KSZTAŁTOWANIE KOMPETENCJI ORTOGRAFICZNEJ U UCZNIÓW KLAS MŁODSZYCH
Literatura :
Krystyna Żuchelkowska „Kształtowanie kompetencji ortograficznej u uczniów klas młodszych” ; Bydgoszcz 1998
Termin „ortografia” pochodzi od greckiego słowa orthographia , które składa się z dwóch wyrazów : orthos (prosty , prawidłowy) i grapho (piszę) . Ortografia jest to nauka poprawnej pisowni . Jest to ogólnie przyjęty i obowiązujący sposób pisania wyrazów wg ustalonych zasad .
Cele nauczania ortografii w klasach młodszych
Cele nauczania ortografii w klasach młodszych wynikają z :
właściwości psychofizycznych dzieci ;
ogólnie przyjętych i obowiązujących zasad pisowni w języku polskim ;
programu nauczania początkowego ;
paradygmatu edukacji podmiotowej ;
wartości takich , jak np. : odpowiedzialność , aktywność , samorealizacja , zdolności twórcze .
Cele nauczania ortografii w klasach młodszych obejmują :
zapoznanie uczniów z regułami ortograficznymi ;
stwarzanie sytuacji do zastosowania reguł ortograficznych w wypowiedziach pisemnych ;
kształtowanie odpowiedzialności za napisane słowo ;
wytwarzanie nawyku ortograficznego pisania ;
wyrobienie poprawności wypowiadania się w mowie pisemnej ;
wytwarzanie stanu ustawicznej czujności ortograficznej ;
rozwijanie spostrzegawczości ortograficznej ;
wdrażanie uczniów do samokontroli własnego tekstu .
Zasady nauczania ortografii w klasach młodszych
Zasada systematyczności :
najważniejsza norma postępowania dydaktycznego ;
polega na :
rytmicznym nauczaniu ortografii na wszystkich lekcjach ,
planowaniu materiału ortograficznego ,
częstym stosowaniu różnorodnych ćwiczeń ,
równomiernym zadawaniu prac domowych ,
systematycznej kontroli i ocenie .
Zasada profilaktyki :
polega na niedopuszczaniu do utrwalenia się w pamięci ucznia błędnej formy zapisu wyrazu ;
wymaga ukazywania wzorów poprawnie napisanych wyrazów (prawo pierwszej reakcji - na dłużej w pamięci młodszego ucznia zostaje wyraz napisany po raz pierwszy) ;
realizowanie zasady odbywa się poprzez :
nie nakłanianie uczniów do zbyt wczesnego samodzielnego pisania ,
podawanie ograniczonej liczby nowych wyrazów na jednej lekcji ,
wnikliwe sprawdzanie prac pisemnych ,
rozwijanie spostrzegawczości ortograficznej ,
rozbudzanie u uczniów zrozumienia problemu ortograficznego ,
zachęcanie do korzystania ze słowników ortograficznych ,
wdrażanie do samokontroli prac pisemnych .
Zasada integracji polega na łączeniu ortografii z innymi działami języka polskiego (ćwiczenia ortograficzno - gramatyczne , ortograficzno - słownikowe , ortograficzno - stylistyczne , ortograficzne związane z czytaniem , ortograficzno - artykulacyjne) oraz zwracaniu uwagi na poprawny zapis wyrazów na każdej lekcji , również innych przedmiotów .
Zasada stopniowania trudności (przystępności) :
polega na stosowaniu trzech reguł :
przechodzić od tego , co bliższe do tego , co dalsze ;
przechodzić od tego , co znane do tego , co nieznane ;
przechodzić od tego , co łatwiejsze do tego , co trudniejsze ;
wymaga uwzględniania indywidualnych różnic między uczniami .
Zasada poglądowości :
„Naprzód rzecz poznana na niej samej , potem dopiero mówienie o rzeczy” (W. Ratke) ;
„Wszystko poglądowo - najpierw rzecz , a potem słowo” (J. A. Komeński) ;
przypomina o tym , że stosowanie celowo dobranych i wzajemnie uzupełniających się środków dydaktycznych usunie werbalizm z procesu nauczania - uczenia się .
Zasada aktywności :
polega na stwarzaniu uczniom warunków , by mogli kontrolować i oceniać własne prace pisemne ;
o jej skuteczności decydują następujące czynniki :
świadomość celów edukacyjnych lekcji języka polskiego ,
aktywny udział uczniów w procesie nabywania kompetencji ortograficznej ,
autokontrola i samoocena osiąganych wyników .
Zasada kontroli i oceny postępów uczniów służy likwidowaniu niedociągnięć i braków w opanowaniu umiejętności ortograficznych . Zapowiedź kontroli i oceny mobilizuje uczniów do powtarzania i utrwalania przerobionego materiału i stymuluje ich do zwiększonego wysiłku . Dzięki temu przyczynia się do zdobywania przez nich nawyku ortograficznego pisania .
Metody nauczania ortografii w klasach młodszych
Aby praca nad kształtowaniem kompetencji ortograficznej u młodszych uczniów była skuteczna , trzeba stosować ciekawe metody nauczania .
Niektórzy autorzy utożsamiają metody nauczania z ćwiczeniami ortograficznymi . Stąd też do metod nauczania ortografii zaliczają przepisywanie , pisanie z pamięci , pisanie ze słuchu , pisanie z komentowaniem . Inni autorzy łączą metody nauczania ortografii z myśleniem indukcyjnym , dedukcyjnym i przez analogię .
Poszukując skutecznych sposobów nauczania ortografii dobrze byłoby wykorzystać metody wynikające z koncepcji wielostronnego kształcenia .
Koncepcja wielostronnego nauczania - uczenia się
Koncepcja ta uwzględnia trzy rodzaje aktywności człowieka :
Aktywność intelektualna :
oparta jest na :
poznaniu bezpośrednim - ważną rolę odgrywają rzeczy , zjawiska , fakty , związki zachodzące między nimi ,
poznaniu pośrednim - związanym ze zdobywaniem wiedzy ze źródeł mówionych i drukowanych ;
charakteryzuje się tym , że człowiek dąży do poznania otaczającego świata ;
człowiek nie tylko przyswaja gotową wiedzę , ale także jej poszukuje poprzez rozwiązywanie problemów ;
dzięki temu rozwija procesy poznawcze : pamięć , uwagę , mowę , myślenie , spostrzegawczość , wyobraźnię .
Aktywność emocjonalna :
polega na przeżywaniu i wytwarzaniu wartości , co jest przejawem stosunku człowieka do otaczającej rzeczywistości i do samego siebie ;
stanowi to podstawę do pozytywnego i negatywnego wartościowania i do emocjonalnego zaangażowania się człowieka w wartościowe i skuteczne działanie .
Aktywność praktyczna :
zmierza do zmieniania i przekształcania otaczającej rzeczywistości ;
w działaniu człowiek :
zaspokaja swoje potrzeby ,
wyraża swoje myśli i uczucia ,
realizuje postanowienia ,
pokonuje trudności .
Kształcenie powinno mieć charakter wielostronny , a więc odwoływać się do aktywności intelektualnej , emocjonalnej i praktycznej oraz respektować cztery drogi dochodzenia do wiedzy :
Uczenie się przez przyswajanie :
polega na zapamiętaniu gotowej wiedzy ;
przyjmuje postać uczenia się poznawczego , opartego na bezpośrednim i pośrednim zdobywaniu wiedzy ;
zobowiązuje do form organizacyjnych , ułatwiających słuchanie i koncentrujących uwagę uczniów na nauczycielu
charakteryzuje go ład wewnętrzny , sprzyjający wytwarzaniu się kontaktów społecznych między nauczycielem a uczniami ;
momenty uczenia się :
zetknięcie z nowymi wiadomościami ,
skojarzenie ich z wiadomościami wcześniej nabytymi ,
uporządkowanie nowych wiadomości ,
zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach
model ten stwarza mały zakres swobody .
Uczenie się przez odkrywanie :
polega na poszukiwaniu wiedzy , na dochodzeniu do niej poprzez rozwiązywanie problemów ;
wymaga takiej struktury organizacyjnej , w której uczniowie uświadamiają sobie , co już znają , a czego jeszcze nie wiedzą ;
niewiadomą formułuje się w postaci problemu , który ukierunkowuje tok postępowania ;
podczas rozwiązywania problemu zwiększa się aktywność i samodzielność uczniów , co wpływa na kształtowanie pozytywnej motywacji do podejmowanych poczynań ;
etapy uczenia się :
znalezienie się ucznia w sytuacji problemowej i sformułowanie wynikających z niej pytań ,
wyłonienie na podstawie samodzielnych poszukiwań odpowiedzi na te pytania ,
sprawdzenie tych odpowiedzi na drodze teoretycznej lub praktycznej ,
uporządkowanie wiadomości i odpowiednie ich utrwalenie ,
zastosowanie wiadomości w nowych sytuacjach ;
model ten czyni uczenie się podobne do działalności badawczej , przy czym stwarza uczniom warunki do odkrywania prawd i reguł sobie tylko nie znanych .
Uczenie się przez przeżywanie :
polega na stwarzaniu takich sytuacji , które wywołują u uczniów przeżycia emocjonalne pod wpływem eksponowanych wartości ;
rozwija cechy osobowości , warunkujące stosunek do otaczającej rzeczywistości i do samego siebie ;
model czynności w uczeniu się :
poznawanie eksponowanych wartości , wywołujących przeżycia emocjonalne ,
analiza i ocena eksponowanych wartości ,
własny stosunek do eksponowanych wartości ;
model ten cechuje duża elastyczność organizacyjna .
Uczenie się przez działanie :
polega na powiązaniu poznania z praktyczną działalnością ;
organizacja nie wyprzedza samego działania , ale powstaje razem z nim i jest projekcją zamierzonego działania ;
czynności w uczeniu się :
ustalenie modelu działania ,
pokaz działania wzorowo wykonanego ,
pierwsze , dokładnie kontrolowane próby uczniów ,
ćwiczenia w sprawnym wykonywaniu całości działania ;
w tym modelu akcent pada na wyodrębnienie kolejnych etapów postępowania , prowadzących do osiągnięcia celu, co wymaga koncentracji uwagi i zdolności antycypowania (przewidywania skutków) .
Z koncepcji wielostronnego kształcenia wynikają cztery grupy metod , które odpowiadają czterem drogom dochodzenia do wiedzy . Są to :
Metody asymilacji wiedzy oparte są na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym . Do metod tych , które mogą być wykorzystane w kształtowaniu kompetencji ortograficznej u młodszych uczniów , zalicza się pogadanka i praca z książką .
Pogadanka to rozmowa nauczyciela z uczniami . W nauczaniu ortografii można wyróżnić trzy rodzaje pogadanek:
pogadanka wstępna , mająca na celu wytworzyć u uczniów stan gotowości do poznania nowej reguły ortograficznej ;
pogadanka wprowadzająca nowy materiał ortograficzny , która ma na celu zaktywizować uczniów ;
pogadanka podsumowująca , polegająca na utrwaleniu materiału ortograficznego i tworzeniu w umysłach uczniów większych całości , które tworzą wiadomości nabyte wcześniej i przyswojone świeżo .
Praca z książką jest jedną z najważniejszych metod kształtowania kompetencji ortograficznej u uczniów klas młodszych . Można ją wykorzystać :
przy wprowadzaniu reguł ortograficznych ,
przy zapamiętywaniu zapisu tych wyrazów , których pisowni nie można wyjaśnić za pomocą żadnej zasady ,
do porównania nowych ortogramów z wyrazami już znanymi podlegającymi tej samej regule .
Praca z książką to również posługiwanie się słownikiem ortograficznym i sprawdzanie pisowni wyrazów .
Do pracy z książką uczniowie muszą być odpowiednio przygotowani . Najważniejszymi elementami tego przygotowania są :
umiejętność płynnego czytania ze zrozumieniem ,
znajomość alfabetu .
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy oparte są na twórczej aktywności poznawczej , związanej z rozwiązywaniem problemów . Do metod tych należą m.in. metoda problemowa i gry dydaktyczne . Mogą one być wykorzystane w kształtowaniu kompetencji ortograficznej u młodszych uczniów .
Metoda problemowa polega na rozwiązywaniu problemów ortograficznych i występowaniu ciągłej interakcji między nauczycielem a uczniami . Jej zasadniczym celem jest rozwijanie u uczniów wiary we własne siły i możliwości . W metodzie tej dominuje uczenie się nad nauczaniem . Metodę tą można stosować z dobrym skutkiem przy wprowadzaniu reguł ortograficznych .
Gry dydaktyczne zawierają trzy elementy :
zadanie dydaktyczne ,
pierwiastek zabawowy ,
jasno sprecyzowane reguły .
Gry dydaktyczne muszą być związane tematycznie z tym , co uczniowie lubią robić oraz muszą być dostosowane do ich możliwości psychofizycznych .
W nauczaniu ortografii można stosować następujące gry dydaktyczne :
gry utrwalające poznaną regułę ortograficzną ,
gry umożliwiające zapamiętanie pisowni wyrazów nie podlegających żadnej regule ortograficznej ,
gry z użyciem różnych przedmiotów , umożliwiające grupowanie wyrazów wg określonych reguł ortograficznych ,
gry z wykorzystaniem fiszek autokorekcyjnych , umożliwiające wykonanie konkretnych zadań ortograficznych zawartych na fiszce „P” i sprawdzenie poprawności wykonania zadania z fiszką „W” ,
gry na dobieranie wyrazów pokrewnych do wyrazu z określoną trudnością ortograficzną ,
ortograficzne gry komputerowe .
Metody eksponujące (waloryzacyjne) cechują się przewagą aktywności emocjonalnej . Polegają na wywoływaniu przeżyć emocjonalnych pod wpływem eksponowanych wartości intelektualnych . Do metod tych zalicza się metody impresyjne i ekspresyjne .
Metody impresyjne w nauczaniu ortografii sprowadzają się do uczestnictwa uczniów w eksponowanych wartościach intelektualnych . Przykładem może być porównanie pisowni wielkiej litery w imionach , nazwiskach , nazwach miejscowości , ulic , rzek , gór , w tytułach książek i czasopism , z pisownią zaimków osobowych w korespondencji .
Metody ekspresyjne polegają na wyrażaniu własnych przeżyć , doznań , uczuć w poprawnej wypowiedzi pisemnej .
Metody praktyczne oparte są na aktywności praktycznej . Do metod tych , stosowanych w nauczaniu ortografii w klasach młodszych , zalicza się ćwiczenia utrwalające .
Ćwiczenia utrwalające mają na celu doprowadzić do automatyzacji bezbłędnego pisania i ukształtowania się u uczniów nawyku ortograficznego .
Utrwalanie systematyczne polega na planowym i wielokrotnym ćwiczeniu pisowni wyrazów w najróżniejszych sytuacjach .
Utrwalanie okolicznościowe stosowane jest od czasu do czasu , ale nie oznacza ćwiczeń przypadkowych . Są przemyślane i organizowane w powiązaniu z innymi ćwiczeniami językowymi .
Umiejętności nauczyciela niezbędne do kształtowania kompetencji ortograficznej u młodszych uczniów
Przez umiejętności dydaktyczne nauczyciela rozumie się „... zdolność do sprawnego i skutecznego działania , w którym posługuje się on środkami odpowiednimi do aktualnie zmieniającej się sytuacji pedagogicznej” .
Czynniki kształtujące umiejętności dydaktyczne nauczyciela to (wg M. Maciaszka) :
korzystny typ osobowości :
ekspresja - zdolność do sugestywnego i wyrazistego przekazywania uczniom swoich myśli , uczuć , przeżyć , doznań ,
spostrzegawczość pedagogiczna - zdolność do odczytywania efektów ekspresyjnych ;
operatywna wiedza z zakresu pedagogiki i psychologii ;
doświadczenie pedagogiczne .
Na umiejętności dydaktyczne nauczyciela składa się (wg E. J. Wenhama) :
wiedza merytoryczna ;
wiedza psychologiczno - pedagogiczna ;
umiejętności warsztatowe .
Umiejętności dydaktyczne nauczyciela (wg B. Niemierki) obejmują dobór , porządkowanie i przetwarzanie treści nauczania .
Stąd też nauczyciel powinien :
zaplanować cele edukacyjne lekcji ;
określić wymagania ;
wybrać materiał nauczania , umożliwiający zrealizowanie celów edukacyjnych lekcji ;
doprowadzić do tego , by treści planowane stały się treściami poznawanymi , a w efekcie opanowanymi .
ad.1
Stawianie właściwych celów edukacyjnych i konsekwentna ich realizacja ma dla kształcenia kompetencji ortograficznej u uczniów doniosłe znaczenie . Nauczyciel klas młodszych winien właściwie formułować cele edukacyjne lekcji , a więc tak „... żeby odpowiadały na pytanie , co uczeń powinien zrobić , aby pokazać , że je osiągnął” .
Cele edukacyjne lekcji muszą mieć postać operacyjną . Oznacza to , że są wyrażone w postaci pytań , problemów , zadań , poleceń , konkretnych zachowań uczniów , jakie mają przejawiać po zakończeniu lekcji .
Cele edukacyjne dzielą się na :
cele ogólne ,
cele szczegółowe .
ad.2
Cele szczegółowe stanowią podstawę do określenia wymagań . Umożliwi to określić , którzy uczniowie te wymagania spełnili , a którzy ich nie osiągnęli .
Ustalenie wymagań jest dla nauczyciela niezwykle trudne , gdyż muszą one tworzyć hierarchię .
Opracowanie hierarchii wymagań winno obejmować :
dobranie zakresu treści , do których wymagania zostaną ustalone ;
ustalenie wymagań podstawowych , które będą obejmowały treści najbardziej przystępne , najprostsze i najbardziej uniwersalne , niezawodne , pewne naukowo , niezbędne na dalszym etapie kształcenia i na szczeblach wyższych , a także użyteczne w pozaszkolnej działalności ucznia ;
ustalenie wymagań rozszerzających , które będą obejmowały treści umiarkowanie przystępne , bardziej złożone , mniej typowe i czasami hipotetyczne , przydatne , ale nie niezbędne na danym etapie kształcenia i na szczeblach wyższych , pośrednio użyteczne w pozaszkolnej działalności ucznia ;
ustalenie wymagań dopełniających , a więc trudnych do opanowania , nietypowych , oryginalnych , złożonych , twórczych naukowo , w dalekiej perspektywie dające się wykorzystać w pozaszkolnej działalności ucznia .
ad.3
Materiał nauczania umożliwi osiągnięcie celów edukacyjnych lekcji , jeśli stanowiące go informacje będą uporządkowane oraz logicznie i merytorycznie ze sobą powiązane .
Na kształtowanie kompetencji ortograficznej nie przeznacza się oddzielnych godzin lekcyjnych . Stąd też materiał nauczania musi być tak dobrany , by umożliwił uczniom opanowanie umiejętności czytania i opracowywania tekstów , a także poznawanie reguł ortograficznych , pozwalających na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w wypowiedzi pisemnej . Materiał z zakresu ortografii musi być połączony ściśle z realizowaną tematyką .
ad.4
Planowanie jest syntezą i stanowi logiczne następstwo dokonanej analizy odpowiednio dobranego materiału nauczania .
Planowanie języka polskiego w klasach młodszych rozpoczyna się od opracowania rozkładu materiału na semestr lub cały rok szkolny . W rozkładzie materiału zawarte są konkretne tematy poszczególnych lekcji , do których nauczyciel określa cele edukacyjne (dydaktyczne i wychowawcze) w postaci zoperacjonalizowanej metody oraz przebieg zajęć . Można też w rozkładzie materiału uwzględnić wymagania programu (podstawowe , rozszerzające , dopełniające) .
Rodzaje ćwiczeń ortograficznych stosowanych w klasach młodszych
Dobór ćwiczeń ortograficznych do pracy z uczniami zdeterminowany jest poprzez takie czynniki , jak (wg F. Nowaka) :
funkcje ćwiczeń ortograficznych w procesie nauczania - uczenia się ;
aktualnie opracowywany materiał ortograficzny ;
cechy gatunkowe ćwiczeń ortograficznych ;
wiek ucznia ;
typ pamięci ucznia .
Dobierając ćwiczenia ortograficzne do wykorzystania na lekcjach języka polskiego w klasach młodszych należy zwrócić uwagę na (wg A. Jedut i A. Pleskot) :
stopień trudności realizowanych zagadnień ;
powiązania treściowe ćwiczeń ortograficznych z innymi ćwiczeniami językowymi ;
rodzaje ćwiczeń w pisaniu ;
aktualny poziom umiejętności ortograficznej uczniów .
W edukacji wczesnoszkolnej stosuje się różnorodne ćwiczenia , które wskazują kolejne etapy pracy nad opracowywaniem zagadnień ortograficznych , a także akcentują integrację tematyczną ortografii z innymi działami nauki o języku i organizację nauki poprawnego pisania .
Ze względu na etapy opracowywania zagadnień ortograficznych wyróżnia się następujące rodzaje ćwiczeń :
Ćwiczenia wprowadzające :
zmierzają do zapoznania uczniów z nowymi zagadnieniami ortograficznymi ;
eksponuje się w nich tylko jedną trudność , która jest przedmiotem analizy ;
analizowanie nowej trudności związane jest ze sformułowaniem nowej reguły ortograficznej albo z pamięciowym ćwiczeniem pisowni określonej grupy wyrazów ;
w klasach młodszych mają również na celu zapoznanie uczniów z materiałem ortograficznym , którego nie objaśnia żadna reguła ortograficzna .
Ćwiczenia utrwalające :
umożliwiają uczniom opanowanie umiejętności poprawnego pisania wyrazów z wcześniej wprowadzoną regułą ortograficzną ;
mogą być organizowane systematycznie lub okolicznościowo ;
utrwalanie systematyczne polega na planowym i wielokrotnym ćwiczeniu pisowni wyrazów w najróżniejszych sytuacjach ;
utrwalanie okolicznościowe stosowane jest od czasu do czasu , ale nie oznacza ćwiczeń przypadkowych ; są przemyślane i organizowane w powiązaniu z innymi ćwiczeniami językowymi .
Ćwiczenia sprawdzające :
mają na celu sprawdzenie poziomu kompetencji ortograficznej uczniów ;
obejmują utrwalony materiał ortograficzny , którym uczeń posługuje się nawykowo w różnych sytuacjach ;
dzięki nim uczniowie orientują się w poziomie swych osiągnięć i występujących trudności , a nauczyciel ma możliwość sprawdzić , ocenić i wyrównać braki .
Z uwagi na integrację tematyczną ortografii z innymi działami nauki o języku wyróżnia się :
Ćwiczenia ortograficzno - artykulacyjne :
analizowanie materiału ortograficznego związane jest z równoczesnym kształtowaniem prawidłowej wymowy ;
ćwiczenia ortograficzne sprzyjają starannej wymowie określonych głosek w izolacji , w wyrazach i w zespołach wyrazów ;
ćwiczenie poprawnej artykulacji uświadamia uczniom różnice między wymową a pisownią i ułatwia opanowanie umiejętności poprawnego pisania ortograficznego .
Ćwiczenia ortograficzno - gramatyczne :
ułatwiają uczniom formułowanie reguł ortograficznych i gramatyczne uzasadnianie pisowni różnych wyrazów ;
ich celem jest kształtowanie kompetencji ortograficznej , wdrażanie uczniów do stosowania prawidłowych form koniugacji i deklinacji , rozwijanie umiejętności właściwego używania przyimków , spójników , przysłówków jako czynników wyrażania stosunków między wyrazami tworzącymi zdanie oraz kształtowanie rozumienia wyrazu w związku z jego słowotwórczą budową .
Ćwiczenia ortograficzne związane z czytaniem :
umożliwiają uczniom klas niższych doskonalić umiejętność czytania i bezbłędnego pisania ;
wykorzystuje się do nich teksty z dużą ilością materiału ortograficznego i teksty literackie .
Ćwiczenia ortograficzno - słownikowe :
mają na celu zapoznanie uczniów ze stroną znaczeniową i ortograficzną poszczególnych wyrazów ;
dotyczą :
grupowania wyrazów z określoną trudnością ortograficzną wg ich znaczenia ,
zastępowania określonych wyrazów i związków frazeologicznych innymi ,
dobierania wyrazów o znaczeniu przeciwnym ,
dobierania do podanego wyrazu wyrazów pokrewnych ,
układania słowniczków tematycznych ,
uzupełniania luk w tekście wyrazami z określoną trudnością ortograficzną ,
układania zdań z podanymi wyrazami z określoną trudnością ortograficzną ,
gromadzenia słownictwa do określonych form wypowiedzi .
Ćwiczenia ortograficzno - stylistyczne :
polegają na utrwalaniu materiału ortograficznego w związku z redagowaniem różnych form wypowiedzi ;
stwarzają okazje do wzbogacania stylu , zamykania własnych myśli w zdania , świadomego posługiwania się językiem ojczystym w wypowiedzi pisemnej .
Uwzględniając organizację nauki pisania można wyróżnić takie rodzaje ćwiczeń :
Przepisywanie :
polega na wzrokowym ujęciu przez ucznia wyrazu jako całości i na przepisywaniu go w poprawnej postaci ;
warunki przepisywania kształcącego :
stosowanie tekstów zrozumiałych dla uczniów ,
przepisywanie krótkich tekstów , składających się z 2 - 3 zdań ,
urozmaicanie przepisywania poprzez podkreślanie wyznaczonych wyrazów , wybieranie zdań o oznaczonej formie i treści .
Pisanie z pamięci (autodyktando wzrokowe , ćwiczenie ortograficzne poobserwacyjne) :
utrwala w pamięci uczniów obraz graficzny pisanych wyrazów i prowadzi do powstawania wyobrażeń wzrokowych , słuchowych , motorycznych ;
może być przeprowadzone w domu .
Pisanie ze słuchu (dyktando) :
jest to zapisywanie dyktowanych wyrazów i zdań bez możliwości korzystania ze wzoru ;
należy zapoznać uczniów z całym tekstem , dyktować wolno , starannie i wyraźnie wymawiać poszczególne wyrazy , powtarzać ;
w edukacji wczesnoszkolnej można stosować dyktanda :
wprowadzające
mają na celu zaznajomienie uczniów z nowym materiałem ortograficznym ,
zawierają tylko jedną nową trudność ,
nauczyciel musi uprzedzić uczniów o trudności i podać regułę ortograficzną oraz zwracać uwagę na wyrazy zawierające tą trudność ,
nie są oceniane , uczeń sam porównuje je z tekstem wzorowym ;
utrwalające
służą utrwalaniu przerobionego materiału ortograficznego ,
zawierają kilka trudności ortograficznych ,
przed pisaniem należy powtórzyć zasady pisowni ,
nie są oceniane , uczeń sam porównuje je z tekstem wzorowym ;
zapobiegawczo - sprawdzające
sprawdzają umiejętności ortograficzne ucznia z zakresu przerobionego i utrwalonego materiału oraz zapobiegają występowaniu błędów w wypowiedziach pisemnych ,
są wnikliwie sprawdzane i oceniane przez nauczyciela ,
popełnione błędy muszą być dokładnie omówione .
Pisanie z komentowaniem :
jego celem jest zapoznanie uczniów z pisownią nowych wyrazów z określoną trudnością oraz utrwalenie pisowni wyrazów poznanych wcześniej ;
do komentowania winni być angażowani uczniowie .
Analiza ortograficzna
ma na celu ciągłe przypominanie reguł ortograficznych i utrwalanie opracowanego materiału wyrazowego ;
występuje w przepisywaniu , pisaniu z pamięci i ze słuchu , podczas opracowywania tekstów i gromadzenia słownictwa potrzebnego do określonych form wypowiedzi , przy opracowywaniu materiału z gramatyki oraz podczas omawiania popełnionych przez uczniów błędów .
Kontrola kompetencji ortograficznej u uczniów klas młodszych
Kontrola jest to uzyskiwanie informacji o stanie procesu kształcenia , dzięki czemu nauczyciel orientuje się w skuteczności swoich poczynań pedagogicznych i dlatego w miarę szybko może przeprowadzić korektę stosowanych metod , środków i form pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym .
W pracy nad kształtowaniem kompetencji ortograficznej u uczniów klas młodszych można wykorzystać kontrolę bieżącą i okresową .
Kontrola bieżąca obejmuje realizowany materiał programowy lub treści określonego problemu ortograficznego . Kontrola bieżąca działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego , gdyż dostarcza nauczycielowi informacji , dotyczących prawidłowego wykonywania przez uczniów zadań , sprawdzających poprawność ortograficzną .
Kontrola okresowa dostarcza informacji o wynikach procesu kształtowania kompetencji ortograficznej u młodszych uczniów z punktu widzenia celów edukacyjnych i założeń programowych . Przeprowadza się ją po zakończeniu realizacji treści programowych , obejmujących kilka problemów ortograficznych . Najlepsze w tej formie kontroli są sprawdziany pisemne jednakowe dla całej klasy . Mają one charakter pisania ze słuchu .
Zasadniczymi zadaniami sprawdzania prac pisemnych jest :
zbadanie i określenie kompetencji ortograficznej u uczniów w danej klasie ;
przygotowanie , organizacja i doskonalenie procesu kształtowania kompetencji ortograficznej u uczniów ;
określenie potrzeb uczniów w zakresie opanowania umiejętności poprawnego pisania ;
wyrabianie pozytywnej motywacji do opanowania reguł ortograficznych i wykorzystania ich w wypowiedziach pisemnych przez uczniów .
Rozrywki umysłowe w procesie kształtowania kompetencji ortograficznej u uczniów klas młodszych
Rozrywki umysłowe są to „... rozrywki wymagające pewnego wysiłku umysłowego” (Słownik języka polskiego) .
Rozrywki umysłowe mogą oddać wielkie usługi w nauczaniu pod warunkiem , że wprowadza się je do procesu dydaktycznego w sposób świadomy , dobiera się je odpowiednio do określonych sytuacji dydaktyczno - wychowawczych i dostosowuje do możliwości psychofizycznych oraz potrzeb uczniów .
Wprowadzenie rozrywek umysłowych sprzyja przede wszystkim zapobieganiu błędom ortograficznym . Podczas ich stosowania na lekcji wzrasta aktywność emocjonalna uczniów , zainteresowanie , koncentracja uwagi , ambicja , dbałość o poprawność pisania , radość z rozwiązania zagadki , rebusu czy krzyżówki . Pochwały ze strony nauczyciela budzą wiarę we własne siły . Zespolenie wszystkich zabiegów sprawia , że kształtuje się czujność i wrażliwość ortograficzna dzieci oraz świadomy stosunek do występujących problemów .
W pracy nad kształtowaniem kompetencji ortograficznej u uczniów klas początkowych warto wykorzystać następujące rodzaje rozrywek umysłowych :
plansze ortograficzne ,
lizaki ortograficzne ,
zagadki ,
rebusy ,
eliminatki ,
przeskakiwanki ,
plątaninki ,
łamigłówki ,
wierszyki ortograficzne ,
karty ortograficzne ,
rozsypanki obrazowo - wyrazowe ,
krzyżówki ,
ramki z hasłem ,
logogryfy ,
inne (ortograficzny bałwanek , ortograficzna choinka , ortograficzny wąż) .
Każda poprawnie skonstruowana rozrywka umysłowa powinna składać się z trzech elementów :
musi zawierać pewną wiedzę ,
musi zawierać pewne pytanie ,
odpowiedź na to pytanie powinna być zawarta w danych i ujawniać się niezawodnie oraz jednoznacznie .
Najważniejsze czynności wykonywane przez uczniów w toku rozwiązywania rozrywek umysłowych to :
analiza informacji zawartej w danej rozrywce , czyli tzw. danych wyjściowych , tworzących sytuację początkową (np. obrazki , wyrazy lub ich znaczenia , litery itp.) oraz sposobów , reguł ich połączenia lub przetworzenia ;
uświadomienie sobie celu końcowego , który należy osiągnąć (rozwiązanie końcowe zagadki , rebusu , łamigłówek itp.) ;
wytwarzanie pomysłów rozwiązania , czyli informacji niezbędnych do osiągnięcia celów pośrednich , etapowych oraz sytuacji końcowej ;
weryfikacja pomysłów rozwiązania , czyli sprawdzenie poprawności i wartości wysuwanych pomysłów ;
powrót do faz poprzednich , gdy zachodzi taka potrzeba .
Fazy rozwiązywania rozrywek umysłowych :
Faza wytwarzania pomysłów oparta jest głównie na myśleniu reproduktywnym , którego istota leży w odwoływaniu się do wiedzy już zdobytej . W procesie wytwarzania pomysłów udział biorą trzy składniki :
dane , czyli informacje , które stanowią materiał myślowy (zawsze pewne , istotne) ;
operacje , dzięki którym informacje można poddać myślowej obróbce (przede wszystkim analiza , synteza , porównywanie , abstrahowanie i uogólnianie , ale również kombinowanie , wybieranie , poszukiwanie , łączenie , odrzucanie , dodawanie , odejmowanie , zastępowanie) ;
metody , reguły myślenia , decydujące o tym , w jakiej kolejności i w jaki sposób podmiot wykonuje różnorodne operacje (są zawarte w tzw. instrukcji przekazywanej ustnie lub pisemnie przed przystąpieniem do pracy) .
Faza weryfikacji pomysłów ma na celu sprawdzenie wartości wysuwanych pomysłów rozwiązań . Nazywa się ją również oceną czy kontrolą pomysłów
Rozwiązywaniu zagadek umysłowych przez uczniów towarzyszą różnorodne czynności nauczycielskie :
czynności informacyjne lub naprowadzające uczniów na rozwiązanie rozrywki umysłowej ;
czynności pobudzające o charakterze motywującym lub mobilizującym dzieci do wysiłku i osiągnięcia celu ;
czynności kontrolne , mające na celu bieżącą weryfikację poczynań uczniów w kierunku uzyskania celów etapowych i końcowych ;
czynności korektywne , modyfikujące drogę prowadzącą do osiągnięcia wyniku etapowego lub końcowego .
Charakter czynności nauczycielskich uzależniony jest od stopnia trudności rozrywek , ich struktury , fazy rozwiązywania , a także od cech zespołu uczniowskiego .
Czynności nauczycielskie nigdy nie powinny mieć na celu nadmiernego kierowania działaniem uczniów , dominacji nad nimi . Powinny mieć jedynie charakter bodźców sterujących aktywnością dzieci .
Organizacja pracy w procesie nauczania ortografii z wykorzystaniem rozrywek umysłowych :
rozwiązywanie rozrywek umysłowych , włączone do procesu kształcenia , nigdy nie powinno stanowić celu samego w sobie ;
pierwsze próby rozwiązywania nowych , nie znanych uczniom rodzajów rozrywek umysłowych powinny mieć charakter pracy zbiorowej pod kierunkiem nauczyciela ;
w trakcie wspólnego rozwiązywania uczniowie powinni utrwalić sobie nazwy najpopularniejszych rozrywek oraz orientować się w sposobie ich rozwiązywania , nawet bez objaśnień ;
należy dostarczać uczniom różnorodnych rozrywek umysłowych w celu najpełniejszego rozwijania ich zdolności poznawczych , a szczególnie płynności i giętkości myślenia ;
stopień trudności rozrywek umysłowych proponowanych uczniom powinien być dostosowany do ich możliwości i odwoływać się do zasobu posiadanej przez nich wiedzy ;
konieczne jest różnicowanie stawianych wymogów , a nawet pojedynczych zadań ;
indywidualizacja w zakresie wykorzystania rozrywek umysłowych powinna uwzględnić także tempo pracy poszczególnych uczniów ;
w toku rozwiązywania rozrywek umysłowych aktywność intelektualna uczniów powinna wspierać aktywność sensomotoryczną ;
wszelkie notatki i zapiski uczniów związane z rozwiązywaniem wybranych rozrywek umysłowych powinny być wykonywane ołówkiem ;
w celu najpełniejszego uzyskania walorów rozrywek umysłowych należy przyjąć zasadę , że wszystkie odgadnięte wyrazy pomocnicze występujące w rozrywce oraz końcowe rozwiązanie uczeń powinien zapisywać w pełnym brzmieniu ;
rozwiązywanie rozrywek umysłowych może przybierać też postać zabiegów o charakterze wyrównawczym .
Plan metodyczny z języka polskiego
Aby realizacja treści ortograficznych była skuteczna , to trzeba je odpowiednio zaplanować . Popularne powiedzenie mówi, że dobrze zaplanowane działanie , to połowa sukcesu .
Planowanie wymaga przewidywania skutków określonego działania , dlatego plan powinien być :
celowy ,
wykonalny ,
zgodny wewnętrznie ,
operatywny ,
giętki ,
szczegółowy ,
całościowy ,
terminowy ,
racjonalny ,
prosty w budowie ,
długodystansowy .
Rodzaje planów pracy (wg Okonia i Kupisiewicza) :
plan roczny ,
plan okresowy ,
plan codzienny .
Roczny plan nauczania zwany jest też rozkładem materiału nauczania z danego przedmiotu . Do opracowania tego planu potrzebne są nauczycielowi takie informacje , jak :
stan wiedzy uczniów ,
znajomość celów edukacyjnych konkretnego przedmiotu nauczania ,
znajomość programu nauczania danego przedmiotu ,
znajomość zasad i form niezbędnych do realizacji poszczególnych zagadnień programowych ,
znajomość tradycyjnych i nowoczesnych środków dydaktycznych znajdujących się w szkole .
Plany okresowe zwane także semestralnymi rozwijają plan roczny , bowiem są bardziej konkretne i stanowią podstawę do racjonalnego planowania codziennego .
Planowanie nauczania obejmuje trzy następujące etapy (wg B. Niemierki) :
planowanie kierunkowe - dotyczy semestru lub roku szkolnego ; obejmuje materiał nauczania oraz ogólne cele edukacyjne , które wytyczają kierunek działania uczniów ;
planowanie wynikowe - dotyczy konkretnego działu programowego lub jednostki metodycznej , która tworzy kilka kolejnych lekcji ; obejmuje materiał nauczania i wymagania programowe o charakterze podstawowym , rozszerzającym i dopełniającym ;
planowanie metodyczne - dotyczy konkretnej lekcji i związane jest z opracowaniem jej scenariusza .
Plan metodyczny :
jest to konspekt lub scenariusz lekcji , który przekształca treści nauczania w konkretne sytuacje zadaniowe ;
musi być skoncentrowany na czynnościach ucznia : na tym , co ma on robić i co ma osiągnąć ;
stanowi cząstkę semestralnego lub rocznego planu pracy dydaktyczno - wychowawczej ;
powinien być prosty w budowie , łatwy w wykorzystaniu i dający się na bieżąco modyfikować ;
jego struktura powinna obejmować część wstępną , główną i końcową .
jego cele obejmują cele dydaktyczne i wychowawcze ;
musi zawierać informacje o metodach i środkach dydaktycznych , wykorzystanych na lekcji .
Etapy przygotowania planu metodycznego :
analiza treści programowych i określenie tematu lekcji ;
wyznaczenie celów edukacyjnych lekcji ;
dobór treści kształcenia ;
opracowanie struktury lekcji ;
wybór metod prowadzenia lekcji ;
dobór środków dydaktycznych ;
opracowanie scenariusza lekcji .