8 I 2009

• dominacja: poezji - do 1944; prozy - od połowy lat 60.; potem znów poezja

• na łamach „Odrodzenia” ankieta o prozie XX-l. - spór o to: nikt z pisarzy nie wypowiedział się pozytywnie o niej (1 z jej cech to psychologizm)

1. Proza na progu nowej Polski - co się dzieje po 1918.

2. Wewnętrzne podziały w prozie.

3. Przemiany prozy realistycznej (co zostało z pozytywizmu, a co jest nowe?)

4. Psychologizm.

5. Kariera form niefabularnych (strategie dokumentarystyczne, eseistyka, rozwój reportażu)

Ad. 1.

• 3 elementy, które decydują o obrazie polskiej prozy:

1. nowa sytuacja historyczna - robi coś innego z prozą; nowy nurt - obywatelski (Przedwiośnie, Żeromski); zmaganie się z mitem narodowym

2. nowe idee światopoglądowe (Freud, Nietzsche)

3. analogie do przemian w prozie europejskiej (Czarodziejska góra, Ulisses, W poszukiwaniu straconego czasu): Iwaszkiewicz - Mann, Dostojewski, Proust; Kawka; Remarque

• debiutują ci narodzeni przed 1918: Żeromski, Nałkowska, Kaden Bandrowski, Strug:

• zakorzenieni w poetyce młodopolskiej

• przemiany w konstrukcji narratora (już nie wszechwiedzący), fabuły

• proza fabularna + poetycka (połączenie)

• jasne/ciemne X-lecie:

jasne: dominuje poezja

ciemne: dojście do głosu prozy: debiutuje Gombrowicz, Andrzejewski (Ład serca), powieść historyczna przedwojenna (Hanna Malewska, Zofia Kossak-Szczucka, Teodor Parnicki)

Ad. 2.

3 podziały:

1. Michał Głowiński - 3 tendencje się przenikają

1. realistyczna: zakorzenione w tradycji Noce i dnie Dąbrowskiej (porównaj dworki w Soplicowie i Serbinowie)

2. psychologiczna:

• nowe wątki:

• Bergson, Freud: dylemat Barbary, co ją łączyło z Toliboskim, co z Bogumiłem

• aktywny stosunek do historii: bohaterowie pokazują 2 historiozofie - Barbara i Bogumił inaczej mówią o powstaniu

• Cudzoziemka - Róża:

• formalnie inna od Nocy...

• akcja: 1 dzień, kilka wydarzeń - jest ramą modalną całości

• nieustanne powracanie Róży do wydarzeń z przeszłości - poznajemy jej życie (niechronologicznie)

• miejsce akcji: 1 pokój

• mowa pozornie zależna, strumień świadomości

• ta konstrukcja tekstu skupia uwagę czytelnika na psychice bohaterki, a nie oglądzie społecznym

• zmaganie się Róży ze swoimi kompleksami

• spotyka doktora, który odkrywa źródło jej problemów

• zakończenie jest nietendencyjne

Noce i dnie	Cudzoziemka
realizm
saga rodzinna	wewnętrzne studium człowieka
psychologizm też jest obecny: skomplikowana Barbara - nieskomplikowany Bogumił	psychologizm
obraz epoki	strona społeczna
język nieprzezroczysty (tendencje dokumentarystyczne)	język zmanieryzowany

3. groteskowa

2. Kwiatkowski

1. weryzm

2. eksperyment

3. fantastyka (naukowa)

3. Jarzębski

Ad. 3.

• realizm to:

1. konwencja literacka: świat jest zasadniczo poznawalny, istnieje prawda obiektywna, którą można pokazać przez literaturę (Noce i dnie, Nad Niemnem, Lalka)

2. doktryna

• konstrukcja bohatera realistycznego:

• realizm krytyczny: bohater zależny od konstrukcji społeczeństwa (Wokulski)

• proza naturalistyczna: Zola, bohater zależny od biologizmu, redukowany do popędów, zwłaszcza w sytuacjach skrajnych

• w XX-l. determinanta psychologiczna: Malewska, Parnicki, Iwaszkiewicz - bohaterowie zostawiają znaki zapytania

• co się zmienia?

1. nowe obszary tematyczne

1. proza obywatelska: pojawia się pytanie „Jaka Polska?”

• nurt powieści politycznej: fenomen XX-l., później tego nie było, powraca w ostatnich latach

• Wiatr od morza, Przedwiośnie (Cezary Baryka postawiony wobec 3 mitów: „szklanych domów”, wolnej PL, antymit - rewolucyjny) - Żeromski

• Generał Barcz, Czarne skrzydła - Juliusz Kaden Bandrowski

• Pokolenie Marka Świdy - Andrzej Strug

2. proza „małego realizmu”

• rezygnuje z opisu wlkich struktur społecznych na rzecz mikrostruktur (małych wspólnot)

• był postulatem grupy Przedmieście (1933-37): W-wa, Lwów; założycielka: Helena Boguszewska; członkiem był m.in. Gustaw Morcinek

• pokazywanie małej grupy społecznej, np. Śląsk - Morcinek: Wyrąbany chodnik, Łysek z pokładu Idy

• Dziewczęta z Nowolipek - Pola Gojawiczyńska

• Hłasko

• Uniłowski - Wspólny pokój: powieść z kluczem o środowisku artystycznym XX-l. warszawskiego, związanym z Kwadrygą, Skamandrytami; główny bohater to porte parole Uniłowskiego; żywioł groteski: fantastyczne wizje rzeczywistości

• nurt ten był ważnym pktem tradycji negatywnej realizmu socjalistycznego (nazywał się Wielkim Realizmem)

• Przedmieście: założenie dokumentaryzmu w prozie (świat jako dokument)

3. nurt wiejski: Jalu Kurek, Józef Morton, Piętak

4. powieść popularna - początek jej to XX-l.

• Tadeusz Dołęga Mostowicz - Kariera Nikodema Dyzmy, Profesor Wilczur, Znachor: proza dobrze napisana, brak plusów poznawczych

• Henryk Worcel - Zaklęte rewiry: środowisko restauratorów od kuchni, zaplecze

• Sergiusz Piasecki - Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy

• Ferdynand Goetel

5. powieść historyczna - zasadnicze 2 nurty:

1. tradycyjny

• Henryk Sienkiewicz patronuje

• Zofia Kossak-Szczucka - Błogosławiony Jan Sarkander ze Skoczowa, Krzyżowcy, Król trędowaty

• Jan Parandowski - Dysk olimpijski, Niebo w płomieniach

2. nowoczesny

• Hanna Malewska (absolwentka KUL-u) - Żelazna korona

• Teodor Parnicki - Srebrne orły (Chrobry nie wierzy w mity polityczne. Jeśli odbierze Srebrne Orły, będzie tylko wasalem Niemiec)

2. nowe formy artystyczne, nowy język

IMPRESJONIZM - Żeromski (żeromszczyzna = bebechowatość)

• pojawienie się partii lirycznych

• rozluźnienie fabuły

• brak umotywowania psychologicznego

• symbolika, metaforyka (np. rozdarta sosna z Ludzi bezdomnych, „szklane domy”)

• erotyzm

EKSPRESJONIZM

1. Generał Barcz

• powieść z kluczem

• o Piłsudskim

• pokazuje rozczarowanie rządami Piłsudskiego

• Kaden Bandrowski opowiadał się za Piłsudskim

• zakończenie: spotkanie Barcza z pisarzem Rasińskim (alter ego pisarza KB)

• język nieprzezroczysty, zmetaforyzowany, wulgarny, metonimie

• zderzenie patosu z trywialnością (hiperrealizm)

• nieprawdopodobność postaci

2. Sól Ziemi Józef Wittlin

• tematyka

• pacyfizm

• stylizacja

• Na zachodzie bez zmian Remarque - zawdzięcza

• bohater Piotr Niewiadomski - hucuł powołany do armii reprezentuje pierwotny porządek wartości, który nadaje Bóg; staje się człowiekiem wojny odartej z patosu i tragizmu - Wittlin odsłania groteskę (pacyfista)

NOWE FORMY ARTYSTYCZNE

• psychoanaliza: zajmuje I miejsce w powieści psychologicznej

• Srebrne Orły - śniada cera staje się stygmatem inności; decyzje biorą się z ludzkich kompleksów, braków

• rozróżnienie: w XX-l. w Europie (fr. szkoła „Annales” [annale]) - nowe tendencje historiozoficzne: historia rozstaje się z mitami (że historia to fakty, raczej interpretacja), przyczyna + skutek

• powieść tradycyjna: pozostaje przy utartej historiozofii, np. Krzyżowcy: wlkie sceny batalistyczne + sceny kameralne; Europa przez pryzmat średniowiecznych wypraw krzyżowych; upada chrześcijaństwa triumfalistyczne, pokazuje się chrześcijaństwo pokorne

• Malewska - zbliżenie prozy do eseju

• Parnicki - mistrz gatunku; rozbicie fabuły (Srebrne Orły - nie chronologicznie, ale problematycznie); puste miejsca do interpretacji; nowe techniki, m.in. strumień świadomości, introspekcje

• zawieszenie anachronizmu historycznego (jak czegoś nie wiemy o historii, to przekładamy teraźniejszość na przeszłość; kiedyś było lepiej - oni nie mieli problemów; proza Iwaszkiewicza - Czerwone tarcze, Bitwa na równinie Sedgemoor; Srebrne Orły), archaizmu historycznego

---