P. Szukalski „Przemiany polskiej rodziny na marginesie badaÅ„ nad urodzeniami pozamałżeÅ„skimi” [w:] Polityka spoÅ‚eczna, nr 8, 2009.
Urodzenie pozamałżeńskie - zgodnie z przepisami polskiego prawa (tj. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Prawa o aktach stanu cywilnego) wydanie na świat dziecka przez matkę nie będącą w aktualnym związku małżeńskim, w szczególnych przypadkach występuje: przed zawarciem małżeństwa, o ile jego zawarcie nie nastąpi przed sporządzeniem aktu urodzenia, po upływie 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa. W przypadku gdy małżeństwo trwa, domniema się, że ojcem dziecka jest małżonek jego matki, niezależnie od stanu faktycznego.
Podstawowe informacje o urodzeniach pozamałżeńskich w Polsce
W Polsce w ostatnich latach rodzi się blisko po 80 tys. dzieci nieślubnych (od lat 50 do lat 80 - 4 do 6% ogółu, w 2007 roku ponad 19%).
Wyższy poziom urodzeń tego typu w miastach (w ostatnich latach w województwach zachodniopomorskim i lubuskim sytuacja odwrotna).
Krytyka zwolenników tezy o „drugim przejÅ›ciu demograficznym” (dzieci nieÅ›lubne miaÅ‚yby być dowodem na zmianÄ™ spoÅ‚ecznÄ…) - z definicji „rozsadnikami” nowych zachowaÅ„ w sferze doboru partnera i prokreacji maja być tak zwani pionierzy (czyli jak pokazujÄ… badania: kobiety dobrze wyksztaÅ‚cone, aktywne zawodowo, zamieszkujÄ…ce najwiÄ™ksze miasta, posiadajÄ…ce lewicowe poglÄ…dy, obojÄ™tne religijnie). Natomiast: wÅ›ród zwolenników nietradycyjnych form życia rodzinnego wystÄ™puje nadreprezentacja osób sÅ‚abo wyksztaÅ‚conych z niepewnymi dochodami (niezarobkowe źródÅ‚a dochodu). Wynikać to może z chÄ™ci pobierania zabezpieczeÅ„ socjalnych (zasiÅ‚ki dla „samotnych” matek) czy wyeliminowania kosztów Å›lubu i wesela.
Zanik triady małżeństwo - seks - prokreacja
Triada określała tradycyjnie ustalone następstwo zdarzeń dozwolonych i uwarunkowanych wystąpieniem zdarzeń wcześniejszych.
Małżeństwo naprawcze - ciąża jako argument przyspieszający zawarcie związku małżeńskiego; znane ze średniowiecznego prawa kanonicznego, miało służyć naprawieniu szkód moralnych wyrządzonych ciężarnej, jej rodzinie i społeczeństwu.
Wskaźnik małżeństw naprawczych - liczba pierwszych dzieci urodzonych w danym roku, przed upływem roku do zawarcia małżeństwa przez ich rodziców / liczba małżeństw zawarta w roku poprzednim.
Do roku 1994 - frakcja dość stała, ci którzy doczekali się dziecka w ciągu pierwszego roku stanowili 47,7 - 50,5%, ci którzy czekali na dziecko mniej niż 9 miesięcy 37 - 37,7%.
W ostatnim piętnastoleciu wyraźny spadek:
pełniejsza kontrola płodności (rozprzestrzenianie się skutecznej wiedzy o antykoncepcji)
szybki wzrost frakcji urodzeń pozamałżeńskich (rozluźnianie się tradycyjnej trady; dokładniej diady małżeństwo - prokreacja, poprzez zanikanie małżeństw naprawczych)
przeksztaÅ‚cenie siÄ™ dzieci pozamałżeÅ„skich w „przedmałżeÅ„skie”
Zmiana stosunku do pozamałżeńskiego potomstwa
Wzrost frakcji matek takich dzieci, chcących i potrafiących w momencie rejestracji dziecka w Urzędzie stanu Cywilnego podać dane ojca (jako wskaźnik przyjmuje się udział matek podających wiek ojca - trwały wzrost tego wskaźnika z 42% w 1985 roku, do 76,4% w 2007 roku).
Powolny zanik różnicy, jaka występowała między miastem a wsią (2007 rok: miasto 77,1%, wieś 75%).
Dziecko nieślubne przestało być powodem wstydu, ale mimo to, ok 20 tys matek nie podaje żadnych informacji o ojcu w momencie rejestracji dziecka (liczba ta jest stała na przestrzeni lat).
Rozłam kulturowy między najmłodszymi generacjami a resztą społeczeństwa
Ciężarne nastoletnie, zdecydowanie częściej niż ich pełnoletnie odpowiedniczki zawsze wydawały na świat potomstwo pozamałżeńskie. Kobiety nastoletnie w przypadku których udział urodzeń pozamałżeńskich jest stale wyższy od średniej krajowej (2,5 - 4 krotnie).
Kobiety w wieku 20-24 od 2002 roku wykazywały wzrost tej frakcji (do grupy starszej weszły nastolatki, dla których nieślubne dziecko nie stanowi żadnego problemu).
Czynnik kohortowy - młodsze generacje, wychowane w trakcie ostatnich kilkunastu lat, zinternalizowały odmienny od wcześniejszych generacji system norm regulujących sferę intymną.
Należy oczekiwać dalszego trwałego wzrostu udziału dzieci pozamałżeńskich. Motorem tej ewolucji będzie podwyższanie się skłonności do wydawania na świat nieślubnego dziecka kobiety w III dekadzie życia (okres odznaczający się najwyższą płodnością). Należy przypuszczać, że dojdzie do upowszechnienia nietradycyjnych form życia rodzinnego wśród osób, które w nadchodzących latach wchodzić będą w dorosłość.
Przestrzenne zróżnicowanie urodzeń pozamałżeńskich
Rożnicę występujące pomiędzy poszczególnymi województwami:
ziemie północno - zachodnie (zachodniopomorskie, lubuskie - 36-38%)
ziemie południowo - wschodnie (podkarpackie, małopolskie - mniej niż 10%)
Stabilność preferencji w tym względzie wśród populacji danego obszaru na przestrzeni lat. Podobnie wygląda sprawa zjawisk takich jak związki kohabitacyjne, rozwody, płodność nastolatek - wyraźny podział na dwa obszary kraju.
Do grona pionierów drugiego przejścia demograficznego nalezą jednostki najbardziej liberalne obyczajowo (dobrze wykształcone, pracujące w usługach, miasto, lewica, laicy). Porównując cechy pioniera z obrazem mieszkańców obszarów o najwyższym udziale urodzeń pozamałżeńskich w Polsce, widać, że nie chodzi tu o II PD.
OdwoÅ‚anie siÄ™ do koncepcji II PD nie wyjaÅ›nia niespójnoÅ›ci w uporzÄ…dkowaniu województw w zależnoÅ›ci od czÄ™stoÅ›ci wystÄ™powania „nowinek” w sferze zachowaÅ„ demograficznych. Badacze traktujÄ… zmianÄ™ jako rezultat dążenia do samorealizacji, nie biorÄ…c pod uwagÄ™ warunków spoÅ‚eczny - ekonomicznych (zachÄ™cajÄ…cych do nietradycyjnych zachowaÅ„). Dochodzi do dostosowywania formy życia rodzinnego do wymagaÅ„ stawianych przez instytucje pomocy spoÅ‚ecznej i do sytuacji bytowej.
Podsumowanie
Polityka spoÅ‚eczna ma dwojaki charakter: regulujÄ…cy (naprowadzenie jednostki na tor wÅ‚aÅ›ciwego zachowania siÄ™) i wyzwalajÄ…cy (umożliwienie wolnoÅ›ci podejmowania decyzji; uniezależnienie wyboru od niektórych kryteriów, np. materialnych). Sprzeczność: rozwiÄ…zania wprowadzone w celu „uwolnienia” od czynników ekonomicznych zachÄ™cajÄ… do „nieodpowiedniego” wyboru kariery rodzinnej.
Podejście do rzeczywistości:
statyczne (niedostrzegajÄ…ce zachodzÄ…cych zmian)
binarne (wyróżniające dwa stany, bez stanów pośrednich)
Trzymanie się statycznego podejścia w przyznawaniu świadczeń soc. sprzyja powstawaniu nietradycyjnych form życia rodzinnego.
Zmniejszanie siÄ™ wartoÅ›ci „tradycyjnego” modelu ojca dzieci nieÅ›lubnych (nie interesujÄ…cego siÄ™ losem matki, dzieci, alkoholika, nie dajÄ…cego pieniÄ™dzy na utrzymanie).
Kohorta - grupa osób, która w tym samym czasie doświadczyła tego samego zdarzenia, tworzą ją jednostki, które urodziły się w tym samym czasie; gdy okres ten równy jest rokowi, kohortę nazywamy generacją.
3