Rachunkowość sektora finansów publicznych
1. Sektor publiczny i finanse publiczne
Sektor publiczny - to ogół przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą , których zarządzanie leży w gestii państwa. W świetle ustawy o finansach publicznych z dnia 26 listopada 1998 r. z której wynika że:
Art. 5.
1. Do sektora finansów publicznych zalicza się:
1) organy władzy publicznej i podległe im jednostki organizacyjne,
2) państwowe osoby prawne oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nie objęte Krajowym Rejestrem Sądowym, których działalność jest finansowana ze środków publicznych w całości lub części, z wyjątkiem:
a) przedsiębiorstw państwowych,
b) banków państwowych,
c) spółek prawa handlowego.
2. Sektor finansów publicznych dzieli się na:
1) sektor rządowy,
2) sektor samorządowy, obejmujący jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz podległe tym organom jednostki organizacyjne.
Zadania sektora publicznego:
Jednostki sektora publicznego:
Finansowanie zadań przypisanych im aktami normatywnymi (konstytucja, ustawy szczegółowe).
Zadania o charakterze ogólno państwowym- umożliwiają działania państwa jako instytucji:
Finansowanie administracji państwowej- (sejm, senat, prezydent)
Finansowanie administracji samorządowej- rząd, urzędy wojewódzkie
Zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa,
Zapewnienie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości,
Spełnienie funkcji właścicielskich wobec mienia Skarbu Państwa i mienia komunalnego,
Obsługa zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego,
Świadczenie usług przez sektor publiczny- realizują je szkoły, szpitale, ZOZ, biblioteki, muzea (traktowane jako usługi bezpłatne- opłacone z podatków).- Poprzez wykonywanie tych usług dokonywana jest niejawna redystrybucja.
Dokonywanie redystrybucji dochodu narodowego. Realizowana poprzez dopłaty i dotacje dla podmiotów gospodarczych (coraz rzadziej). Dominują tutaj dotacje na rzecz:
Świadczeń z ubezpieczenia społecznego,
Zasiłki dla bezrobotnych,
Wypłaty dokonywane przez Pomoc Społeczną.
A+B+C= 48% wydatków budżetowych.
kształtowanie poprzez strukturę wydatków i dochodów polityki makroekonomicznej państwa. Jest to najmniej dostrzegana grupa zadań. Są one realizowane przez:
skalę i strukturę obciążeń publiczno-prawnych, im niższe obciążenie tym większe bodźce do podejmowania nowej działalności, co sprzyja wzrostowi gospodarczemu, im niższy deficyt budżetowy tym łatwiejsze utrzymanie niskiego poziomu inflacji, zależności między obciążeniem podatkowym, a wzrostem gospodarczym. Poziom obciążeń podatkowych zależy od:
efektywności wydatkowania środków publicznych ( np. Ustawa o zamówieniach publicznych),
podejmowane próby ograniczenia zatrudnienia w sektorze publicznym,
uściślenie trybu udzielania dotacji na powierzone zadania,
decentralizacja wydatków publicznych,
wielkość wydatków publicznych,
makroekonomiczne skutki deficytu budżetowego.
globalną strukturę wydatków sektora publicznego, rozmiary zaciągniętego długu i koszty obsługi zadłużenia stanowiące 14% wydatków budżetowych
sposób zaciąganego długu publicznego,
strukturę wydatków sektora publicznego( proporcje),
wielkość wydatków na inwestycje i konsumpcję,
wielkość zatrudnienia i wysokości wynagrodzeń w sektorze publicznym,
W Polsce, Skarb Państwa nie może zaciągnąć kredytu bankowego. Może jedynie zaciągnąć kredyt zagraniczny.
Finanse publiczne - są to finanse państwa i innych związków publiczno-prawnych, jak np. samorząd terytorialny. Przychody pieniężne pochodzą głównie z podatków, opłat i innych płatności przymusowych. Wydatki publiczne są związane z finansowaniem bieżącej działalności instytucji państwowych i samorządowych ogólnej administracji, wymiaru sprawiedliwości, utrzymania porządku publicznego, służby zdrowia, oświaty, kultury, obrony narodowej. Część wydatków kierowana jest na inwestycje, głównie w sferze infrastruktury technicznej kraju (kolej, lokalne drogi, urządzenia chroniące środowisko). Występujące w gospodarce publicznej deficyty są finansowane przez zaciąganie pożyczek w bankach i rynkach finansowych. Zadłużenie związków publiczno-prawnych powoduje pojawienie się długu publicznego.
Jednostki sektora publicznego
We wszystkich aktualnych przepisach prawa, obejmujących i dotyczących sfery finansów publicznych, znajdują się zapisy odwołujące się do nadrzędnego w finansach publicznych aktu prawnego, normalizującego zasady prowadzenia rachunkowości - ustawy z 29 września 1994 roku o rachunkowości. Ustawa o rachunkowości jest jedynym tak wysokiej rangi aktem prawnym, regulującym zasady prowadzenia rachunkowości, czyli najważniejszego źródła informacji o finansach rządowego lub samorządowego sektora finansów publicznych. Drugim, równie ważnym aktem prawa jest ustawa z 26 listopada 1998 roku o finansach publicznych. Wynika z niej między innymi, że podstawowe formy organizacyjno-prawne jednostek sektora finansów publicznych mogą, być zgodnie z artykułem 17 Ustawy o finansach publicznych, tworzone jedynie w zakresie przewidzianym w ustawie.
Do form tych zaliczamy:
jednostki budżetowe
zakłady budżetowe
gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych
środki specjalne jednostek budżetowych
fundusze celowe.
Jednostki budżetowe są podstawową formą organizacyjną sfery budżetowej, której przychody i wydatki w pełnej wysokości objęte są budżetem. W formie jednostek budżetowych prowadzone są jednostki administracji państwowej, obrony narodowej, wymiaru sprawiedliwości. Jednostki budżetowe mogą prowadzić działalność usługową w celu zaspokojenia potrzeb socjalno - kulturalnych, użyteczności publicznej (np. biblioteki publiczne).
Jednostki budżetowe są dysponentami środków budżetowych, tzn. że otrzymują środki z budżetu na pokrycie wydatków.
Rozróżnia się:
- państwowe jednostki budżetowe, które są dysponentami środków budżetu państwa,
- gminne jednostki budżetowe, które są dysponentami środków budżetów gminnych.
Rozliczają się z budżetem metodą brutto, tzn. dochody i wydatki tych jednostek objęte są planem budżetowym w pełnej wysokości, a zatem j.b. pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu gminy, a uzyskane dochody odprowadzają do tego budżetu (art. 18 ustawy o finansach publicznych); j.b. mogą dokonywać wydatków tylko do pewnej wysokości, ustalonej dla nich w uchwalonym i obowiązującym budżecie gminy; przeznaczenie dochodów uzyskanych przez j.b. na wydatki ponoszone w tej jednostce stanowi naruszenie dyscypliny budżetowej.
W Polsce obowiązuje trzystopniowa struktura organizacyjna dysponentów środków budżetu państwa. Głównym dysponentem, zwanym dysponentem pierwszego stopnia, są państwowe jednostki budżetowe. Dysponują one środkami budżetowym i przeznaczonymi na wydatki budżetowe ustalone w danej części budżetu państwa. Dysponentem drugiego stopnia państwowe jednostki budżetowe podległe bezpośrednio dysponentom głównym, którym podlegają dysponenci trzeciego stopnia. Dysponenci trzeciego stopnia to państwowe jednostki budżetowe podlegające bezpośrednio dysponentom drugiego stopnia albo dysponentom głównym, które otrzymane środki budżetowe wykorzystują na swoje potrzeby nie mające prawa dalszego ich przekazywania np. szkoły.
Zakłady budżetowe - w Polsce utworzono po raz pierwszy w 1958 r. Zakłady budżetowe tworzone są najczęściej w sferze usług kulturalnych; socjalnych bytowych np. przedszkola, żłobki, domy kultury. Celem tworzenia zakładów budżetowych jest uruchomienie bodźców ekonomicznych do zwiększenia własnych przychodów oraz oszczędniejszego dokonywania wydatków. Zakłady budżetowe powiązane są z budżetem systemem netto, ich wydatki zależne są od przychodów. Mogą one zaciągnąć kredyty bankowe, a środki finansowe nie wykorzystane w danym roku pozostają w większości na rok następny. Zakłady budżetowe nie maja osobowości prawnej, ale maja samodzielność organizacyjną i ograniczona samodzielność ekonomiczną. Podstawą ich działalności są plany finansowe zatwierdzone przez kierownika zakładu budżetowego.
Gospodarstwo pomocnicze to organizacyjnie wyodrębniona działalność uboczna lub część działalności podstawowej jednostki budżetowej finansowana z przychodów uzyskanych z tej działalności. Podstawą utworzenia gospodarstw pomocniczych budżetu państwa jest decyzja:
- kierownika państwowej jednostki budżetowej,
- głównego dysponenta części budżetowej najczęściej jest nim minister.
Gospodarstwami pomocniczymi mogą być bufety lub stołówki dla pracowników zatrudnionych w jednostkach budżetowych, warsztaty szkole przy szkołach zawodowych. Przychodami wydatkami gospodarstw pomocniczych zostają wyodrębnione z przychodów wydatków macierzystej jednostki budżetowej. Gospodarstwo pomocnicze ma wyodrębniony rachunek bankowy.
Podstawą gospodarki finansowej jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, wydatki stanowiące koszty działalności, rachunek wyników, stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem; w planie tym mogą być dokonywane zmiany w ciągu roku w przypadku realizowania wyższych od planowanych przychodów i wydatków, pod warunkiem że nie spowoduje to zmniejszenia wpłat do budżetu ani zwiększenia dotacji z budżetu; g.pom. wpłaca do budżetu połowę osiągniętego zysku. Działalność gospodarstw pomocniczych powinna być ekonomiczna i przynosić zyski.
G.pom. kieruje powołany przez zarząd gminy kierownik, który zawiera m.in. umowy związane z działalnością gospodarstwa pomocniczego i odpowiada za prawidłową jego gospodarkę rzeczową i finansową. Nie ma ono osobowości prawnej, osoby nim kierujące działają na podstawie i w zakresie udzielonego im pełnomocnictwa.
Środki specjalne to wyodrębniona organizacyjnie działalność uboczna lub część działalności podstawowej jednostki budżetowej finansowana z przychodów tej działalności. Celem ich tworzenia, podobnie jak gospodarstw pomocniczych, jest stworzenie bodźców ekonomicznych do zwiększenia przychodów oszczędniejszego nimi gospodarowania. Służą one także bardziej elastycznemu finansowaniu działalności ubocznej jednostek budżetowych.
Środki specjalne mogą być tworzone z następujących źródeł przychodów:
- z odpłatnością za sprzedane wyroby i usługi,
- z wpłat jednostek uczestniczących we wspólnej działalności gospodarczej,
- z wpłat części zysku gospodarstw pomocniczych,
- pomocniczych dobrowolnych wpłat i darów,
- z dodatkowych należności budżetowych uzyskanych przez izby i urzędy skarbowe,
- z niektórych nie wykorzystanych wydatków budżetowych.
Fundusze celowe stanowią pomocniczy instrument redystrybucji przychodów polegających na gromadzeniu specjalnych środków celowych, zwanych także funduszami publicznymi, pozabudżetowymi lub parabudżetowymi. Powiązane są z budżetem państwa lub budżetami gmin systemem netto tzn. mogą otrzymać dotacje. Tworzy się je na podstawie specjalnych ustaw. Fundusze celowe mogą być wykorzystane jedynie na cele, dla których zostały uruchomione. Fundusze te mogą być tworzone z dobrowolnych obowiązkowych wpłat ludności i innych podmiotów oraz środków budżetowych.
Obecnie istnieją m.in. następujące państwowe fundusze celowe:
- Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
- Fundusz Emerytalno - Rentowy Rolników,
- Fundusz Pracy,
- Fundusz Alimentacyjny,
- Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
- Centralny Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych.
Podstawą działalności wszystkich form organizacyjno-prawnych jednostek sektora finansów publicznych jest ich plan finansowy. W codziennej praktyce wszystkie formy działalności sektora finansów publicznych realizują zadania, do których zostały powołane, ponosząc wydatki publiczne w sposób celowy i oszczędny z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów, umożliwiając terminową realizację zadań, w wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań (artykuł 28 Ustawy o finansach publicznych).
Jawność i przejrzystość finansów publicznych
Za nadrzędną cechę finansów publicznych ustawodawca uznał ich jawność i przejrzystość. Zgodnie z artykułem 11 Ustawy o finansach publicznych jawność finansów publicznych jest realizowana w szczególności przez:
jawność debat budżetowych, dotyczących zarówno planowanego budżetu, jak i jego wykonania;
podawania do publicznej wiadomości kwot dotacji z budżetów oraz zbiorczych danych dotyczących finansów publicznych, obejmujących w szczególności dochody i wydatki, zobowiązania i należności, gwarancje i poręczenia;
udostępnienie corocznych sprawozdań dotyczących finansów i działalności jednostek należących do sektora finansów publicznych.
Zgodnie z artykułem 15 jednostki sektora finansów publicznych powinny sporządzać sprawozdania budżetowe z wykonania procesów, którymi objęte są finanse publiczne, polegające w szczególności na:
pobieraniu i gromadzeniu dochodów;
wydatkowaniu środków publicznych;
finansowaniu deficytu;
zaciąganiu zobowiązań angażujących środki publiczne;
zarządzaniu środkami publicznymi;
zarządzaniu długiem publicznym.
Zasady i terminy sporządzania sprawozdawczości budżetowej określone są w rozporządzeniu ministra finansów z 23 grudnia 1998 roku (Dz.U. nr 164). Zakres sprawozdawczości budżetowej nie obejmuje jednak wszystkich procesów, którymi objęte są finanse publiczne, koncentrując się praktycznie wyłącznie wokół ich wykonania kasowego. Jednostki sprawozdawcze są obowiązane sporządzać sprawozdania budżetowe, zgodnie z instrukcją w sprawie sporządzania sprawozdawczości budżetowej, rzetelnie i prawidłowo pod względem merytorycznym i formalno-rachunkowym. Kwoty wykazane w sprawozdaniach powinny być zgodne z ewidencją księgową, prowadzoną na podstawie ustawy z 29 września 1994 roku o rachunkowości i zarządzenia nr 46 ministra finansów z 1 sierpnia 1995 roku w sprawie szczególnych zasad prowadzenia rachunkowości oraz jednolitych planów kont dla państwowych i gminnych jednostek budżetowych i ich gospodarstw pomocniczych, zakładów budżetowych, państwowych i gminnych funduszy celowych oraz gmin i ich związków. Począwszy od okresów sprawozdawczych za rok 1999, przepisy dotyczące gminy, budżetu gminy, zarządu gminy stosuje się odpowiednio do samorządu województwa oraz powiatu, budżetu samorządu województwa oraz budżetu powiatu, zarządu województwa oraz zarządu powiatu.
Zasadę jawności i przejrzystości finansów publicznych wypełnia więc prawidłowe stosowanie przez wszystkie jednostki sektora finansów publicznych jednolitych zasad rachunkowości, określonych w ustawie z 29 września 1994 r. o rachunkowości, z uwzględnieniem zasad szczególnych określonych w rozporządzeniu nr 46 ministra finansów z 1 sierpnia 1995 roku.
Zgodnie z artykułem 4 Ustawy o rachunkowości jednostki obowiązane są do stosowania zasad rachunkowości w sposób prawidłowy, zapewniając rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej, wyniku finansowego oraz rentowności jednostki.
Zgodnie z Ustawą o rachunkowości rachunkowość budżetowa obejmuje:
opis przyjętych zasad rachunkowości,
prowadzenie ksiąg rachunkowych,
okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów,
wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego,
sporządzanie sprawozdań budżetowych, których dane wynikają z ksiąg rachunkowych,
gromadzenie i przechowywanie dokumentacji przewidzianej ustawą,
ogłaszanie sprawozdań finansowych w przypadkach przewidzianych Ustawą o finansach publicznych.
Odpowiedzialność za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości określonych Ustawą o rachunkowości ponosi kierownik jednostki sektora finansów publicznych, chyba że określone obowiązki w tym zakresie zostaną przypisane innym osobom za ich zgodą. Przyjęcie odpowiedzialności przez inne osoby powinno być stwierdzone dokumentem. W przypadku, gdy kierownikiem jednostki jest organ wieloosobowy, a nie została wskazana osoba odpowiedzialna, odpowiedzialność ponoszą wszyscy członkowie tego organu.
W konstytucyjnym odniesieniu o finansach publicznych mamy:
Art. 216.
1. Środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie.
2. Nabywanie, zbywanie i obciążanie nieruchomości, udziałów lub akcji oraz emisja papierów wartościowych przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski lub inne państwowe osoby prawne następuje na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
3. Ustanowienie monopolu następuje w drodze ustawy.
4. Zaciąganie pożyczek oraz udzielanie gwarancji i poręczeń finansowych przez państwo następuje na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
5. Nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto. Sposób obliczania wartości rocznego produktu krajowego brutto oraz państwowego długu publicznego określa ustawa.
Art. 217.
Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy.
Art. 218.
Organizację Skarbu Państwa oraz sposób zarządzania majątkiem Skarbu Państwa określa ustawa.
Art. 227.
1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza.
2. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego.
3. Prezes Narodowego Banku Polskiego jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej na 6 lat.
4. Prezes Narodowego Banku Polskiego nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
5. W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów, powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat.
6. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej.
7. Organizację i zasady działania Narodowego Banku Polskiego oraz szczegółowe zasady powoływania i odwoływania jego organów określa ustawa.
3. Sektor rządowy i samorządowy
1. Budżet państwa
W systemie finansów publicznych centralne miejsce zajmuje budżet państwa.. Wynika to nie tylko stąd, że w budżecie państwa gromadzona i dzielona jest największa część funduszy publicznych, ale także stąd, że władze centralne stanowią nadal dominujący podmiot systemu politycznego, gospodarczego i społecznego poszczególnych krajów.
Budżet państwa - jest to plan finansowy, uchwalany na okres roku kalendarzowego przez Sejm w formie ustawy budżetowej, zawierający ustawowo określone źródła dochodów i rodzaje wydatków państwowych, którego projekt opracowany jest przez Radę Ministrów i wykonywany pod jej kierunkiem w terminach i na warunkach określonych w ustawie.
Budżet państwa używa w 4 znaczeniach :
Budżet jako plan finansowy państwa. Plan budżetowy jest bilansowym
Zestawieniem dochodów i wydatków państwa.
2.) Budżet jako zasób środków pieniężnych rozdzielanych przez państwo. Można zatem określić jako scentralizowany fundusz pieniężny.
3.) Budżet jako akt normatywny uchwalony przez sejm w formie ustawy dający
państwu prawo do gromadzenia i rozliczania środków pieniężnych według zasad planu.
4.) Budżet jako narzędzie, metoda realizacji określonej polityki społeczno-ekonomicznej państwa.
Budżet został ściśle powiązany z trzema sferami życia społeczeństwa: gospodarczą, społeczną i polityczną. Ponad to istotną cechą budżetu jest to że nie jest on biernym narzędziem polityki społ.- gosp. i finansowej, ale aktywnym podmiotem, którego rola polega na kształtowaniu, umocowaniu lub osłabianiu tempa rozwoju różnorodnych zjawisk społ. i ekonomicznych. Tym celom służy zarówno redystrybucyjna jak i kontrolna funkcja budżetu. Budżet ze względu na swoje specyficzne cechy może być wykorzystywany dwojako:
1) Jako regulator rozmiarów działalności przez rozdział środków pieniężnych., 2) Jako regulator poziomu i struktury kosztów w tych dziedzinach, które w całości funkcjonują.
Budżet państwa jest podstawowym instrumentem określania i realizacji polityki gospodarczej i społecznej rządu, a konieczność zatwierdzenia projektu przez parlament zapewnia parlamentarną kontrolę nad poczynaniami rządu. Identyfikuje on źródła dochodów i prognozowane ich kwoty oraz sposób ich rozdysponowania. Głównymi dochodami budżetu państwa są: wpływy z podatków, opłat, ceł oraz dochody z majątku skarbu państwa. Podstawowe wydatki związane są z: utrzymaniem administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, armii, policji, służb dyplomatycznych, finansowaniem sfery socjalnej i kultury, utrzymaniem i rozwojem infrastruktury, działaniami interwencyjnymi w gospodarce.
Budżet państwa może być zrównoważony (gdy kwoty dochodów i wydatków są sobie równe) lub niezrównoważony. W tym drugim przypadku może mieć miejsce deficyt budżetowy lub nadwyżka budżetowa .Budżet państwa musi zawierać także określenie sposobów pokrycia deficytu lub rozdysponowania nadwyżki. Charakter i wewnętrzna struktura budżetu państwa jest wyrazem kompromisu pomiędzy ścierającymi się interesami gospodarczymi i politycznymi.
Budżetowe zasady, zasady zapewniające prawidłowe funkcjonowanie gospodarki budżetowej państwa. Regulują ogół czynności związanych z gromadzeniem i rozdzielaniem środków budżetowych, dotyczą zwłaszcza cech gospodarki uważanych za najważniejsze dla właściwej realizacji politycznej i ekonomicznej funkcji budżetu.
2. Budżet samorządowy
Samorząd terytorialny można określić jako zdecentralizowana administrację publiczną działającą w oparciu o przepisy prawne i nie podporządkowaną władzy państwowej.
Jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego (j.o.sam.) - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 165 definiuje jednostki samorządu terytorialnego od strony przedmiotowej. Podstawą uznania za taką jednostkę jest: posiadanie osobowości prawnej, powołanie na podstawie ustawy, wyznaczone terytorium wraz z jego mieszkańcami, posiadanie mienia komunalnego (prawo własności i inne prawa majątkowe).
Samorządy lokalne mogą realizować swoje zdania tylko wówczas, gdy zostaną wyposażone w wydajne źródła dochodów. Dochody te przekazywane są organom lokalnym poprzez repartycję środków publicznych pomiędzy budżet państwa i budżety poszczególnych szczebli samorządu terytorialnego.
Samorządy lokalne dysponują środkami pieniężnymi z czterech źródeł:
z podatków i opłat administracyjnych
z majątku lokalnego
z subwencji ogólnych i celowych dotacji od państwa oraz innych związków publicznoprawnych
z pożyczek i obligacji
Podstawową j.s.t. jest gmina. Rada gminy może tworzyć dwa rodzaje jednostek organizacyjnych: jednostki pozostające w strukturze gminy (prawnie nie wyodrębnione jednostki budżetowe) i jednostki prawnie wyodrębnione (mające osobowość prawną), np. przedsiębiorstwa komunalne, fundacje. W sposób bardziej lakoniczny do problemu jednostek organizacyjnych podchodzi ustawa o samorządzie powiatowym, która w art. 6 stwierdza, że: "W celu wykonywania zadań powiat może tworzyć jednostki organizacyjne..." oraz ustawa o samorządzie województwa, stwierdzając w art. 8: "W celu wykonywania zadań województwo tworzy wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne...".
Budżet jednostki samorządu terytorialnego uchwalany jest w formie uchwały budżetowej i przedstawia: dochody i wydatki jednostki samorządu terytorialnego, przychody i wydatki zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, jednostek budżetowych oraz środków specjalnych i funduszy celowych. Każdy budżet tworzony jest według zbioru zasad budżetowych:
zasada jedności - samorząd samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie budżetu, który jest podstawą realizacji zadań przez tę jednostkę w ciągu roku.
zasada jawności - zgodnie z art. 61 ust.1Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.. stwierdza, ze: "Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcja publiczne (...) oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa". Ten zapis jak i zapisy w innych ustawach stwierdzają, że budżet jednostek samorządu terytorialnego jest jawny i dostępny dla wszystkich zainteresowanych.
zasada uprzedniości - budżet powinien zostać uchwalony przed rozpoczęciem roku budżetowego, którego dotyczy. Zasada ta nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, gdyż zgodnie z art. 122 ustawy o finansach publicznych, uchwałę budżetową organ stanowiący uchwala przed rozpoczęciem roku budżetowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach - nie później niż do 31 marca roku budżetowego.
zasada równowagi budżetowej - na organach samorządu spoczywa obowiązek podjęcia wszystkich czynności, które doprowadziłyby do zachowania równowagi budżetowej w każdym stadium prowadzenia gospodarki budżetowej. Wydatki budżetu nie mogą przekroczyć jego dochodów wraz z wpływami zwrotnym, w przeciwnym razie uchwała budżetowa musi przedstawić źródła finansowania deficytu budżetowego.
zasada szczegółowości - budżet musi być ustalony i wykonywany ze szczegółowym podziałem dochodów i wydatków budżetowych. Uchwała budżetowa jednostki samorządu terytorialnego musi określić m.in.: prognozowane dochody według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji budżetowej; wydatki budżetu w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji wydatków; źródła pokrycia deficytu lub przeznaczenia nadwyżki budżetu; wydatki związane z wieloletnimi programami inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie poszczególnych programów; plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych oraz środków specjalnych i funduszy celowych; upoważnienia dla zarządu do zaciągania długu oraz do spłat zobowiązań; zakres i kwoty dotacji przedmiotowych; dotacje; dochody i wydatki związane z realizacją zadań wspólnych, realizowanych w drodze umów lub porozumień.
Budżet gminy - jest to plan finansowy, obejmujący dochody wraz z wpływami zwrotnymi i wydatki budżetowe, uchwalony przez radę gminy na okres roku budżetowego (kalendarzowego). Na podstawie budżetu gminy samorząd prowadzi swoją gospodarkę finansową w sposób jawny i samodzielny. Konstrukcja treści budżetu jest wyznaczona przez zespół zasad budżetowych, wśród których najważniejsze znaczenie należy przypisać zasadom: jedności, uprzedniości, równowagi, szczegółowości.
Budżet powiatu - jest planem finansowym obejmującym dochody i wydatki powiatu, na podstawie którego powiat samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową. Budżet powiatu jest uchwalany przez radę powiatu na rok kalendarzowy, zwany rokiem budżetowym. Rada powiatu określa tryb prac nad projektem uchwały budżetowej.
Budżet województwa samorządowego - jest podstawą samodzielnej gospodarki finansowej województwa. Budżet województwa samorządowego jest planem finansowym obejmującym:
planowane dochody i wydatki województwa,
źródła sfinansowania deficytu budżetowego,
przeznaczenie nadwyżki budżetowej,
wydatki związane z wieloletnimi programami, w szczególności inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie każdego z programów
Budżet województwa samorządowego jest uchwalany jako część uchwały budżetowej na rok kalendarzowy zwany rokiem budżetowym. Sejmik województwa ustala tryb prac nad projektem uchwały budżetowej. Uchwała budżetowa województwa składa się z budżetu województwa, ustaleń dotyczących spraw, które na podstawie prawa budżetowego pozostawiono do uchwały sejmiku województwa oraz spraw wskazanych przez sejmik województwa.
Zarząd jednostki samorządu terytorialnego, posiada uprawnienia do zmiany budżetu i zmian w budżecie w toku jego wykonywania, po uzyskaniu pozytywnej opinii właściwej komisji do spraw budżetu, w zakresie:
otrzymania z budżetu państwa dotacji celowych i zmiany ich wysokości,
otrzymania dodatkowych subwencji, będących wynikiem podziału rezerw subwencji (z tego tytułu zarząd dokonuje zmian tylko po stronie dochodów),
zwiększenia wydatków z rezerw budżetowych, zgodnie z planowanym przeznaczeniem wydatków.
Zarząd może dokonywać innych zmian w budżecie wyłącznie z upoważnienia organu stanowiącego samorządu w określonym przez niego zakresie, które mogą dotyczyć:
dokonywania innych zmian w planie wydatków, z wyłączeniem przeniesień wydatków między działami,
przekazania niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym.
Klasyfikacja budżetowa (k.b.) - prawny system grupowania dochodów i wydatków budżetowych wyodrębnionych według jednolitych kryteriów na określone podziałki; stanowi podstawowy element układu budżetu jednostki samorządu terytorialnego (j.s.t). K.b. spełnia funkcje: ekonomiczną, finansową, prawną.
ekonomiczna treść budżetu określa budżet samorządowy jako scentralizowane zasoby pieniężne, przeznaczone na pokrycie stałych potrzeb społeczeństwa, gromadzone i rozdzielane w formie bezzwrotnej;
aspekt finansowy uznaje budżet samorządowy za szczególnego rodzaju plan finansowy, zawierający zestawienie liczbowe przewidywanych dochodów i wydatków publicznych;
3. prawne cechy budżetu wynikają z faktu, iż przybiera on postać aktu prawnego. Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest uchwalany w formie uchwały budżetowej na okres roczny. Prawna funkcja. polega na tym, że zapisanie konkretnej kwoty dochodów i wydatków budżetowych w określonej podziałce klasyfikacji przesądza o zakresie kompetencji finansowych organów wykonujących budżet (możliwe jest ustalenie odpowiedzialności tych organów za prawidłowe wykonanie budżetu j.s.t.).
Obowiązujący system podziałek klasyfikacji budżetowej opiera się na dwóch kryteriach: przedmiotowym i podmiotowym; według pierwszego, dochody grupowane są w oparciu o źródła uzyskania, wydatki natomiast wg celu przeznaczenia; za pomocą kryterium podmiotowego łączone są dochody i wydatki wg organów zobowiązanych do zgromadzenia dochodów w wysokości co najmniej ustalonej w budżecie i uprawnionych do dokonywania określonych wydatków w wysokości co najwyżej ustalonej w budżecie.
Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, dochody i wydatki budżetowe oraz przychody klasyfikuje się według działów, rozdziałów - określających rodzaj działalności oraz paragrafów określających rodzaj dochodu, przychodu lub wydatku. Tak więc, działy odpowiadają podstawowym dziedzinom działalności, rozdziały - określonym grupom jednostek organizacyjnych lub zadań budżetowych, natomiast paragrafy - określonym źródłom dochodów lub rodzajom wydatków budżetowych.
Szczególne zasady rachunkowości dotyczą:
ewidencji wykonania budżetu,
ewidencji majątku trwałego stanowiącego własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego,
wyceny poszczególnych składników aktywów i pasywów,
sporządzania sprawozdań finansowych.
Jednostki obowiązane do sporządzania i przekazywania sprawozdań
§ 4.
1. Do sporządzania i przekazywania sprawozdań jednostkowych są obowiązani:
1) w zakresie budżetu państwa:
a) dysponenci środków budżetu państwa wszystkich stopni - Rb-23, Rb-27, Rb-28, Rb-Z, Rb-N, Rb-70,
b) kierownicy państwowych jednostek budżetowych dysponujący wyodrębnionymi rachunkami środków specjalnych, o których mowa w art. 21 ust. 1 ustawy o finansach publicznych - Rb-32,
c) dysponenci państwowych funduszy celowych nie posiadających osobowości prawnej - Rb-33, Rb-Z, Rb-N,
d) dysponenci środków budżetu państwa realizujący wydatki, o których mowa w art. 102 ustawy o finansach publicznych - Rb-28NW,
e) dysponenci główni środków budżetu państwa przekazujący dotacje na realizację zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami - Rb-50 (sprawozdania łączne),
f) naczelnicy urzędów skarbowych, jako organów podatkowych, w zakresie dochodów budżetu państwa z tytułu podatków, opłat oraz innych niepodatkowych należności budżetu państwa - Rb-24, Rb-27,
g) kierownicy państwowych zakładów budżetowych - Rb-30, Rb-70, Rb-Z, Rb-N,
h) kierownicy gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych - Rb-31, Rb-70, Rb-Z, Rb-N,
i) kierownicy placówek - Rb-23PL, Rb-27PL, Rb-28PL, Rb-32,
j) przewodniczący zarządów jednostek samorządu terytorialnego oraz kierownicy jednostek organizacyjnych bezpośrednio realizujących zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego ustawami - Rb-27ZZ,
2) w zakresie budżetów jednostek samorządu terytorialnego:
a) przewodniczący zarządów jednostek samorządu terytorialnego - Rb-27S, Rb-27ZZ, Rb-PDP, Rb-28S, Rb-50, Rb-Z, Rb-N, Rb-NDS,
b) kierownicy jednostek organizacyjnych podległych jednostkom samorządu terytorialnego - Rb-27S, Rb-27ZZ, Rb-28S, Rb-50, Rb-Z, Rb-N,
c) kierownicy samorządowych jednostek budżetowych dysponujący wyodrębnionymi rachunkami środków specjalnych, o których mowa w art. 21 ust. 1 ustawy o finansach publicznych - Rb-32,
d) przewodniczący zarządów jednostek samorządu terytorialnego dysponujący funduszem celowym nie posiadającym osobowości prawnej - Rb-33, Rb-Z,
Rb-N,
e) kierownicy gminnych, powiatowych, wojewódzkich zakładów budżetowych -
Rb-30, Rb-Z, Rb-N,
f) kierownicy gospodarstw pomocniczych samorządowych jednostek budżetowych - Rb-31, Rb-Z, Rb-N,
g) naczelnicy urzędów skarbowych, jako organów podatkowych, w zakresie podatków i opłat stanowiących dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego i udziałów jednostek samorządu terytorialnego w dochodach budżetu państwa - Rb-27,
h) przewodniczący zarządów gmin warszawskich, w zakresie opłaty skarbowej - Rb-27S,
3) w zakresie zatrudnienia i wynagrodzeń w państwowych szkołach wyższych rektorzy państwowych szkół wyższych - Rb-70,
4) w zakresie wykonania planów finansowych państwowych funduszy celowych określonych w ustawie budżetowej na dany rok - dysponenci państwowych funduszy celowych - Rb-40.
2. Do sporządzania i przekazywania sprawozdań łącznych obowiązani są dysponenci środków budżetu państwa drugiego stopnia i dysponenci główni środków budżetu państwa.
3. Do sporządzania i przekazywania sprawozdań zbiorczych obowiązani są przewodniczący zarządów jednostek samorządu terytorialnego.
§ 5.
1. Jednostki samorządu terytorialnego przekazują sprawozdania: Rb-27S, Rb-28S, Rb-NDS, Rb-Z, Rb-N, Rb-30, Rb-31, Rb-32, Rb-33, Rb-PDP do właściwych terytorialnie regionalnych izb obrachunkowych.
2. Regionalne izby obrachunkowe przekazują do Ministerstwa Finansów w formie elektronicznej dane ze sprawozdań, o których mowa w ust.1, z zastrzeżeniem ust.3.
3. Dane ze sprawozdania Rb-PDP przekazywane są w formie elektronicznej i w formie dokumentu.
§ 6.
1. Dysponenci główni przekazują do Ministerstwa Finansów sprawozdania łączne w formie dokumentu oraz na nośnikach elektronicznych, z zastrzeżeniem ust. 2,
2. Sprawozdania Rb-23 i Rb-40 sporządzane są wyłącznie w formie dokumentu.
Rozliczanie wobec budżetu
1. Jednostki samorządu terytorialnego przekazują sprawozdania: Rb-27S, Rb-28S, Rb-NDS, Rb-Z, Rb-N, Rb-30, Rb-31, Rb-32, Rb-33, Rb-PDP do właściwych terytorialnie regionalnych izb obrachunkowych.
2. Regionalne izby obrachunkowe przekazują do Ministerstwa Finansów w formie elektronicznej dane ze sprawozdań, o których mowa w ust.1, z zastrzeżeniem ust.3.
3. Dane ze sprawozdania Rb-PDP przekazywane są w formie elektronicznej i w formie dokumentu.
Okresy sprawozdawcze
§ 7.
1. Sprawozdania miesięczne sporządza się za każdy kolejny miesiąc kalendarzowy, z zastrzeżeniem ust 5.
2. Sprawozdania kwartalne sporządza się za każdy kolejny kwartał roku budżetowego.
3. Sprawozdania półroczne sporządza się za I półrocze roku budżetowego.
4. Sprawozdanie roczne sporządza się za rok budżetowy z tym, że w zakresie budżetu państwa - z uwzględnieniem operacji finansowych związanych z rozliczeniami w okresie przejściowym, o których mowa w rozdziale 5 rozporządzenia wymienionego w § 2 pkt 7.
5. Sprawozdania miesięczne urzędów skarbowych z wykonania dochodów gmin i udziałów jednostek samorządu terytorialnego w dochodach budżetu państwa sporządza się za miesiąc: marzec, czerwiec i wrzesień.
Gminne, powiatowe i wojewódzkie j.b. tworzą, łączą i likwidują organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego. Liczba j.b. na szczeblu gminy zależy od rodzaju, charakteru i zasięgu wykonywanych zadań oraz sposobu i trybu ich finansowania. Podstawą gospodarki finansowej j.b. jest plan dochodów i wydatków, zwany "planem finansowym".
Organizacje samorządowe (o.sam.) - pojęcie obejmujące różnego rodzaju struktury organizacyjne, tworzone dobrowolnie przez jednostki samorządu terytorialnego. Podstawę prawną ich tworzenia stanowią w szczególności przepisy: 1) ustawy o samorządzie gminnym i ustawy o samorządzie powiatowym, przewidujących możliwość tworzenia przez gminy lub powiaty związków komunalnych, przede wszystkim w celu wspólnego wykonywania zadań publicznych (nie przewiduje tej formy zorganizowania ustawa o samorządzie województwa), 2) ustawy Prawo o stowarzyszeniach, umożliwiającej powoływanie do życia stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego, których głównym celem jest obrona wspólnych interesów zrzeszonych jednostek, 3) ustawy o fundacjach, najrzadziej wykorzystywanej ze względu na swą konstrukcyjną odmienność i "niedopasowanie" do modelu ustrojowego jednostek samorządu terytorialnego. O.sam. mogą mieć charakter lokalny, regionalny lub ogólnopolski.
Tekst źródłowy:
Ustawa o finansach publicznych z dnia 28 listopada 1998 r.
Rozporządzenia Ministra Finansów :
Z dnia 29 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych zasad gosp.fin. i jednostek budżetowych i gospodarstw pomocniczych jedn. Budżetowych oraz szczegółowych zasad i terminów rocznych rozliczeń i wpłat do budżetu przez zakłady budżetowe i gosp. pomocn. jedn. budż.
Z dnia 13 marca 2001 r. W sprawie sprawozdawczości budżetowej
Z dnia 9 maja 2001 r. Zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów i wydatków, przychodów i rozchodów
Z dnia 19 czerwca 2001 r. W sprawie szczegółowych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, jedn. budż., jedn. samorząd., i jedn. sektora publicznego.