Przedstawienie Niepokalanego Poczęcia nie jest oparte o tekst Ewangelii. Inspiracją dla artystów przedstawiających ten wątek są wersety z ksiąg Starego Testamentu oraz fragment rozdziału Apokalipsy.
Wraz z popularnością motywu w sztuce rósł kult Marii. Początki tematu Niepokalanego Poczęcia możemy odnaleźć w średniowiecznych wizerunkach Niewiasty Apokaliptycznej, opartych na fragmentach z Objawienia św. Jana.
Symbole: półksiężyc, korona z dwunastu gwiazd, słońce i smok (zastąpiony później przez węża).
Symbole te odnajdziemy we wszystkich rodzajach przedstawień.
Matka Boża na półksiężycu
Wizerunek MB na półksiężycu wyodrębnił się z przedstawień na których nie ma św. Jana.
Przedstawienie Niewiasty w półpostaci, w aureoli słonecznej i z gwiazdami wokół głowy niekiedy opatrzone jest podpisem „Concepta sine peccato” - były one pierwszymi kompozycjami symbolizującymi Niepokalane Poczęcie.
Niektóre miniatury pokazują Madonnę z dzieciątkiem na półksiężycu, w „słońce odzianą”, adorowaną przez króla (np. Władysława Warneńczyka, Jana Olbrachta) który zajął miejsce św. Jana lub też ze złożonymi dłońmi, otoczoną obłokami i blaskiem.
Temat ten często pojawia się w sztuce XVII wieku. Przedstawia się ją z dzieciątkiem, z sierpem księżyca pod stopami otoczoną promieniami słońca, w nimbie gwiazd, w koronie i berłem jako Królową. Słońce otaczające Maryję oznacza jej miłosierdzie. Może też symbolizować czystość MB.
Księżyc jako symbol jest skomplikowany. Może być utożsamiany z Janem Chrzcicielem. Księżyc jako zimny, święcący blaskiem i zmienny symbolizuję przemijalność ziemskiego świata i zło.
Dlatego Maryja depcze księżyc, zwyciężyła nad grzechem.
Inni też odczytywali księżyc pod stopami Maryi jako pokonanie tureckiego półksiężyca przez krzyż. Od XVI w. Księżyc zaczął oznaczać czystość i Niepokalane Poczęcie Madonny, nazywanej „Piękną jak księżyc” Według Apokalipsy księżyc powinien być skierowany ku dołowi, ale artyści przedstawiali rogi ku górze. Na epitafium córek burgrabiego opolskiego Scholtza w kaplicy św. Anny w Opolu Maryja stoi pomiędzy św. Katarzyną i Urszulą. Księżyc ten ma kształt ludzkiego profilu, może symbolizować Adama lub Ewę. Idea ta wiąże się z antytezą Ewa-Maryja. Maska lunarna uważana była też za symbol zwyciężonego demona, Turka lub błazna.
Nimb z dwunastu gwiazd symbolizuję 12 apostołów lub też przywileje Maryi. W kazaniach św. Bernardyna ze Sieny gwiazdy to m.in. symbole przymiotów umysłu MB i łask, jakimi darzy ona ludzkość.
Madonna na smoku
Typ ten przedstawia Maryję z Dzieciątkiem stojącą na smoku z otwartą paszczą, otoczoną aniołami, rozchylającymi na boki kotarę, wskazując na Matkę Bożą. Inne rozsypują kwiaty, np. lilie i róże - symbole wzięte z Pieśni nad pieśniami i Mądrości Syracha. Nad głową Madonny widać gołębicę Ducha św. i Boga.
Smok może oznaczać szatana podpowiadającego Herodowi Rzeź Niewiniątek lub samego Heroda. Bestia symbolizuję zło i herezje. Utożsamiano ją także z Islamem i reformacją.
MB depcząc smoka odniosła zwycięstwo nad szatanem, grzechem i herezją. Teologowie łączyli smoka z innym symbolem diabła- wężem. W przedstawieniach np. trzyma on jabłko - symbol grzechu pierworodnego, Maryja jest pogromczynią grzechu.
Przedstawienia historyczne i symboliczne ze św. Anną i Joachimem.
Spotkanie przy Złotej Bramie
Spotkanie przy ZB jest jedną ze scen narracyjnego cyklu dzieciństwa MB, mającego swoją genezę w Bizancjum. Temat spotkania Joachima i św. Anny jest pochodzenia apokryficznego. Apokryfy podkreślają wiarę w cudowne poczęcie Maryi. Było tak jednak tylko na Zachodzie, w Bizancjum uważano, iż tylko Jezus narodził się bez grzechu pierworodnego. Twierdzili, że cudem jest tylko dlatego, że Anna i Joachim byli w starszym wieku. Początkowo również kościół katolicki odrzucał tę teorię.
Motyw ten był inspiracją dla artystów ze względu na jego cudowność. Czasem spotkanie św. Anny i Joachima przedstawiało poczęcie Marii przez pocałunek. Czasem nad głowami rodziców MB unosi się anioł. W sztuce zachodniej Złota Brama symbolizowała czystość Maryi lub Bramę Raju.
Mimo odrzucenia przez teoretyków potrydenckich apokryfów spotkanie rodziców Marii pojawia się w sztuce polskiej w XVII i XVIII wieku (np. na stallach w chórze zakonnym kościoła Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej) - Anioł pokazuję Joachimowi pergamin na którym zapisano Boże plany dotyczące Maryi.
Arbor Virginis
Drzewo Jessego również wiążę się z ideą wolności Maryi od grzechu pierworodnego. Często w sztuce wzbogacano motyw spotkania przy Złotej Bramie, takim przykładem może być ołtarz Szymona z Kolonii, wyrzeźbiony dla kaplicy św. Anny w katedrze w Burgos.
W polskiej sztuce drzewo Jessego występuję w formie Arbor Virginis. Przedstawienie to mówi o poczęciu Matki Bożej jak kwiat. Drzewo Jessego to pierwotnie drzewo genealogiczne Jezusa, inspirowane słowami z Księgi Izajasza. Kwiatem z korzenia Jessego jest Jezus, a Maryję dziewicę utożsamia się z różdżką. Początkowo jej postać widnieje poniżej Chrystusa. Później od ok. XIV w. znajduję się wraz z Dzieciątkiem na szczycie drzewa. W miarę rozwoju kultu Maryi Drzewo Jessego przekształciło się w motyw maryjny, a Madonna w kwiat. Maryjne drzewo kończy się lilią lub różą - symbolami czystości.
Liczba przodków na drzewie maryjnym zmniejsza się do dwóch gałęzi lub łodygi, wyrastające z piersi św. Anny i Joachima. Inna forma drzewa to gdy Madonna wychyla się z kwiatu lilii, na drugim kwiecie siedzi Dzieciątko Jezus.
Niepokalana jako dziecko
Inna kompozycja w której obecni są rodzice Maryi to ukazanie jej jako dziecka z atrybutami Niepokalanej. Jedno z dzieł przedstawia wnętrze pełne blasku i w obłokach w których klęczy św. Anna, która podtrzymuję stojącą na wężu z jabłkiem Maryję z lilią w ręku. Pojawia się tam również gołębica Ducha Św.
Matka ofiarowuję Bogu swą córkę. Kiedy indziej Maria ma wieniec z róż symbolizujący dziewictwo, w aureoli z promieni i dwunastu gwiazd depcze półksiężyc i węża, któremu wypadło jabłko. Znajduję się tam też trójkąt - Trójca święta.
Istnieją też przedstawienia wiążące związek Niepokalanego Poczęcia z Boskim Macierzyństwem. Matka obejmuję córkę, siedzący obok Joachim wskazuję na obłoki, jest tam Bóg Ojciec, który objawia im swą wolę. MB jak dziecko występowała również sama, bez rodziców, gdzie stoi na ziemskim globie depczę głowę węża. Glob opleciony przez węża symbolizuję świat poddany grzechowi pierworodnemu. Zamiast globu może być też księżyc w pełni.
Pierwsze wizerunki samodzielne
Tota pulchra
W sztuce europejskiej XV w. wystąpiło zjawisko kształtowania się nowych, samodzielnych kompozycji poświęconych NP. Powstał typ wizerunku maryjnego zwany „Maryja w otoczeniu symboli biblijnych”, „Maryja w otoczeniu symboli z litanii loretańskiej” lub od słów z Pieśni nad pieśniami, „Tota pulchra”.
Typową kompozycją Tota pulchra jest tryptyk z Muzeum Narodowego w Warszawie. Obraz ten przedstawia Maryję w biało-niebieskiej szacie w złote gwiazdy, stojącą pośród obłoków z dłońmi złożonymi do modlitwy. Błogosławi ją z nieba Bóg. MB otacza 15 podpisanych symboli: słońce - „wybrana jak słońce”; księżyc - „piękna jak księżyc”; brama otwarta ze złotym wnętrzem - „brama do nieba”; krzew różany - „Wyrosłam jak krzewy róży w Jerychu”; cedr - „Wyrosłam jak cedr na Libanie”; studnia - „tyś jest zdrojem wód żywych, spływających z Libanu”; czerwony kwiat na wysokiej łodydze - „Różdżka Jessego zakwitła”; ogród - „Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, Oblubienico”; miasto - „Miasto Boże, najświętszy przybytek Najwyższego”; fontanna - „Tyś źródłem mego ogrodu”; zwierciadło - „Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy”; lilia - „Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt”; zamek warowny z wieżą - „Szyja twa jak wieża Dawida, warownie zabudowana”; gwiazda - „Stella maris”
Ten ostatni symbol pochodzi z hymnu ku czci NMP Ave maris stella. „Gwiazdą morza” nazywano MB ze św. Hieronimem, twierdził on, że jest to tłumaczenie jej imienia, niekiedy imię to tłumaczono jako „kroplę morza” - stilla maris - kroplę goryczy, symbol cierpienia Maryi.
Inny symbol - lilię interpretowano jako róża bez kolców - symbol Maryi wolnej od wszelkiego grzechu.
Tota pulchra wyraża też idee preegzystencji Marii. Ukazują też ją jako predestynowaną dziewicę, zawieszoną między ziemią a niebiem jeszcze przed narodzinami i stworzeniem świata; Maryję - myśl Bożą.
Płaskorzeźba w kościele Mariackim w Krakowie - Nad głową Niepokalanej unosi się Duch św., wśród obłoków, oprócz wymienionych symboli znalazły się nowe: Brama zamknięta - dziewictwo MB; Runo Gedeona - stanowi symbol czystości; Schody (przekształcona forma drabiny Jakubowej) - pośrednictwo i jej pomoc dla wiernych.
Malowidło w Czernej: Jutrzenka; gwiazda zaranna; słońce i księżyc; tęcza pokoju - znak przymierza Boa z ludźmi; dom na wzgórzu i brama niebios.
Do ikonografii Tota pulchra weszli też święci i rodzice MB, towarzyszą oni jej stojącej na tle różanego krzewu i błogosławionej przez Boga na płótnie z kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie, Aniołowie trzymają napis „Tota pulchra...” i symbole m.in. Arkę Noego. Na innym krakowskim zabytku Maryja z Dzieciątkiem otaczają putta z bramą, źródłem, palmą, zwierciadłem i lilią, niosą także koronę różaną. MB adorują tu prorok Eliasz - patron zakonu karmelitów, papież św. Telesfor, zakonnik z modelem kościoła, prorok Elizeusz, krzyżowiec, św. Cyryl. Święci karmelitańscy obok franciszkanów szczególnie popierali tezę o NP.
Na obrazie z kościoła św. Barbary w Krakowie: łabędź - „ptak niepokalany” - symbol czystości i niewinności duszy; Arka Noego - symbol Kościoła (ocaloną Arkę z potopu porównywano do Maryi, która jako jedyna, uniknęła losu potomków Adama).
Popularnym symbolem w renesansie i baroku był obelisk- symbol związku mądrości niebiańskiej i ziemskiej, nadawano mu formę piramidy - symbol doskonałości i chwały. Piramida, nad którą jest słońce nie rzuca cienia - dusza MB, którą oświetla Słońce - jej Syn Chrystus, jest wolna od cienia grzechu;
Perła w otwartej muszli - symbol Chrystusa. Jednak potem zmieniła swe znaczenie na mariologiczne, oznaczała wolność Maryi od grzechu pierworodnego. Maryję - perłę wybrał Bóg, spośród wielu klejnotów.