Maria Markowska
Łukasz Stępień
Natura wojny. Związki polityki i wojny wg Clausewitza.
Notka biograficzna.
Karl von Clausewitz (1780 - 1831) już w wieku 12 lat znalazł sie w korpusie kadetów, skąd został wysłany na front. Następnie uczył się w szkole wojskowej pod okiem twórcy sztabu generalnego Prus - von Scharnhorsta. Został internowany w czasie klęski wojsk pruskich w bitwie pod Jeną w 1806r. Próbuje reformować armię, popada jednak w niełaskę w Prusach, gdyż nie może pogodzić się z akceptacją narzuconego przez Napoleona sojuszu z Francją. Służy wtedy u cara Rosji. Po klęsce napoleońskiej wraca do szkoły, gdzie zostaje komendantem w randze generała w roku 1818 i jest nim aż do swojej śmierci na cholerę w roku 1831. Dzieło jego życia, które zapewniło mu sławę „O wojnie” zostało wydane nieukończone w roku 1832 dzięki staraniom jego żony. Dzieło to pokazało go jako genialnego i nieśmiertelnego teorytyka wojny i stratega. Czytając dzieło Clausewitza odnaleźć możemy w nim wpływ Kanta. Wojna jest zderzeniem woli przeciwników i strategia musi podlegać prawu dialektyki, jest funkcją nieustannie oddziałujących na siebie podmiotów pozostających w antagonistcznym sprzężeniu.
Natura wojny.
Wg definicji Clausewitza wojna to: akt przemocy mający na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli. Wojna polega na pokonaniu przeciwnika i aby tego dokonać należy zniszczyć siły zbrojne przeciwnika, zdobyć kraj, złamać wolę nieprzyjaciela. Jeden jest środek wojny - walka.
Bitwa - kieruje się zasadą zniszczenia, chodzi o bezpośrednie zniszczenie sił zbrojnych, jej celem jest pokonanie przeciwnika, tak aby odebrać mu chęć do dalszej walki, po osłabieniu sił moralnych przeciwnika należy zniszczyć jego siły fizyczne, pokonać to zniszczyć, a nie np. zmusić do odwrotu, ważny pościg
Charakterystyczne jest zdanie autora „O wojnie” na temat prawa międzynarodowego w czasie wojny. Wg niego są to „nieznaczne, zaledwie godne wzmianki ograniczenia”.
Rozważanie nad naturą wojny przynosi wniosek o absolutnym charakterze wojny „wojna jest aktem przemocy przy jej stosowaniu nie ma granic”. Dążąc do pokonania przeciwnika wszystkimi siłami powinniśmy wywołać jego proporcjonalny opór. Wojna miałaby wtedy charakter potężnej, wyniszczającej do ostatka siły obu adwersarzy rozgrywki. Analizując realne konflikty zauważamy, że wojna nigdy nie ma takiego „totalnego” charakteru. Wojny pomiędzy rzeczywistymi armiami i rzeczywistymi państwami są rozciągnięte w czasie, poszczególne kampanie i bitwy są rozgrywane z różnym natężeniem. Czasem mamy do czynienia nawet z przerwami w czasie działań wojennych. Clausewitz podaje trzy powody dla takiej rozbieżności między teorią a praktyką:
Charakterystyka sił zbrojnych:
właściwe siły zbrojne
kraj z jego obszarem i ludnością
sojusznicy
Nawet pogrom całej nieprzyjacielskiej armii w pojedynczej bitwie nie oznacza zwycięstwa w wojnie, gdyż należy jeszcze zdobyć fortece, warowne miasta, poradzić sobie z ewentualną partyzantką i uładzić sojuszników wroga.
Błędna ocena wroga - Niedoszacowanie siły wroga pociąga za sobą przegraną bitwę i prowadzi do konieczności mobilizacji nowej armii.
Niechęć do ostatecznego rozstrzygnięcia - Dowódcy mogą obawiać się pojedynczego rozstrzygającego starcia, w związku z tym przeciągają wojnę licząc na sprzyjające okoliczności.
Cechy geniuszu wojennego wg Clausewitza:
odwaga - wojna to dziedzina niebezpieczeństw
wytrwałość i męstwo - wojna dziedziną wysiłku fizycznego i cierpienia
subtelny i przenikliwy rozum - wojna dziedziną niepwności
trafność spojrzenia oraz przytomność i zdecydowanie umysłu - słynny coup d'oeil (rzut oka), jeśli wojna jest dziedziną przypadku to konieczna jest trafność umysłu, będąca właściwością przede wszystkim intelektualną, która oznacza „szybkie uchwycenie prawdy”
Clausewitz wypowiada się przeciwko teroii wojny. Twierdzi on, iż jako nauka pozytywna teoria wojny jest niemożliwa. Wojna rozbiega się we wszystkich kierunkach, nie ma granic i teoria w tej sytuacji byłaby niemożliwym do zaakceptowania uproszczeniem. Teoria ma uczynić dowódcę mądrym, nie może go jednak ograniczać swoją ciasnotą. Na wojnie należy o niej zapomnieć. „Teoria powinna wszystko oświetlać, żeby umysł mógł łatwiej znaleźć drogę, nie może jednak dostarczyć umysłowi formuł dla rozwiązania konkretnych zadań”.
Istota strategii.
Clausewitz za Napoleonem powtarza: „w strategii wszystko jest proste, lecz nie łatwe”. Wyróżnia czynniki strategii:
wielkości moralne - talent wodza, morale, cnota żołnierska
odwaga
wytrwałość - nie tyle fizyczna co psychoumysłowa, wytrwanie przy powziętym zamiarze
przewaga liczebna - ma ona być „wystarczająco wielka” (przeważnie dwukrotnie)
zaskoczenie
podstęp - broń słabych
skupienie w przestrzeni
połączenie sił w czasie
odwód strategiczny
ekonomia sił
różne czynniki geometryczne, przestrzenne
Formułuje on dwie podstawowe zasady, które wyznaczają plan wojny i służą jako wskazania do wszystkiego innego. Są one późniejszym sednem „totalnego Blitzkriegu” Są to:
określenie środka ciężkości przeciwnika, na który należy skierować skoncentrowane uderzenie wszystkich sił
działać należy szybko, bez zatrzymywnia się lub zbaczania bez dostatecznej przyczyny.
Środek ciężkości leży w jedności interesów (odnieść to możemy obecnie do spoistości i roli NATO). Główną siłą otwierającej się wojny będzie „naród, jego serce i nastrój - na początku XIX wieku w szranki wstąpiły narody, a w XVIII stuleciu wojna była jeszcze tylko sprawą gabinetu”.
Relacja polityka - wojna.
Punkt B w rozdziale 6 ósmej księgi Clausewitza to esencja jego rozważań: „Wojna jest integralną częścią większej ograniczonej całości, którą jest polityka.. Wojna jest niczym innym, jak dalszym ciągiem polityki przy użyciu innych środków. Wojny nigdy nie można oddzielić od polityki. Wojnę stworzyła polityka. Polityka jest inteligencją, zaś wojna tylko narzędziem, a nie odwrotnie. Wojna jest narzędziem polityki i z konieczności musi mieć jej charakter i mierzyć jej miarą”.
Sfromułowania Calusewitza „tarcie na wojnę” czy „mgła wojny” są bardzo często odnosznone do współczesnych konfliktów chociażby wojny w Afganistanie i w Iraku. Clausewitz ujmował wojnę jako zjawisko społeczne, które w dynamice jest procesem otwartym, żywiołowym. Także stosunki międzynarodowe ze względu na nieodłączną w ich naturze biegunowość przeciwieństw, są dziedziną niepewności i przypadku. Analizując Calusewitza (analizy takiej dokonał Alan Beyerchen z Ohio State University) stwierdzono iż rozumuje on wojnę jako rzeczywistość nielinearną, czego konsekwencją jest wydatne ograniczenie możliwości przewidywania przebiegu i rezultatu jakiegokolwiek konfliktu. Wg Clausewitza : „Wojna jest istnym kameleonem zmieniającym po trosze w każdym poszczególnym przypadku swoją naturę”. Wojna stanowi „dziwną trójcę” złożoną z:
pierwotnej gwałtowności żywiołu, nienawiści i wrogości (tkwiącej w narodzie, opinii publicznej)
Clausewitz uważa, że podłożem wojny jest:
wrogi zamiar
wrogie uczucie
Wrogi zamiar jest konieczny do prowadzenia wojny, wrogie uczucie nie jest niezbędne. Wojny oparte jedynie na wrogim zamiarze są mało gwałtowne, czesto w niewielkim stopniu przybierają formę „prawdziwych wojen”. Im więcej napięcia i nienawiści między walczącymi stronami tym wojna bardziej krwawa i wyniszczająca. W takich sytuacjach wojna może przybrać charakter wojny „oderwanej”. Wojny ludów dzikich oparte są na wrogich uczuciach stąd ich okrutny charakter. Wrogi zamiar ludów cywilizowanych oparty jest często na rozsądku, z czego wynika ich bardziej humanitarny charakter, choć nie jest to reguła. Gdyby w wojnie nie było pierwiastka uczucia pomiędzy walczącymi stronami, przybrałaby charakter algebraicznego działania, nie byłoby mas walczących po obu stronach. Fakt, że po obu stronach konfliktu istnieje dążność do zniszczenia przeciwnika uzmysławia stały postęp sztuki wojennej: wynalazek prochu, rozwój broni palnej.
gry prawdopodobieństwa i przypadku (strategii, wodza, jego wojska)
„Żadna ludzka działalność nie styka się z przypadkiem tak często i tak ściśle jak wojna” Clausewitz uważa, że w sytuacjach niepewnych decydują następujące cechy wojsk i dowódców: skłonność do ryzyka, ufność w szczęście, śmiałość i zuchwałość, jednym słowem odwaga. Im więcej niepewności tym większe pole do demonstracji tej cechy. „Czynnik matematyczny dziedzinie sztuki wojennej nie znajduje oparcia”. Zdaniem Clausewitza najbliższą wojnie grą (ze względu na mieszaninę przewidywalności i ryzyka) jest gra w karty.
Siła armii:
zasób posiadanych środków (wyrażany w liczbach)
napięcie siły woli
właściwości podrzędnej w postaci narzędzie politycznego (państwa, polityki) dlatego podlega ona zwykłemy rozsądkowi
„Cel polityczny, bowiem jest celem, wojna zaś środkiem, a środka bez celu nie można sobie nigdy wyobrazić”
Dwie metafory wojny:
wybuchająca mina - metafora błędna
płynąca rzeka - metafora trafna
Wojna ma ukierunkowany charakter. Nie wybucha samoistnie i nie ma charakteru absolutnego, usuwającego wszystko wokół. Wprost przeciwnie. Jest czynem politycznym, kontrolują ją politycy, stanowi przedłużenie polityki. Wybucha w momencie, kiedy zawiodły polityczne środki osiągnięcia celu. „Wojna przewija się tedy przez całą akcję wojenną”.
Nigdy cel wojskowy nie jest głównym celem wojny, chociaż można sobie wyobrazić przypadki, kiedy cel wojskowy jest częścią celu politycznego. Clausewitz wskazuje na charakterystyczną zależność: im mniejszy cel, tym mniejszy wysiłek przeciwnika, tym mniejszy nasz własny i tym samym mniej gwałtowna wojna.
„Zadaniem teorii jest utrzymywać sie w równowadze między tymi trzema właściwościami - pojęciami, niby między trzema punktami przyciągającymi”. Nie można sprowadzać tej trójcy do „wojska, rządu i narodu”.
Z powyższych stwierdzeń wywnioskować można, iż wojna posiada nielinerany charakter, jest analitycznie nieprzewidywalna. Zjawisko wojny jest bezładną mieszaniną porządku i nieprzewidywalności. Clausewitz mówi: „Na wojnie wszystko jest niepewne”. Przyczyny nielinearności i nieprzewidywalności wojny (wg analizy Beyerchena):
wojna wywołuje wzajemne oddziaływanie i przeciwdziałanie (powstaje dynamiczne pulsujące sprzężenie)
nieprzewidywalność wynika z tarcia na wojnie (trudności piętrzą się i wywołują tarcie)
nieprzewidywalność jest pochodną przypadku - gra przypadku jest immamentną cechą wojny
Colin Gray interpretując Clausewitza stwierdza, iż Clausewitz tak silnie zwracał uwagę na niepewność towarzyszącą wojnie i realizacji strategii, aby uświadomić jak bardzo jest trudna ta droga, lecz możliwa do spełnienia jako instrument racjonalnej polityki. Tarcie i mgła nie są jedynymi składnikami strategii. Przeciwnie strategia jest po to, aby je lepiej przezwyciężać.
Literatura:
Bolesław Balcerowicz Siły zbrojne w państwie i w stosunkach międzynarodowych. Scholar, Warszawa 2006
Carl von Clausevitz O wojnie Wydawnictwo Obrony Narodowej 1958 księga pierwsza
Roman Kuźniar, Polityka i siła, Scholar, Warszawa 2005
1