Pytania na maturę ustną z języka polskiego.

1. "Mitologia" - źródło tematów w literaturze późniejszych epok. Omów temat w oparciu o wybrane przykłady z literatury polskiej.

2. Symbole: pięta Achillesa (słabe miejsce, punkt),

3. Syzyfowe prace (praca bezsensowna, bez końca),

4. nić Ariadny (trafić bezbłędnie do celu),

5. róg obfitości (róg kozy Amaltei-karmicielki Zeusa-miejsce obfitości),

6. koń Trojański (podstęp),

7. złote runo (złota skóra zdobyta przez argonautów-wyprawa po złote runo to podróż po coś nie do zdobycia),

8. stajnia Augiasza (wielki bałagan),

9. puszka Pandory (przyczyna nieszczęść),

10. strzała Amora (symbol miłości),

11. jabłko niezgody (jabłko bogini Ellis-powód kłótni),

12. wierność Penelopy (wierna kobieta, wierność),

13. Olimpia (igrzyska),

14. Herkules (silny człowiek),

15. Chaos (bałagan)

16. Mit o Ikarze.

17. Syzyfowe prace.

18. Prometeizm.

19. "Bogurodzica" jako zabytek interesujący dla historyka literatury i językoznawcy.

Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.

Wzorowana jest na hymnach grecko - bizantyjskich, jak świadczy m. in. sam wyraz Bogurodzica, będący wiernym tłumaczeniem greckiego Theotokos. Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka, skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Obok słowa "Bogurodzica" występują inne archaizmy językowe, np. dziela (dla), bożyc (syn Boży), zbożny (dostatni), sławiena (sławiona), zwolena (wybrana), jąż (która), jegoż (o co). Inaczej też wyglądała 2 osoba l. poj. trybu rozkazującego - zyszczy, spuści, raczy. Różnice w głosowni ukazują wyrazy sławiena (dziś sławiona) i krzciciel (dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiedzielibyśmy - Bogurodzico, dziewico, Maryjo).

Rymy zewnętrzne i wewnętrzne, budowa trójdzielne - każde trzy wersy to zamknięta myśl (oddzielna). Autor próbował się zbliżyć do sylabizmu Archaizmy: szyk przestawny wyrazów w zdaniu, archizmy fleksyjne, fonetyczne.

Choć Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej, szybko wyszła poza mury Kościoła i stała się jak gdyby hymnem narodowym. Jak twierdzą ówczesne świadectwa, śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną (kronika Jana Długosza). Jednocześnie stanowiła nadal nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych.

20. Święty i rycerz jako bohaterowie charakterystyczni dla literatury średniowiecznej.

Krzyż i miecz - to znaczące symbole ideałów średniowiecznego człowieka: dwa, wspomniane już, ośrodki kształtujące kulturę duchową epoki - kościół i dwór - eksponowały różne wizje wartości życia ludzkiego. Pierwszy, poprzez nadanie egzystencji człowieka charakteru w pełni duchowego i religijnego, zmierzał ku idei ascezy, drugi - akceptując pojęcie honoru jako najwyższego dobra ziemskiego - głosił zasadę bezwzględnej wierności wobec Boga i Suwerena oraz postawę czynnej, zbrojnej obrony Wiary i Władcy, kształtował ideały rycerskie.

Utwór hagiograficzny - opis życia świętego; typ ten kształtował się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając dziłania, postępki oraz umartwienia bohaterów tworząc w ten sposób wzór osobowy.

Przykładem utworu hagiograficznego jest "Legenda o św. Aleksym". Opisuje ona Aleksego, syna rzymskiego partycjusza, rozdającego majątek biedakom. Odrzuca on szczęście rodzinne, opuszcza dom i ojczyznę, żyje w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu, aby, jak przystało na człowieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpo znany przez nikogo, pędzi życie żebraka. Przed śmiercią spisuje historię swego żywota, a po zgonie znaczonym licznymi cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. św. Aleksy jest przykładem ascety. utwór parenetyczny - to utwór mający charakter pouczający, morali zatorski;

Przykładem utworu parenetycznego jest "Pieśń o Rolandzie". Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy.
Cechy rycerza Rolanda:

• odważny - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem;

• dba o honor - nie zadął w róg w obawie o posądzenie go o tchórzostwo;

• religijny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju;

• przyjaciel;

• patriota - umierając, chce widzieć Francję;

• walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy w sposób okrutny i bezwzględny.
  Utwór jest arcydziełem gatunku "pieśni o czynach" powstających już przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwerów.

Epopeje średniowieczne:

• "O Karolu Wielkim i jego 12 palladynach" - epopeja francuska;

• "O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu" - epopeja angielska;

• "O karłach i Nibelungach strzegących skarbu w Repcie" - epopeja niemiecka;

• "Słowo o wyprawie Igora" - epopeja rosyjska.

• Cechy piśmiennictwa średniowiecznego. Odwołanie do wybranych utworów.

Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).

"Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?" - zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako, że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późno średniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności.

Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.

W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju.

Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.

Misterium - przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.

Dramaty liturgiczne - wystawiane w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychstałego Jezusa

Moralitety - zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą);

Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. ANONIMOWOŚĆ, DWUJĘZYCZNOŚĆ, MORALIZOWANIE, DYDAKTYZM, ALEGORYZM (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć).

• Sprawy ojczyzny i państwa w twórczości przedstawicieli odrodzenia w Polsce.

"Kazania" Piotra Skargi. Piotr Skarga dzięki działalności filantropijnej został nadwornym kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy.

Najważniejszym dziełem nadwornego kaznodziei są wydane w 1597 r. "Kazania sejmowe". Nie należą one do literatury religijnej, lecz są doskonale ułożonym traktatem politycznym o przebudowie państwa polskiego. Jako katolik i patriota autor walczył o przywrócenie jedności religijnej w Polsce, wzmocnienie władzy królewskiej oraz usunięcie krzywd społecznych i praw niesprawiedliwych. Osiem "Kazań sejmowych" to osiem rozdziałów rozprawy politycznej o najważniejszych niedomaganiach Rzeczypospolitej, o sposobach ich przezwyciężania.

• kaz. I "O mądrości potrzebnej do rady"
  stanowi rodzaj wstępu, wprowadzenia w problematykę. Autor charakteryzuje choroby, które rujnują państwo. Przewodnią myślą kazania jest twierdzenie, że moralność narodu jest warunkiem szczęścia i potęgi państwa. Tak więc najbardziej normalni powinni być ci, którzy stoją na czele narodu.

• kaz. II "O miłości ku ojczyźnie".
  Wylicza tu sześć chorób Polski. Są to: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych. Dalszy ciąg kazania poświęca autor pierwszej chorobie, tzn. "nieżyczliwości ludzkiej ku Rzeczypospolitej", która płynie z "chciwości domowego łakomstwa". W sposób sugestywny i wzruszający mówi Skarga o swej własnej miłości do ojczyzny, która jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się bezinteresowności miłości do ojczyzny, miłości dla niej samej. Atak skierowany jest w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa. Widmo tonącego okrętu.

• kaz.III "O niezgodzie domowej"
  Autor stwierdza, że rodacy, dzieci jednej i tej samej ojczyzny powinni się zgadzać, ponieważ łączy ich jedna religia, nakazująca miłość bliźniego, ten sam władca, takie same prawa i swobody obywatelskie. Brak tej zgody szczególnie na sejmach budzi u Skargi lęk o przyszłość ojczyzny. "Widzi" rozbiory Polski zauważone przez Matejkę, Mickiewicza.

• kaz.IV i V "O naruszeniu religii katolickiej"
  Dotyczy reformacji, która - zdaniem kaznodziei - jest prawdziwą klęską dla Polski, ponieważ pogłębia niezgodę narodową. Autor nakazuje powrót do religii katolickiej jako jedynie prawdziwej, prowadzącej do zgody i do potęgi państwa.

• kaz.VI "O monarchii i królestwie"
  Skarga uważa, że najlepszą formą rządu jest jednoawładztwo, którego nie można jednak utożsamiać z absolutnym samowładztwem. Państwem powinien rządzić król, przy pomocy mądrej rady, złożonej z przedstawicieli narodu. Poddani winni są swemu królowi szacunek i posłuszeństwo. Natomiast "złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii = upadek państwa.

• kaz.VII "Prawa niesprawiedliwe"
  Piąta choroba RP. Podobnie jak Modrzewski stwierdza, że bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Wylicz prawa niesprawiedliwe, m.in. o mężobójstwie krzywdzące chłopa, dla którego żąda wolności osobistej, chociaż podobnie jak Modrzewski akceptuje stany społeczne.

• kaz.VIII "O niekarności grzechów jawnych"
  Autor przedstawił w nim wszystkie, najgorętsze uczucia patriotyczne - miłość do ojczyzny, oburzenie na jej złych synów, niepokój o losy RP i nadzieję, że dobry Bóg ustrzeże Polskę od zguby. Tytułowe grzechy jawne to : brak sprawiedliwego i sprawnie działającego aparatu sprawiedliwości, mężobójstwo, lichwa, nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po takim wyliczeniu grzechów przewiduje rychły upadek Polski.

Mikołaj Rej "Krótka rozprawa"-porusza wiele kwestii politycznych, społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z początkowym, pełnym jeszcze nadziei, etapem walki szlachty o egzekucję praw, dóbr koronnych. Reprezentanci trzech głównych stanów: Pan (szlachta), Wójt (chłopstwo), Pleban (duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowe dialog, który ujawnia zasadnicze problemy nurtujące ówczesne społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji żup solnych, czy brak stałego systemu obronnego kraju. Wiele także uwag poświęconych jest problematyce odpowiedzialności za kształt moralno-obyczajowy życia publicznego RP. Pan i Wójt negatywnie oceniają wiele zjawisk natury religijno-kościelnej: drwią z praktyki sprzedawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży w spełnianiu praktyk religijnych (kolęda). Podniesiony zostaje także problem rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, niszczącemu zasiewy obyczajowi myśliwskiemu czy nałogom hazardowym. "Krótka rozprawa" to jeden z pierwszych polskich utworów o tematyce społecznej.

Jan Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola"-autor zwraca się do rodaków z prośbą, aby pomyśleli nareszcie o grożącym im niebezpieczeństwie; Polacy powinni natychmiast opodatkować się na rzecz zaciężnego wojska, a w razie potrzeby sami stanąć do obrony granic;

Jan Kochanowski "Pieśń o dobrej sławie"-mówi o powinnościach obywatela wobec własnej ojczyzny; nie jest prawdziwym człowiekiem ten, kto myśli tylko o jedzeniu i piciu; każdemu człowiekowi powinien przyświecać jeden cel - służba ojczyźnie, w celu zapewnienia sobie dobrej sławy; sposoby służenia ojczyźnie mogą być różne, w zależności od własnych możliwości, predyspozycji, wrodzonych talentów; lepiej jest umrzeć młodo, ale w sposób bohaterski zyskując sobie sławę, niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu;

• Dramat ojca, chrześcijanina i filozofa w "Trenach" Jana Kochanowskiego.

• Różne ujęcia tematyki wiejskiej w twórczości M. Reja, J. Kochanowskiego i Sz. Szymonowica.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego. Utwór liryczny o charakterze wyraźnie sielankowym. Składa się z krótkiego wstępu, opisującego obchody Sobótki na wsi w wieczór świętojański; potem następują pieśni dwunastu panien. Obok nuty miłosnej, w pieśniach poszczególnych panien brzmi pochwała życia na wsi, tak dobrze znana nam z utworu Reja "Żywot człowieka poczciwego"
Panna VI
Pieśń opisuje okres lata: gorącego, gdy "mdłe bydło szu ka cienia I cieknącego strumienia" oraz zbiorów, po których przychodzi czas odpoczynku; gdy będą już pełne stodoły to gospodarze w okresie zimy będą mieli czas na wzajemne odwiedziny;
Panna XII (ostatnia).

"Wsi spokojna, wsi wesoła!

Który głos twej chwale zdoła?

Kto twe wczasy, kto pożytki?

Może wspomnieć zaraz wszytki?"

Nie zazdrości więc poeta tym, którzy wysługują się na pańskich dworach, szukają bogactwa w zamorskich podróżach, zarabiają w sądach jako obrońcy, lub co gorsza narażają życie dla zysku. Natomiast oracz swą pracą na roli zapewni dostatek sobie, rodzinie i czeladzi, tym bardziej, że oprócz plonów z ziemi, dostarcza wełny. Po zebraniu plonów natomiast nadchodzi czas błogiego odpoczynku przy ciepłym kominku, pora zabaw towarzyskich, polowań, łowienia ryb. Poeta przedstawia w wypowiedzi panny XII typowo sielankowe obrazy.

Żywot człowieka poczciwego - w dziele tym ukazany jest szlachecko -ziemiański ideał życia ludzkiego. U źródeł humanistycznej refleksji Reja leży silne przekonanie o głębokim związku człowieka z naturą, z przyrodą. Życie ludzkie w utworze renesansowego poety zostaje przedstawione adekwatnie do cyklu roku przyrodniczego: od wiosny-dzieciństwa po jesień-starość. Rejowy "człowiek poczciwy", to szlachcic, ziemianin, gospodarz, mąż i ojciec, to człowiek układający swe życie w zgodzie z prawami natury dyktowanymi przez rozum i sumienie. Rejowa humanistyczna wizja osoby ludz kiej żyjącej w zgodzie z naturą jej uniwersalnymi prawami, przyrodą, jej biologicznym cyklem będzie wielokrotnie w polskiej literaturze powracała.

• Jan Kochanowski i Mikołaj Sęp Szarzyński o człowieku i jego miejscu w świecie.

Mikołaj Sęp-Szarzyński. Życie ludzkie pojmował poeta jako ustawiczny bój, ciągłą walkę ducha z szatanem. Sonety. "O nietrwałości miłości rzeczy świata tego" - człowiek zmuszony jest przeżywać wciąż dramatyczny konflikt ponieważ tkwią w nim sprzeczne uczucia, a mianowicie "z żywiołów utworzone ciało (...) zawodzi duszę, której wszystko mało". Ciało pojmowane jest zgodnie ze średniowiecznymi poglądami jako siedlisko grzechu, pragnie miłości rzeczy świata tego", a więc bogactwa, władzy, sławy i rozkoszy. Natomiast tęsknoty duszy są trudne do zaspokojenia, ponieważ celem jej pragnień jest wieczna i prawa piękność, czyli Bóg i zjednoczenie się z nim. Autor przedstawia wewnętrzne zmagania, walkę sprzecznych dążeń, wchodząc w ten sposób w obręb tematyki filozoficznej. Cechy poezji Sępa-Szarzyńskiego:

• nie ma w niej pochwały świata; Bóg to jedyny cel miłości; występuje duży dystans między Bogiem a człowiekiem; nieufność wobec świata i ludzi;

• świat domeną szatana;

Jan Kochanowski. W ślad za Horacym powtarzał, że człowiek dąży do szczęścia, ale nie można go upatrywać tylko w zaszczytach i ciągłej pogoni za bogactwem. Od starożytnych stoików przejął poeta przekonanie, że zarówno szczęście jak i nieszczęście są nietrwałe, a więc prawdziwy mędrzec w złej czy dobrej chwili zawsze powinien zachowywać równowagę duchową. Zgodnie z renesansowym poglądem na świat Kochanowski powtarzał wciąż, że najważniejsze w ludzkim życiu są cnota i czyste sumienie.

• Renesansowy charakter "Pieśni" i "Fraszek" Jana Kochanowskiego.

Ówczesny polski szlachcic-ziemianic przedkładał życie osiadłe i sielskie-zapewniające wygody i dostatek-ponad trudy wojennego rzemiosła. Wzorem stawał się człowiek bogaty, któremu się powiodło, który się dorobił, zawdzięczając to swej wiedzy i pracowitości.

• Publicyści odrodzenia w walce o ideały epoki.

Przedstaw cechy poezji barokowej na przykładzie poezji Morsztyna i Naborowskiego. Cechy poezji barokowej:

• kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt "marinizmu"; twierdzono,że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do sieie samej;

• konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;

• zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;

• Nurty literackie baroku. Przedstaw utwory reprezentujące każdy z nurtów.

Nurty literackie baroku to: marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:

1. inwersję czyli szyk przestawny;

2. paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;

3. alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;

4. anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów;

5. gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;

6. hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;

7. antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;

8. koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;

9. oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;

10. parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczniowymi;

11. pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie;

sarmatyzm - Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

• Życie umysłowe i kulturalne w Polsce epoki oświecenia-szkolnictwo, teatr, mecenat króla, czasopiśmiennictwo.

Mecenat. Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale w jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, komendantem której był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.

Czasopiśmiennictwo. "Monitor" wydawany i redagowany przez Franciszka Bohomolca. Pismo wzorowane na angielskim "Spectator", ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. nnym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki. Codzienne najpopularniejsze to: "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca" poświęcona zagadnieniom politycznym - była organem stronnictwa patriotycznego.

Szkolnictwo. Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej (KEN), pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze i z nim było dobrze". W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając, tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. Napisano wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego" Onufry Kopczyński. Toczono walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

Teatr. W 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr krakowski (lub teatry magnackie). Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć bawiąc" wykorzystuje się na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru wystawiano komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe, np. "Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu.

Kolekcjonerstwo. Stanisław August kolekcjonował rzeźby, obrazy wykupując je od artystów, dając tym samym przykład bogatym magnatom. Pomoc artystom, kolekcjonerstwo, zmiana obyczajowości z barokowej sarmackiej, na oświeceniową, rozwinięcie i zreformowanie oświaty dało szansę istnienia polskości przez ponad 150 lat panowania zaborów.

• Omów, odwołując się do przykładów, polityczną i kulturalną rolę teatru w dobie oświecenia.

• Satyra doby oświecenia w walce z ciemnotą i zacofaniem społeczeństwa.

Satyry. Satyra to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią, kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. "Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek - marnotrawienie majątków i życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej. "Pijaństwo". Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłotnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało "nudności i guzy i plastry". Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo" i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten "którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić", na pytanie "gdzież idziesz?" odpowiada - "napiję się wódki". quot;świat zepsuty". Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się podziały?" - pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła początek słabość naszego kraju. "Do króla". Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą.

• "Bajki" I. Krasickiego jako gorzka prawda o ludziach i świecie.

W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym "Bajki i przypowieści" przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w "Bajkach nowych" po śmierci autora znajdują się bajki o charakterze narracyjnym. Oba zbiory są: znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności. "Wstęp do bajek" odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami kształtującymi naszą rzeczywistość. "Malarze". Bajka ta dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu spryciarzom. Znakomity portrecista Piotr, ledwo wiąże koniec z końcem, a Janowi, choć "mało i źle robił", powodziło się wyśmienicie. Dlaczego? "Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze". "Kruk i lis". Wystarczyło kilka pochlebstw i fałszywych zachwytów nad wdziękami kruka, by ten, uwierzywszy w swój talent, otworzył dziób i wypuścił ser, na co czekał lis. "Bywa często zwidzionym, kto lubi być chwalonym" - kończy poeta. "Szczur i kot" przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co traci poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw. Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycję lub nawet życie. Siedzący na ołtarzu podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w momencie, gdy przekonany, że "jemu to kadzą", "dymem się kadzidł zbytecznych zakrztusił". "Wół minister". "Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie, Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie". Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek zwyciężył i "znowu wół był ministrem i wszystko naprawił". "Ptaszki w klatce". Bajka ma charakter polityczny. Stary czyżyk przejawia troskę o losy kraju, wspomina czasy kiedy Polska była krajem wolnym, tęskni za wolnością. Młody czyżyk natomiast nie jest tym zainteresowany, bo urodził się już w niewoli. "Groch przy drodze". Autor krytykuje zbytnią przezorność, ostrożność, chciwość, które często przynoszą jeszcze większe szkody. "Dewotka". Bajka krytykuje fałszywą pobożność, zakłamanie i obłudę religijną. Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. "I, na kształt próchna, świecą, a nie grzeją" (autor)

• "Powrót posła" Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna doby Sejmu Wielkiego.

"Powrót posła" jest typowy dla oświecenia (komedia polityczna, charakter dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe. Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze: Podkomorzy i jego syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. Gadulski chwali się swoim nieuctwem. Sądzi, że stary porządek ze "złotą wolnością szlachecką", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy (saskie), kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono, co chciano". Ostro atakuje "nowomodne głowy". Wg starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi sąsiadami i siedzieć cicho (najwłaściwsze państwa do paktów wg starosty: Hiszpania, Portugalia, Ameryka). Tyranizuje córkę i służbę. Żona starosty to typowa żona modna. Jest sfrancuziałą kosmopolitką, która gardzi wszystkim co polskie. Nie bardzo umie pisać w ojczystym języku. Marnotrawi majątek na kwiaty, kaskady, by "wśród wód mruczenia słodkie przywodziły wspomnienia". Szarmancki (materiał na męża córki starosty) to również kosmopolita, który odwiedzając kraje europejskie poznaje ceny ubrań, koni. Jest typowym łowcą posagów. Praca dla Polski jest nudna, więc ani myśli marnować sobie życia. Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki opiekun poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem". Nadaje chłopom wolność.

Program stronnictwa patriotycznego:

• wprowadzenie dziedziczności tronu;

• wzmocnienie władzy królewskiej;

• zniesienie liberum veto;

• dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;

• odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;

• zniesienie poddaństwa chłopów;

• reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej);

• Oświeceniowa publicystyka polityczna w Polsce.

Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej (syn burmistrza). Został księdzem, gdyż była to jedna z niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto ("szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym"), domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawiciemlami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Hugo Kołłątaj. Drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu. Urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Ukończył Akademię Krakowską ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i KEN-ie. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po aresztowaniu przez Austriaków i pobycie w więzieniu, powraca do kraju i zajmuje się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne to: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji". Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan. Protestuje przeciwko sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie swoją sytuację i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy człowiek jest i w niczym od nas się nie różni".

• Wymień gatunki literackie występujące w epoce oświecenia. Określ ich związek z dążeniami epoki.

bajka, satyra, poemat heroikomiczny

utwór epicki stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl");

komedia

gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;

sielanka

gatunek poetycki wywodzący się z anycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane wo pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz

powieść

jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym chrakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;

• Scharakteryzuj program ideowy i artystyczny romantyzmu polskiego.

• Powstanie listopadowe w ocenie Juliusza Słowackiego.

Polacy nadal skrępowani łańcuchem niewoli nie mogą bez zażenowania stanąć nad mogiłą Leonidasa. Jedynym miejscem, godnym Polaka jest niestety Cheronea, gdzie Grecy ponieśli klęskę (uciekli z pola walki) i utracili niepodległość. Tak surowo oceniając postawę Polaków w powstaniu listopadowym w dalszej części wiersza Słowacki stara się odnaleźć przyczyny upadku niepodległości. Tkwią one w wadach szlachty, która została nazwana "czerepem rubasznym". Szlachta nie pozwoliła dojść do głosu masom ludowym, to znaczy więziła "duszę anielską narodu". Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego działania koszuli Dejaniry, która spowodowała śmierć Heraklesa w straszliwych męczarniach. Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonność do wystawnego, pełnego przepychu życia i do naśladowania obcych wzorów:

"Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;

Pawiem narodów byłaś i papugą,

A teraz jesteś służebnicą cudzą".

W wierszu zawarta została również wizja nowej, wolnej Polski - narodu zjednoczonego, spójnego wewnętrznie, a tak potężnego, że "ludy przelęknie". Nie szczędząc słów oskarżenia pod adresem rodaków poeta wyznaje ze wstydem, że sam również nie wziął udziału w powstaniu. Identyfikuje się więc z narodem, oskarżając siebie, ma prawo oskarżać cały naród: "Mówię - bom smutny - i sam pełen winy". "Kordian". Różne zachowanie się wobec cara. Jedna część wiwatuje na cześć cara Mikołaja, jest mu poddana. Druga grupa to przeciwnicy. Brak Jedności zdecydowania. Wśród spiskowców nie ma również jedności: jedni chcą zamordować cara, drudzy boją się przelewania krwi na tronie. Młodzież chce walczyć, ale nie potrafi uzgodnić sposobu walki. Kocioł, który jest tworem złych mocy.

• "Pan Tadeusz" jako epopeja narodowa.

Epopeja to obszerny utwór epicki, wierszowany, podniosły w formie i nastroju (bohaterski, legendarny, historyczny, ludowy), także powieść o tematyce historycznej lub narodowej.
Tematyka narodowa.
Rozbudowane opisy.

• utwór zawiera wszystkie cechy epopei;

• kompozycja oparta jest na schemacie kompozycyjnym powieści - wielowątkowość (wątek miłosny: Zosia i Tadeusz, Telimena i Hrabia; wątek walki narodowowyzwoleńczej: Jacek Soplica i jego dzieje; wątek obyczajowy: spór o zamek, zajazd), "epicki" świat przedstawiony, akcja, fabuła;

• synkretyzm: powieść (kompozycja), sielanka (opis życia w Soplicowie), komedia (miłość Telimeny i Hrabiego), poemat heroikomiczny (zajazd), gawęda (opowiadania Gerwazego i Wojskiego), liryka (opisy przyrody), baśń (zakończenie: "i ja tam byłem, miód i wino piłem"

• Uzasadnij pogląd, że ballady A. Mickiewicza są wykładnikiem polskiego romantyzmu.

"Ballady i romanse" to cykl utworów Mickiewicza, które mają charakter manifestu polskiego romantyzmu. Treścią tych utworów są najczęściej historie zaczerpnięte z podań i legend ludowych.
Cechy ballad:

• ludowość: motywy i wątki zaczerpnięte z podań i wierzeń ludowych, bohater pochodzi z ludu, moralność ujęta jest w sposób ludowy (nie ma zbrodni bez kary), język prosty, potoczny, powtórzenia, onomatopeje (dźwiękonaśladownictwo); świat realny i irracjonalny;

• nastrój grozy, tajemnicy, niesamowitości;

• duża rola uczucia i przeżyć duchowych bohatera;

• natura ściśle zespolona z losami bohaterów-stanowi tło dla ich losów.

• 24. Na czym polega tragizm i heroizm Konrada Wallenroda.

Przyczyny tragizmu Konrada Wallenroda:

• porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków;

• konflikt między obowiązkiem wobec ojczyzny, a miłością do kobiety;

• konflikt między etyką rycerską, a obranym sposobem walki (szpiegostwo)

wallenrodyzm - postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście osobiste dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie bohaterem prawdziwie tragicznym;

• Idea walki narodowowyzwoleńczej w "III części Dziadów" A. Mickiewicza.

• Dokonaj charakterystyki porównawczej J. Soplicy i A. Kmicica.

Soplica	Kmicic
w młodości hulaka, mający za sobą duży oddział szlachty	lubił wypić, pobawić się ze swoją kompanią
przeżywa nieszczęśliwą miłość przez co zostaje zabójcą człowieka;	zakochany w Oleńce, ale aby zbliżyć się do niej musi pokonać wiele problemów wynikłych z jego "uczynków";
po szturmie na zamek wspólnie z Moskalami i zabójstwie zostaje uznany za zdrajcę ojczyzny;	służba u Radziwiła (nieświadoma) uznana zostaje za zdradę ojczyzny;
po zabójstwie ucieka z kraju, przyjmuje pseudonim Robak (coś małego, ohydnego);	po wyjaśnieniu sprawy z Radziwiłem ucieka i przyjmuje pseudonim Babinicz;
walczy o wolność ojczyzny;	również walczy o wolność ojczyzny;
ginie w walce, ale przed śmiercią otrzymuje wybaczenie od poszkodowanych;	przeżył i został zrehabilitowany;
nie ożenił się;	żeni się;

• Cierpienie i ofiara w wybranych utworach A. Mickiewicza.

• Obraz rewolucyjnej przemiany świata w "Nie-Boskiej komedii". Przedstaw stanowisko Krasińskiego.

• Koncepcja poety i poezji w twórczości polskich romantyków.

Poeta to ktoś nieprzeciętny, wieszcz, który stoi ponad tłumem. Posiada dar poetycki, natchnienie od Boga. Poeta miał być duchowym przywódcą narodu, ideologiem, który potrafi poruszyć zbiorowość. Twórca to według romantyków geniusz (Konrad z III cz. Dziadów), który spełniał określoną rolę społeczną-był zaangażowany w rewolucyjną działalność, a jego poezja miała spełniać funkcję oręża w walce o określone ideały. Poezja traktowana była jako absolut. Pisanie poezji to dar. Miała ona odzwierciedlać wielkość autora i dwoistość świata, w jego materialnym i duchowym wymiarze. Poezja miała wyrażać tajemniczość istnienia i natury, odkrywać tajemniczość i nazywać to, co do tej pory było nie nazwane. Nawoływała do podjęcia walki z ciemiężycielami narodów, wpływała na poczucie świadomości narodowej. Poeta miał być przywódcą duchowym narodu, wieszczem, drogowskazem. Poeta to postać wyjątkowa, obdarzona przez Boga przymiotami. Bardzo często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny to człowiek przeżywający tragiczny konflikt spwodowany rozbieżnością między wyznawanymi ideałami, a rzeczywistością, człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący się przeciw istniejącym normom społecznym, kulturalnym i obyczajowym. Bohater romantyczny to indywidualista i człowiek o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełen sprzeczności, rozterek i wahań. Jedną ze stałych cech bohatera romantycznego było także przeżywanie wielkiej romantycznej miłości, która stawała się wielką namiętnością, była też dowodem - wyznawanej przez romantyków - dominacji uczuć nad rozumem. Miłość romantyczna jest najczęściej nieszczęśliwa i prowadzi bohatera do samobójczej śmierci. Romantycy stworzyli też nową koncepcję poezji i poety: wieszcz i geniusz wprowadzone przez niemieckich teoretyków romantyzmu. Poeta w ich ujęciu stawał się najwyższym prawodawcą i prorokiem, posłannikiem Boga. Literatura danego narodu miała przedstawiać jego dawne i teraźniejsze dzieje, sławić bohaterów, w razie potrzeby podtrzymywać na duchu i zagrzewać do walki z wrogiem. W literaturze romantycznej polskiej, podobnie jak i w literaturze innych krajów europejskich, znajdujących się w niewoli, głównym tematem staje się zagadnienie walki narodowo-wyzwoleńczej. Bohaterowie całe swe działania podporządkowują idei odzyskania niepodległości i kiedy trzeba składają życie w ofierze tworząc w ten sposób wzorce do naśladowania. Mickiewicz nadaje Wajdelocie (w "Konradzie Wallenrodzie") rolę pieśniarza ludowego, co ma tu oczywiście ważną wymowę: to pieśń ludowa, poezja narodowa jest siłą, która zmusza Konrada do pozostania przy obranej drodze. Taki sens ma m.in. Pieśń Wajdeloty, w której mówi on o roli i znaczeniu pieśni gminnej w życiu narodu będącego w niebezpieczeństwie albo w niewoli. Pieśń gminna (poezja) jest zatem skarbniczką historii, bo w niej dawne wieki łączą się z "młodszymi laty".

• Wyjaśnij pojęcia: mesjanizm, prometeizm, orientalizm.

mesjanizm-w literaturze polskiej przekonanie o szczególnej roli Polski i narodu polskiego w dziejach świata. Jego elementy pojawiają się w XVII wieku jako jeden ze składników sarmatyzmu, przede wszystkim wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit po utracie niepodległości, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, w środowisku Wielkiej Emigracji. Polska to Mesjasz narodów, który da ludom Europy Królestwo Boże na ziemi i wyzwoli je od tyranii. prometeizm-postawa buntu przeciw siłom wyższym-bogom, losowi, naturze-w imię zbiorowości ludzkiej, połączona z pragnieniem poświęcenia się dla tej zbiorowości. Nazwa pochodzi z mitu greckiego, w którym jeden z Tytanów, Prometeusz, przejęty litością dla ludzi, ukradł ogień i dał go ludziom, a za to z rozkazu Zeusa przykuty został do skały, a sęp wyżerał mu wątrobę orientalizm-zainteresowanie kulturą Wschodu, w którym wyraziło się uznanie odrębności różnych systemów kulturowo-cywilizacyjnych i chęć ich porównania. Orientalizm łączył się często z refleksją nad tą odmiennością, nad nieskażoną naturą Wschodu, jego egzotyzmem. Pojawił się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskał w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu-Byron). Sonety krymskie Mickiwicza

• W oparciu o dowolnie wybrane przykłady omów zjawisko synkretyzmu.

synkretyzm-łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, poglądów filozoficznych, religijnych, społecznych; zespolenie się, skrzyżowanie jakichkolwiek elementów; w przypadku literatury polega to na zespoleniu w jednym utworze literackim kilku różnorodnych gatunków literackich. Mieszanie różnych gatunków literackich w obrębie jednego dzieła. "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Powieść poetycka. Fabuła jest fragmentaryczna, akcja rozgrywa się w środowisku historycznym. Do elementów lirycznych, przenikających formę epicką można zaliczyć "Pieśń Wajdeloty"-elementy dramatyczne odnajdujemy w rozmowach Konrada z Pustelnicą Aldoną. W utworze dochodzi nie tylko do zatarcia granic między epiką, liryką i dramatem, ale także do pomieszania gatunków literackich, ponieważ w obrębie poematu epickiego odnajdujemy balladę "Alpuharę" mogącą stanowić samodzielny utwór, gdyż przedstawiana w nim akcja nie łączy się z wydarzeniami samego poematu. "Powieść Wajdeloty" pisana jest heksametrem. "Dziady" cz. III. Dramat romantyczny. Typowy romantyczny bohater Konrad. Nieprzestrzeganie klasycznych jedności miejsca, czasu i akcji, a także łączenie w ramach formy dramatycznej elementów epickich i lirycznych. Charakter epicki mają opowiadania Sobolewskiego i Adolfa o męczeństwie polskiej młodzieży, wiersze zamieszczone w "Ustępie". "Wielka Improwizacja" to fragment o charakterze lirycznym, chociaż nie pozbawiony cech dramatycznych o silnym napięciu emocjonalnym (bunt przeciwko Bogu, walka o duszę Konrada).

• Obraz rewolucji w "Nie-Boskiej komedii" i w "Przedwiośniu".

"Nie-Boska komedia"-rewolucja ma charakter bardzo radykalny, burzy dotychczasowy porządek. Krasiński jest przeciwnikiem takiej rewolucji. świadczy o tym sposób przedstawienia obozu rewolucjonistów. Są to ludzie bezwzględni, gotowi na wszystko, pozbawieni humanitaryzmu. Rządzi nimi nienawiść, żądza władzy. Rewolucjoniści tańczą wokół szubienic przygotowanych dla arystokracji, chcą zająć jej miejsce, stworzyć nową kulturę. Jest to wręcz groteskowe, karykaturalne, bo nowa kultura jest tylko parodią starej.

• Program ideowy i artystyczny polskiego pozytywizmu.

Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od przekonania, że "Polska jest Chrystusem" czy "Winkelriedem narodów", jak i od nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody "lisa", ani "lwa". Chcąc obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej, jak nasza sytuacji, można szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc, ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie - praca. Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy organicznej" i "pracy u podstaw".

Praca organiczna. Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".

Praca u podstaw. Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszone przy tym hasła emencypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.

• Odbicie haseł ideowych pozytywizmu w twórczości tego okresu.

• Pierwiastki romantyczne i pozytywistyczne w "Lalce" Bolesława Prusa.

Wokulski przegrał swe życie i jako romantyk i jako pozytywista. Przegrał je, gdy jako rycerz wolności bił się o Polskę, za co podzielił z innymi syberyjski los, a żyć mu dalej przyszło w kraju spętanym nie tylko niewolą polityczną, ale i niewolą umysłów i serc. Przegrał je, gdy jako romantyczny kochanek poświęcił wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swego życia. Klęską skończyły się pozytywistyczne dążenia, by wiedzą i pracą służyć społeczeństwu. Nie pozwolono mu ulżyć doli tysięcy biedaków, co wiązał z działaniem spółki do handlu ze Wschodem, nie pozwolono by jego "lwia" energia została spożytkowana w pracy naukowej lub działalności gospodarczej.

• Kryteria oceny człowieka w powieści E. Orzeszkowej "Nad Niemnem".

• Odbicie nastrojów końca wieku w liryce Młodej Polski (Tetmajer, Staff, Kasprowicz).

Kazimierz Przerwa Tetmajer "Koniec XIX wieku"-utwór głęboko pesymistyczny, rysujący sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką i wobec którego jest bezsilny. Poeta stawia 10 pytań, będących propozycjami, czy tylko możliwościami przyjęcia określonej postawy wobec życia. Postawy te są różnorakiej wartości: przekleństwo, ironia, przyjęcie idei, modlitwa, wzgarda, rozpacz, rezygnacja. Każda z nich spotyka się z negatywną postawą człowieka końca wieku, przekonanego o bezskuteczności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji na rzeczywistość, bo (mrówka) "Nie wierzę w nic"-nie wierzy w nic, nie pragnie niczego na świecie, ma wstręt do wszelkich czynów, drwi z wszelkich zapałów. Oczekuje Nirwany. "Przeżytym". Klęska ideałów poprzedniego pokolenia, która zniszczyła wiarę i marzenia, na miejsce których nie umieszczono innych: natchnień tęcza spłowiała i zbladła, wiary zorza w otchłanie zapadła, gwiazdę nadziei pomrok ćmi. "Hymn do Nirwany". Tęsknota za unicestwieniem, modlitwa błagalna o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, od powszechnej miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat, w którym "ludzka podłość kałem w źrenice bryzga". "Evviva l'arte". Niech żyje sztuka. Rozczarowanie, gorycz. Utwór zawiera elementy krytyki pod adresem społeczeństwa, w którym pogoń za dobrobytem, za pieniądzem, przesłoniła te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę. W takim świecie artysta przymiera głodem, a jego życie "splunięcia niewarte". Podtrzymuje go na duchu jedynie świadomość, że sam Bóg obdarzył go talentem, że postawił go ponad tłumem zwykłych zjadaczy chleba. Jan Kasprowicz. Początkowo pisze sonety o tematyce niedoli chłopskiej, ale później ulega nastrojom epoki, odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną i zainteresowanie problemami wiejskiego ludu. Hymny (8) "Dies irae" i "święty Boże". Poeta nawiązuje w nich do hymnów średniowiecznych, by wykorzystując ówczesne pojmowanie Boga, rozpatrzyć problem dobra i zła, grzechu i winy, stosunku Stwórcy do świata i człowieka. Oba hymny są przepojone głębokim pesymizem prowadzącym do nastrojów katastroficznych (przeświadczenie o nieuchronności katastrofy). "święty Boże". Zwraca uwagę powtarzający się motyw samotnego grobu, do którego zdąża świat, ludzie i przyroda. Życie jest męką. Człowiek z przerażeniem patrzy na świat, w którym wszystko sprzysięgło się przeciw niemu (burza i chmury nad głową, wiatr deszczem w oczy, ślepa Dola śmieje się dzikim śmiechem), osaczony człowiek nawet w Bogu nie znajduje oparcia, gdyż patrzy On z obojętnością na ludzkie męczarnie, nie próbując nawet interweniować. W takiej sytuacji triumfuje Szatan, którego radują ludzkie łzy, klątwy rzucane przeciw życiu i Bogu, powszechna wędrówka ku mogile. Poeta widzi jednak ratunek w Bogu, trzeba przełamać tylo Jego obojętność, zmusić do okazania mocy, zainteresować człowiekiem. "Dies irae" (Dzień gniewu). Apokaliptyczna wizja końca świata i Sądu Ostatecznego. Poeta pyta, czy ludzkie cierpienia za popełnione winy powinny mieć w ogóle miejsce, skoro Bóg obok dobra stworzył także zło, wyrażając tym samym zgodę na jego istnienie? Wobec obojętności Stwórcy na zło, które niszczy człowieka, świat musi ulec samounicestwieniu, a wszelka władza przejdzie w ręce Szatana. Leopold Staff.

• Dylematy moralne bohaterów Stefana Żeromskiego. Omów temat o dowolnie wybrane przykłady.

"Ludzie bezdomni". Tomasz Judym jest rozdarty (jak sosna) między własnym szczęściem osobistym, a chęcią niesienia pomocy ludziom.

• Ocena społeczeństwa polskiego dokonana przez S. Wyspiańskiego w "Weselu".

Główną przyczyną nieporozumień między inteligencją a chłopami jest zakorzniona w świadomości wspólnej, galicyjska rabacja Jakuba Szeli. Rozmowa Dziennikarza ze Stańczykiem prowadzi do pesymistycznych wniosków. Gospodarzowi ukazuje się natomiast Wernyhora (legendarny ukraiński bard, symbol wezwania do czynu), który pragnie namówić go do powstania, niestety Gospodarz nie jest jednak zdolny do poprowadzenia narodu do walki. Inteligencja nie może być więc siłą przewodnią narodu. Widmo Jakuba Szeli pojawia się przed Dziadem, rabację przypomina sobie Pan Młody. Ukazuje mu się Hetman (w rabacji zginęło wiele szlachty, z której wywodzi się inteligencja). Dziennikarzowi z kolei, ukazuje się Stańczyk. Dziennikarz, przedstawiciel Stańczyków jest nieufny do programu swojego stronnictwa. Z dyskusji, jaką prowadzi Stańczyk z Dziennikarzem wynika, że w społeczeństwie panuje marazm, Polacy nie wierzą w wyzwolenie narodu. Przeszłość narodu, choćby chwalebna, jest już tylko przeszłością. Poecie (Tetmajerowi) ukazuje się natomiast Zawisza Czarny. Rycerz symbolizuje moc, odwagę zwycięstwo, jest przeciwnością do dekadenckich, pesymistycznych utworów poety.

• "Wesele" jako dramat symboliczny. Omów symbole występujące w dramacie i wyjaśnij, jaką rolę pełnią w dramacie.

Złoty róg-symbol wezwania do walki; Wernyhora powierzył go Gospodarzowi, a ten Jaśkowi Czapka z piór-symbol wartości materialnych ChochołChocholi taniec-marazm społeczny

• Ugrupowania poetyckie w 20 leciu międzywojennym. Wymień przedstawicieli oraz omów założenia programowe.

" S k a m a n d e r " . Grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

Przedstawiciele Skamandra: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.

Futuryzm. Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

Przedstawiciele Futuryzmu: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk

Awangarda krakowska. Poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Piepera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to miasta, masa, maszyna. Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i indrustializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.

Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.

Poezja rewolucyjna. W 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.

• Metaforyczna wymowa tytułu powieści Zofii Nałkowskiej "Granica"-jego związek z problematyką tego utworu.

• Cezary Baryka-"młody gniewny". Nowy typ bohatera S. Żeromskiego.

• Typy powieści XX wieku.

powieść strumienia świadomości
powieść kryminalna

• Temat wojny i różne jego ujęcia w wierszach polskich poetów.

Czesław Miłosz "Campo di Fiori" Piosenka o końcu świata-czytelnik obserwuje pogodzenie się podmiotu lirycznego z faktem, że oto koniec świata "staje się już", mimo że w wierszu pojawiają się sielankowe niemal obrazy. Oczekiwany kataklizm nie nadchodzi, oto kobiety spacerują po polu, łódka podpływa do wyspy, a nawet pijak śpi na trawniku. Staruszek mówi, że świat kończy się dla każdego innego dnia, każdego dnia ktoś umiera, a spokój i pogodę życia osiągnie ten, kto uświadomi sobie konieczność śmierci. Antoni Słonimski "Alarm" Konstanty Ildefons Gałczyński "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" Władysław Broniewsk "Ballady i romanse", "Rozmowa z historią" Tadeusz Różewicz "Ocalony"-wiersz mówi o młodym człowieku, który ocalał z zawieruchy wojennej. Jednak to ocalenie nie jest źródłem radości, bo ocalony ma zniszczoną psychikę. Nie potrafi odróżnić dobra od zła, miłości od nienawiści, cnoty od występku i prawdy od kłamstwa. Wartości etyczno-moralne to tylko puste słowa. Powodem tego jest wojna i przeżycia, jakie po sobie zostawiła. Dlatego podmiot liryczny zwraca się z dramatyczną prośbą o nauczyciela, który nauczy go kochać, cenić prawdę, rozum i cnotę.

• Wybrany bohater powieści współczesnej w świetle twojej oceny.

Maciek Chełmicki-"Popiół i diament"

• Absurd i groteska jako sposób mówienia o problemach współczesności w dramacie.

groteska-ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem

• "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jako opis państwa totalitarnego.

• Łagrowa rzeczywistość w "Innym świecie".

• świat, w którym wszystko się może zdarzyć-"Medaliony" Zofii Nałkowskiej.

• Dramat pokolenia Kolumbów w twórczości K.K. Baczyńskiego.

"Pokolenie". Utwór ten ukazuje pokolenia wojny i okupacji, pokolenia Baczyńskiego. W świecie przemocy nie ma miłości, litości, sumienia. Nie ma więc wartości humanitarnych. W takim świecie może być tylko gwałt i śmierć. Pozorne wydaje się tylko to, że inny jest świat przyrody (w którym winny rządzić prawa natury, a nie człowieka). Ale i tam wtargnął człowiek ze swoją przemocą, bo nawet chmury "suną drapieżnie w mrok". Wiersz cechuje nastrój grozy, przygnębienia, rozpaczy. "Rodzicom". Utwór jest wyrazem obywatelskiej, patriotycznej postawy podmiotu lirycznego, który mówi, że będzie walczył, mimo iż nadziei coraz mniej. Nie boi się śmierci, bo jest spadkobiercą niepodległościowych tradycji, przekazanych przez ojca. "Elegia o chłopcu polskim". Adresatem jest poległy syn, do którego zwraca się zrozpaczona matka, ubolewając nad jego losem. Młody człowiek został brutalnie pozbawiony pięknych słów i marzeń, musiał stać się uczestnikiem wojennych wydarzeń. (haftowanie oczu rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, wyszywali wisielcami drzew płynące morze. Zanim padł przeżegnał ziemię ręką.). "Z głową na karabinie". Wspomina przedwojenne lata, kiedy to wyhuśtała go kołyska chmur, kiedy wytryskała gołębia młodość. Wydarzenia wojenne zmusiły młodzież do dokonania wyboru. Do przespania czasu wielkiej rzeźby z głową na karabinie. Wizja przyszłej śmierci.

• "Faszyzm sięga ludzkich dusz". Rozwiń tę myśl, odwołując się do opowiadań Borowskiego.

• Poeci starszej generacji wobec września i okupacji na przykładzie wybranych wierszy.

• Tęsknota do ładu świata i wiara w możliwości odrodzenia i ocalenia człowieka w poezji współczesnej.

• "Kartoteka" T. Różewicza-wyraz postawy bohatera wobec świata.

• Czy tytuły "Ludzie bezdomni", "Popiół i diament" oraz "Tango" oddają trafnie sens ideowy tych utworów?

"Ludzie bezdomni". Tytuł nie odnosi się tylko do nędzy najniższych warstw społecznych, każdy z bohaterów powieści nie ma domu: bezdomny jest brat Tomasza, Wiktor, który musi szukać schronienia na obczyźnie, bezdomna jest Joasia Podborska, nie mogąca stworzyć sobie i Tomaszowi prawdziwego domu, bezdomny jest Judym, pragnący odnaleźć dom w związku z Joasią, w czym przeszkadza mu jego praca, bezdomni są ci, którym nikt nie chce pomóc. "Popiół i diament"-pytanie o to co zostanie na dnie: popiół czy gwiaździsty diament "Tango". Dramat idei, ukazany w sytuacjach farsowych, groteskowych i tragicznych zarazem. Tango w "Tangu" jest zapowiedzią tragedii, jaka może się zdarzyć w dalszym ciągu. Postać Edka sugeruje dyktaturę chama, policyjnego, partyjnego ciemniaka, który musi burzyć to, czego nie potrafi zrozumieć.

• 58. Motyw tańca w utworach "Pan Tadeusz", "Popiół i diament", "Tango".

"Pan Tadeusz". Taniec w tym utworze jest elementem wyidealizownym. Pary tańczą zgodnie z ustalonym porządkiem (starszyzna), wszystko jest na swoim miejscu, idealne społeczeństwo, idealna ojczyzna. "Popiół i diament". Polonez grany przez pijaną orkiestrę jest fałszowany. Poważny taniec polski tańczony jest przez pary składające się z przedstawicieli starej i nowej inteligencji. Ta nowa to komuniści, a stara to ziemiaństwo, arystokracja. "Tango". Ten taniec tańczy się 2 na 2, czyli w miejscu. Marazm społeczny.

• Filmowa szkoła polska-omów adaptację dzieła literackiego o wybitnych walorach moralnych i artystycznych.

Cechy charakteryzujące "Szkołę Polską" (od 1956-Wajda-Kanał):

• operowanie symbolem i metaforą;

• myślenie kategoriami nie akcji lecz obrazu;

• odwołanie się do plastycznych i literackich tradycji narodowych;

• muzyka, zdjęcia, aktorstwo, scenografia stały się znakami wskazującymi sens utworu;

• podejmowanie polemiki z powszechnie przyjętym stereotypem wyobrażeń dotyczących problemów Polskich;

• odkłamywanie mitologizowanej świadomości narodowej;

• gorzki, ironiczny obrachunek z narodową historią z narodowymi cechami;

• Który film polski uważasz za dzieło wybitne? Uzasadnij wybór.

• Jakie gatunki literackie występowały w epoce średniowiecza? Omów ich cechy.

• Podaj przykłady i cechy stylu naukowego i publicystycznego.

publicystyka-piśmiennictwo omawiające aktualne problemy życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp., obejmujące małe formy pisarskie, jak artykuły, reportaże, felietony, korespondencje

• Odwołując się do konkretnych tekstów omów cechy powieści parabolicznej.

powieść paraboliczna-(przypowieść), opowieść alegoryczna przekazująca pewną naukę religijną, moralną lub ogólną. Zdarzenia i sytuacje mają w paraboli charakter przykładowy, ilustrują nadrzędną prawdę, nie są samodzielne znaczeniowo.

• Podaj definicję zdania wielokrotnie złożonego, dokonaj jego analizy.

zdanie wielokrotnie złożone-składa się z więcej niż dwu zdań lub równoważników zdań

• Alegoria i symbol-wyjaśnij pojęcia, wskaż przykłady.

alegoria-motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postać, sytuacja, zdarzenie) lub zespół motywów przedstawiający w sposób obrazowy pewne abstrakcyjne pojęcia lub ideę. Motyw ów oprócz swego znaczenia jawnego, dosłownego, danego bezpośrednio przez sens poszczególnych wyrazów, które się do niego odnoszą, ma także znaczenie ukryte (alegoryczne), wymagające rozszyfrowania przez odbiorcę. Znaczenie to odczytuje odbiorca dzięki znajomości pewnych stałych związków o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w tradycji kulturowej, religii i sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne i ustalone; daje się zrozumieć tylko w jeden sposób. symbol-fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zespół przedmiotów itd.), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny. Znaczenie symbolu nie jest objęte konwencją, w odróżnieniu od alegorii jest ono jednorazowe, uchwytne w ramach danego utworu (Chochoł z Wesela, rozdarta sosna z Ludzi bezdomnych)

• Omów na przykładzie dowolnego utworu kompozycję opartą na inwersji.

inwersja-struktura składniowa polegająca na przestawieniu naturalnego szyku wyrazów w zdaniu lub członów składniowych. Polega ona również na takim ukształtowaniu fabuły, że zostaje naruszona chronologia wydarzeń; podane jest najpierw wydarzenie późniejsze, mieszają się wydarzenia z różnych okresów życia postaci (powieści strumienia świadomości, np. J. Joyce "Ulisses")

• Twoje propozycje repertuarowe dla teatru Juliusza Osterwy.

• Wyjaśnij pojęcia: scjentyzm, uniwersalizm, egzystencjonalizm, totalitaryzm, dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm.

scjentyzm - rezygnacja z metafizyki na rzecz wiedzy zdobywanej przez naukę; dociekanie zmierzające znaleźć odpowiedź na pytania dotyczące początku istnienia świata, sensu życia, śmierci uznawano za zbędne, bo niesprawdzalne, a odciągające człowieka od konkretnej rzeczywistości; ewolucjonizm - wywodził się ze scjentyzmu; przyjął założenie, że zarówno człowiek jak i społeczeństwo są takimi samymi organizmami jak wszystko, co żyje na ziemi, i podlegają takim samym prawom; najważniejsze z nich to prawo ewolucji, prawo stopniowego przekształcania się wszelkich form życia w coraz wyższe, coraz doskonalsze. Postęp ten sprawia, że i człowiek, i społeczeństwo rozwijają się stale, przy czym czynnikami owego rozwoju są: umysł ludzki i jego zdobycze w postaci tworów szeroko rozumianej kultury. Im większe są osiągnięcia nauki, tym bardziej doskonali się technika, produkcja, przybywa bogactw, poprawiają się warunki życia, a wraz z tym następuje rozwój nie tylko intelektualny, ale i moralny człowieka. Następuje powolny rozwój pod warunkiem, że nie wystąpi działanie destrukcyjne, np. rewolucja naruszająca ład społeczny; utylitaryzm - moralność człowieka jest określana przez stopień jego altruizmu, świadczenia na rzecz innych, postępowania z myślą o społeczeństwie, dla jego dobra. Jednostka musi być społecznie użyteczna, jej wartość mierzy się wkładem, jaki wnosi ona do wspólnego dzieła postępu, dobrobytu, kultury. Wkład ten to praca: zarówno fabrykanta, jak robotnika, nauczyciela i ucznia, rzemieślnika i pisarza. Każdy na swoim stanowisku, we własnym zakresie, może i powinien systematycznie, wytrwale dokładać cegiełki do społecznego gmachu; impresjonizm - zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowani oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe; symbolizm - rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczania: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznaczenie treść; dekadentyzm-objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania totalitaryzm-system rządzenia opierający się na ingerencji państwa we wszystkie dziedziny życia społecznego, kulturalnego i politycznego, sprawowaniu nad nimi ścisłej kontroli odgórnej przy jednoczesnym całkowitym zniesieniu kontroli społecznej; wyraża się w prześladowaniu elementów postępowych,j w ograniczeniu większości praw obywatelskich i militaryzacji życia społecznego;

• Fabuła, akcja, motyw. Wyjaśnij pojęcia, podaj przykłady.

fabuła-układ zdarzeń przedstawionych w utworze. Fabuła obejmuje zdarzenia połączone ze sobą w jednym lub w wielu wątkach, z których każdy supiony jest na ogół wokół działań dwóch lub więcej postaci, zespolony więzią przyczynowo-skutkową, następstwem w czasie albo dążeniem do określonego celu. Fabuła wielowątkowa składa się zazwyczaj z wątku głównego i wątków pobocznych, choć może wystąpić ich równorzędność. W skład fabuły wchodzą również epizody, a więc wydarzenia luźno tylko związane z głównym ciągiem zdarzeń, choć niekiedy cała fabuła może mieć charakter epizodyczny i być utworzona z samodzielnych w dużym stopniu zdarzeń. Fabuła przedstawiona jest w utworze zgodnie z porządkiem narracji, nie zawsze więc z zgodnie porządkiem obiektywnym zdarzeń (zaręczyny poprzedzają wesele, a śmierć pogrzeb). akcja-ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule dzieła literackiego (dramatu, opowiadania, powieści, poematu epickiego), pozostających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym i stanowiących rezultat celowego postępowania postaci literackich. Akcji przeciwstawia się kontrakcję-równoległy, lecz zmierzający w odwrotnym kierunku ciąg zdarzeń; zespół wysiłków podjętych przez obóz przeciwny dla opóźnienia lub uniemożliwienia osiągnięcia celu. Zderzenie akcji i kontrakcji stanowią podstawę konfliktu, a najwyższe ich nasilenie to punkt kulminacyjny. motyw-najmniejsza cząstka znaczeniowa dzieła literackiego. Może to być zdarzenie, sytuacja, przedmiot lub postać. Ze względu na funkcję w utworze wyróżnia się motywy statyczne (w opisach) oraz motywy dynamiczne, dzięki którym świat przedstawiony rozwija się w czasie, podlega przekształceniom. Każdy motyw pełniąc określoną funkcję w utworze, równocześnie odwołuje się do serii podobnych motywów występujących w tradycji literackiej (m. cudownego środka, umożliwiającego bohaterowi zmianę miejsca, zwyciężenie przeszkody; m. ruin w poezji romantycznej).

• Zdanie złożone współrzędnie. Przykłady.

• Karol jest zdolny i uczy się pilnie.

• _________________"""_______________

• współrzędne złożone łączne

• Karol uczy się pilnie, więc osiąga dobre wyniki w nauce.

• _______________________>""">_________________________

• współrzędne złożone wynikowe

• Karol czyta książkę, albo słucha radia.

• _________________<""">______________

• współrzędne złożone rozłączne

• Karol poszedł do kolegi, lecz nie było go w domu.

• ___________________>"""<___________________

• współrzędne złożone przeciwstawne

• Zdanie złożone podrzędnie. Przykłady.

Kto się lubi, ten się czubi.	______________	zdanie podrzędne podmiotowe
Wicher był taki, że iść było trudno.	______________	zdanie podrzędne orzecznikowe
Znam człowieka, który mówi tylko prawdę.	______________	zdanie podrzędne przydawkowe
Mówiłem, że już (jest) późno.	______________	zdanie podrzędne dopełnieniowe

• Omów kompozycję i wartości artystyczne dowolnie wybranej powieści XX wieku.

• Realne i etymologiczne znaczenie wyrazów. Omów zagadnienie na wybranych przykładach.

etymologia-dział historii języka zajmujący się pochodzeniem wyrazów oraz ewolucją ich znaczenia i formy; Bóg (bog(tw))-w "Legendzie o świętym Aleksym"-z prasłowiańskiego oznacza bogactwo, szczęście oraz wtórne pochodzące od tych wyrazów znaczenie: ten który udziela bogactwa, szczęścia oraz bóstwo. Do dzisiaj zawarty jest ten człon w wyrazach bogaty, ubogi. Zboże-pochodzi od słowa Bóg, pierwotnie oznaczało bogactwo ogólnie, a dopiero później nabrało znaczenia bogactwa, majątku, dzisiejszego zboża. Od Zboża pochodzi prośba o Zbożny pobyt na ziemi, czyli o dostatni pobyt święty-wyraz o genezie prasłowiańskiej, którego forma uległa niewielkim przekształceniom, ale nastąpiło przesunięcie jego znaczenia. Pierwotnie znaczył: silny, mocny, potężny (w kat. fizycznych). Po przyjęciu chrześcijaństwa zaczął on oznaczać człowieka niezwykłego (w jakimś sensie mocnego, potężnego), ale w kategoriach moralnych, charakteryzującego się niezwykłymi przymiotami ducha Bogurodzica-Bogu+rodzica, pierwszy człon to celownik l.p. Pochodzi prawdopodobnie od greckich słów. Rodzica to żeński odpowiednik rodzic, oraz zbiorowego rodzice. Bydlić-z "Satyry na leniwych chłopów". Pierwotnie był czasownikiem, który obecnie już nie występuje znaczył współżyć, postępować, być, przebywać. Etymologicznie łączył się on z rzeczownikiem bydło, który pochodził od czasownika być. Dlatego też bydlić to być, przebywać, żyć, a bydło to majątek-to co jest podstawą bytu, by później nabrać znaczenia krowy, woły. Miednica-z "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią". Pierwotnie oznaczał miskę z miedzi (mied-), dlatego żółte lica śmierci porównywane są z miednicą. Później miednica oznaczała miskę w kolorze zbliżonym do koloru miedzi, by w końcu oznaczać dużą miskę do mycia wykonaną z dowolnego materiału.

• Omów cechy tragedii antycznej.

Parodos-pieśń chóru wchodzącego na orchestrę. Epejsodion-rozmowa aktora z chórem lub dialog aktorów (max. 3). Zawsze było 5 epejsodionów. Stasimon-następował po każdym epejsodionie. Była to pieśń chóru stojącego w miejscu (zawsze 5) Exodos-pieśń chóru schodzącego z orchestry. Tragedię grecką cechowały trzy jedności: jedność czasu - akcja rozegrać się musiała w ciągu jedej doby, a najczęściej między wschodem, a zachodem słońca; jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu; jedność akcji - jednowątkowość akcji. Ograniczona liczba aktorów. Brak scen zbiorowych. Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis (wewnętrzne oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorców. Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztukę dramatyczną. Cechy dramatu: występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia); bohaterowie pochodzili z wyższych sfer; tytuł to często imię głównego bohatera. Trójdzielna kompozycja:

• część pierwsza-prolog, który wprowadzał w sytuację; prolog kończył się węzłem dramatycznym, tj. wydarzeniem rozpoczynającym część drugą;

• część druga-rozwinięcie akcji;

• część trzecia-następowała po perypetii, która była szczytowym punktem akcji zakończonej katastrofą i nazywała się epilogiem zawierającym wypowiedź wyjaśniającą

• Gatunki literackie typowe dla epoki odrodzenia.

elegia - utwór poetycki wyrażający nastroje smutku i melancholii, wywołane rozstaniem z osobą, miejscem lub przedmiotem albo ich utratą; elegia ma często charakter wspomnieniowo-refleksyjny; mówi o śmierci, miłości; dialog wizerunek fraszka-(wł. frasca = bagatela, drobnostka), krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą pointą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję; nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej (figliki), później Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Gałczyński. emblemat - utwór liryczny, także gatunek literacki o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, łączący alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem; składa się zwykle z trzech części: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz). pieśń-gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paralelizmów (powtórzenie jakiegoś elementu); charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii; do tradycji pieśni Horacego nawiązał w Polsce Jan Kochanowski; obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną - np. pieśń powitalna i pożegnalna, pieśń pochwalna, pieśń biesiadna (Kochanowski "Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany), pieśń poranna, pieśń wieczorna; obok pieśni jako gatunku istnieją pieśni popularne-ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe; tren-(threnos = lament, pieśń żałobna, opłakiwanie), utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowany już w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz) wprowadził do poezji pol. J. Kochanowski, tworząc zarazem cykl trenologiczny. Wśród kontynuatorów Kochanowskiego był Klonowic, Kniaźin. Nawiązywali do niego Słowacki (W Szwajcarii), Broniewski (Anka). tragedia - patrz starożytność; sielanka - gatunek poetycki wywodzący się z anycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane wo pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz. sonet-utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J.Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

• Budowa dramatu romantycznego.

dramat romantyczny-odmiana przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym, a nawiązująca do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny monumentalne, z udziałem tłumów (III akt Kordiana). Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata;

• Metafora, porównanie, epitet - omów, podaj przykłady.

metafora-przenośnia, wyrażenie w którym zestawione ze sobą wyrazy ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Jeden ze składników znaczenia wyrazu zostaje podkreślony w tym zestawieniu przez sąsiedztwo innego wyrazu o podobnym składniku znaczeniowym. Przytłumione zostają natomiast pozostałe jednostki sensu, np. "cerkwi hełmy" - został uwydatniony kształt kopuły cerkiewnej, pokrycie jej błyszczącym metalem, przynależność do sfery wzniosłej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostały zaakcentowane w wyrazie "hełm". Pominięta została natomiast przynależność "hełmu" do militariów, cerkwi do sfery religijnej. Metafory występują również w języku potocznym, np. drapacz chmur Z metaforą związane są jeszcze dwa pojęcia: personifikacja-nadawanie przedmitom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cechy ludzkie (uosobienie); animizacja-nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech istoto żywych (uśpiony las, konający dzień); porównianie-jedna z najczęstszych figur stylistycznych polegająca na zestawieniu ze sobą dwóch członów, porównywanego i porównującego, i odpowiadających im przedmiotów, zdarzeń, działań itd. Porównianie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy wspólnej; zbudowane jest najczęściej z użyciem spójnika: jak, jakby, niby itp. epitet (przydawka)-wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika. Głowne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie stosunku mówiącego do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowości; przykłady: żałosne ubiory, sen żelazny

• Jakie gatunku literackie występowały w epoce średniowiecza? Omów ich cechy.

kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej; żywot, legenda - opowieść narracyjna o przeszłości, wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszwchnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych; kazanie - (homilia) przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania śreniowieczne (np. Kazania gnieźnieńskie) wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; w okresie baroku najsłynniejsze stały się "Kazania sejmowe" P. Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiańskiego; wzór osobisty moralitet - p. Ad.1. misterium - p. Ad.1. przykład (egzemplum) pieśń modlitewnik - zbiór modlitw lub tekstów nabożnych w formie książki psałterz - zbiór pieśni religijnych (psalmów); psalm - pieśń biblijna przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej; dialog - w literaturze staropolskiej gatunek stanowiący rozmowę dwóch lub więcej osób, przeznaczony dla teatru;

---