowe; partery najczęściej występowały w ogrodach XVII i XVIII w. w powiązaniu z salonami ogrodowymi.

KAMIENICA, arch. co najmniej jednopiętrowy, murowany miejski dom mieszkalny; termin specyficznie pol. (w językach obcych domy mieszkalne niezależnie od budulca mają jedno określenie); w ciągu XV w. ustalił się typ późnogot. kamienicy miejskiej 2- lub 3-traktowej, bardzo wąskiej (szerokość fasady nawet poniżej 3 m), kilkupiętrowej z wysokim dachem dwuspadowym, ujętym od frontu szczytem (tzw. kamienica szczytowa); parter mieścił sień i pomieszczenia handl., piętra — izby mieszkalne; okna wąskie, podzielone kamiennymi słupkami; wewnątrz głębokie nisze arkadowe obejmowały często po kilka okien. W 2 poł. XVI i 1 ćwierci XVII w. zmienił się układ i wielkość okien; wzrosła liczba pomieszczeń, choć układ wnętrza pozostał w zasadzie bez zmian; pojawiły się dziedzińce arkadowe; oprócz kamienicy szczytowej występowały kamienice podcieniowe (w Polsce łączone często z kamienicą attykową). W okresie baroku kamienica nawiązywała do wzorów pałaców miejskich. W XVII w. w Anglii pojawił się typ domu jednorodzinnego, który przetrwał do naszych czasów. W ciągu XVIII i XIX w. wykształcił się (najpierw w W. Brytanii i Francji) typ kamienicy czynszowej, która w 2 poł. XIX w. przybrała formę wielokondygnacjowej budowli o szerokiej fasadzie, oficynach, zróżnicowanych pod względem standardu oddzielnych mieszkaniach. Architektura konstruktywistyczno-funkcjonalna XX w. zapoczątkowała tendencje do polepszania warunków sanitarnych i podnoszenia standardu kamienic.

TARAS [franc. < łac.]:

1) w architekturze odkryta, płaska część budynku, otoczona balustradą, umieszczona na parterze lub piętrze; także ogrodzony płaski dach;

2) w ogrodach schodkowe wzniesienie terenu (naturalne lub sztuczne); tarasowe ogrody były charakterystyczne dla renesansu i baroku.

Mezzanino

Jest to niska kondygnacja, półkondygnacja między piętrami zawierająca pomieszczenia dla dzieci, służby. Występuje najczęściej między parterem a I p. Rys.

Półpiętro, niska kondygnacja między piętrami, zwykle między parterem a pierwszym piętrem, bądź stanowiąca ostatnią kondygnację; występowało najczęściej w nowoż. architekturze pałacowej; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne. <wł. mezzanino, od mezzano `środkowy'>. S. 257.

Antresola

Pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kondygnacji, w górnej jego części nie stanowiące oddzielnej kondygnacji.

Niskie pomieszczenie mieszkalne jedno- lub kilkuizbowe, wydzielone w górnej części przyziemia (parteru), rzadziej piętra, nie stanowiące jednak kondygnacji budynku. Antresola jako odmianę mezzanina zaczęto stosować w pałacach renes. <franc. entresol> S.15. (obecnie — zabudowa mieszkania szafkami umieszczonymi pod sufitem).

Piętro

s.

Piano nobile/bel-etage

Główna kondygnacja budynku mieszcząca reprezentacyjne pomieszczenia. Zazwyczaj na 2 kondygnacji - Ip.

W architekturze pałacowej wysoka kondygnacja (przede wszystkim wł.) (zwykle pierwsze piętro) zawierająca ciąg komnat lub sal reprezentacyjnych. <wł./franc.> s. 311.

Facjatka/facjata/wystawka

Pomieszczenie mieszkalne w przestrzeni poddasza, które przebija własnymi ściankami połać dachu.

Pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej, którego okna, przebite przez połać dachu, ujęte są we własne ścianki, nakryte osobnym daszkiem, prostopadłym do kalenicy dachu. Facjatka występuje powszechnie od średniowiecza, głównie w budownictwie świeckim, przyjmując nieraz ozdobne formy okien i dachów w zamkach, pałacach i kamienicach mieszczańskich, często nazywana bywa mansardą. <wł. faciata `fasada'> s. 108.

Mansarda

Pomieszczenie mieszkalne znajdujace się w kondygnacji strychowej, na ogół wystające z dachu. Termin początkowo stosowany do pomieszczeń pod dacehm mansardowym, także popularna nazwa takiego dachu. (od nazwiska F. Mansarta, architekta franc.). Zob. facjatka. S. 248.

Trakt

Ciąg pomieszczeń usytuowany na jednej osi zwykle równoległej do osi podłużnej budynku. Zawarty najczęściej między ścianmi nośnymi. Szczególną odmianą traktu jest AMFILADA - ciąg pomieszczeń zgrupowanych na jednej osi, na której lokowane są drzwi. Znaczenie głównie reprezentacyjne. Rozpow.gł.w XVII w.

W architekturze ciąg co najmniej dwóch pomieszczeń znajdujących się na jednej osi, na ogół równoległej do osi podłużnej budynku. Zależnie od liczby równoległych do siebie traktów mówimy o budynkach jedno-, dwu- lub więcej traktowych. Ze względu na trudności związane
z oświetleniem traktu wewnętrznego, liczba ich rzadko przekracza trzy. Szczególną postacią traktu jest amfilada. Jako trakt określa się niekiedy bardzo długie pomieszczenie, jak korytarz, galeria, itp. Liczba traktó jest charakterystyczna dla pewnych typów budowli, np. jeden trakt pomieszczeń i krużganki wokół dziedzińca we włoskim pałacu renesansowym, dwu- lub trzytraktowe budynki klasztorne z celami po jednej lub po obu stronach korytarza, przewaga układów dwutraktowych w dworach polskich XVIII i XIX w. <niem. Traktament, z wł. trattamento> s. 418.

TRAKT, ciąg pomieszczeń w budynku, umieszczonych na jednej osi.

TRAKT [ łac.]:

1) arch. ciąg pomieszczeń w budynku umieszczonych na jednej osi; w zależności od liczby równoległych traktów rozróżnia się budynki jedno-, dwu- lub więcejtraktowe (gł. trzytraktowe);

2) droga, określony ciąg komunik. (np. trakt pieszy, kol.).

Korytarz

Długie pomieszczenie o charakterze użytkowo-komunikacyjnym, z obu stron ujęte ścianami, łączące inne pomieszczenia wewnątrz budynku. Wnętrza o rozbudowanym systemie korytarzowym charakterystyczne były dla architektury klasztornej oraz pałacowej, głównie od okresu baroku. Korytarze pałacowe i klasztorne otrzymywały niekiedy staranniejszą oprawę architektoniczną (malowidła, rzeźba dekoracyjna). <franc. corridor, wł. corridore> s. 206.

Amfilada

Trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi (na ogół identycznej
z osią traktu lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu. Szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX w. amfiladowy układ spotykany jest w wielu mieszkaniach kamienic miejskich. <franc. enfilade, od en-filer `nanizać', tj. nawlec na jedną nić>. s. 12.

Zob. trakt.

AMFILADA [franc.], jednotraktowy układ wnętrz połączonych wejściami umieszczonymi na jednej osi i na tym samym poziomie, charakterystyczny dla architektury pałacowej baroku i klasycyzmu.

Apartament

UKŁAD APARTAMENTOWY POMIESZCZEŃ - ciąg pomieszczeń mieszkalnych tworzących określoną funkcjonalnie całość, zwykle rozlokowanych na jednej kondygnacji i przeznaczony dla jednej osoby.

Zespół pomieszczeń (zazwyczaj reprezentacyjnych i na jednej kondygnacji), tworzących wydzieloną w obrębie budynku całość mieszkalną, przeznaczoną dla pojedynczego użytkownika. Apartament wykształcił się we Francji i we Włoszech w 1 poł. XVI w.; od XVII w. różnicowany zależnie od pozycji społecznej mieszkańca, zawierał przedpokój, sypialnię, garderobę, gabinet lub buduar, reperezentacyjne sale itp. Pojęcie apartamentu związane jest przede wszystkim
z architekturą pałacową w XVII-XVIII w. W Polsce apartamenty istniały już w XVI w., przyjęły się w XVII w.. W XIX w. nazwą apartament określało się bardziej okazałe mieszkania w miejskich kamienicach czynszowych. <wł. appartamento, od appartamente `osobno'>. s. 16.

APARTAMENT, arch. zespół reprezentacyjnych wnętrz mieszkalnych tworzących w obrębie budynku wydzieloną całość mieszkalną; określenie luksusowego mieszkania.

Westybul

Przedsionek lub bardziej hol reprezentacyjny stanowiący połączenie głównego wejścia do budynku z najbardziej reprezentacyjną salą.

Przedsionek w niektórych typach budowli świeckich:

1. w domach prywatnych starożytnej Grecji (prothyron) i Rzymu (vestibulum), westybul miał najczęściej formę korytarza, w budynkach publicznych nadawano mu formy bardziej rozbudowane i ozdobniejsze.

2. W pałacach nowożytnych 2 poł. XVI-XVIII w. przedpokój o charakterze reprezentacyjnym lub przy apartamencie mieszkalnym.

3. Obecnie pomieszczenie przejściowe w budowlach publicznych (teatry, budynki z salami koncertowymi, reprezentacyjne gmachy, itp.), zawierające szatnie i prowadzące niekiedy do głównej klatki schodowej lub do hallu. <franc.vestibule, z łac. vestibulum>s. 434

WESTYBUL, reprezentacyjne pomieszczenie (rodzaj przedsionka, przedpokoju) przy wejściu do pałacu; obecnie w budowlach użyteczności publicznej — pomieszczenie prowadzące do głównej klatki schodowej.

WESTYBUL [ łac.], arch. przedsionek w niektórych typach budowli świeckich: 1) w domach prywatnych staroż. Grecji i Rzymu westybul miał najczęściej formę korytarza, w budynkach publ. był bardziej rozbud. i ozdobniejszy; 2) w pałacach nowoż. 2 poł. XVI-XVIII w. przedpokój o charakterze reprezentacyjnym; 3) obecnie pomieszczenia przejściowe w budowlach publ. (teatry, budynki z salami koncertowymi, reprezentacyjne gmachy itp.), zawierają szatnie i prowadzące niekiedy do gł. klatki schody.

Antykamera

Rodzaj poczekalni poprzedzającej pomieszczenie reprezentacyjne, rodzaj przedpokoju.

Pokój spełniający we wnętrzach pałacowych XVI-XVIII w. różne funkcje, na ogół półreprezentacyjnej poczekalni dla dworzan i pokojowych, jadalni, itp. Stanowił często pomieszczenie poprzedzające lub oddzielające pokoje o określonym przeznaczeniu. W Polsce w XVI w. odpowiednikiem antykamery bywała izba wielka. Właściwa antykamera poprzedzająca komnatę sypialną pojawiła się w XVII w. <anticamera>. s. 16.

ANTYKAMERA [ wł.], pomieszczenie dla dworzan i służby, poprzedzające apartamenty król. lub magnackie w pałacach XVI-XVIII w.; antykamera służyła też za poczekalnię dla oczekujących na audiencję, niekiedy również za podręczną jadalnię.

Schody i ich rodzaje

Rysunki

Z. V - 03.11.2006

Korpus

Zasadnicza, centralna część wyodrębniona w bryle budynku. W architekturze kościelnej terminem tym określa się samą część nawową (korpus nawowy), bez przybudówek, jak kruchty, zakrystie
i składy. W architekturze pałacowej termin korpus, z dodatkiem „główny”, określa zazwyczaj centralną część pałacu, zawierającą przeważnie sale reprezentacyjne lub cały pałac główny
w odróżnieniu od oficyn i pawilonów. s. 206.

Skrzydło

1. Boczna, w stosunku do głównego korpusu część budynku, wyodrębniona mniejszą liczbą kondygnacji, silnym cofnięciem w stosunku do lica elewacji frontowej, ustawieniem pod kątem np. prostym w stosunku do korpusu lub części głównej. Także każdy segment budowli, która nie ma wyodrębnionej części głównej, a poszczególne jej partie są w stosunku do siebie ustawione pod pewnym kątem. W pałacach renesansowych skrzydła często grupowano na zamkniętym obwodzie wokół dziedzińca wewnętrznego, w architekturze pałacowej XVII-XVIII w. boczne skrzydła ujmowały zwykle dziedziniec po bokach.

2. Ruchome, służące do zamykania lub otwierania części bramy, drzwi lub okna.

W poliptykach rzeźbionych lub malowanych ruchome części boczne zamykające szafę ołtarzową, podzielone zwykle na tzw. kwatery. Stronę frontową skrzydła - przy otwarciu - nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, a tylną - rewersem lub stroną zewnętrzną. s. 382.

SKRZYDŁO, arch. boczna, zwykle wydłużona część budowli (gł. pałacu), ustawiona w stosunku do gł. korpusu najczęściej pod kątem prostym.

PODDASZE - może być mieszkalne.

STRYCH - nie przeznaczony do zamieszkiwania.

Dachy

Część budynku ograniczająca go od góry i zabezpieczająca przed wpływami atmosferycznymi oraz stratami ciepła. Ochrania bezpośrednio stropy lub sklepienie najwyższej kondygnacji, bądź stanowi bezpośrednie nakrycie wnętrza. Dzięki swym walorom plastycznym (przestrzennym i kolorystycznym) kształtuje w znacznym stopniu brylę budowli.

Dach składa się z konstrukcji nośnej oraz pokrycia (poszycie, pobicie).

Konstrukcję nośną stanowią w:

1. dachach stromych - więzary ciesielskie drewna (patrz więźba dachowa), więzary stalowe
   i żelbetowe (Prefabrykowane).

2. Dachach lekko pochyłych i poziomych - belki, kratownice i płyty.

3. Dachach o powierzchniach zakrzywionych - dawniej odpowiednia więźba dachowa, obecnie łupiny żelbetowe.

Do pokryć dachu stosuje się dachówkę, gonty, łupek, blachę, papę, słomę, trzcinę, itp.

Górne powierzchnie pokrycia dachowego nazwyają się połaciami dachowymi. Miejsce przecięcia połaci - narożami, gdy połacie tworzą kąt ostry, a koszami (żłób, hultaj) - gdy tworzą kąt rozwarty. Pionową płaszczyznę ograniczającą połacie dachu z boku nazywa się szczytem. Dolna krawędź połaci (Wystająca poza lico muru) nazywa się okapem, a górna krawędź stanowiąca linię przecięcia dwóch połaci, równoległą do okapu - kalenicą (kipa, warst, wierch, linia szczytowa). Okap może wspierać się na kroksztynach, ostatkach belek, itp. pod okapami przymocowuje się poziome rynny dachowe oraz specjalne leje połączone rynnami pionowymi z siecią kanalizacyjną, w celu odprowadzenia wody opadowej.

Poddasze (strych) jest przestrzenią między najwyższym stropem czy sklepieniem budynku a pokryciem, wypełniającą strefę więźby dachowej. Poddasze może być rozbudowane do celów mieszkalnych. Nachylenie połaci dachowych jest zależne od warunków klimatycznych
i rodzaju pokrycia.

Zależnie od kąta nachylenia (spadku) i kształtu rozróżniamy dachy:

1. Płaskie (Tarasowe), pozbawione na ogół więźby.

2. Pochyłe (wysokie, strome), o wyraźnym spadku połaci, oraz

3. Wygięte, o powierzchniach krzywych lub zwichrowanych. Szczególną ich odmianą jest dach rozpłaszczony, o połaciach wklęsłych, zmniejszających ku dołowi swój spadek.

Dach pochyły może być:

1. Jednospadowy (jednopołaciowy, pulpitowy).

2. Dwuspadowy (dwupołaciowy, siodłowy).

3. Wielospadowy (wielopołaciowy).

Wariantami dachów dwu- i czterospadowych są:

1. dach naczółkowy (dwuspadowy z naczółkami, czyli małymi trójkątnymi połaciami ścianającymi od góry szczyty).

2. Dach półszczytowy (przyczółkowy, czterospadowy z półszczytami lub przyczółkami) i jego odmiana

3. Dach podhalański.

Dachami łamanymi są dachy o dwóch kondygnacjach połaci oddzielonych od siebie załamaniem, uskokiem, gzymsem lub ścianką. Należą do nich dach mansardowy, polski oraz jego odmiana - dach krakowski.

Dachy namiotowe (brogowe) mają kilka trójkątnych połaci (Zależnie od rzutu przykrywanego budynku), schodzących się górą w jednym punkcie szczytowym.

Jeden punkt szczytowy mają też dachy wygięte: dach wieżowy (hełm), iglica, dach stożkowy, baniasty, kopulasty (kopuła) i cebulasty. Okrągły lub wielokątny daszek dekoracyjny nasadzony na wieżyczkę lub iglicę dachu nazywa się czapką. Dach pogrążony (wklęsły, wgłębiony) ma połacie o spadku ku środkowi budynku, tworzące koryto lub nieckę, posiadające odpowiednie odprowadzenie wody, często osłaniany attyką. W architekturze współczesnej dostrzega się nawrót do przykryć wygiętych, opartych na nowych rozwiązaniach konstrukcyjnych.

Rysunki 1-19 - rodzaje dachów.

Rysunki 1-9 - rodzaje dachówek.

Dachówka s. 82

DACH Zależnie od kształtu rozróżnia się m.in. następujące rodzaje dachów: 1-spadowe (pulpitowe), 2-, 3- i 4-spadowe, mansardowe, uskokowe, naczółkowe, półszczytowe (odmianą dachu półszczytowego jest dach podhalański), namiotowe, stożkowe, kopulaste, hełmowe (baniaste), pilaste, 2-spadowe złożone, walcowe, beczkowe konoidalne, tarczownicowe, tarczownicowe wspięte, fałdowe łukowe oraz dachy wiszące, które są stosowane gł. jako przykrycia hal przemysłowych. Konstrukcję nośną dachu stanowią: belki, wiązary (dźwigary dachowe), kratownice drewn., stalowe i z betonu zbrojonego lub żelbetowe, płyty i łupiny, a w przypadku dachów wiszących — liny stalowe. Pokrycie dachu mogą stanowić m.in.: dachówka, blacha, płyty azbestowo-cementowe (pokrycia ogniotrwałe) lub deski, gonty, papa, słoma itp. (pokrycia nieogniotrwałe); ze względu na szkodliwość azbestu płyty azbestowo-cementowe są zabezpieczane przez malowanie, zaleca się ograniczenie ich stosowania. Górne powierzchnie pokrycia dachowego noszą nazwę połaci dachowych, miejsca przecięcia 2 połaci zwą się narożami — gdy połacie tworzą kąt ostry, a koszami — gdy tworzą kąt rozwarty. Dolna krawędź połaci nazywa się okapem, a górna krawędź, stanowiąca linię przecięcia 2 połaci, równoległa do okapu — kalenicą. Nachylenie połaci dachowych jest zależne od warunków klim. (duże opady — dachy strome) i rodzaju pokrycia dachowego — im mniej szczelny materiał, tym większy powinien być spadek, aby woda ściekała szybciej i nie przedostawała się pod pokrycie; nachylenie dachu przy pokryciu dachówką ceram. 0,6 : 1-1 : 1, płytami azbestowo-cementowymi 0,6 : 1-1 : 1, papą 2-warstwową 0,05 : 1-0,3 : 1, blachą 0,2 : 1-0,5 : 1.

Dla najstarszych cywilizacji (Egipt, Bliski Wschód) były charakterystyczne dachy płaskie; świątynie starogr., etruskie, rzym. miały zwykle dachy dwuspadowe; w staroż. Rzymie stosowano również dachy namiotowe, czterospadowe i kopulaste, a w Bizancjum gł. kopulaste; na Środk. i Dalekim Wschodzie stosowano dachy wielokondygnacyjne, wśród nich tzw. pagodowe (z narożami podgiętymi ku górze). W Europie dla gotyku były charakterystyczne dachy o dużej stromości połaci; w XVII w. rozpowszechniły się dachy mansardowe.

BUDOWLANE KONSTRUKCJE, elementy samodzielne (np. słup, belka) lub zespoły elementów w postaci ustrojów (np. strop, dach), przenoszące bezpośrednio lub za pośrednictwem innych ustrojów obciążenia budowli na grunt; zależnie od rodzaju materiału rozróżnia się m.in.: konstrukcje budowlane drewniane, metal., betonowe, żelbetowe, ceglane, zespolone (np. ceglano-betonowe); zależnie od ustroju rozróżnia się: konstrukcje budowlane szkieletowe, złożone z usztywnionych przestrzennie elementów prętowych (pionowych i poziomych), konstrukcje budowlane płytowe, złożone z połączonych ze sobą przestrzennie elementów płytowych (wielkopłytowych), konstrukcje budowlane ramowe, złożone z elementów prętowych tworzących płaskie ustroje o sztywnych węzłach, konstrukcje budowlane łupinowe, cienkościenne powłoki przestrzenne (żelbetowe lub metalowe), konstrukcje budowlane łukowe w postaci prętów krzywoliniowych i in. Zob. też łupinowa konstrukcja .

ŁUPINOWA KONSTRUKCJA, łupina, cienka żelbetowa konstrukcja bud. spełniająca funkcję sklepienia i dachu. Dzięki nadaniu odpowiedniego kształtu konstrukcji łupinowej oraz wyzyskaniu jej przestrzennej sztywności jest możliwe wykonywanie dachów o znacznej rozpiętości (do 300 m) przy b. małej ich grubości (rzędu 5-9 cm). Konstrukcję łupinową kształtuje się tak, aby pod wpływem obciążeń zewn. przenosiły jedynie naprężenia ściskające i rozciągające, z wyeliminowaniem momentów gnących. Ze względu na geometrię powierzchni rozróżnia się konstrukcje łupinowerozwijalne (o pojedynczej krzywiźnie) i nierozwijalne (o podwójnej krzywiźnie) oraz konstrukcje łupinowe prostokreślne i nieprostokreślne. Konstrukcje łupinowe monolityczne są wykonywane „na mokro” na miejscu budowy, w deskowaniach stalowych lub drewn.; konstrukcje łupinowe prefabrykowane wykonuje się w specjalistycznych zakładach w mniejszych elementach, a po przewiezieniu na budowę montuje w całość. Konstrukcje łupinowe stosuje się jako przykrycia hal fabrycznych, stadionów, hal sport. itp. Pierwsze konstrukcje łupinowe powstały w latach 20. XX w. we Francji (E. Freyssinet).

Hełmy

1) Pierwsze znaczenie.

2) W architekturze zwieńczenie wieży, często o ozdobnym kształcie, wykonane z drewna (kryte blachą, dachówką, gontem), czasem z kamienia lub cegły. W architekurze średniowiecznej hełmy miały najczęściej formę ostrosłupa lub stożka, zazwyczaj o smukłych proporcjach (patrz iglica). Hełmy późnogotyckie miały formy bogato profilowane, zdobione wieżyczkami, sterczynami
i szczytami. W renesansie i manieryźmie pojawiły się hełmy wielokondygnacyjne, złożone
z przenikających się brył, urozmaicone kulami i obeliskami. W baroku przyjęły formy szczególnie dekoracyjne (hełmy baniaste, cebulaste, gruszkowe), występujące niekiedy w skomplikowanych układach, w powiązaniu z igilicami, latarniami i galeryjkami. Architektura klasycystyczna stosowała głównie hełmy obeliskowe. Hełmy są charakterystycznym elementem budownictwa cerkiewnego. <niem. Helm>. Rysunek. s. 149.

HEŁM [niem.], arch. zwieńczenie wieży (m.in. w formie ostrosłupa, stożka, bani, gruszkowate, cebulaste), wykonane z drewna, rzadziej z kamienia, cegły; kryty dachówką, blachą lub gontem; obecnie hełmy wykonuje się ze stali.

Szczyt

Główna część dachu, ujęta w połacie dachu. Z czasem stał się formą dekoracyjną, np. szczyty wolutowe.

1. dach.

2. Dekoracyjne, oparte o kształt trójkąta zwieńczenie elewacji budynku lub jego fragmentów (najczęściej ryzalitów portali, otworów okiennych). Ze względu na kształt wyróżnia się:

• szczyt sterczynowy (wimprega)

• szczyt schodkowy (uskokokowy)

• szczyt wnękowy, występuje też szczyt:

• o wykrojach falistych, wolutowych,

• zdobiony lizenami, pilastrami, ślepymi arkadami.

Klasyczną forma szczytu jest fronton.

3. Tarcza.

SZCZYT, arch.: 1) trójkątna ściana zamykająca przestrzeń między połaciami dachu dwuspadowego; 2) zwieńczenie elewacji budynku lub jego elementów arch. (np. portalu, okna), w architekturze klas. (gr., rzym. i im pochodnych — renesans., klasycyst.) w formie trójkąta ograniczonego gzymsami (fronton, przyczółek, naczółek), także o wykroju schodkowym (zwł. w gotyku), półowalnym, falistym, wolutowym, często ze sterczynami, pilastrami, blendami oraz dekoracją rzeźbiarską.

Attyka

Wywodzi się z formy łuku triumfalnego.

Ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli
i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym. Pewne typy attyk mają znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza. Attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu, wieńczy całe budynki lub ich części.

Zależnie od ukształtowania rozróżnia się:

1. Attyki pełne, zwykle ślepe ścianki.

2. Attyki ażurowe, których najaważniejszą odmianą jest attyka balustradowa i arkadowa.

3. Attyki grzebieniowe, złożone najczęściej z cokołu - fryzu - oraz z grzebienia - koronki
   - z szeregiem ząbków (attyką nazywa się czasem i same wieńczące budowlę grzebienie (patrz w sł. Grzebienie).

4. Attyki szczytowe, złożone z rzędu szczycików. Attyką nie nazywa się gotyckich balustrad wieńczących korpusy kościołów i nie należy też attyką nazywać piętra attykowego, osobnej kondygnacji wzniesionej nad gzymsem wieńczącym, niższej od kondygnacji dolnych i często cofniętej w stosunku do ich lica.

W starożytnej architekturze greckiej i rzymskiej attyka pojawiała się w formie pełnej, na ogół wysokiej ścianki, służącej czasem jako pole dla płaskorzeźb i inskrypcji. W średniowieczu występowała rzadko. W XIV-XV w. w środkowej Europie pojawiały się sporadycznie attyki zdobione bledndowaniem, rzadziej ażurowe, kryjące często dach pogrążony. Od początku XVI w. stosowana była coraz powszechniej. Specyficzne jej odmiany rozwijały się w środkowej Europie, stając się charakterystyczne, zwłaszcza dla renesansu polskiego i czeskiego. Ich wcześniejszy typ to skromne zwieńczenia złożone na ogół z grzebienia bez wyraźnie zaznaczonego fryzu, o zębach z motywami półkoli i jaskółczych ogonów, szczególnie charakterystyczne dla od 1530 r do kon. XVI w. dla Ślaska.

Attyka stosowana najczęściej w architekturze polskiej w 2 poł. XVI w. składała się
z wysokiego zazwyczaj cokołu dekrowanego rzędem ślepych arkadek lub nisz, dzielonego pilastrami i lizenami; z grzebienia o zębach ukształtowanych z cokolików, frontoników, obelisków, tralek, kul waz, itp.oraz z łączących zęby - spływów wolutowych, leżących ślimacznic i esownic. Niekiedy występowały także maszkarony, hermy i elementy figuralne.

Attyki wprowadzana przede wszystkim na budowlach świeckich: zamkach, okazalszych dworach murowanych, ratuszach, kamienicach. W budownictwie kultowym częściej na synagogach niż na kościołach, gdzie pojawiały się na dobudówkach, jak zakrystie i skarbce, lub na wieżach, częściej wieńczyły budynki klasztorne. Od czasów renesansu stosowano coraz powszechniej
w architekturze pałacowej Włoch, a za ich przykładem w innych krajach attykę opartą na wzorcach klasycznych, bez grzebienia, zazwyczaj balustradową, zwieńczoną posągami. Ten typ attyki stosowany był często w okresie baroku. Piętra attykowe występowały od czasów renesansu głównie w architekturze pałacowej Włoch i Francji. W baroku piętro attykowe bywało często pozorne, odpowiadając górnej części ścian dwukondygnacjowych sal najwyższego piętra.

<franc. (étage) attique, od grec. Attikós `attycki'>. s. 25.

Rysunek

ATTYKA [ gr.], arch. ścianka wieńcząca budynek, zasłaniająca dach, często z dekoracją arch.-rzeźb.; attyka może być pełna, ażurowa, arkadowa, balustradowa, grzebieniowa (tzw. polska — cokół i grzebień z szeregiem zębów), sterczynowa; znana od starożytności, stosowana powszechnie od renesansu.

Ryzalit

Sposób rozczłonkowania ściany/budowli.

Przycznia się do powiększenia powierzchni użytkowej budynku. Musi być osadzony na fundamentach i niekoniecznie musi biec przez wszystkie kondygnacje.

Występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzality mogą być jedno- lub częściej kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta (również półkola, trapezu, itp.), na ogół równe wysokości elewacji. Stosowanie ryzalitów jest charakterystyczne przede wszystkim dla świeckiej (głównie pałacowej) architektury nowożytnej (renesans, manieryzm, barok
i klasycyzm). Rozróżnia się:

1. Ryzalit środkowy - akcentujący główną oś elewacji. Rys.

2. Ryzality boczne - umieszczone symetrycznie na obu jej skrajach.

3. Ryzality narożne - występujące jednocześnie z lica na styku dwóch sąsiednich elewacji.

Pseudoryzalit - występując w budynku nie przynia się do powiększenia powierzchni użytkowej budynku. Rys.

W pałacach w ryzalicie środkowm fasady głównej umieszczone bywa wejście do budynku,
w ryzalicie fasady ogrodowej - wyjście na taras lub do parku.

W układzie wewnętrznym uwidocznia się ryzalit większą głębokością pomieszczeń. Ryzalit pozorny, otrzymany przez zwiększenie grubości muru, nie zmienia układu wewnętrznego budowli. W pałacach ryzalitom często odpowiadają pomieszczenia wewnętrzne dwukondygnacjowe o specjalnym charakterze użytkowym (Sala balowe, audiencjonalne, klatki schodowe, westybule, kaplice, itp.). <niem. Risalit, z wł. risalto>. s. 361.

ryzalit (środkowy, boczny, narożny, pozorny)..

RYZALIT [ niem. < wł.], część budynku wysunięta z lica elewacji, ku przodowi, na ogół równa jej wysokości; tworzy z nim org. całość; ryzality są najczęściej kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta (również półkola, trapezu itp.); stosowanie ryzalitów cechowało zwł. świecką (gł. pałacową) architekturę nowoż. (renesans, barok i klasycyzm).

Alkierz

1. Wydzielony wyraźnie w bryle budynku narożnik lub narożna dobudówka, o rzucie na ogół kwadratowym lub prostokątnym, kryte często osobnym dachem. Alkierz wykształcił się
   w 1 poł. XVI w. z narożnych baszt warownych zamków. W Polsce charakterystyczny zwłaszcza dla dworów XVI w. i pałaców XVII w. W budownictwie dworów murowanych
   i drewnianych utrzymał się do XIX w.

2. Mała izba mieszkalna w dworach i pałacach, na ogół narożna, będąca garderobą, sypialnią, gabinetem czasem alkową.

3. Izba mieszkalna w karczmach.

4. W budownictwie wiejskim izba na przechowywanie ziarna tzw. szafarnia.

<staroczes. alkeř, arkeř, niem. Arker, starofranc. Arquière> s. 10.

ALKIERZ [ czes. < łac.]:

1) narożna wyodrębniona część budowli, kryta osobnym dachem; alkierz wykształcił się ze średniow. baszt obronnych; typowy dla pol. dworków z XVI-XIX w. i pałaców z XVII w.;

2) izba mieszkalna w narożnej części budowli;

3) izba mieszkalna w karczmach.

DWÓR, arch. siedziba ziemiańska wraz z zabudowaniami gosp.; w Polsce od średniowiecza; od ok. poł. XVI w. szlachecki dom mieszkalny na wsi lub niekiedy w mieście, skromny w skali i wystroju; do końca XVII w. gł. drewn.; dwory murowane pojawiły się w okresie renesansu, początkowo obronne; w ciągu XVII w. dwory przekształciły się w wygodne budynki mieszkalne, gł. parterowe, z gankami i alkierzami; w końcu XVIII w. i w 1 poł. XIX w. wznoszono dwory klasycystyczne z portykiem kolumnowym pośrodku.

PAŁAC [wł. < łac.], reprezentacyjna, nieobronna budowla mieszkalna, rezydencja władcy lub wielkopańska czy partycjuszowska; od XIX wieku pałacami niekiedy nazywa się okazałe gmachy rządowe i użyteczności publ.; budowle typu pałacowego są znane od starożytności (Mezopotamia, Egipt, Kreta, Persja); w Grecji pałace pojawiły się w okresie hellenistycznym, w Rzymie wznoszono okazałe pałace cesarskie, m.in. na Palatynie (stąd nazwa łac. palatium), ich elementy, m.in. aula, przejęte przez pałace okresu karolińskiego; w Polsce prostokątne kam. budowle przedrom., tzw. palatia, powiązane z rotundami, były najpewniej pałacami książęcymi; gotyckie pałace o różnych formach, m.in. wieży mieszkalnej, występowały w obrębie zamków, we Włoszech wykształcił się od XIII wieku pałac miejski; intensywny rozwój architektury pałacowej nastąpił w okresie renesansu, gł. we Włoszech (Wenecja, Florencja, Rzym); typ florenckiego renesansowego pałacu miejskiego (3-kondygnacyjna budowla z wewn. czworobocznym dziedzińcem krużgankowym, o elewacjach bądź boniowanych, podzielonych gzymsami, bądź opilastrowanych), przyjął się w całej Europie; stopniowo fasady pałacu wzbogacano, różnicowała się też wysokość kondygnacji (tzw. piano nobile, piętro reprezentacyjne); poza miastem wznoszono letnie pałace podmiejskie (willa), niekiedy też większe pałace otaczano fortyfikacjami (tzw. palazzo in fortezza); rozkwit architektury pałacowej nastąpił w okresie baroku; we Francji wykształcił się typ pałacu entre cour et jardin [`między dziedzińcem a ogrodem'], z korpusem gł. i skrzydłami, między którymi znajdował się dziedziniec honorowy (cour d'honneur), wnętrze miało układ amfiladowy, za pałacem rozciągał się ogród; pałace miejskie miały często korpus gł. przylegający do ulicy; w Polsce charakterystyczne były pałace z alkierzami w narożach.

Wykusz

Sposób rozczłonkowania ściany/budowli.

Element architektoniczny nadwieszony, powiększający powierzchnię użytkową
i polepszający oświetlenie.

Nadwieszony na zewnętrznej ścianie budowli wielkątny lub czworokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego przylega. Charakterystyczny dla świeckiej architektury (zamki, domy mieszczańskie) późnego średniowiecza, renesansu, manieryzmu i baroku, szczególnie w pd. Niemczech gdzie służył jako kaplica domowa. <staroczes. vikus, niem. Wik-hus>. s. 444. Także sposób rozczłonkowania ściany.

WYKUSZ [ czes. < niem.], występ nadwieszony na zewn. ścianie budynku lub murze obronnym, na ogół podtrzymywany wspornikami, z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryty osobnym dachem; wykusz wywodzi się z architektury islamu, po wyprawach krzyżowych pojawił się w Europie w średniow. architekturze obronnej; od późnego średniowiecza do baroku stosowany gł. w architekturze świeckiej.

DANSKER, arch. wykusz lub baszta wysunięta przed linię murów i połączona krytym mostem z zamkiem; dansker występował w obronnych zamkach krzyżackich, gdzie pełnił funkcję ustępu.

KROKSZTYN [niem.], zakończenie belki stropowej wysunięte przed lico muru lub wspornik podtrzymujący gzyms, balkon, wykusz itp.; często bogato zdobiony; występował w starożytności.

WSPORNIK, arch. element konstrukcyjny, występ w murze, często ozdobnie ukształtowany, podtrzymujący np. balkon, wykusz, okap dachu, żebro sklepienia, służki, posągi, wazy.

Portyk

Struktura kolumnowa poprzedzająca główne wejscie. Posiada cechy monumentalne.

Zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często
(w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny). Forma portyku wykształciła się w starożytności, od czasów renesansu stosowana powszechnie w architekturze świeckiej, a także sakralnej. Zobacz portyk pozorny - kryptoportyk. <łac. porticus>. s. 327.

portyk wgłębiony

Kryptoportyk

W architekturze starożytnej przejście w formie zamkniętego portyku. Krypotoprtyk w formie rozbudowanej charakterystyczny dla architektury rzymskiej: sklepiona budowa częściowo (w połowie lub w ¾) podziemna, podtrzymująca portyk górny, oświetlona otworami umieszczonymi w sklepieniu. Kryptoportyki monumentalne stosowane głównie w architekturze centrum rzymskicj miast prowincjonalnych oraz w architekturze prywatnej i ogrodowej jako ukryte przejście podziemne. s. 215.

Loggia

Nie występuje z bryły budynku, rodzaj otwartej galerii, pełni funkcję rekreacyjno-wypoczynkowo-widokową. Może być otwarta z jednej lub kilku stron. Często sklepione i w dawnym budownictwie otwierające się arkadami. Nie pełni funkcji komunikacyjnej. Sposób rozczłonkowania bryły budwoli. Rys.

1. Pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, usytuowane zazwyczaj
   w elewacji budynku na całej jej szerokości lub na krótszym odcinku, na jego narożu, na parterze lub piętrze, zamknięte kompozycyjnie i nie będące ciągiem komunikacyjnym, służące głównie jako miejsce dla wypoczynku i widokowe. Loggie były szczególnie charakterystyczne dla renesasnsowy oraz manierystycznych pałaców i willi. We współczesnej architetkurze logią nazywane są balkone wnękowe.

2. W miastach włoskich wolno stojący, niekiedy piętrowy budynek, otwierający się arkadami, na trzy lub cztery strony, przeznaczony na uroczystości publiczne, także na zebrania organizacji zawodowych lub dla celów handlowych, charakterystyczny dla miast włoskich od XIV w. <wł.> s. 232.

Balkon

Sposób rozczłonkowania bryły budowli. Element architektoniczny wysunięty nadwieszony, nie pełniący funkcji komunikacyjnej.

Nadwieszony, otwarty element architektoniczny, wysunięty przed lico ściany zewnętrznej budynku, pełniący rolę użytkową (zwykle jako miejsce przeznaczone do oglądania widoków dla jednej lub kilku osób) i dekoracyjną. Balkon składa się płyty balkonowej podtrzymywanej na ogół przez wsporniki czy konsole i otaczającego ją parapetu lub balustrady. Ślady balkonów zachowały się na ocalałych domach starożytnych (Pompeje, Ostia). Balkony występowały również
w architekturze średniowiecznej i renesansowej (niekiedy nawet we wnętrzach budynków jako miejsce dla orkiestry, śpiewaków, itp.). W okresie baroku stosowane powszechnie w architekturze pałacowej, wyróżniały się rozmaitością form, później stały się typowym elementem miejskiego domu mieszkalnego. <franc. balcon, wł. balcone>. s. 30.

Weranda

Pełni funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe, nieogrzewane, często przeszklone ze wszystkich stron. Najczęściej posiada charakter przybudówki.

Drewniane lub murowane otwarte pomieszczenie, o charakterze przede wszystkim wypoczynkowym, czasem oszklone, poprzedzające gł. wejście do budynku lub znajdujące się przy innej elewacji, zwykle o charakterze dobudówki. Werandy stosowano w domach podmiejskich, wiejskich, w budynkach kolonialnych, itp. zob. pergola. s. 434. Także sposób rozczłonkowania ściany.

Galeria

1. podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, przeważnie otwarte lub oświetlone z jednej strony, biegnące wzdłuż ścian w górnych kondygnacjach budynku, wewnątrz lub na zewnątrz, bądź łączące ze sobą 2 części jednj budowli albo 2 osobne budowle, na parterze lub w wyższej kondygnacji. Także najwyższy balkon w teatrze.
   W architekturze pałacowej (zwł. w baroku) długa sala o charakterze recepcyjnym
   i reprezentacyjnym, oświetlona z jednej strony rzędem dużych okien, łącząca dwie grupy pomieszczeń lub dwie części budowli. Ze względu na dobre oświetlenie służyła dla wystawiania kolekcji obrazów i rzeźb. W architekturze miejskiej XIX i XX w. pasaż, kryte szkłem pomieszczenie o przeznaczeniu handlowym łączące 2 ulice.

2. szt. plast. kolekcja dzieł sztuki (zwł. malarstwa i rzeźby) istniejąca jako samodzielna instytucja lub stanowiąca dział większego muzeum; współcześnie także salon wystawowy, połączony ze sprzedażą dzieł sztuki.

<fanc. galerie, może od łac. galerus `rodzaj nakrycia głowy'>.

GALERIA, urban. kryte pasaże handlowe łączące 2 ulice.

GALERIA, szt. plast. samodzielne muzeum malarstwa lub rzeźby, również dział w większym muzeum; salon wystawowy połączony ze sprzedażą dzieł sztuki.

Ganek

Rodzaj przybudówki osłaniającej główne wejście. Nadbudówka murowana lub drewniana, złożona ze słupów na których rozpiety jest daszek. Bardzo często zabudowany balustradą. Sposób rozczłonkowania bryły budowli.

Druga def. Rodzaj galerii nadwieszonej na budynku, zadaszonej wykonanej z drewna. Pełni funkcje komunikacyjne.

1. parterowa albo piętrowa, drewniana lub murowana, przybudówka ze schodkami przed wejściem do budynku, przeważnie do sieni, nakryta dwuspadowym daszkiem, wspartym na słupach połączonych balustradą, niekiedy oszalowana i zaopatrzona w okna. Część piętrowa bywa czasem otwarta, podobnie jak dolna, lub zawiera izbę mieszkalną. Ten typ ganku występował od XVI w. w polskich dworach szlacheckich stanowiąc ich charakterystyczny element. Z czasem również w chałupach. W początkach XX w. często w podmiejskim budownictwie willowym.

2. długie, najczęściej drewniane przejście na zewnątrz budynku w formie otwartego korytarza, balkonu, krużganku lub galerii, obiegające z zewnątrz budynek gospodarczy (np. lamusy
   i spichrze) lub łączące od podwórza pomieszczenia w domach miejskich. Ganek może być umieszczony bezpośrednio na murze (np. w średniowiecznym budownictwie obronnym) lub wsparty na filarach, słupach (np. ganki renesansowych dziedzińców). We współczesnym budownictwie mieszkaniowym stosuje się ganki w tzw. systemach galeriowych. Nazwa stosowana czasem jako synonim krużganku.

3. Miara długości i ilości (Gęstości) nici w postawie tkaniny, termin używany w Polsce w XV-XIX w. s. 129.

Krużganek

Są to ciągi komunikacyjne otaczające najczęsciej dziedziniec. Otwierają się najczęściej arkadami. W odróżnieniu do loggi pełnią funkcje komunikacyjne, najczęściej są sklepione. Sposób rozczłonkowania bryły budowli. Rys.

Ciąg komunikacyjny, biegnący wzdłuż zewnętrznych ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi, przykryty stropem lub sklepieniem, najczęściej krzyżowym.
W średniowieczu krużganek był ważną częścią składową klasztoru, otaczając w kondygnacji parterowej wirydarz. Gotyckie krużganki klasztorne miały arkady ostrołukowe, często zdobione maswerkami. W renesansie krużganek wprowadzono do architektury pałacowej (wewnętrzne dziedzińce o kilkukondygnacjowych krużganakach). Często stosowano spiętrzenie porządków - w kondygnacji parterowej arkady filarowe lub kolumnowe w porządku toskańskim, w górnych kondygnacjach - jońskim i korynckim. W okresie baroku rozpowszechniły się w architekturze inne systemy ciągów komunikacyjnych (korytarz, galeria). <z niem. Kruz(e)ganek `przejście krzyżowe' tj. krzyżujące się korytarze>. s. 214.

KRUŻGANEK [niem.], długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy), obiegający budynek, przeważnie wokół wewn. dziedzińca; pełni funkcję komunikacyjną, bywa przykryty sklepieniem lub stropem. W średniowieczu kryżganki stanowiły część składową klasztoru, otaczając wirydarz, występowały też w zamkach; w okresie renesansu w budownictwie pałacowym stosowano wewn. dziedzińce o krużgankach kilkukondygnacyjnych.

Wirydarz

1) kwadratowy lub prostokątny ogród /dziedziniec/ wewnątrz zabudowań klasztornych, otoczony krużgankiem, otwierającym się do niego arkadami, przylegający zwykle z jednej strony do kościoła. Miał zazwyczaj geometryczny podział płaszczyzny, z akcentem w centrum w postaci studni, fontanny, rzeźby lub drzewa pośrodku. Niekiedy zwany rajem albo rajskim dworem.

2) staropolskie określenie małego dworskiego, ozdobnego ogrodu, w którym uprawiano kwiaty, zioła, rosły cieniste drzewa, znajdowały się ławy z darni do wypoczynku. s. 440.

<łac. viridarium `gaj, park', od viridis `zielony'>.

KLASZTOR [ czes. < łac.], zamknięty zespół budynków — miejsce wspólnego życia zakonników lub zakonnic, charakterystyczne dla większości wyznań chrześc. oraz dla niektórych religii wsch.; klasztory chrześcijańskie wywodzą się z eremów zakładanych na Bliskim Wschodzie od pocz. IV w. (m.in. Egipt, Syria). W zach. Europie decydujący wpływ na rozwój klasztorów wywarł zakon benedyktynów (najstarszy klasztor na Monte Cassino we Włoszech, 529). Klasyczny schemat klasztoru benedyktynów obejmował kościół jako ośr. założenia; od strony pd. lub (b. rzadko) pn. znajdował się czworoboczny dziedziniec (wirydarz), przy którym od wsch. była sala zebrań (kapitularz), od zach. — cele lub sypialnie (dormitoria), a naprzeciw kościoła jadalnia (refektarz); inne budynki, jak dom opata, szpital, szkoła, domy konwersów i nowicjuszy grupowano w dalszych rejonach terenu klasztornego, ale zawsze w obrębie murów. Układ ten został przejęty przez inne zakony, które dostosowały go do swych reguł. Największy rozwój klasztorów nastąpił w średniowieczu, m.in. klasztory cystersów (lokowane poza miastem), klasztory dominikanów i franciszkanów (w miastach), klasztory-zamki zakonów rycerskich (zakon krzyżacki, templariusze, joannici), klasztory zakonów kontemplacyjnych składające się z zespołu eremów (kartuzja). W renesansie działalność budowlana klasztorów osłabła, ponowny rozkwit nastąpił dopiero w epoce baroku (wielkie założenia klasztorne zbliżone do pałacowych); w XIX w. na skutek kasaty niektórych zakonów ustała ich aktywność budowlana.

Podcienia/podcień

Są to przestrzenie w dolnej partii budynku pełniące funkcje komunikacyjne i ochronne (deszcz, słońce). Najczęsciej otwierające się arkadami, często masywne ze względu na dźwiganie konstrukcji.

Otwarte zewnętrzne pomieszczenie w przyziemiu budynku, nie występujące z lica muru, ograniczone słupami, filarami lub kolumnami, usytuowane wzdłuż elewacji budynku albo obiegające go dookoła. W chałupach podcień zwany też podsieniem zajmuje czasem naroże, stanowiąc rodzaj otwartego przedsionka. s. 320.

Belweder

Belweder - piękny widok

1. Niewielkich rozmiarów budowla ogrodowa usytuowana na wzgórzu zapewniająca szeroką perspektywę.

2. Nadbudówka wzniesiona nad najwyższą kondygnacją budowli. Często przebijająca się przez połać dachu, pełniąca funkcje widokowe.

3. Budowla ogrodowa /pawilon ogrodowy/, rzadziej pałac lub willa, szczególnie popularna
   w XVIII w. i na pocz. XIX w., położona na wzniesieniu, skąd roztaczał się rozległy i piękny widok (np. słynny belweder w Wiedniu). Nazwa nadawana także pałącom tak sytuowanym.

4. Pięterko lub nadbudówka nad najwyższą kondygnacją budynku najczęściej pałacowego, zwykle z tarasem. <franc. belvédére, z wł. belvedere, od bello `piękny' + vedere `widzieć'>.

s. 40. Rys.

Glorietta

Budowla na rzucie kolistym z kolumnami i arkadami wieńczona najczęściej kopułą lub hełmem. Występuje jako samodzielnie występująca budowla lub w formie nadbudówki w postaci małego pawilonu wieńczącego wieżę.

Rys.

GLORIETA [franc.], arch.:

1) nadbudówka w postaci małego pawilonu z kolumnami lub arkadami, kopułką lub hełmem z latarnią, niekiedy otoczona galeryjką Glorietta występowała w architekturze renesansu, wieńcząc wieżę ratuszową, dzwonnicę lub najwyższą kondygnację budynku. W barokowych kościołach zastępowała niekiedy na fasadach narożne wieżyczki. Szczególnie bogate formy przybierała w XVIII w i w eklektycznej architekturze XIX i XX w.

2) mała budowla parkowa w formie otwartego kolumnowego lub arkadowego pawilonu, ustawiona zazwyczaj na wzniesieniu jako zakończenie ważnych osi kompozycyjnych /widokowych/. Występuje w ogrodach barokowych XVII i XVIII w. oraz w ogrodach krajobrazowych XVIII i XIX w.

Oficyna

Wolnostojące budynki najczęściej na planach czwrobocznych niekiedy mogą być związane z korpusem głównym. Często w kamienicach mieszkalnych mianem oficyny określa się skrzydła znajdujące się z tyłu podwórza.

1. Wolno stojący budynek w pobliżu pałacu lub dworu, zawierający przeważnie pomieszczenia gosp. oraz mieszkania służby i oficjalistów zwykle na planie prostokątnym, o skromniejszym opracowaniu elewacji niż korpusu głównego. Oficyny często umieszczane symetrycznie w stosunku do korpusu, ujmowały po bokach dziedziniec honorowy (bywały też łączone z korpusem galeriami). Niewłaściwe jest nazywanie oficyną związango z korpusem skrzydła pałacowego.

2. w budownictwie miejskim boczne skrzydła kamienicy czynszowej (gł. w XIX i XX w.), otaczające podwórze, z wejściem od niego, zawierające skromniejsze mieszkania niż w części frontowej.

3. Nazwa warsztatów drukarskich i drukarsko-wydawniczych używana od XV do końca XVIII w. Współczesny termin stosowany niekiedy w nazwach drukarń, księgarń nakładowych lub wydawnictw. <łac. officina `warsztat, wytwórnia'>. s. 284

Dziedziniec

1. Dziedzińce zamknięte - występujące wewnątrz założenia architektury.

2. Otwarte -

Pełnią funkcje reprezentacyjne głównie w budownictwie pałacowym.

Staropolski, podwórzec, dworzec, nie przykryta, wydzielona przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu arch., spełniająca funkcje użytkowo-reprezentacyjne. Rozróżniamy dziedzińce zamknięte, otoczone ze wszystkich stron zabudowaniami i otwarte, pozbawione przynajmniej z jednej strony bez zabudy architektonicznej. W założeniach wielodziedzińcowych wyróżnia się dziedziniec: główny lub honorowy, przeddziedziniec, dziedzińce boczne. W średniowiecznych zamkach rozróżnia się: - w zamkach typu wyżynnego - dziedziniec górny i dolny, na ogół o nieregularnych kształtach, - w zamkach typu nizinnego - dziedzińce o regularnych kształtach, niekiedy krużgankowe.

W architekturze wszystkich czasów dziedziniec pełnił ważne funkcje użytkowe i był jednym z elementów kształtowania przestrzennego (Perystyl, atrium, hypostyl, wirydarz, krużganek).

Świecka architektura renesansowa stworzyła typ czworobocznego dziedzińca arkadowego, który był ośrodkiem regularnej zabudowy, zamykającej go z czterech stron i otwierającej się nań kilku kondygnacjami krużganków.

Architektura baroku i klasycyzmu rozpowszechniła otwarty, reprezentacyjny dziedziniec honorowy (tzw. cour d'honneur) wraz z przeddziedzińcem (avant-cour), poprzedzające korpus pałacowy i stanowiace pierwszy element osiowo ukształtowanych założeń rezydencjonalnych pałacu typu „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin). W XIX w. i w architekturze współczesnej dziedziniec pełni funkcję prawie wyłącznie reprezentacyjną, np. w monumentalnych gmachach użyteczności publicznej. Małe dziedzińce o znaczeniu czysto użytkowym czy gospodarczym, np. w kamienicy noszą nazwę podwórza.

Dziedziniec występował w architekturze sakralnej i świeckiej od starożytności
(w świątyniach w Egipcie i Mezopotamii, w domach gr. perystyl), w bazylikach wczesnochrześc. (atrium); w średniow. architekturze klasztornej dziedziniec był otoczony krużgankami (wirydarz); w okresie renesansu rozkwit dziedzińców arkadowych wewn. (cortile); w pałacach barok. i klasycyst. występował typ reprezentacyjnego dziedzińca otwartego (tzw. cour d'honneur), często poprzedzonego przeddziedzińcem (avant-cour). s. 94.

Z. VI - 04.11.2006

Porządki architektoniczne: dorycki, toskański, joński, koryncki, kompozytowy.

Porządki architektoniczne

Systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostki zw. modułem
i odznaczają się jednolitą formą.

Najbardziej charakterystycznym elementem każdego porządku architektonicznego jest kolumna, a zwł. głowica. Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klas..

W końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego, będących odpowiednikami stylów tej samej nazwy

Porządek dorycki cechują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny doryckie bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie, mają żłobkowany trzonie (18-20 ostro ściętych żłobków) zwężający się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis) na ½ lub 2/3 wysokości oraz głowicę złożoną z echinusa i abakusa. (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych elementów, m.in. interkolumnium i belkowania).

Belkowanie doryckie składa się z gładkiego architrawu, fryzu podzielonego na tryglify i metopy, oraz gzymsu (geison) zakończonego często rynną (sima) z rzygaczami i antefiksami.

Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się tzw. listewka (regula) z 6 łezkami (gutty), nad fryzem spłaszczona płytka (modylion) z trzema rzędami łezkek, podtrzymująca gzyms.

Obowiązująca w porządku korynckim tzw. zasada tryglifu, określająca rygorystycznie sposób rozmieszczenia tryglifów na fryzie, trudna do zastosowania w budowlach monumentalnych, spowodowała zaniechanie tego porządku w okresie hellenistyczny.

Porządek joński cechuje lekkość, smukłość proporcji i duża ozdobność. Kolumna jońska ma profilowaną bazę, złobkowany trzon (podzielony 24 żłobkami oddzielonymi listewkami) z nieznaczną entasis oraz bogato zdobioną głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami).

Belkowanie, składa się z trójdzielnego architrawu, ciągłego fryzu wypełnionego dekoracją reliefową i silnie wysuniętego gzymsu koronującego, pod którym znajduje się rząd ząbków. Poszczególne części belkowania są przedzielone kimationem
z astragalem. Porządek joński, mniej od doryckiego rygorystyczny, dopuszczał różne warianty.

Odmianą porządku jońskiego koryncki, różniący się dekoracją głowicy, mającej kształt kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu, na których opierają się 4 woluty dźwigające abakus.

W architekturze rzym., oprócz wymienionych, stosowano także porządek toskański — italską odmianę porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem), oraz stworzony
w Rzymie porządek kompozytowy - o głowicy łączącej cechy porządku jońskiego (woluty)
i kapitolu korynckiego (liście akantu).

W kilkukondygnacjowych budowlach rzymskich występowało spiętrzenie porządków wg zasady superpozycji (każda kondygnacja w innymi porządku, zwykle w kolejności: u dołu dorycki lub toskański, wyżej joński, u góry koryncki lub kompozytowy).

W przejętych z antyku od czasów odrodzenia porządkach architektonicznych zwłaszcza
w okresie baroku, nastąpiło rozluźnienie zasad stosowania określonych proporcji i typów trzonów w poszczególnych porządkach. Szerokie rozpowszechnienie znalazły pilastry obok kolumn. Porządki architektoniczne występująw tradycyjnych kierunkach architektury do dziś.

W architekturze nowożytnej często bywa stosowany wielki porządek (zw.też kolosalnym), w którym kolumny lub pilastry ujmują kilka kondygnacji elewacji. Gdy porządek architektoniczny ma zastosowanie w jednej kondygnacji bywa, zwany małym porządkiem.

Rysunek. S. 328.

Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych stanowi traktat rzym. architekta Witruwiusza De architectura; w epoce odrodzenia zasady architektury porządkowej wraz z różnymi wariantami rozpowszechniły traktaty L.B. Albertiego, S. Serlia, A. Palladia i J. Barozziego da Vignoli; od starożytności przejęta też została, zwł. w okresie manieryzmu, tzw. charakterologiczna teoriia porządków, wiążąca poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami i łącząca różne porządki z określonym przeznaczeniem budowli; w manieryzmie też chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy i podpory w formie niewolników (persów); te ostatnie występowały w porządku zw. perskim.

Porządek wielki i spiętrzony (superpozycja).

Kolumna (baza, trzon, głowica: echinus, abakus)

Wertyklany sposób artykulacji ściany, także porządki, superpozycja, wielki porządek.

1. Pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjne.

Składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych. Wykonywana z kamienia (o trzonie monolitycznym lub złożonym z bębnów łączonych czopami), z cegły lub drewna (niekiedy pokrytych zaprawą), a od XIX w. z żeliwa (później także z żelbetu).

Dwie kolumny ustawione blisko siebie zwane są parzystymi (bliźnimi), kilka stykających się ze sobą - wiązką kolumn, a kilka stojących rzędem - kolumnadą. Kolumny ustawione bezpośrednio na tle ściany - przyściennymi, wtopione w lico ściany, zależnie od ich zagłębienia - ćwierćkolumnami (na narożach), półkolumnami lub trzy czwarte kolumnami. Trzon kolumny może być gładki lub zdobiony płaskorzęźbą. Najprostszym sposobem zdobienia jest żłobkowanie (patrz żłobki).

Kolumna jest jednym z elementów najpowszechniej stosowanych w architekturze wszystkich czasów. Jej proporcje, kształt i dekoracja plastyczna zmieniały się w różnych epokach i stylach.
W starożytnym Egipcie występowało kilka typów kolumn (protodorycka, lotosowa, papirusowa, palmowa) o trzonach pokrytych rytami i malowidłami.

Kolumny perskie były lżejsze i bogatsze ornamentalnie (np. o głowicach z klęczącymi bykami). Dla sztuki minojskiej charkaterystyczna była kolumna drewniana o trzonie rozszerzającym się ku górze. W starożytnej Grecji wypracowane zostały dwa zasadnicze porządki architektoniczne: dorycki i joński, które wykształciły typy kolumn o proporcjach ściśle określonych modułem. W IV w.p.n.e. pojawiła się głowica koryncka na trzonie kolumny jońskiej, która znalazła największe zastosowanie w architekturze rzymskiej, nie prowadząc do zmian
w proporcjach decydujących o wyróżnieniu odrębnego porządku architektonicznego. Wśród kolumn związanych ze wspomnianymi źródłami antycznymi rozróżniamy:

• Dorycką, dość przysadzistą (Stosunek średnicy do wyskości od 1:6,5 do 1:4,06), bez bazy, o trzonie ze żłobkami stykającymi się ostrymi krawędziami, głowicą złożoną z echinusa
  i abakusa.

• Jońską, smuklejszą (proporcje 1:10 do 1:8,33) z bazą o trzonie żłobkowanym, ze spłaszczonymi krawędziami, z głowicą wolutową.

• Koryncką, najsmuklejszą (1:10,7 do 1:8,8), podobną do jońskiej, o głowicy z kielichem liści akantu.

W klasycznych kolumnach - głównie doryckich - stosowano entazis. W starożytnym Rzymie powstały dwa nowe typy:

• kolumna toskańska,

• kolumna z bardzo zróżnicowanymi kapitelami kompozytowymi i figuralnymi.

W architekturze bizantyjskiej kolumna nie miały entazis i ścisłych proporcji. Trzony zdobiono ornamentem geometrycznym, głowice najczęściej miały kształt kostkowy lub ściętego ostrosłupa, często z impostem.

Kolumny romańskie cechowało bogate dekorowanie trzonu (płaskorzeźbione, polichromowane, mozaikowe, ornamenty geometryczne, roślinne, figuralne). Bazy często zdobiono żabkami. Dla sztuki romańskiej i gotyckiej charakterystyczne były kolumny stosowane w ujęciach portali i małe kolumienki w biforiach i triforiach.

Architektura gotycka stosowała głównie filary. Charakterystyczne dla niej były małe, smukłe kolumienki - służki, ułożone w tzw. wiązki wokół filaru (tzw. filar wiązkowy).

Renesans obok kolumn klasycznych wprowadził kolumny o trzonach bogato rzeźbionych.

W manieryźmie wykształciła się tzw. kolumna kandelabrowa, której trzon składał się
z kilku części o różnych średnicach, ozdobionych ornamentem okuciowym. Często stosowano także tzw. kolumny w okowach (o trzonach opasanych poziomymi, rytmicznie ułożonymi pasami w formie okowów, często pokrytych boniowaniem lub rustykowaniem).

Dla baroku charakterystyczne były kolumny o trzonach spiralnych, boniowanych.

W okresie klasycyzmu występują powszechnie porządki antyczne. Kolumny
o pomniejszonych rozmiarach były częstym motywem dekoracyjnym w rzemiośle artystycznym.

Kolumna jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze, znana od starożytności, występuje w większości kręgów kulturowych, w których wykształciły się jej różnorodne formy i odmiany; k. znalazły zastosowanie także jako pomniki (m.in. k. Trajana w Rzymie, K. Zygmunta III w Warszawie). Zob. też porządki architektoniczne .

Rysunki s. 194.

2. zob. ornat.

Moduł/modulus

1. W architekturze jednostka miary odpowiadająca wielkości danego elementu architektonicznego, który służy do określenia proporcji innych członów architektocznicznych. W starożytnej Grecji moduł architektury doryckiej stanowiła szerokość tryglifu. W jońskiej była zaś średnica lub promień kolumny, na tej podstawy obliczano interkolumnium, wyskość kolumny i proporcje całej budowli. Każdy klasyczny porządek architektoniczny, zgodnie z właściwym mu kanonem, rządził się własnym modułem.
   (W starożytności istniał również moduł w rzeźbie, np. w poł. V w.p.n.e. w kanonie rzeźbiarskim Polkleta modułem proporcji postaci ludzkiej była szerokość palca tzw. digitus). W architekturze współczesnej nowy moduł zwany modulorem, oparty na proporcjach człowieka, opracował Le Corbusier.

2. Moduł budowlany, współczesna jednostka miary stanowiąca podstawę do wymiarowania elementów budowlanych lub części budowli z tych elementów, ułatwiająca normalizację wyrobów budowlanych oraz typizację budowli. <łac. modulus `miara'>. s. 265.

Baza

Podstawa kolumny, filara, pilastra, dźwigająca trzon. Jej głównymi elementami są:

• kwadratowa płyta (plinta) oraz

• wałki (torusy) rozdzielone wklęską (trochilusem).

Występuje od starożytności we wszystkich porządkach architektonicznych (poza doryckim).

Rozpowszechnionym typem jest baza attycka, odmiana bazy jońskiej powstała w Attyce
w V w.p.n.e. - składa się z dwóch profilowanych wałków rozdzielonych wklęską bez plinty. Inną odmianą bazy jońskiej jest baza małoazjatycka, złożona z górnego wałka i dwóch wklęsek połączonych astragalami. Czasem umieszczana na plincie. Bazę attycką stosowała powszechnie architektura romańska. Bazy średniowieczne, romańskie, a zwłaszcza gotyckie przybierały formy bardziej złożone, o rozwiniętych profilach, często zdobione dekoracją, specjalną odmianą baz romańskich, powstałą ok. 1100, była baza ze szponami (żabkami), narożnymi ozdobami
o formach geometrycznych, roślinnych lub figuralnych. <franc. base, łac. basis `podstawa, podwalina'>. S. 38.

Trzon

Brak w Sł.

Głowica/kapitel

1. kapitel, górna wieńcząca kolumny, pilastra, filara, ukształtowana plastycznie. Pełni funnckję konstrukcyjną jako człon pośredniczący między podporą i elementami podpieranymi. Jest najstaranniej opracowaną częścią kolumny i ulegała w różnych krajach i epokach przekształceniom. W starożytnym Egipcie stosowano głowicę papirusową, palmową
   i lotosową. Te ostatnie w odmianach: kielichowej i pąkowej oraz hatorycką. W starożytnej Mezopotamii przeważały głowice geometryczne, w Persji - o formach zoomorficznych. Starożytna sztuka grecka stosowała odmienny dla każdego porządku architektonicznego typ: dorycki, joński, koryncki. W sztuce rzymskiej występowały także typy - toskański
   i kompozytowy oraz liczne odmiany głowic figuralnych. Sztuka wczesnochrześcijańska wprowadziła typ typ teodezjański - ok. poł V w. z rzędem pojedynczych liści akantu o pięciu płatkach między wolutami. Zasadniczej zmianie uległa głowica w sztuce bizantyjskiej wskutek wprowadzenia impostu (nasadnika), dzięki czemu powstała głowica nasadnikowa, a po połączeniu obu członów głowica trapezoidalna i koszykowa. W sztuce islamu pojawia się dekoracyjna forma głowicy stalaktytowej. Architektura romańska stosowała głowicę od wczesnych, geometrycznych kostkowych, do późnych, bogatych blokowo-kielichowych. Głowica kostkowa powstała w wyniku przenikania kuli i sześcianu, czyli przejścia od okrągłego trzonu kolumny do kwadratowej podstawy arkady. Głowica blokowo-kielichowa stanowi formę przejściową od głowicy kostkowej do kielichowej (najbardziej charakterystycznej dla gotyku). W zależności od użytych motywów dekoracyjnych rozróżnia się głowice geometryczne (np. głowica plecinkowa), roślinne (z przewagą motywów akantu)
   i figuralne (postacie zwierzęce i ludzkie). Głowice figuralne komponowane w sceny układane w cykle ikonograficzne były szczególnie popularne w sztuce romańskiej. W sztuce gotyckiej przeważały głowice roślinne - pączkowe, i najbardziej rozpowszechnione w wielu odmianach głowice liściowe. W architekturze nowożytnej powrócono do form klasycznych, które mniej lub więcej swobodnie interpretowane stosuje się do dziś. Rysunki s. 134.

2. część rękojeści broni siecznej.

Echinus

Dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej, w kształcie okrągłej /spłaszczonej/ poduszki, łącząca trzon kolumny z abakusem. Terminem tym niekiedy określa się dolną część głowicy jońskiej. Proporcje i profil echinusa zmieniały się wraz z ewolucją kolumny doryckiej. <łac. z gr. echínos `jeż'>. S. 97.

Abakus

Najwyższa część głowicy kolumny w kształcie czworobocznej płyty. W porządku doryckim abakus w formie kwadratowej płyty wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę. W porządku jońskim i korynckim jest cienką płytką profilowaną i dekorowaną dotykająca bezpośrednio wolut głowicy. W porządkach jońskim i kompozytowym boki abakusa są wgłębione i ozdobione rozetą. W systemie arkadowym w sztuce późnoantycznej i średniowiecznej abakus zmieniał się często w impost. <łac. abacus, z gr. ábaks>. S. 1.

IMPOST [wł.], arch. kam. blok lub płyta spoczywająca na głowicy podpory i będąca oparciem dla elementu dźwiganego; znany w staroż. Rzymie, charakterystyczny zwł. dla architektury bizant., stosowany też w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu.

Entazis

Lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny doryckiej, najczęściej w ok. 1/3 jej wysokości, od podstawy uwarunkowane względami optycznymi (pozorne odciążenie belkowania, usunięcie złudzenia wklęsłości, występującego przy zastosowaniu prostego trzonu). <gr. éntasis `nabrzmienie'>. S. 103.

Interkolumnium/międzysłupie

Odległość między kolumnami budowli, liczona od ich osi pionowych, wyrażana w modułach /sprawdź moduł/. W praktyce odległość między krawędziami kolumn. W architekturze klasycznej szerokość interkolumnium, warunkowana długością architrawu, decydowała o charakterystycznych cechach budowli. Architekt rzymski Witruwiusz rozróżnia pięć typów świątyń greckich w zależności od szerokości interkolumnium (pykonostylos, systylos, eustylos, diastylos, areostylos). W architekturze starożytnej interkolumnium stopniowo zwiększało się. s. 161.

Zob. Moduł.

Kolumnada

Jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi. Może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną. Stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolnostojącą. W pierwszym zakresie kolumnada występuje np. jako wieńce kolumn (pteron, peristaza) otaczające budowle antyczne i renesansowe, lub jako części elewacji pałacowej (zwłaszcza w baroku i klasycyzmie). Nazwę kolumnada stosuje się także do niektórych bardziej rozbudowanych portyków. Jako budowla wolno stojąca, najczęściej o charakterze dekoracyjnym, kolumnada jest typowa dla baroku i klasycystycznych placów i ogrodów (zob. pergola). s. 195.

KOLUMNADA [łac.], rząd lub kilka rzędów kolumn, złączonych belkowaniem albo łukami arkadowymi; pełni funkcję konstrukcyjną (jako część budowli) lub dekoracyjną.

Pilaster

Płaski filar przyścienny, pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ściany. Występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp. Pilaster składa się z głowicy, gładkiego lub żłobkowanego trzonu, bazy i często również cokołu. Występuje w połączeniu z belkowaniem, rzadziej z łukami (arkady pilastrowe). Czasem stosuje się tzw. wiązkę pilastrów - zestawienie całych, pół-, i ćwierćpilastrów, wywołujących wrażenie nałożenia na siebie kilku pilastrów o węższych trzonach <franc.pilastre, z wł.pilastro, od pila `filar'>. s. 314. Wertykalny sposób artykulacji ściany.

PILASTER [franc. < wł.], element arch. w formie płaskiego pionowego występu z lica ściany; pełni funkcję podpory i dekor. rozczłonkowania ściany, występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych itp.; analogicznie jak kolumna składa się z głowicy (określonego porządku), gładkiego lub kanelowanego trzonu, często również z bazy i cokołu; może występować w formie zwielokrotnionej (pilastry coraz węższe, nałożone na siebie).

Lizena

Płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, w odróżnieniu od pilastra bez głowicy
i na ogół bez bazy. Lizeny stosowane były w architekturze późnoantycznej, nowożytnej
i nowoczesnej, zwykle w rytmicznym układzie, głównie w celu ożywienia płaszczyzn zewnętrznych lub rzadziej wewnętrznych budowli. Zob. też układ lombardzki. s. 232.

Wertyklany sposób artykulacji ściany.

Listwa

Brak w Słow.Term.Szt.Pięk.

Wertykalny sposób artykulacji ściany.

Herma

1. Element architektoniczny w formie czworokątnego słupa, zwężającego się zazwyczaj ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem. W starożytnej Grecji hermu ustawiano na placach i ulicach jako rodzaj pomników Hermesa (stąd nazwa) z jego głową, później innych bogów, lub z biustami portretowymi. Niekiedy umieszczano dwie głowy razem, tworząc tzw. hermy parzyste. W sztuce nowożytnej herma (określana terminem terma zaczerpniętym
   z traktatów renesansowych) pojawiła się jako element architektoniczny przyścienny zwany pilastrem hermowym, pełniącym niekiedy funkcje konsoli oraz jako motyw dekoracyjny
   w rzemiośle artystyczym - głównie meblarstwo, snycerka, złotnictwo). Także wertyklany sposób artykulacji ściany.

2. Relikwiarz metalowy o kształcie popiersia, charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej.

<łac. herma, gr. hermes>.

s. 151

HERMA, w sztuce nowożytnej architektury element przyścienny zw. pilastrem hermowym pełniącym niekiedy funkcję konsoli, również motyw dekoracyjny w rzemiośle artystycznym (gł. meblarstwo, złotnictwo.

HERMA, w starożytnej Grecji czworoboczny, zwężający się ku dołowi kamienny słup zwieńczony głową Hermesa lub innych bogów.

HERMA, rzem. artyst. relikwiarz metalowy w kształcie popiersia.

pilaster hermowy

Atlant

Gigant, telamon, posąg mężczyzny w postawie stojącej (rzadziej siedzącej lub klęczącej), służący za podporę zamiast kolumny, filara lub pilastra, wspierający głową, barkami albo rękami belkowanie, sufit, balkon czy inny element architektoniczny

Występował od starożytności, z antyku przejęty został (podobnie jak kariatyda i herma) przez renesans i manieryzm włoski oraz niderlandzki. Ulubiony motyw dekoracji architektonicznej barokowej i klasycystycznej, pozostał w repertuarze stylów historyzujących XIX w. (gr. Átlas Átlantos - w mitologii greckiej - tytan dźwigający z rozkazu Zeusa na barkach sklepienie niebios). Przykład - s. 23.

ATLANT [gr.], podpora arch. w formie posągu mężczyzny dźwigającego na ramionach element arch. (np. belkowanie, balkon, zwieńczenie portalu); znany w architekturze od starożytności (zw. też telamonem, gigantem), popularny w baroku.

Kariatyda

Posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną, dźwigający na głowie element architektoniczny (belkowanie, balkon, itp.). W starożytności stosowane głównie do porządku jońskiego. Odmianą kariatydy jest kanefora. /zob. też atlant/. <Z gr. Karyátis-átidos `karyjska dziewczyna'> Przykład - s. 178.

Kanefora /s. 174/ - dziewczęta i kobiety (niekiedy mężczyźni - wówczas kanephoros) niosące na głowie, czasem na ramionach, kosze z ofiarami i świętymi przedmiotami w procesjach kultowych. Popularny temat w greckiej i rzymskiej plastyce. <z gr. Od káneon, `kosz'>.

KARIATYDA [gr.], szt. plast. podpora arch. w formie posągu kobiety dźwigającej na głowie elementy arch. (belkowanie, balkon itp.); w starożytności stosowana w budowlach gr., gł. porządku jońskiego (m.in. kory Erechtejonu), w czasach nowoż. wykorzystywana w architekturze, np. Sala Kariatyd w Luwrze (J. Goujon), także w rzemiośle artyst. i grafice.

KANEFORA [ gr.], w staroż. Grecji dziewczyna niosąca (zwykle na głowie) podczas uroczystości rel. kosz z ofiarami lub świętymi przedmiotami; w sztuce kanefora inspirowała typ rzeźby — podpory arch. (kariatyda) w małych budowlach jońskich (w pronaosie skarbców Knidyjczyków i Sykiończyków w Delfach, w słynnej loży kor Erechtejonu na Akropolu ateńskim).

Belkowanie: architraw, fryz (tryglify i metopy), gzyms, listwy, kroksztyn, modylion, konsola, fronton, akroterion, antefiks,

Belkowanie

W porządkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowożytnej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach, itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu. Ukształtowanie i proporcje mają charakterystyczne dla poszczególnych porządków architektonicznych. W architekturze rzymskiej zastosowano po raz pierwszy belkowanie jako element wieńczący ścianę lub poszczególne kondygnacje, jak również belkowanie nad arkadami, wsparte kolumnami przyściennymi wtopionymi w filar arkadowy.

W architekturze średniowiecznej nie spotyka się na ogół belkowania w czystej formie, w gotyku nie występowało w ogóle. W XV i XVI w. klasyczne belkowanie interpretowano często swobodniej, stosowano w odcinkach nad pojedynczymi elementami, np. na pilastrami czy w formie impostów nad głowicami kolumn także w portalach, zwieńczeniach okien, obramieniach nagorbków, ołtarzy, itp. stosowano również belkowanie pozbawione jednego z elementów składowych np. architrawu. W XVII i XVIII w. występowały rozmaite odmiany belkowań wyłamanych, przerywanych i wygiętych. W końcu XVIII w. i na pocz.XIX w. belkowanie powróciło na ogół do swej pierwotnej formy i funkcji związanych z porządkami antycznymi. <od belka, z niem.dialektu bälke l.m., balk l.p.>. s. 39.

BELKOWANIE, arch. górna część muru spoczywająca na podporach (np. kolumnach), złożona z architrawu, fryzu i gzymsu; jeden z głównych elementów porządku architektonicznego w budowlach klasycznych.

Belkowanie jest m.in. horyzontalnym sposobem artykulacji ściany.

Architraw/epistyl/nadsłupie

Belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy człon belkowania. Pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych. W porządku doryckim jest gładki, zakończony u góry płaską listwą /tenia/, do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki /regula/ z sześcioma łezkami /gutty/. W porządku jońskim ukształtowany z trzech poziomych listew /fasciae/, ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu. W porządku korynckim dodatkowo zdobiony profilowaniem uskakujących listew.

Horyzontalny sposób artykulacji ściany.

<niem.Architraw, z wł. architrave, `belka główna' od trave `belka', z łac. trabs>. s. 19.

ARCHITRAW [gr.-łac.], najniższa część belkowania spoczywająca na kolumnach, dźwiga fryz i gzyms; występuje we wszystkich antycznych porządkach arch. — w doryckim gładki, w jońskim i pochodnych składa się z 3, czasami 2 poziomych listew, ku górze wysuniętych coraz bardziej do przodu.

Fryz

1. Pozioma cześć belkowania w porządkach klasycznych zawarta między architrawem
   a gzymsem. W porządku doryckim składała się z tryglifów i metop, w innych porządkach jest gładka lub zdobiona motywami ornamentalnymi albo figuralnymi.

2. Poziomy pas dekoracji, stosowany w architekturze (fryzy płaskorzeźbiarskie, ceramiczne, malowane) i innych sztukach (malarstwo, grafika, rzemiosło artystyczne). Dekoracja fryzu zmieniała się zależnie od epok stylowych: w romaniźmie przeważały motywy geometryczne (fryz arkadowy, ząbkowy), w gotyku - motywy roślinne i figuralne, w renesansie - motywy antyczne. Fryzy służyły do podziału i zdobienia zarówno elewacji zewnętrznej, jak
   i wewnętrznej budowli, a również do dekoracji poszczególnych elementów architektonicznych, kompozycji malarskich, graficznych, sprzętów, mebli, naczyń, itp.

<franc. Frise, z hiszp. Friso, od frisar „wyżłabiać”>

Fryz - horyzontalny sposób dekoracji ściany.

Przykłady: geometryczne fryzy romańskie s. 125.

FRYZ [ franc., niem.] 1) w architekturze klas. środk. część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, składająca się z tryglifów i metop (porządek dorycki), gładka lub zdobiona reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (np. porządek joński);

2) poziomy pas dekor. stosowany w architekturze, rzemiośle artyst., malarstwie ściennym;

3) półfabrykat tarcicy przeznaczony do wyrobu deszczułek posadzkowych, rzadziej boazerii; na fryzy używa się gł. drewna dębowego, bukowego, jesionowego i brzozowego.

Tryglify

Prostokątna, z trzema ostrymi żłobkami płyta między metopami i na narożach fryzu belkowania doryckiego. Pod tenią każdego tryglifu znajdowała się regula sześcioma łezkami. Zgodnie z tzw. zasadą tryglifu, obowiązującą w porządku doryckim, umieszczano je na osi każdej kolumny
- z wyjątkiem narożnych i na osi każdego interkolumnium. Tryglif wywodzi się z budownictwa drewnianego, gdzie był mniej lub bardziej ozdobnie wykonywanym zakończeniem wystającej na zewnątrz belki stropowej. <łac. triglyphus, z gr. tr s. 421

Metopa

1. Kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego.
   W budownictwie drewnianym metopy terakotowe wypełniały przestrzeń między występującymi na zewnętrz zakończeniami belek stropowych. W budownictwie kamiennym zdobione były najczęściej płaskorzeźbami.

2. Również określenie rysunku na brzuścach waz greckich, skomponowanego w polu zbliżonym do kwadratu. Przyk. S. 257.

METOPA [ gr.], arch. prostokątna płyta między tryglifami we fryzie porządku doryckiego; początkowo metopy wykonywano z terakoty (w budowlach drewn.), później kam., zdobione płaskorzeźbą.

Gzyms/korona/krajnik/ucios/plata

Architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasad pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany. Wykonywany z kamienia, cegły, terakoty, drewna, metalu, tynku na podłożu ceglanym, drewnianym lub żelaznym, wreszcie z betonu lub żelbetu. Gzyms może pełnić funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), jak i dekoracyjną.

Gzyms jest również horyzontalnym sposobem artykulacji ściany.
Gzyms dzieli się na:

• zewnętrzny,

• wewnętrzny.

Gzymsy zewnętrzne dzielą się na:

• główne (koronujące, wieńczące), zwieńczające ścianę budowli.

• Cokołowe - wieńczące cokół wokół budynku,

• Międzypiętrowe (kordonowe, działowe) - dzielące płaszczyznę ściany.

• Nadokienne, naddrzwiowe, podokienne - ochraniające lub dekorujące otwory okienne
  i drzwiowe.

Gzymsy występowały w różnych formach od starożyności. Najbardziej rozwiniętą formą uzyskały w sztuce greckiej. Średniowiecze wprowadziło formy proste gzymsu o małych silnie podciętych uskokach. Renesans przejął formy klasyczne, a manieryzm i barok kształtował gzymsy bardzo bogato, tworząc gzymsy przerwane, wyłamywane (gierowane), itp. s. 144. Zob. też. Geison.

Geison

W architekturze klasycznej gzyms wieńczący ponad fryzem, belkowanie. W budowlach stylu doryckiego gzyms ozdobiony był płytkami z łezkami i zakończony profilowaną listwą, w budowlach stylu jońskiego - niższy podparty ornamenetem kimationu, u góry profilowany, nieraz zdobiony ząbkowaniem. Tło gzymsu było często malowane na czerwono. s. 131

GZYMS [ niem.], poziomy, zwykle profilowany pas wysunięty przed lico muru; pełni funkcje zarówno prakt. (ochrona elewacji przed ściekającą wodą opadową), jak i dekor.; występują gzymsy zewnętrzne (koronujące, cokołowe, międzypiętrowe, naddrzwiowe, nadokienne, obramujące) i wewn. (zdobiące ściany, kominki, piece i sprzęty).

Listwy

Brak w Sł.

Jest termin tenia.

Tenia

W belkowaniach klasycznych porządków architektonicznych listwa oddzielajaca architraw od fryzu. W porządku doryckim płaska i wąska. W porządku jońskim i korynckim - szersza porfilowana, niekiedy zdobiona kimationami. s. 414

Kroksztyn

Wystające przed lico muru zakończenie belki stropowej lub podobny kształtem, architektoniczny element podtrzymujący drewniany, kamienny lub żelazny, osadzony w ścianie i wysunięty silnie przed jej lico. Kroksztyny znane od starożytności, wspierały balkony, galerie, wykusze, gzysmy, zwieńczenia, itp. w małej skali stosowane także w rzeźbie architektonicznej i wyrobach rzemiosła artystycznego zwłaszcza w meblach. Kroksztyny mają kształt od prostego zakończenia belki do form bardzo ozdobnych (profilowanych, wolutowych, itp.). zob. konsola, modylion. s. 213.

KROKSZTYN [niem.], zakończenie belki stropowej wysunięte przed lico muru lub wspornik podtrzymujący gzyms, balkon, wykusz itp.; często bogato zdobiony; występował w starożytności.

Modylion

W architekturze starożytnej rodzaj ozdobnego kroksztynu, konsoli lub wspornika w formie leżącej wolutowej konsoli, profilowanej po bokach, dekorowanej zazwyczaj liściem akantu i ornamentem łuski. Modyliony podtrzymywały gzyms koronujący. <franc.modillon, wł.modiglione > s. 265

MODYLION [ franc.], w klas. porządkach arch. — korynckim i kompozytowym — ozdobny wspornik w formie leżącej wolutowej konsoli, dekorowanej zazwyczaj liściem akantu i ornamentem łuski; modyliony podtrzymywały gzyms koronujący.

Konsola

1. Element architektoniczny, wspornik kamienny lub drewniany, zwykle w kształcie woluty lub esownicy, służący do podtrzymywania gzymsu balkonu, zwieńczeń okiennych i drzwiowych. Zob. także kroksztyn.

2. Kolumienka lub podstawa ozdobna do umieszczania rzeźb figur, popiersi, wazonów, zegarów na tle ścian lub w niszach.

3. Dekoracyjny stół przyścienny umieszczany przeważnie między oknami pod dużym lustrem, często przymocowywany do ściany, miał kształt półkolistego stolika wspartego na jednej lub dwóch nogach lub był prostokątnym stołem o czterech nogach, przykrywany płytą drewnianą lub marmurową, służył zwykle jako podstawa wazonu, zegara, rzeźby itp. Przeważnie bogato rzeźbiony i złocony. Wszedł w użycie we Francji w kon. XVII w., rozpowszechnił się
   w Europie w XVIII w. <franc. Console `wspornik'> S. 199.

KONSOLA [franc. < łac.]:

1) ozdobny wspornik arch. lub podstawa rzeźby, przeważnie w formie woluty;

2) przyścienny wąski stolik, zwykle b. ozdobny, używany gł. w końcu XVII-XVIII w.

KONSOLA, rzem. artyst. przyścienny wąski stolik, na 1 lub 2 nogach, zwykle bardzo ozdobny.

Fronton/przyczółek

Szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi (jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu).

Fronton wykształcił się w architekturze greckiej, jako górna część fasady światyni antycznej, ograniczona krawędziami bocznymi dachu dwuspadowego i belkowaniem. Tympanon wypełniony był zazwyczaj dekoracją rzeźbiarską.

Fronton trójkątny stosowany w architekturze rzymskiej, później renesansowej, barokowej i klasycystycznej jako zwieńczenie fasad budowli sakralnych i świeckich.

W architekturze barokowej obok trójkątnego występuje fronton półowalny, fronton załamany w górnej części, fronton przerywany, z którego pozostają tylko boczne części, a środek wypełnia często kompozycja rzeźbiarska, kartusz, itp. dla baroku charakterystyczne jest też wyłamywanie (gierowanie) frontonu, tzn. wysuwanie w uskokach przed lico pola frontonu jego poszczególnych części.

Małe frontony oparte są na kolumienkach, pilastrach lub kroksztynach, wieńczące otwory wejściowe, okienne, wnęki, nisze, itp. charakterystyczne są dla architektury nowożytnej.

Frontony z belkowaniem oparte na kolumnach występują też w ołtarzach, nagrobkach itp. Określenie fasady budynku terminem fronton jest nieprawidłowe. Przykład frontonu pałacu Krasińskich w Warszawie. S. 125.

FRONTON [ wł.], przyczółek, szczyt, trójkątne zwieńczenie fasady lub ryzalitu budynku, także portalu lub okna; znany od starożytności i stosowany w okresie nawiązywania do form antycznych; w okresie baroku wykształciły się też formy frontonu przerwanego, wyłamanego i załamanego.

TYMPANON [gr.], arch.:

1) wewn. pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stosowane w architekturze klas. i budowlach nowoż.;

2) w architekturze średniow. półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zdobione reliefem.

Akroterion/naszczytnik

[gr.], dekoracyjny element architektoniczny., wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu, w kształcie stylizowanej palmety, wolut, liści akantu, trójnogów, niekiedy grup figuralnych, itp. Występował gł. w staroż. architekturze greckiej, etruskiej i rzym. (zwł. w świątyniach), czasem jako zwieńczenie stel grobowych. Akroteriony były kamienne, marmurowe teraktowe lub z brązu.

Rysunek. s. 5

Antefiks

Element architektoniczny z kamienia lub z terakoty w formie ornamentowanej płyty zasłaniającej pokrycie dachu dachówkami, ustawiany zwykle na gzymsie bocznych ścian budowli zamiast simy. Najczęstsze kształty: trójkąt zdobiony płaskorzeźbą lub półkole z głową kobiecą bądź maską. Carakterystyczny dla antycznej architektury gr., etruskiej i rzymskiej. <łac. ante-fixus `umocowany przed czymś> S. 15.

Arkada

Element arch. składający się z 2 podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji wyróżnia się arkady konstrukcyjne (pełniące rzeczywistą funkcję dźwigania lub odciążąnia) i dekoracyjne. W zależności od rodzaju podpór noszą nazwę: filarowych, kolumnowych, filarowo-kolumnowych, itp.. Arkada występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części: partii międzynawowych w kościołach, krużganków arkadowych, loggi, itp. niesłuszne jest nazywanie arkadami rzędu podór zamkniętych górą poziomo. Ślepa arkada (blenda arkadowa) ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru. S. 19.

Impost/nasadnik

Płyta lub blok kamienny stanowiący przejście między głowicą podpory a dźwiganym przez nią elementem architektonicznym, najczęściej nasadą sklepienia lub łuku arkady. Stosowany od czasów rzymskich, szczególnie rozpowszechnił się w architekturze bizantyjskiej od IV w. Przez powtórzenie kształtu głowicy stanowi wraz z nią jakby głowicę podwójną (Zw. głowicą nasadnikową), pokryta jednolitą dekoracją roślinno-plecionkową tworzy swoisty efekt dekoracyjny. W architekturze romańskiej impost występował niekiedy w postaci gładkiego sześciennego bloku. Imposty w formie odcinka belkowania, wprowadzone we włoskiej architekturze renesansowej, z silnie profilowanym gzymsem stosowane aż po wiek XIX. <wł. Imposta>. s. 159.

IMPOST [wł.], arch. kam. blok lub płyta spoczywająca na głowicy podpory i będąca oparciem dla elementu dźwiganego; znany w staroż. Rzymie, charakterystyczny zwł. dla architektury bizant., stosowany też w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu.

Archiwolta

1. Profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Archiwolty bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku, częściej wykonane w materiałach narzutowych (np. tynk, stiuk). Występują na łukach arkady w otworach drzwi, bram, okien, na łukach odciążających. Archiwolta występująca samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się ślepą. Archiwolty stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej, przedromańskiej, renesansowej, manierystycznej i barokowej. W budownictwie islamu kształtowano ją np. z ułożonych na przemian dwubarwnych klińców, w manieryźmie często zaznaczano boniowaniem.

2. Łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą. <niem.Archivolte, wł. archi-volto>. s. 19.

ARCHIWOLTA [wł.], łuk dekor., często profilowany lub pokryty ornamentem, obramiający portale lub inne zamknięte łukiem otwory; wykonany gł. w kamieniu, tynku lub stiuku; stosowany w architekturze od starożytności.

Łuk triumfalny

Monumentalna budowla w kształcie bramy z otworem przelotowym zamkniętym łukowato, wznoszona dla uczczenia wybitnej osoby lub wydarzenia, opatrzona napisami dedykacyjnymi i przedstawieniami związanymi z przedmiotem czci. Typ łuku triumfalnego wykształcił się w starożytnym Rzymie, zapewne z podbudowy pod posąg. Łuk triumfalny składała się zwykle z jednego lub trzech spiętych zwornikami arkadowych otworów przelotowych o półkolistym sklepieniu kolebkowym. Arkady ujmowane były w pilastry, półkolumny lub kolumny, ponad którymi wznosiło się belkowanie, a nad nim wysoka, pełna attyka z inskrypcją dedykacyjną lub rzeźbami. Fasady, niekiedy także sklepienie, zdobione były reliefami. Całość wieńczył często pomnik triumfatora. Łuk triumfalny stosowano też w architekturze nowożytnej dla upamiętnienia zwycięstw, uroczystych wjazdów itp. motyw łuku triumfalnego wywarł wpływ na ukształtowanie elewacji budowli, ołtarzy, nagrobków. Budowle drewniane tego typu, charakterystyczne zwłaszcza dla baroku, zwane są zwykle bramami triumfalnymi.

Zdjęcie: Łuk triumfalny na placu generała De Gaulle'a w Paryżu. s. 243.

ŁUK TRIUMFALNY, budowla o kształcie bramy, przeważnie arkadowej, jedno-, dwu- albo trójprzelotowej, wznoszona dla uczczenia i upamiętnienia wybitnej osoby lub doniosłego wydarzenia, zdobiona dekoracją rzeźb., napisami dedykacyjnymi, często zwieńczona posągiem triumfatora. Pierwsze łuki triumfalne budowano w staroż. Rzymie w II w. p.n.e. (nie zachowane), były one związane ze zwyczajem odprawiania obrzędu triumfu; rozpowszechniły się zwł. w okresie cesarstwa w Rzymie (łuk triumfalny Tytusa, Septymiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego), następnie w Italii, Galii, Grecji, Afryce Pn. i Azji Mniejszej; w epoce nowoż. wznoszone gł. w okresie renesansu (łuk triumfalny Alfonsa Aragońskiego w Neapolu) i klasycyzmu (Arc de Triomphe, Arc du Carrousel w Paryżu). Wznoszone w XVI-XIX w. bramy miejskie (np. Werona, Antwerpia, Zamość) i powitalne (w tzw. architekturze okazjonalnej) często nawiązywały do formy łuku triumfalnego Motyw łuku triumfalnego wielokrotnie naśladowano w kompozycji elewacji, nagrobkach i ołtarzach.

Z. VII

Fasada

Staropolska facjata, elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną (rozczłonkowanie architektoniczne: zwieńczenia, wieże, szczyty, kontrasty kolorystyczne użytych materiałów budowlanych, mozaiki, sgrafitta, dekoracja malarska, itp.), zawierająca przeważnie główne wejście. Może być podporządkowana ogólnej kompozycji budynku i jako integralna część bryły odpowiadać jej wewnętrznym podziałom lub odgrywać rolę niezależną , np. dostawiona do budowli centralnej. W architekturze miejskiej fasada fasada stanowi ważny czynnik kompozycji urbanistycznej, jako dominujący akcent placów i zakończeń osi widokowych lub w układzie szeregowym, kształtując pierzeje placu i ulicy. Szczególnie bogate fasady wykształciła architektura sakralna. Fasady z portykami kolumnowymi charakterystyczne są dla świątyń greckich i rzymskich. W architekturze kościelnej najbardziej charakterystyczne są dwa typy fasad:

• Bezwieżowa (o dwu kondygnacjach, z których górna, węższa, zwieńczona jest szczytem, odpowiadająca głównemu typowi kościoła bazylikowego).

• Dwuwieżowa.

W architetkurze świeckiej szczególnie bogate fasady wykształciła architektura pałacowa XVI-XVIII w. W kompozycji przestrzennej pałacu `entre cour et jardin' odgrywają ważną rolę dwie fasady: główna od dziedzińca paradnego, początek osi kompozycyjnej, i tylna od ogrodu, parku. Niewłaściwe jest nazywanie fasady frontonem. <wł.faciata> s. 110.

FASADA [franc. < wł.], elewacja budynku, w której przeważnie znajduje się gł. wejście, odróżniające się od pozostałych bogatszą kompozycją arch. i dekoracyjną.

Elewacja

1. Lico budynku, jedna z zewnętrznych jego ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami. Elewacje określa się wg położenia względem stron świata lub otoczenia (frontowa, tylna, boczna, ogrodowa). Elewacja starannie zaprojektowana, w której znajduje się główne wejście (w pałacach także elewacje od strony ogrodu), nazywa się fasadą. Wygląd elewacji warunkuje konstrukcja, użyty budulec i funkcje budynku. O ukształtowaniu elewacji decydują podziały pionowe (ryzality, kolumny, pilastry, lizeny, itp.), poziome (gzymsy, fryzy), otwory (okna, loggie), wykusze, balkony, faktura (różnicowanie budulca i tynków, okładzin, itp.). Pionowy człon elewacji, ciągnący się przez całą jej wysokość i odpowiadający jednej osi pionowej, nazywa się przęsłem (segmentem). Elewację pozbawioną otworów nazywa się ślepą.

2. rysunek architektoniczny stanowiący rzut prostopadły budynku lub jego części na płaszczyznę równoległą do lica. <franc.élévation, łac. elevatio, od elevo `czynię lżejszym'>
   s. 100.

ELEWACJA [ łac.], arch. :

1) lico budynku, także jedna z jego zewn. ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami arch. i dekor.; elewację określa się wg stron świata lub otoczenia (np. elewacja ogrodowa); elewacja z gł. wejściem nosi nazwę fasady;

2) rysunek arch. stanowiący rzut prostop. budynku na płaszczyznę do niego równoległą.

Portal

Ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie. Po bokach otwór ujmują glify o różnie ukształtowanych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk.

Portale bardziej rozbudowane mają zwieńczenie w formie odcinków belkowania, szczytów itp.

Zależnie od charakteru podpór i kształtu zwieńczenia wyróżnia się portal kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy, itp.

W średniowiecznej architekturze sakralnej wykształcił się odrębny typ portali monumentalnych, bogato dekorowanych rzeźbą figuralną i dekoracyjną, o szerokich rozglifieniach, z ustawionymi przy nich w uskokach kolumienkami, zamkniętymi górą rzędami archiwolt, również w uskokach, ujmujących pole wypełnione rzeźbionym tympanonem (portal perspektywiczny).

Portale takie często obejmowały dwa lub trzy otwory wejściowe (tzw. Portale bliźniacze, potrójne).

Dla okresu barokowego charakterystyczne były portale, których rozbudowane zwieńczenia łączyły się z balkonem piętra (portal balkonowy).

<niem. Portal, wł. Portale, od porta - drzwi> S. 324 STSP.

Przykłady s. 325:

1. Portal romański - katedra w Autun.

2. Portal gotycki - katedra w Strasburgu.

3. Portal gotycko-renesansowy - zamek na Wawelu w Krakowie.

4. Portal barokowy - Hospicio Provincial w Madrycie.

PORTAL [ łac.], arch. lub arch.-rzeźb. obramowanie otworu drzwiowego, pot. także wejście z takim obramowaniem; otwór jest po bokach ujmowany w glify o różnych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk; portale bardziej rozbud. mają zwieńczenia w formie odcinków belkowania, szczytów itp.; w zależności od charakteru podpór i kształtu zwieńczeń rozróżnia się portale: kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; portale występują od starożytności; w średniow. architekturze sakralnej wykształcił się typ portalu o szerokich, skośnie wciętych w mur ościeżach, z wstawionymi w ich uskoki kolumienkami, a górą archiwoltami, z tympanonem nad wejściem; portale te (portale perspektywiczne) były bogato dekorowane rzeźbą ornamentalną i figuralną, prezentującą złożone programy treściowe; w okresie renesansu przeważały w portalach zestawy elementów architektury klas., w okresie baroku wzrosła znacznie plastyka detali arch. i rzeźb., charakterystyczne też były m.in. portale, których zwieńczenia łączono z balkonem piętra.

WĘGAR, belka ograniczająca z boku otwór okienny lub drzwiowy; na węgarze opiera się nadproże.

Nadproże

Poziomy element konstrukcyjny, wykonywany z drewna, kamienia, cegły, żelbetu, stali, itp. przekrywający otwór okienny lub drzwiowy o niewielkiej zwykle szerokości, oparty (bezpośrednio lub za pośrednictwem nasadników) na węgarach, na które przenosi ściany znajdującej się nad otworem. Często nad nadprożem bywa umieszczany dodatkowo łuk odciążający. Powierzchnia dolna nadproża nazywa się ościeżem górnym. Nadproża bywały często dekorowane, zwłaszcza w portalach średniowiecznych. s. 272.

Nadświetle

1. Górna część otworu bramy lub drzwi znajdująca się ponad skrzydłami i służąca do przepuszczania światła.

2. Przeziernik, dekoracyjna krata przesłaniająca taki otwór, najczęściej w wejściach do pałaców
   i kamienic mieszczańskich, rozpowszechniona od XVII w. Nadświetla miały na ogół kształt półkolisty lub zamkniety łukiem odcinkowym, zależnie od wykroju otworu. Najczęściej wykonywane z żelaza, rzadziej z brązu, w okresie baroku często złocone. s. 272.

Okna: budowa, rodzaje, kształty (prostokątne, zamknięte: półkoliście odcinkowo, ostrołukowo, biforium, triforium, okno termalne, oculus, rozeta, serliana, porte-fenetre, lukarna, blenda.

Okna

Br.w sł.

Biforium/bifora

Dwudzielne, arkadowe okno albo przezrocze (zob.) romańskie lub gotyckie. s. 44. Przezrocze - przepuszczający światło, nieoszklony otwór w ścianie, zwykle o dekoracyjnym wykroju /bifora, triforium/, niekiedy wypełniony ażurową dekoracją rzeżbiarską z drewna (Charakter.np.dla architektury islamu) lub kamienia (np.z charaktersytycznymi maswerkami).

Triforium/tryforium/triforum

1. w kościołach romańskich i gotyckich rząd trójdzielnych ślepych arkadek lub galeria mieszcząca się w grubości muru i otwierająca się do wnętrza rzędem przeprutych arkadek. Triforium umieszczano w ścianie wewnętrznej prezbiterium, nawy głównej lub poprzecznej, pomiędzy arkadami międzynawowymi a kondygnacją wielkich okien.

2. Trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze. Troforia są szczególnie charakterystyczne dla architektury sakralnej XIII w. w pd.i zach. Europie <późnołac. tiforium> s. 421.

Okno termalne

Br.w sł.

Oculus

Okrągły otwór w ścianie lub sklepieniu (najczęściej w szczycie kopuły) przepuszczajacy światło do wnętrza. W przeciwieństwie do oeil-de-boeuf (zob.) o prawie nie zdobionym obramieniu. <łac. `oko'> s. 282.

Rozeta

1. W średniowiecznej architekturze kościelnej duży kolisty otwór okienny w szczytach lub nad portalami, wypełniony bogatą dekoracją w układzie koncentrycznym (maswer, witraż), charakterystyczny zwłaszcza dla głównej fasady świątyni.

2. W ornamentyce motyw stylizowanego, rozchylonego kwiatu (pierwotnie róży) z dośrodkowym układem płatków (rozeta kasetonów, zworników). Także roślinno-kwiatowa kompozycja dośrodkowa dekorująca centralny plafon lub sufit, najczęściej w stiuku, wykonana w technice malarskiej przyjmuje zwykle formę zwaną rozetą parasolową (XVIII-XIX w.).

3. Kamienie ozdobne (zob.) <franc.rosette, dosł. różyczka> s. 356.

Serliana

Br.w sł.

Porte-fenêtre

Zwykle okno sięgające do podłogi i zazwyczaj oddzielone od niej progiem, zaopatrzone czasem w balustradę zewnętrzną. Charakterystyczne dla architektury pałacowej XVII-XIX w. <franc. porte `drzwi', fenetre `okno'> s. 324.

Lukarna

Okno lub okienko w polaci dachowej, często owalne, okrągłe, itp. o ozdobnym obramieniu (woluty, gzymsy, frontoniki, rzeźby, itp.) Lukarna znana od okresu gotyku, stała się charakterystycznym elementem architektury pałacowej i kamienic w okresie baroku i rokoka <franc.laucarne> s. 236.

Blenda/ślepy otwór

Płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna, zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany. <niem. Blende> s. 48.

BIFORIUM [ łac.], arch. dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze, typowe dla architektury rom. i gotyckiej.

TRYFORIUM [łac.], triforium, arch.:

1) w budynkach rom. i got. trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze;

2) w rom. i got. kościołach galeria tryforyjna, w grubości muru nawy gł., transeptu i prezbiterium, pod strefą okien, a nad strefą arkad międzynawowych lub empor, otwarte do wnętrza kościoła przezroczami, zwykle trójdzielnymi; istnieją też ślepe (pozorne) tryforia, w formie rzędu blend arkadowych.

PRZEZROCZE, arch. przepuszczający światło, nie oszklony otwór w ścianie; w architekturze rom. przedzielony kolumienką lub ich parą (biforium, triforium), czasem o dekor. wykroju, wypełniony ażurową dekoracją (np. maswerkami w architekturze got.).

OCULUS [łac.], arch. okrągły otwór w ścianie lub sklepieniu (także w szczycie kopuły) przepuszczający światło i powietrze do wnętrza.

ROZETA [ franc. < łac.], różyca: 1) w średniow. architekturze kośc. duży kolisty otwór okienny, na ogół w fasadzie lub innej ścianie szczytowej np. transeptu, wypełniony dekoracją o układzie koncentrycznym (maswerk, witraż); 2) w ornamentyce motyw stylizowanego kwiatu (pierwotnie róży) z dośrodk. układem płatków; także roślinno-kwiatowa centr. kompozycja dekorująca plafon lub sufit, najczęściej w stiuku.

PORTE-FENÊTRE [ franc.], okno sięgające do podłogi, czasem z balustradą zewn.; charakterystyczne dla architektury pałacowej XVIII-XIX w.

LUKARNA [ franc.], okno lub okienko w dachu, często owalne lub okrągłe o ozdobnym obramieniu; lukarna jest znana od okresu gotyku, charakterystyczna dla barok. i rokok. architektury pałacowej i kamienic.

BLENDA [niem.], arch. płytka wnęka w murze, w kształcie okna lub arkady; od średniowiecza stosowana w elewacjach jako motyw kompozycyjno-dekoracyjny.

Eksedra

1. W starożytności półokrągła nisza z ławą umieszczana w greckich gimnazjonach, palestrach, domach mieszkalnych jako zakończenie perystylu. W epoce rzymskiej budowano eksedry o charakterze samodzielnych budowli, ozdobione niszami i posągami. W nowożytnej architekturze ogrodowej, termin ten oznacza półkolistą niszę, kolumnadę lub pergolę z biegnącą łukiem po obwodzie wewnętrzną ławę kamienną, chętnie stosowana w ogrodach polskich w pocz. XIXw.

2. Półkolista wnęka przesklepiona konchą, otwarta do wnętrza, występowała najczęściej
   w centralnych kościołach bizantyjskichm armeńskich i gruzińskich, sporadycznie
   w architekturze romańskiej. Eksedra nieprawidłowo bywa utożsamiana niekiedy z apsydą. <gr. eksedra> s. 99.

EKSEDRA [ gr.], arch. otwarta półokrągła nisza z ławą równol. do ściany; eksedry występowały w staroż. architekturze gr. i rzym.; w chrześc. architekturze sakralnej czasem jako dwukondygnacyjna wnęka (m.in. w Bizancjum), przekształciła się następnie w emporę; w nowoż. architekturze ogrodowej forma osobnego pawilonu, na planie półkola.

Nisza

Najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte półkoliście górą wgłębienie w murze, o charakterze dekoracyjnym, często przesklepione konchą, zwieńczone małymi frontonami trójkątnymi, półokrągłymi lub odcinkiem gzymsu, ujęte w kolumienki albo pilastry. Przeznaczone czasem dla ustawienia rzeźby figuralnej. Znana od starożytności. Zob. też arcosolium, wnęka. <franc. niche> S. 279. Także sposób dekoracji ściany

NISZA [franc.], arch. wnęka, wgłębienie w murze, zwykle na rzucie prostokątnym lub półokrągłym, zamknięte półkoliście u góry, często przesklepione konchą i ujęte w arch. obramienie, zwykle przeznaczone do wstawienia posągu.

Aedicula/edicula/edykuła/edykuł

1. Kapliczka zwieńczona frontonem opartym na antach, pilastrach lub kolumnach.

2. Model budynku.

3. Nisza w wewnętrznych ścianach budynku. W sztuce średniowiecznej i nowożytnej miniaturowy model budowli prezentowany przez fundatora lub motyw dekoracyjny stosowany głównie w malarstwie i rzeźbie. Szczególnie popularne były romańskie i gotyckie edicule baldachimowe, występujące zwłaszcza w portalach. W Polsce edicule występują także jako sterczyny attyk renesansowych. <łac.> s. 2. Rysunki.

Także sposób dekoracji ściany.

AEDICULA [ łac.], edykuł, miniaturowa budowla, model arch. lub motyw dekor. w tym kształcie; w sztuce staroż. w formie wnęki lub kapliczki zwieńczonej frontonem wspartym na kolumnach; w architekturze średniow. (a zwł. nowoż.) ae. pojawiały się w portalach, ołtarzach i attykach (w Polsce w okresie renesansu).

Płycina

Pole lekko wgłębione i zwykle oprofilowane, w ścianie, jej cokole, w płaszczyźnie czołowej pilastra, itp. może być gładkie lub wypełnione dekroacją, zwykle płaskorzeźbioną. Kształt pola jest najczęściej prostokątny, ale trafiają się formy bardziej skomplikowane. Płyciny są szczególnie charakterystyczne dla architektury rzymskiej i nowożytnej, w renesnasie często wypełniano je arabeską i groteską, w manieryzmie, baroku i klasycyzmie motywami charakterystycznymi dla tych stylów. S. 320. Także sposób dekoracji ściany.

PŁYCINA, arch. lekko wklęsła lub wypukła płaszczyzna (gł. o kształcie prostokąta), będąca elementem podziału ściany, boazerii, mebla itp.

Panneau

1. Element architektonicznego rozczłonkowania i ozdoba ściany albo boazerii, w drewnianym, stiukowym, rzadziej kamiennym obramieniu, w postaci kwadratowej lub prostokątnej płyciny wypełnionej malowidłem lub reliefem.

2. Sam relief lub malowidło (często wykonane na płótnie albo drewnie) ujęte w takie obramienie. Charakterystyczny element dekroacji wnętrz w okresie baroku i rokoka. Panneau naddrzwiowe nosi nazwę supraporta. <franc., od łac. pannus `płachta'> s. 300.

Także sposób dekoracji ściany

PANNEAU [; franc.], kwadratowa lub prostokątna płycina stanowiąca dekorację ściany lub boazerii, ujęta w obramienie drewn., stiukowe, rzadziej kam.; p. wypełnia relief lub malowidło; typowe dla wnętrz baroku i rokoka. Zob. też supraporta.

Supraporta

Panneau dekoracyjne, umieszczone nad otworem drzwiowym, wypełnione dekoracją rzeźbiarską, freskową lub malowidłem na płótnie ujętymi w stiukowe lub drewniane obramienie. Supraporta pojawiała się w płacach renesansowych. Charakterystyczna dla okresu baroku, rokoka i klasycyzmu. <łac.supra portam `nad drzwiami'> s. 394. Zdjęcie. Także sposób dekoracji ściany

SUPRAPORTA, płycina nad drzwiami, dekorowana malowidłem lub reliefem, często w ozdobnym obramieniu.

SUPRAPORTA [łac.], płycina nad drzwiami, dekorowana malowidłem lub reliefem, często w ozdobnym obramieniu, występuje we wnętrzach budynków od renesansu; typowa zwł. dla baroku i rokoka, spotykana też w klasycyzmie.

Medalion

1. W dekoracji architetktonicznej i rzemiośle artystycznym okrągła lub owalna, ujęta w ramy płaskorzeźba lub malowidło. Motyw charakterystyczny dla dekoracji renesansowej, manierystycznej, barokowej i klasycystycznej.

2. Ozdoba okrągła lub owalna, w kształcie płaskiego pudełeczka, wykonana z metalu, zdobiona kamieniami i emalią, itp. noszona na piersi, od okresu baroku rozpowszechniły się medaliony z miniaturami, najczęściej portretowymi, we wnętrzu, w dobie romantyzmu z pamiątkami (pukiel włosów, zasuszony kwiat, itp.). <franc.médaillon, wł. medaglione>. S. 254.

Także sposób dekoracji ściany

MEDALION [ franc. < wł.], szt. plast.:

1) małe, płaskie pudełeczko okrągłe lub owalne, wykonane jedną z technik złotniczych, zdobione szlachetnymi kamieniami lub emalią, przeznaczone do zawieszania na szyi; wewnątrz miejsce na miniaturę portretową;

2) relief lub malowidło w owalnym lub okrągłym obramieniu; występuje od starożytności jako motyw dekor. w architekturze i rzemiośle artyst.; także jako samoistna ozdoba w kształcie okrągłym lub owalnym.

Plafon

1. Duże pole dekoracyjne, obejmujące centralną część sufitu lub podniebienia sklepień (zwierciadlanego, spłaszczonego, kolebkowego, żagielkowego, kopuły nie przebitej latarnią), stanowiące zamknięcie wnętrza od góry.

2. Znajdujące się na tym miejscu malowidło wykonane na tynku technikami malarstwa ściennego, m.in. freskiem i al secco, jako malowidło olejne na płótnie naprężonym na krosnach i założonym pod podniebieniem, rzadziej jako dekoracja stiukowa, zwykle rozwiązywane jako kompozycja figuralna, może też mieć charakter czystoornamentalny. Obramienie bywa wykonywane w materiale i technikach innych niż pole dekoracyjne (np. malowidło ujęte ramą ze stiuku). Plafon znany był już w starożytności i sztuce wczesnochrześcijańskiej. Terminu tego używa się przede wszystkim do dekoracji wspomnianego typu od renesansowych poczynając. Najważniejszą odmianą był plafon iluzjonistyczny, w pałacach - o tematyce najczęściej alegorycznej lub mitologicznej, w kościołach - religijnej. Rozwinął się we Włoszech w 2 poł. XV w., rozkwit malowanego plafonu przypadł na okres baroku i rokoka, wówczas rozpowszechnił się w Europie, zwłaszcza Środkowej. Plafony zdobiły często budowle publiczne, także w XIX w. <franc. plafond>. S. 317. Zdjęcie plafonu w Belton House w Grantham. Także sposób dekoracji ściany.

PLAFON [ franc.], szt. plast. duże pole dekor. w centr. części sufitu lub sklepienia, przeważnie zdobione malowidłem ściennym, czasem olejnym na płótnie, rzadziej dekoracją stiukową; plafony występowały już w starożytności i sztuce wczesnochrześc.; rozpowszechniły się od renesansu, zwł. w okresie baroku (plafony iluzjonistyczne) i rokoka, także w XIX w.

Naczółek

1. rząd koński.

2. zbroja końska.

3. Dach (naczółkowy).

4. Fronton. Jw.

NACZÓŁEK, arch. → fronton.

SZCZYT, arch.: 1) trójkątna ściana zamykająca przestrzeń między połaciami dachu dwuspadowego; 2) zwieńczenie elewacji budynku lub jego elementów arch. (np. portalu, okna), w architekturze klas. (gr., rzym. i im pochodnych — renesans., klasycyst.) w formie trójkąta ograniczonego gzymsami (fronton, przyczółek, naczółek), także o wykroju schodkowym (zwł. w gotyku), półowalnym, falistym, wolutowym, często ze sterczynami, pilastrami, blendami oraz dekoracją rzeźbiarską.

Alternacja

Układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych, występujących na przemian w rzędzie. Najczęstsza i najprostsza jest alternacja dwóch elementów, bardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa (trzech, czterech lub więcej). Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych lub kultowych oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego (alternacja ornamentów, barw, ogniw). Za najwcześniejszy przykład alternacji uważany jest naszyjnik z zębów i kręgów zwierzęcych występujący już w paleolicie. Alternacja w architekturze przejawia się w ukształtowaniu planów budowli (np. egipskie budowle grobowe), kompozycji ścian (Występy muru i nisze już w III tysiącleciu p.n.e. w Egipcie), w tzw. zmiennym systemie podpór najbardziej charakterystycznym dla architektury romańskiej (kolumna, filar), także w dekoracji fryzów, okien, attyk, itp. <łac. alternatio> s. 11.

ALTERNACJA MOTYWÓW, układ przemienny co najmniej 2 motywów; występuje w dekoracji przedmiotów użytkowych (np. alternacja ornamentów), w architekturze (np. alternacja podpór — kolumn i filarów).

Woluta/ślimacznica

Element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju. W architekturze klasycznej występuje w kapitelach kolumn, w okresie renesansu, manieryzmu i baroku we wszelkiego rodzaju zwieńczeniach (np. aediculae, tabernakula, nagrobki, portale, obramienia okienne), zdobi też konsole, grzebienie attyk, przybierając często formę esownicy. Szczególną formą esownicy są tzw. spływy wolutowe, charakterystyczne dla manierystycznych i barokowych bezwieżowych fasad kościelnych, wypełniające przestrzeń narożną między węższą kondygnacją wyższą, a szerszą kondygnacją niższą. <franc.volute, z wł. woluta> s. 442.

WOLUTA [ łac.], esownica, ślimacznica, arch. motyw ornamentowy w formie faliście wygiętej linii, spiralnie zwiniętej na końcu; w staroż. Grecji woluta była zasadniczym elementem głowicy jońskiej; spływy woluty dekorowały szczyty bezwieżowych fasad kośc., gł. barokowych.

Esownica

Element dekoracyjny lub motyw ornamentalny zwinięty z obu stron w woluty, zazwyczaj nierównej wielkości, nadające mu kształt litery S, nazywany często podwójną wolutą. Występował w renesansie, manieryźmie i baroku w postaci konsolek podtrzymujących gzymsy koronujące, ganki, balkony, itp. jeden z najczęściej stosowanych motywów na grzebieniach attyk renesansowych. Charakterystyczną formę esownicy mają tzw. spływy wolutowe. Zob. woluta.
s. 105.

Wimperga

W architekturze gotyckiej dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna. Pole wimpergi zdobiono ślepym lub ażurowym maswerkiem, krawędzie żabkami (zob.), wieńczono je kwiatonem, pinaklami, rzadziej rzeźbą figuralną. Wimpergi pojawiły się w architekturze XIII w., a najbardziej dekoracyjne formy miały w XV w. Wimperga była również częstym motywem dekoracyjnym w snycerstwie i złotnictwie późnogotyckim. <niem.Wimperg>. s. 440. Rysunek.

Pinakiel/fiala

Charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeragami żabek. (zob.) wzdłuż krawędzi i kwiatonem (zob.) na szczycie. Bardziej dekor.kształtowano na wzór tabernakulum i zdobiono maswerkami. Pinakle wieńczyły przypory, naroża wieżyczek, wimpregi, portale, szczyty, itp. Stosowano je także jako element zdobniczy w rzemiośle artystycznym, głównie w wyrobach snycerskich i metalowych. <franc. pinacle, z późnołac. pinnaculum `skrzydełko'>. s. 315.

PINAKIEL [ franc. < łac.], fiala, charakterystyczny dla gotyku dekor. element arch. w postaci wysmukłej kam. sterczyny o czworobocznym trzonie i stromym, ostrosłupowym daszku, z szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie; pinakle wieńczyły przypory, naroża wieżyczek, wimpergi, portale, ołtarze itp.

FIALA [ gr.], arch. → pinakiel.

STERCZYNA, pionowy, wieńczący element dekoracji arch. (np. pinakiel, obelisk, tzw. zęby), stosowany też czasem w meblarstwie i w zwieńczeniach ołtarzy.

Kwiaton

Dekoracyjny element w kształcie dwu- lub czteroramiennego pęku kwiatów czy liści, ułożonego w jednej albo kilku kondygnacjach. Wykonywany głównie z kamienia, wieńczył hełmy wież, szczyty, wimpregi, pinakle, itp., stanowiąc charakterystyczny motyw architektury gotyckiej. s. 223.

KWIATON, dekor. element arch. (zwykle kam.) w kształcie pęku stylizowanych kwiatów lub liści, wieńczących gł. got. szczyty, hełmy wież, pinakle, sterczyny i wimpergi; typowy dla gotyku.

Rustyka

Dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego lub w podobny sposób. Czołowa płaszczyzna bloku najczęściej ujęta jest w gładkie obramienie: płaskie (Zw. szlakiem brzeżnym) lub sfazowane. Zależnie od użytych narzędzi rozróżnia się rustykę:grubo wyrównaną (oskard, grot), żłobkowaną równolegle lub krzyżowo (dłuta, karbownik), gardzinową (zębaki, gradziny), prążkowaną prosto, falisto, kręto (karbowniki, gradziny), groszkowaną (groszkowniki młotkowe, karbowniki). Rustyką nazywa się niekiedy naśladownictwo jej efektów w tynku (boniowanie) lub samo boniowanie. Rustyka była typowym elementem dekoracyjnym w architekturze renesansowej, manierystycznej i barokowej. <franc.rustique, z łac. rusticus `wiejski'>. s. 357

Boniowanie

Dekor. opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome, a zwykle także i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry
i obramienia otworów.

Poszczególne typy boniowania są zależne od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt (płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana, itp.).

W powszechne użycie weszło boniowanie w architekturze rzymskiej. W średniowieczu występowało sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII w. w renesansie powróciło we wszystkich formach (głównie w architekturze pałacowej) i występuje nieprzerwanie aż po XX w. Zob. też rustyka

Boniowanie EM2000 dekor. opracowanie lica muru, polegające na obróbce kam. ciosów lub płyt za pomocą ścięcia lub sprofilowania ich krawędzi; także imitacje takich ciosów lub płyt w tynku; b. wprowadzano w staroż. architekturze rzym., popularne od renesansu (gł. we wł. budownictwie pałacowym). Zob. też rustyka . Przykładowe rysunki. s. 48.

Maswerk

Dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej. Maswerk składał się z elementów geometrycznych (laskowania tworzące koła, odcinki koła, stylizowane trój- lub czteroliście, rybie pęcherze), wykonanych w kamieniu i cegle. Maswer stosowano do wypełnienia głównie ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimpreg, balustrad i in.elementów architektonicznych. Niekiedy taże pól ściennych (tzw. ślepy maswerk). Maswerki przyjęły się/występują jako motyw dekoracyjny w rzemośle artystycznym (snycerstwo, złotnictwo), itp..

<niem. Masswerk>. s. 252.

Balustrada

Ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczenia mostów, tarasów, schodów, balkonów, galerii, itp. do podziału wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą. Znana od starożytności. W balsutradach kamiennych część środkowa bywała w formie płyt ażurowych, przedzielonych zwykle słupkami (straożytność, średniowiecze, barok). Od renesansu stał się popularny typ balustrady z tralkami. Balustrady z kutego żelaza, często bardzo dekoracyjne, były charaktersytyczne zwłaszcza dla baroku. W XIX w. rozpowszechniły się balustrady żeliwne. W balustradzie ślepej, otwory części ażurowej są w tle zamknięte ścianką. Drugie znaczenie - patrz przysłupowa konstrukcja.

<franc.balustrada, z wł. balaustrata>. s.30.

Tralka/balas

Pionowy człon/element w balustradzie, złożony z 1 lub 2, na ogół gruszkowatych elementów/członów zw. lalkami (tralki jedno- lub dwulalkowe) (często też w formach graniastych, wazonu, kielicha), wsparty na bazie, zwieńczony najczęściej plintą, dźwigający poręcz.

Ozdobne tralki wzbogacone rozmaitymi motywami dekoracyjnymi naśladują kształtem wazy, wzony, postumenty, itp.. <niem. Tralje, z hol.>. s. 418.

Rysunek - różne kształty tralek.

Wstęp do historii sztuki - architektura - dr A. Wojtyła /zag.-kolok./

39

Sylwia Krzemińska - I rok Wieczorowe Studia Historii Sztuki Uniwersytet Wrocławski

---