A

A capella - sposób wykonywania śpiewu: śpiew bez akompaniamentu instrumentów muzycznych.

Abba - aramejskie: Ojciec (poufale, czule).

Ablucja - (z łac. obmycie) w liturgii występuje obmycie: palców, głowy, stóp, kielicha
(puryfikacja).

Absolucja (rozgrzeszenie) - udzielane przez kapłana w sakramencie pokuty odpuszczenie grzechów. Są to słowa: ”Bóg Ojciec miłosierdzia, który... i ja odpuszczam tobie grzechy w Imię Ojca

i Syna i Ducha Świętego”.

Abstynencja - (łac. abstinere - trzymać się z dala) powstrzymywanie się od jakiegoś dobra
lub przyjemności; najczęściej utożsamiane z powstrzymywaniem się od spożywania alkoholu.

Admissio - etap formacji seminaryjnej następujący po lektoracie i akolitacie. Jest obrzędem
włączenia w grono kandydatów do święceń diakonatu i prezbiteratu.

Adoracja - oddanie czci, uwielbienie, uniżenie się przed Bogiem, hołd oddawany Bogu.

Adwent - pierwszy okres nowego roku liturgicznego, czas radosnego oczekiwania na Boże narodzenie, trwa od 1 do 24 grudnia.

Agapa - (od gr. agapé - miłość) uczta, uczta miłości, dzisiaj o agapie mówimy jako o wspólnym okazyjnym spotkaniu przy stole w duchu Chrystusa np. wieczerza wigilijna.

Agenda - księga liturgiczna zawierająca teksy do sprawowania kultu poza eucharystycznego -
modlitw, nabożeństw, błogosławieństw, poświęceń.

Agnus Dei - (łac. Baranku Boży) pierwsze słowa modlitwy odmawianej stałej części mszy świętej przed komunią.

Akatyst - (gr. akathidzo - nie siedzę) w liturgii bizantyjskiej najbardziej uroczysty śpiew
wychwalający udział Bogarodzicy w dziele zbawczym, był śpiewany na stojąco.
Powstał prawdopodobnie w VI w.

Aklamacja - (od łac. clamo - wzywam) krótki zwrot melodyczny, śpiewany podczas Mszy,
lub na nabożeństwie przez wiernych: ”Alleluja”, ”Amen”, ”I z duchem Twoim”; aklamacja
włącza wiernych do czynnego udziału w liturgii.

Akolita - (gr. akoluthéo - idę za kimś, towarzyszę) posługujący w liturgii (przygotowuje ołtarz
i dary ofiarne oraz pomaga w Rozdawaniu Komunii świętej i udzielaniu Komunii chorych).
Może wystawiać Najświętszy Sakrament do publicznej adoracji, jednak bez błogosławieństwa
sakramentalnego. Funkcje akolity (poza udzielaniem Komunii i puryfikacją!) w kościołach
parafialnych spełniają ministranci ołtarza.

Akolitat - posługa udzielana alumnom seminariów duchownych: uprawnia do rozdzielania Komunii świętej (nadzwyczajne szafarstwo komunii św.) oraz wystawiania Najświętszego Sakramentu do adoracji.

Akolitki - lichtarze z płonącymi świecami używane w czasie czytania Ewangelii oraz w procesjach niesione obok krzyża.

Alba - (łac. albus - biały) długa, biała spodnia szata liturgiczna (kapłana i służby liturgicznej
w czasie liturgii), symbolizująca łaskę chrztu świętej.

Alleluja - (od hebr. czasownika w trybie rozkazującym: hallelu-Jah[we]) oznacza: chwalcie
Jahwe, chwalcie Pana. Stanowi ona radosną aklamację, śpiewaną przez kantora (psałterzystę)
lub scholę we Mszy przed Ewangelią we wszystkich okresach poza Wielkim Postem. Aklamację tę powinno się koniecznie śpiewać - gdy nie jest śpiewana należy ją opuścić. Aklamacja Alleluja jest szczególnie wyeksponowana w liturgii w okresie Wielkanocnym.

Allokucja - uroczyste papieskie przemówienie skierowanie najczęściej do grona kardynałów
i biskupów, także do innych osób, podczas uroczystości kościelnej. Papież najczęściej zajmuje
w niej aktualne stanowisko Kościoła wobec aktualnych wydarzeń i problemów. Terminem allokucja określamy także słowa pouczenia jakie celebrans kieruje do przyjmujących jakieś posługi lub święcenia. W allokucji podkreśla się obowiązki i zadania związane z posługami i święceniami.

Alumn - student Seminarium Duchownego (częściej używa się określenia kleryk).

Ambona - miejsce do czytań biblijnych oraz wygłaszania homilii (kazań), dziś najczęściej pulpit zwany ambonką usytuowany w prezbiterium.

Amen - termin hebrajski, który w Piśmie Świętym stanowi formuł uroczystego potwierdzenia
i akceptacji. ”Niech tak się stanie”, ”Tak rzeczywiście jest”. Jest to jedna z najczęściej używanych
w liturgii rzymskiej aklamacji.

Ampułki - (od łac. ampulla - naczynie) są to naczynia liturgiczne w kształcie małych dzbanuszków, w których podaje się wino i wodę do Mszy świętej.

Anakleza - (od gr. anakalein ? przyzywać, wołać) część modlitwy, w której wzywamy Boga,
zwracamy się do Niego np. słowa: ”Wszechmogący wieczny Boże...”

Anamneza - (gr. anamnesis - przypomnienie) Anamneza nawiązuje do słów Jezusa wypowiedzianych podczas Ostatniej Wieczerzy w której mówi on do uczniów ”To czyńcie na moją pamiątkę”. Anamneza to wspomnienie zbawczego misterium Chrystusa, które we mszy wypowiadamy jako aklamacja po przeistoczeniu („Głosimy śmierć Twoją Panie Jezu” oraz: ”Wspominając śmierć
i zmartwychwstanie naszego Pana...”).

Animator - (od łac. anima - dusza) to starszy ministrant, który jest pośrednikiem pomiędzy
księdzem, a ministrantami. Jego zadaniem jest sprawowanie opieki nad powierzonymi mu
ministrantami, dbanie o ich formację duchową, poprawność wykonywania funkcji liturgicznych
(w szczególności dotyczy to wyznaczonego animatora liturgicznego). Jego posługa wymaga nie-
nagannego zachowania, dawania odpowiedniego przykładu młodszym ministrantom oraz troski
o osobisty rozwój duchowy. Animator winien tworzyć z innymi animatorami swojej Wspólnoty
Ministranckiej zgraną grupę, współdziałającą zawsze z Opiekunem, dla dobra nie tylko grupy
ministranckiej, ale i całej parafii.

Anioł - (łac. angelus) istota duchowa, stworzona przez Boga, obdarzona wolną wolą, rozumem
i całkowitym poznaniem. Aniołowie są posłańcami Bożymi, mają swój udział w historii zbawienia.

Anioł Pański - (łac. Angelus Domini) modlitwa odmawiana rano, w południe i wieczorem dla uczczenia Wcielenia Bożego i macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny.

Antyfona - (gr. antifonos - ten, który odpowiada) - refren rozpoczynający i kończący psalm
w liturgii godzin, używany też podczas Mszy świętej i w nieszporach.

Apokalipsa - ostatnia księga, zamykająca Nowy Testament, zawiera proroctwa dotyczące rzeczy ostatecznych - eschatologicznych. Jej autorem jest św. Jan Ewangelista, stąd też nazywana jest Objawieniem (św. Jana). Powstała na wyspie Patmos ok. 95-100 r. n e.

Apokryfy - (gr. apokrinos - ukryty, tajemny) księgi wczesnochrześcijańskie tematycznie związane z Pismem Świętym (często zawierają opisy z życia Pana Jezusa).

Apologeta - pisarz tworzący apologie. Do najznamienitszych apologetów chrześcijańskich należą: św. Justyn, Ireneusz z Lyonu, Tertulian, Minucjusz Felix, Atenagoras, Meliton z Sardes. Apologetów dzielimy na tych, którzy polemizowali z poganami lub Żydami oraz na tych z kręgu łacińskiego lub greckiego.

Apologia - utwór oratorski, mówiony lub pisany, poświęcony obronie jakiejś osoby, idei, sprawy lub dzieła, zawierający jawną lub ukrytą ich pochwałę oraz odparcie zarzutów przeciwników.
Najczęściej apologie kojarzone są z pismami mającymi odeprzeć zarzuty pogan lub Żydów wobec wiary chrześcijańskiej. Apologie są właściwe dla wczesnego chrześcijaństwa (złoty okres apologii:
95-130 r.) Przykładem apologii jest Adversus haereses (przeciw heretykom) autorstwa Ireneusza
z Lyonu. Niegdyś terminem apologia określano ponadto pewne modlitwy, które kapłan wypowiadał w czasie Mszy świętej: miały one na celu niejako ”usprawiedliwienie” zgromadzenia liturgicznego przed Bogiem.

Apostazja - to świadome, dobrowolne i publiczne wyrzeczenie się przynależności do Kościoła.

Apostolat - (gr. apostolos - posłaniec) urząd głoszenia Ewangelii i posługa sakramentalna
(duchownego), w przypadku świeckich - czynne zaangażowanie w Kościele poprzez przykład
życia i modlitwę.

Apostołowie - (gr. apostolos - posłaniec) określenie pierwszych dwunastu uczniów Jezusa.
W szerokim znaczeniu odnosi się do wszystkich, którzy mają do wykonania szczególne misje
w kościele. Tak więc misjonarze, gorliwi duszpasterze, wybitni teolodzy. Tytuł” Apostoł Chrystusa” przysługuje papieżowi.

Apsyda - półkolista wnęka w ścianie kościoła lub kaplicy, zwykle w niej miejsce na tabernakulum lub krzesła dla kapłana.

Archidiakon - nieistniejący już urząd; był to diakon; najbliższy współpracownik biskupa.

Archidiecezja - jednostka terytorialna administracji kościelnej, na czele której stoi arcybiskup.

Arcybiskup - tytuł biskupa stojącego na czele archidiecezji.

Aspersja (asperges) - liturgiczne pokropienie wiernych wodą święconą jako przypomnienie chrztu, jego skutków i zobowiązań; zastępuje we mszy akt pokuty. Swoją nazwę wzięło od
pierwszych słów pieśni: ”asperges me domine” - pokropisz mnie Panie.

Asygnata - w życiu zakonnym: decyzja przeniesienia zakonnika z jednego klasztoru do drugiego.

Asysta - diakon lub dwaj diakoni towarzyszący biskupowi bądź kapłanowi w uroczystej celebracji.

Ateizm - (a - nie, theos - bóg) pogląd negujący istnienie Boga i związku człowieka z nim. Termin powstały w okresie oświecenia, zakłada jedynie naukowe pojęcie świata przez człowieka - Bóg jako niepoznawalny naukowo jest nierealny, nie istnieje.

Aureola - symboliczne koło otaczające głowy przedstawianych postaci świętych.

Autokefalia - spotykana w kościele prawosławnym i w kościelnych wspólnotach protestanckich niezależność. Polega na braku władzy zwierzchniej i szerokiej autonomii w organizacji i obrządku religijnym.

Ave Maria - (łac. Zdrowaś Maryjo), modlitwa pozdrowienia anielskiego. W całości brzmi: Ave
Maria, gratia plena, Dominus Tecum, benedicta Tu in mulieribus et benedictus fructus ventris Tui, Jesus. Santa Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae. Amen.

B

Baldachim - ozdobny daszek lub ozdobna osłona z materiału nad godnymi czci miejscami
i osobami, przede wszystkim jako osłona niesiona nad Najświętszym Sakramentem.

Bałwochwalstwo - jest to oddawanie czci, przedmiotom, bożkom, posągom, zwierzętom.
Określa też bezkrytyczne, ślepie uwielbienie czegoś lub kogoś.

Baptysterium - (od gr. baptiso - chrzczę, myję) wolno stojąca kaplica chrzcielna lub element dawnych kościołów biskupich, dziś w kościołach parafialnych przeważnie tylko chrzcielnica.
Do X w. zawsze oddzielnie budowana obok świątyni.

Bazylika - w sensie architektonicznym - kościół wielonawowy (nawa główna wyższa od naw
bocznych), basilica minor (bazylika mniejsza) - tytuł nadawany znaczniejszym kościołom.
Bazylikami większymi (basilica maior) są jedynie cztery bazyliki rzymskie (św. Jana na Lateranie, MB Większej, św. Pawła za Murami, św. Piotra na Watykanie).

Beatyfikacja - (łac. beatus - szczęśliwy, zbawiony) uznanie za błogosławioną, osobę zmarłą
w opinii świętości (poprzedzone procesem beatyfikacyjnym).

Benedictus - Benedíctus Dominus Deus Israel (łac. ”Błogosławiony Pan Bóg Izraela”), część
stała jutrzni będąca fragmentem Ewangelii Łukasza zwana popularnie Pieśnią Zachariasza.

Benedykcjonał - księga zawierająca zbiór błogosławieństw, formuł konsekracyjnych.

Biblia - (gr. biblos - zwoje) - Pismo Święte: zbiór ksiąg napisanych pod natchnieniem Ducha
Świętego zawierających słowo skierowane do ludzi przez Boga. Na Pismo Święte składa się
Stary Testament (46 ksiąg) i Nowy Testament (23 księgi). Pismo Święte stanowi kanon, czyli
zestaw ksiąg zaaprobowanych przez Kościół, jako natchnione. Kanon ten został ostatecznie
ogłoszony podczas Soboru Trydenckiego (XVI w.).

Bierzmowanie - sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, w którym człowiek otrzymuje
w szczególny sposób dary Ducha Świętego.

Binacja - dwukrotne odprawianie Mszy świętej jednego dnia (prawa binacji udziela biskup).

Biret - nakrycie głowy duchownych katolickich.

Biskup - zwierzchnik Kościoła lokalnego (diecezji), który przewodniczy wspólnocie wiernych
mocą bezpośredniego apostolskiego pełnomocnictwa.

Błogosławieństwo - życzenie uzyskania specjalnej przychylności Bożej dla jednostki, wspólnoty lub rzeczy przez odpowiednie słowa i towarzyszące im gesty sakralne, modlitwa nad rzeczą lub osobą w celu uproszenia pomocy od Boga.

Bożek - określenie osoby lub przedmiotu, której okazywana jest cześć, a co nie jest Bogiem.
Pojęcie to wiąże się z bałwochwalstwem.

Bóg - obawiam się, że na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi...

Breve - papieski dokument (wysokiej rangi) wydawany w doraźnej sprawie.

Brewiarz - księga do odprawiania modlitwy uświęcenia dnia (liturgii godzin) przez duchownych
i świeckich.

Bursa - sztywna torebka do zawieszenia na szyi, na naczynie z Komunią dla chorych.

C

Caritas - czynne praktykowanie chrześcijańskiej miłości bliźniego lub organizacja dobroczynna działająca w Kościele.

Celebrans - osoba przewodnicząca zgromadzeniu liturgicznemu (najczęściej kapłan).

Celibat - stan bezżenny, ślub czystości.

Ceremoniarz - osoba przygotowująca i koordynująca różne posługi oraz dbająca o spokojny, harmonijny przebieg uroczystości.

Ceroferariusz - ministrant posługujący ze świecą.

Chorał - księga zawierająca śpiewy liturgiczne.

Chorał gregoriański - oficjalny śpiew Kościoła (jednogłosowy).

Chrzest - jeden z siedmiu sakramentów świętych, pierwszy sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, uwalnia od grzechu pierworodnego i wszystkich innych grzechów i włącza do Kościoła. Może być przyjęty przez dzieci lub przez dorosłych (po okresie tzw. katechumenatu).

Chrześcijaństwo - religia założona przez Jezusa Chrystusa, opierająca się na chrzcie świętym, wierze w Trójjedynego Boga. W ciągu wieków swej historii rozpadło się na: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm.

Ciemnica - miejsce w kościele gdzie przechowuje się Najświętszy Sakrament w noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Inaczej nazywana ołtarzem adoracji.

Cingulum - (łac. cingo - otaczam, obwiązuję) pasek służący do przepasywania alby, element
stroju liturgicznego.

Cnota - stała dyspozycja człowieka, usposabiająca go do czynienia dobra moralnego. Spośród
cnót kardynalnych wyróżniamy: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo.

Corpus Christi - (łac. Ciało Chrystusa). Słowa wypowiadane przez kapłana przed udzieleniem
Komunii świętej wiernemu.

Credo - (łac. credo - wierzę) wyznanie wiary

Custodia - (kustodia, od łac. custodio - ochraniam) naczynie, w którym przechowuje się
Najświętszą Hostię do wystawienia w monstrancji.

Cyborium - puszka (naczynie) do przechowywania Eucharystii pod postacią chleba.

Czyściec - stan, w którym człowiek zmarły w stanie łaski uświęcającej oczyszcza się po śmierci
z nieodpokutowanych na ziemi win grzechów ciężkich, powszednich i wszelkich niedoskonałości. Jest to już stan zbawionych.

Czytanie (lekcja) - w odniesieniu do liturgii to nie tylko odczytanie fragmentu Pisma świętej
w ramach liturgii słowa, ale także sam czytany podczas Mszy świętej czy nabożeństwa.

D

Dalmatyka - szata liturgiczna diakona, w odróżnieniu od ornatu nie opływa całego ciała, lecz
jest spinana z boków i posiada rękawy.

Dary Ducha Świętego - łaski otrzymywane podczas sakramentu bierzmowania, umacniające nas do mężnego wyznawania wiary i do postępowania według jej zasad. Są to: mądrość, rozum, rada, męstwo, umiejętność, pobożność, bojaźń boża.

Dary ofiarne - rzeczy i akty wewnętrzne, które człowiek składa Bogu w czasie Mszy świętej.
Przede wszystkim są to dary chleba i wina, które oznaczają wszelką ofiarę człowieka.

Dechrystianizacja - laicyzacja, odchodzenie od chrześcijaństwa, charakteryzujące się zanikiem praktyk oraz odrzucenie, nakazów Bożych - dekalogu, lekceważenie wartości i nauki Chrystusa.

Dekalog - (gr. deka - dziesięć, logos - słowo, dekalog: ”dziesięć słów”) nazwa dziesięciu przykazań Bożych, przekazanych przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera dziesięć zasad którymi
powinien kierować się chrześcijanin, gdyż są one podstawą jego życia w duchu Chrystusa.

Dekanat - (deka - dziesięć) cześć diecezji obejmująca kilka lub kilkanaście (około dziesięciu)
parafii. Nadzór nad nią stanowi jeden z proboszczów - dziekan.

Deo - z łac. Bogu (accusativus [biernik odpowiada na pytania kogo? co?).

Deo gratias - z łac. Bóg zapłać, lub Bogu niech będą dzięki.

Dewocja - (łac. devote: pobożność) dawniej pojęcie pozytywne określające człowieka pobożnego
i oddanego. Obecnie kojarzone z płytką, zewnętrzną, pokazową wiarą.

Dewocjonalia - przedmioty służące do odprawiania kultu religijnego.

Diakon - (gr. diakonos - sługa) najniższy stopień święceń, będący etapem przygotowawczym
do prezbiteratu - święceń kapłańskich. Diakon może m.in. czytać ewangelię, rozdawać komunię
a także odprawiać nabożeństwa, nie może sprawować eucharystii i słuchać spowiedzi.

Diaspora - rozproszenie członków narodu. Przypisane szczególnie rozproszeniu narodu żydowskiego nie mającego własnego państwa. Oznacza także pewną organizację ww. społeczeństwa.

Diecezja - podstawowa cześć administracyjna i formacyjna Kościoła, powierzona biskupowi
i podległym mu prezbiterom, który jest za nią odpowiedzialny bezpośrednio przed papieżem.

Dogmat - w Kościele Katolickim jest to prawda, fakt nie podlegający dyskusji i wątpliwości.
Wiele rzeczywistości naszej wiary jest niemożliwych do udowodnienia naukowego. Odwołują się one do wiary i dzięki niej muszą zostać niepodważalnie przyjęte.

Droga krzyżowa - (łac. Via crucis) nabożeństwo odprawiane w czasie Wielkiego Postu.
Będące pamiątką męki Chrystusa. Podzielona na 14 stacji pozwala się rozważać i odnosić
do sytuacji z życia codziennego.

Droga światła - (łac. Via lucis) nabożeństwo powstałe na bazie drogi krzyżowej, ale podejmujące rozważanie 14 spotkań zmartwychwstałego już Chrystusa z ludźmi oraz najważniejszych wydarzeń zaistniałych po Jego zmartwychwstaniu.

Duch Święty - (łac. Spiritus Sanctus) trzecia obok Ojca i Syna, osoba Trójcy Świętej. Umacnia
i ożywia Kościół. Dodaje człowiekowi sił i zdolności. Jest Pocieszycielem (Parakletem - gr. para-kaleo - wzywam), posłanym Kościołowi jako pierwszy dar po zmartwychwstaniu Chrystusa, w dniu Zesłania Ducha Świętego.

Dusza - (łac. anima) człowiek jest jednością duszy i ciała. Dusza jest nadprzyrodzonym duchem działającym w człowieku. Mówi do nas poprzez sumienie i jest niematerialna oraz nieśmiertelna.

Dyspensa - decyzja hierarchii kościelnej, która zwalnia wiernego od wykonywania obowiązku

nałożonego przez prawo kościelne.

Dziekan - koordynuje życie duszpasterskie w dekanacie, jest jednym z proboszczów z danego
dekanatu.

Dzwon - jego głos towarzyszy nam codziennie wzywając na modlitwę, także w chwilach podniosłych, radosnych i smutnych.

Dzwonki ołtarzowe - pojawiły się w liturgii w wieku XIII, zwracają uwagę wiernych na zmianę postawy liturgicznej, zwołują lud i wielbią dźwiękiem Boga.

E

Editio typica - wydanie wzorcowe. Każda księga liturgiczna, dzięki której sprawuje się kult
musi być zgodna z wydaniem wzorcowym, opracowywanym przez Kongeregację Kultu Bożego
i Dyscypliny Sakramentów i znajdującym się w Rzymie.

Egzegeza - (gr. eks-egethai - wydobywanie, wyciąganie sensu) jest nauką badającą teksty
biblijne. Sprawdza ich autentyczność, zajmuje się tłumaczeniem i zgłębianiem prawd (sensu)
zawartych w nich zawartych. Jest pomocniczą nauką teologii.

Egzorcyzm - obrzęd liturgiczny mający na celu uwolnienie człowieka, rzeczy, lub miejsca
od działania złego ducha.

Eklezja - (od gr. ecclesia - wspólnota) zgromadzenie, wspólnota. Określenie pierwotnej wspólnoty chrześcijan, a następnie formalne określenie Kościoła Rzymskiego - Sanctae Romanae Ecclesiae.

Ekscelencja - tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele biskupom.

Ekskomunika - potocznie nazywana klątwą. Pozbawia uczestnictwa w życiu Kościoła - korzystania z sakramentów. Ekskomunikę zaciąga się poprzez: naruszenie tajemnicy spowiedzi, profanacji ciała i krwi pańskiej, przymusu fizycznego wobec papieża (i biskupa) a także za herezję.

Ekumenizm - określa ogół działań teologicznych i duszpasterskich zmierzających do przywrócenia utraconej jedności wszystkich chrześcijan w jednym Kościele Jezusa Chrystusa.

Embolizm - modlitwa następująca po Ojcze Nasz, w której błagamy o zachowanie Ludu Bożego od zła. Zaczyna się słowami ”Wybaw nas Panie od zła wszelkiego...”

Eminencja - tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele wysokim dostojnikom.

Encyklika - najwyższej rangi pismo papieskie skierowane do całego Kościoła, a od pontyfikatu Jana XXIII do wszystkich ludzi dobrej woli. Tytuł encykliki pochodzi zawsze od pierwszych jej
wyrazów (incipit).

Epifania - objawienie się Boga w świecie i w dziejach ludzkości. Potocznie bywa tak nazywane święto Objawienia pańskiego

Epikleza - (gr. epi - nad, kaleo - wołać) wezwanie skierowane do Boga z prośbą, by zesłał Ducha Świętego. Najczęściej mówi się o niej w odniesieniu do modlitwy w czasie Mszy świętej, która poprzedza konsekrację. Rozpoczyna się słowami ”Uświęć mocą Swojego Ducha...” lub inną właściwą dla danej modlitwy eucharystycznej.

Episkopat - a) inaczej sakra biskupia, najwyższy stopień święceń, b) ogół hierarchów kościelnych danego państwa.

Epistolarium - inaczej lekcjonarz.

Epistoła - inna nazwa drugiego czytania we Mszy; zazwyczaj z listów apostolskich Nowego
Testamentu.

Eschatologia - dział teologii (i filozofii) zajmujący się sprawami ostatecznymi człowieka i świata.

Eucharystia - uczta ofiarna Jezusa Chrystusa, która z Jego woli powtarzana jest codziennie przez chrześcijan całego świata na ”Jego” pamiątkę. Obok chrztu jest to podstawowy sakrament w życiu Kościoła.

Eulogie - pobłogosławione chleby, które po zakończeniu Eucharystii w pierwotnym Kościele roznoszono biednym i chorym lub tym, którym nie mogli uczestniczyć w zgromadzeniu liturgicznym.
Eulogie mogli zabierać do domów chrześcijanie nie będący diakonami lub akolitami. Nigdy jednak nie brali oni konsekrowanych hostii.

Eutanazja - wspomagane samobójstwo, zazwyczaj dotyczy ludzi starszych lub śmiertelnie
(terminalnie) chorych. Moralnie jest niedopuszczalna i w wielu krajach zakazana.

Ewangelia - (gr. ewangelia: Dobra Nowina) w Piśmie Świętym oznacza głoszenie wieści
o zbawieniu wiecznym. Kościół potwierdza dzisiaj autentyczność czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Pierwsze trzy nazywamy synoptycznymi (gr. synopsis - podobne, pasujące), gdyż są bardzo podobne, zaś ewangelia Jana jest niesynoptyczna.

Ewangeliarz - jest uroczystą, zdobioną, księgą liturgiczną zawierającą wyłącznie Ewangelie
czytane podczas Mszy świętej w porządku tygodniowym, niedzielnym i świątecznym.

Ex Cathedra - (łac. z katedry) określa sytuacje kiedy papież wypowiada się w sprawach moralności i wiary. Przysługuje mu prawo nieomylności, stwierdzone dogmatem (w 1870 r., podczas Soboru Watykańskiego I) gdyż działa wtedy przez niego moc Ducha Świętego.

Exsultet - bardzo uroczyste orędzie wielkanocne, śpiewane podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Noc.

F

Fanon - dodatkowa chusta, w formie okrągłego kołnierza, który uzupełnia humerał papieski.
Przeznaczony tylko dla papieża, jego użycie zniósł Paweł VI.

Feretron - obraz religijny w ozdobnej ramie lub figura, przymocowany do platformy drewnianej
z drążkami przeznaczone do niesienia w procesji.

Fistula - rurka do spożywania Komunii świętej pod postacią wina.

Formularz mszalny - zestaw tekstów liturgicznych, dobranych na konkretny dzień. Składa się
na niego: kolekta, modlitwa nad darami, prefacja, modlitwa po Komunii, czasem uroczyste błogosławieństwo oraz antyfona na ofiarowanie.

G

Galilea - kraina w Ziemi Świętej, na północ od Judei, rodzinne strony Chrystusa, miejsce
początkowego nauczania Mesjasza (miasta: Meggido, Kafarnaum, Betsaida, Magdala, Kana
i Jezioro Genezaret)

Gaudete - (łac. gaudete - radujcie się) Niedziela radości, to trzecia niedziela adwentu. Tego dnia kapłan przywdziewa szaty koloru różowego.

Generał zakonu - najwyższy przełożony, zwierzchnik zakonu. Wybierany przez kapitułę ma
niczym nie skrępowaną władzę nad zakonem. Podlega wyłącznie papieżowi.

Genesis - nazwa Księgi Rodzaju.

Gloria - hymn ”Chwała na wysokości Bogu” - uroczysta pieśń sławiąca Boga, doksologia.
W czasie Eucharystii śpiewana w święta i uroczystości.

Gnoza - (gr. gnosis) pogląd teologiczno-filozoficzny. Zakłada, iż do zbawienia prowadzi poznanie prawdy o samym sobie. Poznanie to nie jest ani naukowe, ani rozumowe. Dokonuje się na drodze tajemnego objawienia. To inaczej tzw. ”wiedza z góry”.

Godzinki - nabożeństwo ku czci Matki Bożej. Składają się z hymnów, modlitw i antyfon. Podzielone na siedem części (wg starego brewiarza) jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory
i kompleta. Sławią Matkę Bożą jako Królową świata, matkę ludzi, wspomożycielkę i orędowniczkę.

Godziny kanoniczne - poszczególne godziny Liturgii Godzin, odpowiadające porom dnia:
Jutrznia, godzina czytań, Modlitwa w ciągu dnia, Nieszpory, Kompleta.

Gong - parament liturgiczny. Służy od akcentowania podniosłych momentów w liturgii - przemienienia chleba i wina w Ciało i Krew, a czasami także podczas wielkiej doksologii.

Gorzkie Żale - nabożeństwo pasyjne, odśpiewywane w niedziele wielkiego postu. Odznaczają się prostotą i serdecznym współczuciem dla cierpień Jezusa i Maryi.

Graduał - (łac. gradus - stopień) księga liturgiczna zawierająca śpiewy mszalne. Także
część zmienna Mszy świętej (liturgia trydencka), od której wziął swoją nazwę. Pozostałością
po gradusie jest dzisiejszy psalm responsoryjny, który kiedyś był śpiewany ze stopni
w prezbiterium (gradusów).

Gromnica - świeca poświęcona w dzień Ofiarowania Pańskiego, stawiana przy konającym,
a także ustawiana w okiennicach w czasie burzy - jest wyrazem wiary w Opatrzność, chroniącą nas przed niebezpieczeństwami.

Grzech - świadome i dobrowolne przekroczenie Bożych przykazań. Odejście od Boga, zaprzeczenie wiary. Grzechy dzieli się na lekkie (powszednie) i ciężkie (śmiertelne). Istnieje także pojęcie grzechów wołających o pomstę do nieba.

H

Habit - strój zakonny, składa się głównie z sukni przepasanej cingulum, kaptura będącego
uzupełnieniem sukni, płaszcza narzucanego na habit. Często nosi się także szkaplerz, bądź
medalion z wizerunkiem świętego założyciela.

Herezja - rozłam w Kościele spowodowany przez poważne i z uporem podtrzymywane błędy
w wierze. Są to zarówno poglądy różne od ustalonej nauki Kościoła, jak i wynikające z nich ruchy.

Hierarchia kościelna - oznacza duchownych, którzy na rozmaitych stopniach święceń wyposażeni są w odpowiednią władzę kościelną. Tworzą ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. Kościół ma strukturę monarchii hierarchicznej, na czele której stoi papież.

Homilia - jest to słowo kapłana skierowane do wiernych na tle usłyszanych czytań biblijnych.
Homilię może wygłaszać także diakon, ale nigdy człowiek świecki.

Hosanna - posiada podwójne znaczenie: stanowi wołanie o pomoc, jak również zbawienie.

Hostia - (łac. hostia - krwawa ofiara) opłatek przeznaczony do konsekracji i wystawienia
publicznego.

Humerał - cześć szaty liturgicznej. Biały materiał zawiązywany wokół szyi w celu przykrycia
wystających spoza alby ubrań świeckich.

Hymn - uroczysta pieśń śpiewana na cześć Boga lub świętych.

I

IHS - to skrót, monogram imienia własnego Chrystusa, wyrażony literami greckimi (jota, eta,
sigma) i odczytywany nie jako I-Ha-Es, lecz: JES.

Ikona - (od gr. eikon - obraz) obraz sakralny wywodzący się z kultury bizantyjskiej.
Styl przestawiania świętych charakterystyczny dla kościołów prawosławnych. Tworzenie ikony
jest ściśle określone. Ikona nie jest malowana lecz pisana.

Ikonostas - układ kilku, kilkunastu ikon, tworzący ścianę, która oddziela prezbiterium prawosławnej świątyni od nawy (miejsca dla wiernych).

Imprimatur - formuła oznaczająca zezwolenie władzy kościelnej na druk książki dotyczącej
zagadnień religijnych i moralnych. Umieszczana na początku książki wraz z podpisem biskupa.

Infamia - pozbawienie, odebranie należnej czci.

Infuła - (inaczej mitra) jest to rodzaj itry, ale płaskiej, bez ozdób. Używa jej biskup w liturgii
pogrzebowej.

Infułat - prałat, tytuł honorowy w hierarchii Kościoła nie niosący ze sobą żadnych święceń.

Ingres - intronizacja, uroczyste wejście nowo mianowanego biskupa ordynariusza do katedry,
jest symbolem rozpoczęcia jego duszpasterskiej posługi.

Inklinacja - (łac. inclino - skłaniam się) w liturgii są to skłony ciała lub ukłony głowy.

Inkwizycja - (od łac. inquirere - śledzę) instytucja kościelno-państwowa, która miała na celu
wykrywanie i karanie heretyków, schizmatyków i osób uprawiających zabobonne praktyki.
Istniała inkwizycja biskupia oraz państwowa. Pozostałością po inkwizycji było Święte Oficjum,
a dziś - Kongregacja ds. Nauki Wiary.

Inproperia - (od łac. impropero - czynić wyrzuty) - śpiew liturgiczny, wykonywany w Wielki
Piątek, zazwyczaj w czasie adoracji krzyża: wyraża wyrzuty, jakie Bóg ma wobec ludzi, którzy
odrzucili jego dobroć, a w zamian zgotowali mu straszną mękę krzyża. Jest to śpiew: ”Ludu mój, ludu, cóżem ci uczynił?”.

INRI - skrót łacińskich słów: Iesus Nazarenus Rex Ivdaorum - Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, umieszczony na krzyżu nad głową ukrzyżowanego Chrystusa, w jęz. greckim, hebrajskim i łacińskim (por. J 19,20).

Insygnia - (łac. signum - znak, oznaka) oznaka jakiejś władzy, święceń, urzędu. Np. insygnium władzy kapłańskiej jest stuła i ornat.

Interdykt - kara kościelna polegająca na zakazaniu wykonywania posług kościelnych.

Introit - (łac. wejście) pieśń na wejście we Mszy świętej. Tym określeniem nazywano także
procesję wejścia lub antyfonę na wejście.

Invitatorium - (łac. wezwanie) słowa rozpoczynające daną godzinę kanoniczną Liturgii Godzin.
Są to słowa: ”Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu” bądź: ”Panie otwórz wargi moje...”.

Izrael - słowo to ma wiele znaczeń. Jest imieniem, które bóg nadał Jakubowi, synowi Izaaka,
jest to państwo którego królami byli niegdyś Saul, Dawid, Salomon, jest nazwą narodu wybranego, współcześnie państwo na wschodnim brzegu morza śródziemnego.

J

Jałmużna - jedna z form religijnego samodoskonalenia się (pokuty). Polega na oddaniu z serca materialnego daru potrzebującemu.

Jasełka - przedstawienie teatralne, którego treść stanowią zdarzenia związane z Bożym
Narodzeniem.

Jerozolima - (herbr. Jeru-szalaim - miasto pokoju) ”miasto święte”, w którym działał, umarł
i zmartwychwstał Jezus Chrystus. Założone około XIV w. przed Chr. jako miasto pogańskie,
w XI/X w. król Dawid uczynił ją stolica swego państwa. Wielokrotnie niszczona i odbudowana.
Dzisiaj jest miejscem przenikania się największych światowych religii monoteistycznych;
chrześcijaństwa, judaizmu i islamu.

Jubileusz - lub Rok Święty, ogłaszany jest przez papieży od XIV w. Ma on na celu
pogłębienie życia religijnego wiernych i uzyskanie przez nich odpustu zupełnego.

Jutrznia - w liturgii godzin, poranna modlitwa Kościoła.

K

Kalendarz liturgiczny - zawiera informacje dotyczące poszczególnych dni liturgicznych w ciągu roku. Hierarchizuje wspomnienia, święta i uroczystości. Kalendarz liturgiczny do użytku prakty-
cznego tzw. Ordo precyzuje o jakiego danego dnia należy użyć formularza Mszy świętej, dając
wykaz koloru szat liturgicznych wspomnień, oraz pieśni.

Kalwaria - miejsce śmierci Chrystusa, a także z rozmachem budowane drogi krzyżowe w różnych miejscach świata licznie nawiedzane przez pielgrzymów.

Kalwinizm - jeden z głównych nurtów protestanckich. Twórcą doktryny był Jan Kalwin. Kalwinizm zakłada predestynację oraz surową wstrzemięźliwość w korzystaniu z dóbr doczesnych.
Pojmuje Eucharystię jako pamiątkę wydarzenia, które ma miejsce w niebie, a na ziemi jest tylko odtwarzane na pamiątkę przez kapłana.

Kancjonał - zbiór pieśni religijnych.

Kanon - jednostka porządkowa tekstu w prawie kanonicznym, także wykaz świętych, oraz wykaz ksiąg Pisma świętego.

Kanonik - członek kapituły katedralnej.

Kanonizacja - uroczyste ogłoszenie przez Kościół świętości, tzn. stwierdzenie na podstawie
procesu kanonizacyjnego iż swoim życiem osiągnęła radość życia wiecznego i jest postawiona
za wzór do naśladowania.

Kantor - w zgromadzeniu liturgicznym intonuje śpiew wszystkich obecnych, wykonuje śpiew
Alleluja oraz antyfony.

Kantyk - hymn używany w Liturgii Godzin, zaczerpnięty z Pisma Świętego. Zazwyczaj jest to
Pieśń Zachariasza (tzw. Benedictus Łk 1,67-80), Pieśń Maryi (tzw. Magnificat - Łk 1,46-55) oraz Pieśń Symeona (Łk 2) z Nowego Testamentu. Ze Starego Testamentu używa się m. in.: Pieśń trzech młodzieńców (Dn), kantyk Anny (1 Krl 2).

Kantylacja - forma wykonywanie tekstu liturgicznego miedzy śpiewem a deklamacją, określana jako muzyczne czytanie.

Kapa - długa sięgająca do stup zarzucana na ramiona i spięta na piersi szata liturgiczna.
Używana podczas procesji i nabożeństw. Bogato zdobiona.

Kapelan - ksiądz zajmujący się duszpasterstwem przy kaplicy (stąd nazwa), jakiejś grupie
wiernych (np. kapelan szpitalny, więzienny).

Kapitulum - czytany fragment z Pisma świętego podczas Liturgii Godzin.

Kapituła katedralna - kolegium kapłanów - kanoników, ustanowionych dla sprawowania
uroczystych czynności liturgicznych w kościele katedralnym.

Kaplica - (z łac. capella - mały kościół) miejsce z ołtarzem przeznaczone do odprawiania Mszy świętej. Istnieją kaplice wewnętrzne - w kościołach, domach zakonnych, instytucjach, a także
zewnętrzne, wolno stojące. W przeciwieństwie do kościołów Msze święte odprawia się w nich
okolicznościowo.

Kapłaństwo - patrz sakrament kapłaństwa.

Kardynał - najwyższa godność w Kościele po papieżu, których to wybiera według własnego uznania. Kardynałowi przysługują czerwona sutanna oraz piuska, tytularny kościół w Rzymie, prawo do uczestniczenia w konklawe oraz tytuł eminencji. Kardynałowie tworzą kolegium kardynałów.

Katafalk - miejsce, specjalne podwyższenie przeznaczone do ustawienia trumny w czasie Mszy świętej pogrzebowej. Nieraz bogato zdobiony.

Katakumby - znajdujące się pod powierzchnią ziemi cmentarze, związane z chrześcijaństwem prześladowanym, za czasów cesarstwa rzymskiego. Najczęstsze katakumby spotykamy właśnie
w Rzymie (np. katakumby św. Kaliksta, gdzie pochowano św. Tarsycjusza). W katakumbach za-
sadniczo nie odprawiano Eucharystii - nie było to też zwyczajowe miejsce spotkań chrześcijan.

Katecheza - nauka religii.

Katechizm - podręcznik przedstawiający w sposób uporządkowany całokształt nauki
chrześcijańskiej wiary.

Katechumen - osoba dorosła przygotowująca się do przyjęcia chrztu świętego.

Katechumenat - określenie katechezy przeznaczonej dla osób dorosłych przygotowujących się
do przyjęcia chrztu świętego.

Katedra - (od gr. cathedra - podwyższenie) w pierwotnym znaczeniu oznacza krzesło, w chrześcijaństwie tron biskupi. Od X wieku mianem katedry określa się rezydialny kościół biskupa - matkę wszystkich kościołów w diecezji.

Kazalnica - inaczej ambona; miejsce głoszenia kazania.

Kazanie - część liturgii słowa w której duchowny, kaznodzieja objaśnia naucza lud zgodnie
z zasadami magisterium Kościoła.

Kaznodzieja - duchowny wygłaszający kazanie.

Kielich - (łac. calix) naczynie liturgiczne, w którym w czasie Mszy świętej składa się wino do
konsekracji.

Klasztor - obiekt użyteczności wspólnoty zakonnej. Są to najczęściej: kościół, kaplica, cześć mieszkalna oraz budynki gospodarcze.

Klauzura - zakaz przebywania osobom postronnym na teren przeznaczony wyłącznie dla osób konsekrowanych.

Kleryk - (alumn) mężczyzna przygotowujący się do przyjęcia święceń.

Koadiutor - to duchowny wyznaczony do pomocy duchownemu wyższego stopnia, zwykle biskup tytularny pomagający w obowiązkach biskupa diecezjalnego.

Kolegiata - kościół przy którym na wzór kapituły katedralnej, istnieje kapitułą kolegiacka, czyli zespół duchownych.

Kolegium kardynałów - kolegium, którego szczególnym prawem jest wybór papieża. Kolegium kardynalskiemu przewodniczy dziekan. Spotkanie kardynałów pod przewodnictwem papieża to
konsystorz.

Kolekta - (od łac. colligo - zbierać) część zmienna Mszy św., modlitwa przed pierwszym
czytaniem; zbiera niejako prośby wszystkich wiernych.

Kolęda duszpasterska - odwiedziny duszpasterskie kapłana przynależnej parafii w celu
błogosławieństwa rodziny oraz spotkania i zapoznania się z nią. Ma miejsce w czasie okresu
Bożego Narodzenia.

Koloratka - prosty, biały kołnierz zapinany z tyłu, noszony przez duchownych.

Kompleta - modlitwa brewiarzowa odmawiana bezpośrednio przed snem.

Komunia - (od łac. communio - jedność, zjednoczenie). Oznacza zjednoczenie wszystkich
wiernych, uczestniczących w zgromadzeniu eucharystycznym, w Chrystusie poprzez przyjęcie

Komunii świętej - postaci eucharystycznych.

Komża - szata liturgiczna, ma tę samą symbolikę co alba jest jednak znacznie krótsza - ze
względów praktycznych; od IX wieku strój ministranta. Przez kapłana używana najczęściej
do sprawowania czynności poza liturgicznych.

Koncelebra - wspólne sprawowanie liturgii (głównie Mszy św.) przez więcej niż jednego
kapłana (tj. biskupa lub prezbitera). Koncelebra w toku dziejów zanikła, ale została przywrócona
na Soborze Watykańskim II.

Konfesjonał - (łac. confessio - wyznaję) miejsce w kościele przeznaczone do prywatnej
spowiedzi. Przypomina drewniany domek wyposażony w siedzenie dla kapłana - reprezentującego
Chrystusa oraz klęcznik dla penitenta. Powinien, co niestety rzadko się zdarza, dawać poczucie dyskrecji penitentowi.

Konfirmacja - (łac. confirmo - potwierdzam) w protestantyzmie obrzęd wyznania, potwierdzenia wyznawanej wiary przed wspólnotą parafialną (lub jej reprezentacją). Ma być częścią chrześcijańskiej inicjacji; dowodem na to, że wierny wyznaję wiarę publicznie w sposób świadomy i dojrzały.

Konklawe - (łac. cum clave - pod kluczem) nadzwyczajne zebranie się kolegium kardynałów po śmierci papieża, w celu wyboru nowego. Konklawe odbywa się w atmosferze całkowitego odseparowania od świata zewnętrznego w momencie wypowiedzenia przez kardynała kamerlinga, bądź papieskiego ceremoniarza słów ”extra omnes” - ”nikt więcej”, aż do ogłoszenia z loggii Bazyliki
św. Piotra imienia nowego papieża.

Konkordat - międzynarodowa umowa zawierana pomiędzy Stolicą Apostolską a poszczególnymi krajami, określająca koegzystencję instytucji Państwa i Kościoła. Dla każdego kraju jest inny, dostosowany do sytuacji i potrzeb Kościoła w danym państwie.

Konopeum - (od gr. konopeion) używana jeszcze gdzieniegdzie zasłonka wykonana z materiału na cyborium lub na tabernakulum.

Konsekracja - to akt poświęcenia odnoszący się do osób. Konsekruje się osoby zakonne składające śluby, diakonów, prezbiterów oraz biskupów. Konsekracja należy do sakramentaliów. Formuły poświęceń znajdują się w benedykcjonale, potyfikale i graduale. Konsekracja odnosi się także do przeistoczenia we Mszy świętej- przemiany chleba i wina w Krew i Ciało Chrystusa.

Konsystorz - pierwotnie był kościelną instytucją sadową i w tym pojęciu funkcjonował do XIX w. Obecnie konsystorzem określa się zebranie kolegium kardynałów pod przewodnictwem papieża. Zapadają na nim najistotniejsze decyzje w Kościele, gdyż to kardynałowie zasiadają na czele
dykasterii (kongregacji) ma konsystorzu papież ogłasza także wybór kardynałów.

Konwersja - przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na drugie.

Konwertyta - człowiek, który zmienił jedno wyznanie chrześcijańskie na inne.

Korporał - to składany obrus, najczęściej o wymiarach 30x30 cm. Symbolizuje całun w którym złożono ciało zbawiciele do grobu. Dlatego do dziś, wyłącznie na nim, składa się konsekrowane chleb i wino podczas Mszy świętej i Najświętszy Sakrament podczas nabożeństw.

Kredens - miejsce składania przed Mszą paramentów liturgicznych, a także miejsce puryfikacji kielicha i pateny poza ołtarzem.

Kropidło - służy do obrzędu pokropienia wiernych oraz przedmiotów wodą święconą. Najpopularniejsze kropidła zakończone włosiem są nieodłącznym elementem kociołka z wodą. Używa się
także kropideł zakręcanych, które zawierają w trzonie zbiorniczek z wodą. Szczególnie użyteczne podczas kolęd.

Kropielnica - jest zbiornikiem na wodę święconą, umieszczanym najczęściej w przedsionku
kościoła. Wierni wchodząc co świątyni maczają palce w wodzie i czynią znak krzyża, co przypomina przyjęty chrzest i przynależność do wspólnoty Kościoła. To także kociołek z wodą święconą,
w którym zanurza się kropidło podczas poświęceń.

Krucyferariusz - ministrant niosący krzyż.

Krucyfiks - krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa.

Krypta - to podziemne pomieszczenie, najczęściej w formie rozległej kaplicy, z założenia służące do grzebania w nim zwłok ludzi szczególnie zasłużonych dla Kościoła. Często odprawia się w nich Msze świętej w intencji zmarłych.

Krzyż - narzędzie męki Chrystusa, najważniejszy symbol chrześcijan, czczony w Kościele jako narzędzie zbawienia. Cała liturgia jak i czynności poza liturgiczne przesiąknięte są symboliką krzyża. Zawsze znajduje się na widocznym miejscu na ołtarzu. To znak krzyża rozpoczyna i kończy Mszę świętą, jest obecny we wszystkich sakramentach i sakramentaliach towarzyszy nam także w życiu prywatnym, pracy, domu, szkole.

Krzyżmo - święty olej, poświęcany w Wielki Czwartek przez biskupa na specjalnej rannej Mszy świętej Krzyżmo używane jest podczas sakramentu chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich oraz namaszczenia chorych. Oleje symbolizują specjalne łaski siły i wytrwałości spływające na otrzymującego je.

Ksieni - żeński odpowiednik opata w żeńskich wspólnotach zakonnych. Istnieje specjalny obrzęd błogosławieństwa ksieni, znajdujący się w księgach liturgicznych.

Księgi liturgiczne - to zbiory modlitw i czytań, stosowanych w liturgii, zatwierdzone przez władzę kościelną. Do najważniejszych ksiąg liturgicznych, niezbędnych do odprawienia Mszy świętej -
należą: mszał, lekcjonarz, ewangeliarz, oraz księgi pomocne przy sprawowaniu sakramentów
i sakramentaliów: graduał, rytuał, pontyfikał i benedykcjonał. Ważne miejsce zajmuje także
liturgia godzin tzw. brewiarz.

Kuria rzymska - zespół instytucji kościelnych zwanych dykasteriami (kongregacjami), które
pomagają papieżowi w kierowaniu Kościołem.

Kustodia - (łac. custodio - ochraniam, przechowuję) jest to mała puszka, w niej przechowuje się Najświętszą Hostię przeznaczoną do wystawienia w monstrancji.

Kyrie Eleison - (z jęz. greckiego ”Panie zmiłuj się”) w liturgii wezwanie pokutne, podczas aktu żalu i pokuty wzbudzanego na początku każdej Eucharystii w celu przebłagania Boga za grzechy
w celu godnego uczestnictwa we Mszy.

L

Laetare - niedziela radości, IV Niedziela Wielkiego Postu w roku liturgicznym. W tym dniu kapłan może przywdziać różowe szaty liturgiczne.

Lampion - ozdobna świeca, pochodnia otoczona kloszem. Używany podczas rorat w okresie
Adwentu. Symbolizuje naszą gotowość na przyjście Oblubieńca; Chrystusa.

Lavabo - obmycie rąk wykonywane podczas ofiarowania. Tradycją sięga obrzędów żydowskich. Podczas lavabo kapłan wypowiada: ”Obmyj mnie Panie z mojej winy i oczyść z grzechu mojego.”

Lawaterz - naczynie liturgiczne służące do obmycia rąk podczas ofiarowania. Składa się z dzbanuszka na wodę i tacki.

Lectio brevis - (łac. krótkie czytanie) - czytanie z Pisma Świętego, znajdujące się w każdej
godzinie Liturgii Godzin.

Lectio divina - (łac. czytanie duchowe, czytanie boże) - czytanie, rozważanie tekstów świętych, głównie Pisma Świętego, nastawione na dogłębne wejście w tekst, mające na celu przemyślenie, przemodlenie tekst, które prowadzi do wprowadzenia treści Pisma w życie. Wyróżnia się następujące etapy Lectio divina jako sposobu modlitwy: lectio (czytanie), contemplatio (kontemplacja),
oratio (modlitwa), actio (działanie).

Legat papieski - duchowny, reprezentant papieża w różnych krajach, lub regionach świata.
Do jego obowiązków należy zacieśnianie stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a danym rejonem.

Lekcjonarz - (od. łac. lectio - czytam) księga liturgiczna, zawierająca czytania biblijne na poszczególne dni w roku, a także psalmy responsoryjne.

Lektor - (od. łac. lectio - czytam) osoba świecka, mająca zezwolenie na czytanie Pisma Świętego podczas Mszy Świętej.

Litania - (od gr. litaneuein - modlić się nieustannie) modlitwa błagalna, w której wierni wierni odpowiadają na poszczególne wezwania powtarzając określony zwrot. Jeszcze w XVI w. funkcjonowało ponad osiemdziesiąt litanii. Obecnie, do odmawiania publicznego zatwierdzonych jest sześć.

Liturgia - jest to popularne określenie Mszy Świętej. Liturgia jest pojęciem szerszym i obejmuje: sakramenty i sakramentalia, rok liturgiczny, liturgię godzin (modlitwa brewiarzowa), oraz muzykę
i sztukę sakralną.

Liturgia Godzin - inaczej modlitwa uświęcenia czasu, brewiarz.

Lucernarium - uroczysty obrzęd zapalenia, błogosławienia i wprowadzenia do świątyni światła (ognia). W liturgii rzymskiej pozostało jedyne, ale szczególnie uroczyste lucernarium, które ma miejsce w Liturgii Wigilii Paschalnej w wieczór Wielkiej Soboty.

Luna - (lub lunula od łac. luna; księżyc) naczynie liturgiczne służące do umieszczenia i przechowywania hostii w kustodii. Najczęściej pozłacana, można także w niej wystawiać Najświętszy
Sakrament. Ma kształt półksiężyca.

Luteranizm - doktryna chrześcijańska, której twórcą był zakonnik Marcin Luter. Po konflikcie ze Stolicą Apostolską założył własną wspólnotę kościelną.

Ł

Łamanie chleba - (łac. fractio panis) - pierwotna nazwa Mszy świętej. W liturgii Eucharystycznej
- jest to gest przełamania chleba w czasie śpiewu Baranku Boży, którego cząstkę wpuszcza się do kielicha z Krwią Pańską, na znak jedności ofiary Chrystusa.

Łaska - (łac. gratia) oznacza łaskawość i zmiłowanie się Boga nad człowiekiem. Bóg obdarza
człowieka godnością swego przybranego dziecka (łaska uświęcająca), umacnia i wpływa na jego postępowanie prowadzące do zbawienia (łaska uczynkowa).

Łódka - nawikula, naczynie liturgiczne służące do przechowywania kadzidła.

M

Madonna - przejęte z włoskiego określenie Matki Bożej, ”moja Pani”. Tytuł ten wywodzi się ze średniowiecznej pieśni maryjnej ”O Pani moja”.

Magnificat - (łac. magnificare - wielbić, wychwalać) ”Wielbi dusza moja Pana”, wieczorna pieśń brewiarzowa, tzw. ”Pieśń Maryi” inspirowana słowami Maryi podczas zwiastowania i spotkania ze świętą Elżbietą. (por. Łk 1, 46-55).

Małżeństwo - jeden z siedmiu sakramentów świętych, zaliczanych do tzw. sakramentów posłania. Sakramentu tego małżonkowie udzielają sobie sami - kapłan asystuje i reprezentuje wspólnotę wiernych, a także powagą Kościoła potwierdza. Sakrament małżeństwa wprowadza małżonków
w życie Trójcy Świętej, w której więzią doskonałości jest miłość.

Mandatum - (łac. mandatum - przykazanie) to liturgiczny obrzęd umycia nóg podczas Mszy
Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, będący pamiątką umycia apostołom nóg przez Jezusa.

Mandorla - w sztuce chrześcijańskiej owalna aureola otaczająca postać jakiegoś świętego lub
samego Chrystusa.

Manipularz - szata liturgiczna, przypominająca stułę, zawiązywana w liturgii przedsoborowej na lewej ręce kapłana. Symbolizowała przyjęte święcenia oraz kajdany na rękach Chrystusa.

Mantolet - szata liturgiczna w kolorze purpurowym, przysługująca członkom kapituł katedralnych.

Marana Tha - pochodzące z jęz. hebrajskiego wezwanie ”Przyjdź Panie”.

Mariologia - dziedzina teologii dogmatycznej, która traktuje o Najświętszej Maryi Pannie,
Matce Bożej, jej więzi z Jezusem Chrystusem i miejsca w Kościele oraz należnemu jej kultowi.

Martyria - (gr. martyros - świadek) męczeństwo, a w sensie szerszym; wszelka działalność
Kościoła, której celem jest świadczenie o Dobrej Nowinie Jezusa Chrystusa. Martyria (katechizacja, ewangelizacja, nauczanie) to jedno z trzech głównych zadań Kościoła (obok liturgii i diakonii

- służby ubogim).

Martyrologium - księga liturgiczna Kościoła, w której znajduje się wykaz wszystkich świętych; tak męczenników jak i wyznawców. W liturgii bizantyjskiej odpowiadała jej księga zwana menologion.

Matka generalna - najwyższa przełożona w zakonach żeńskich, sprawuje najważniejszą władzę
w zakonie.

Meczet - świątynia wyznawców islamu. Charakteryzuje się minaretem - wysoką wieżą, z której muezzin wzywa na modlitwę. Dach świątyni zwieńczony jest kopułą. Wnętrze cechuje bogata
dekoracja ścian, nisza mihrab dla imama, a także miejsce, z którego objaśnia się Koran.

Medalik - okrągły, bądź owalny krążek wykonany z metalu, srebra bądź złota, zdobiony
wizerunkiem Jezusa, Maryi bądź świętych pańskich.

Medytacja - forma modlitwy polegająca na rozmyślaniu. Medytacja przebiega w ciszy i może
być inspirowana fragmentem z Pisma Świętego bądź pobożnej lektury jak również przyrodą, bądź jakimś zjawiskiem.

Melchizedek - parament liturgiczny, część monstrancji. To złocona podstawka, która bezpośrednio przylega do hostii, umożliwia przenoszenie i wystawienie Ciała Pańskiego w pionowej pozycji (inaczej nazywana lunula).

Menologion - patrz martyrologium.

Mensa - (łac. stół, tablica) płyta, blat ołtarza wykonany najczęściej z marmuru, osadzona na
cokole. Posiada zagłębienie, sepulcrum, w którym składane są relikwie.

Męczeństwo - jest to heroiczne świadectwo wiary, wyrażone przez dobrowolne przyjęcie śmierci zadanej z powodu wyznawania wiary w Chrystusa.

Millenium - określenie jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski, ale także roku 2000 milenijnego.
Jest to szczególny czas dziękczynienia za dziedzictwo wiary chrześcijańskiej i Bożą opatrzność.

Miłosierdzie - (łac. misericordia) jest wyrazem miłości do człowieka potrzebującego pomocy,
jest obowiązkiem chrześcijanina, szczególnym wyrazem miłości bliźniego i Boga.

Ministrant - członek ludu Bożego, który w czasie sprawowania liturgicznych obrzędów spełnia posługę pomocniczą w sposób określony przepisami Kościoła.

Mirra - wonna żywica, kadzidło, spalane na węglach w trybularzu. Spalana symbolizuje modlitwę ludu wznoszącą się do Boga.

Missa - łac. msza.

Missa chrismatis - msza Krzyżma Świętego, odprawiana w Wielki Czwartek w kościołach
katedralnych.

Mistagogia - (gr. misterion - tajemnica, ago - wprowadzam) wprowadzanie, wyjaśnianie
misteriów, celebracji sakramentów i w ogóle liturgii. We wczesnym chrześcijaństwie wiązało się
z objaśnianiem prawd wiary nowo ochrzczonym w tzw. Białym Tygodniu.

Misterium - inscenizacja, przedstawienie biblijnych prawd i wydarzeń, oraz scen z życia świętych.

Misterium Paschalne - tajemnica śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, która przez
wiarę i sakramenty staje się udziałem człowieka. Przeżywamy je podczas tzw. Wielkiego Tygodnia
i Triduum Paschalnego, choć dzięki niemu sens i moc posiadają sakramenty i liturgia sprawowane przez cały rok.

Mistycyzm - to kierunek religijno-filozoficzny, oraz nauka pomocnicza teologii zakładająca
możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem.

Mitra - uroczyste nakrycie głowy biskupa i infułata. Składa się z dwóch elementów bogato
zdobionego, usztywnionego materiału.

Młodzianków święto - święto stałe w kalendarzu liturgicznym obchodzone 28 grudnia na
pamiątkę wymordowania na rozkaz Heroda wszystkich chłopców do 2 roku życia celem zabicia
Jezusa.

Modlitwa - jest rozmową i obcowaniem z Bogiem, słuchaniem go i zwracaniem się do niego,
czasem nawet bez słów. Wyróżniamy modlitwę: wspólnotową i indywidualną, ustną i myślną.

Monstrancja - bogato zdobione naczynie liturgiczne, w którym umieszcza się Hostię celem
adoracji lub procesji.

Mszał - (Missale Romanum) jednia z najważniejszych ksiąg liturgicznych w Kościele Katolickim, zawierająca teksy sprawowania Mszy świętej.

Mucet - wierzchnia szata chórowa członków kapituł katedralnych w kolorze purpurowym bądź czarnym.

N

Nabożeństwo - pozaliturgiczny kult Kościoła. Nabożeństwa wypływają z liturgii i mają do niej prowadzić. Są wyrazem pobożności tak wspólnotowej jak i prywatnej.

Nadzieja - jedna z trzech cnót, w których wyraża się stosunek człowieka do Boga. Każe widzieć
w Bogu najwyższe i upragnione dobro, ku któremu człowiek dąży.

Nałożenie rąk - w Starym Testamencie znak ten był także używany podczas ceremonii wyniesienia osoby na jakiś urząd. W Nowym Testamencie to symbol leczenia i przekazywania Ducha.

Namaszczenie chorych - sakrament, przez który Chrystus umacnia człowieka ciężko chorego
i leczy na duszy, a niekiedy i na ciele, pomaga mu w znoszeniu cierpienia i powrocie do zdrowia.

Nawa - pojęcie określające przestrzeń w kościele, przeznaczoną dla wiernych. W zależności od układu architektonicznego wyróżniamy nawę główną, nawę boczną, nawę ołtarzową (prezbiterium
i absyda).

Nawikulariusz - funkcja liturgiczna, polegająca na niesieniu łódki (nawikuli) z kadzidłem;
nawikulariusz toruje drogę turyferariuszowi.

Nawrócenie - ma miejsce kiedy człowiek odwraca się od zła, szatana i grzechu, a zwraca się
ku Bogu, który jest źródłem życia i świętości.

Nekrolog - (gr. nekros - umarły, martwy) powiadomienie o śmierci jakiejś osoby.

Neofita - człowiek niewierzący, bądź innej wiary niż chrześcijańska, który poprzez chrzest zostaje włączony do wspólnoty Kościoła.

Neokatechumenat - jest to ruch formacyjny dla ludzi dojrzałych, na wzór pierwszych gmin chrześcijańskich, ma pomagać w walce z grzechem i przemianą życia.

Neoprezbiter - określenie przyjęte dla nowo wyświęconego kapłana.

Niebo - stan ostatecznego szczęścia człowieka wypływającego ze zbawienia i przebywania

z Bogiem.

Niedziela - pierwszy dzień tygodnia, najstarszy dzień świąteczny chrześcijan obchodzony na
pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa.

Nieszpory - wieczorna (brewiarzowa) modlitwa Kościoła.

Nimb - w ikonografii chrześcijańskiej jest to świetlany krąg otaczający głowę osoby świętej.

Nominat - osoba, która otrzymała nominację na jakieś stanowisko, choć jeszcze nie otrzymała władzy do wykonywania zadań z niego wynikających. Np. osoba, która otrzymała wiadomość

o wyborze na biskupa nazywana jest biskupem nominatem, mimo nie przyjęcia jeszcze święceń episkopatu.

Nowenna - dziewięciodniowe nabożeństwo, odprawiane jako przygotowanie do uroczystości
kościelnej, bądź jakiegoś ważnego wydarzenia życiowego.

Nowicjat - w zgromadzeniach i zakonach okres wchodzenia w życie zakonne, czas przygotowania i pierwszej próby dla kandydatów. Czasami poprzedzany postulatem.

Nuncjusz - wydelegowany przez papieża reprezentant Stolicy Apostolskiej w danym kraju lub prowincji. Podlega mu tzw. nuncjatura.

O

Objawienie Boże - (gr. epiphaneia) to ujawnienie przez Boga Jego zbawczej woli i siebie
samego, to skierowane do człowieka wezwanie do nawiązania więzi z Bogiem.

Obłóczyny - obrzęd przyjęcia stroju duchownego lub habitu w zgromadzeniu zakonnym.
Nie niesie za sobą żadnej posługi.

Obłuda - sposób postępowania maskujący grzech i niesprawiedliwość pod pozorami cnoty.

Obrządek - to zbiór zwyczajów i przepisów liturgicznych Kościoła partykularnego, łącznie
z własnym językiem, prawodawstwem i hierarchią.

Odpowiedzialność - poczucie świadomości skutków swego postępowania, podejmowanie
działania w oparciu umiejętność przewidywania jego efektów.

Odpust - to darowanie kar doczesnych za grzechy popełnione po chrzcie.

Offertorium - (łac. offerere - ofiarowanie, złożenie) inaczej ofiarowanie, złożenie darów ofiarnych lub pieśń towarzysząca złożeniu darów na ołtarzu.

Ofiara - jeden z podstawowych elementów kultu religijnego. Ma na celu utrzymanie więzi
człowieka z Bogiem, jest wyrazem pobożności, wiary i poddaniu się porządkowi Bożemu.

Oficium - układ modlitw (głównie odnosi się do Liturgii Godzin), który obowiązuje każdego dnia
w całym Kościele.

Oktawa - (łac. octo - osiem) to przedłużenie obchodów największych uroczystości roku liturgicznego na osiem dni, albo tylko na ósmy dzień tego obchodu.

Olej chorych - (oleum infirmorum) olej poświęcany przez biskupa w Wielki Czwartek w czasie Mszy Krzyżma św. w kościele katedralnym. Może być jednak każdorazowo poświęcany przez prezbitera w momencie sprawowania sakramentu namaszczenia chorych, do którego olej ten służy.

Ołtarz - jest to stół, na którym składa się Najświętszą Ofiarę i przy którym rozdziela się Ciało
Pańskie.

Omoforion - oznaka biskupa w kościele bizantyjskim jest to odpowiednik paliusza.

Opactwo - samodzielny, kanonicznie utworzony klasztor, kierowany przez opata.

Opat - nazwa przełożonego wspólnoty mnichów.

Opatrzność Boża - to nieustanne działanie Boga, który z troską i miłością opiekuje się tym co stworzył.

Opętanie - poddanie silnemu wpływowi złego ducha, człowieka, czy nałogu, także własnym
żądzom i niegodziwym zapędom.

Oracja - uroczysta formuła, którą kapłan zamyka modlitwę. W codziennej liturgii są to: kolekta, modlitwa nad darami i modlitwa po komunii św.

Orantka (lub postawa oranta) - postawa modlitewna, wywodząca się już ze starożytności,
nie tylko chrześcijańskiej. Polega na staniu w wyciągniętymi w górę rękoma i zwróceniem głowy
w kierunku nieba. Spotykana już na malowidłach naściennych w katakumbach, symbolizowała
duszę na zawsze już wpatrzoną w chwałę Boga. Zbliżoną do niej postawę przyjmuje kapłan we Mszy świętej stojąc z rozłożonymi rękami np. w czasie prefacji.

Orate fratres - (łac. módlcie się bracia) zwrot kierowany ku wiernym przez kapłana po przygo-
towaniu darów, zachęcający do modlitwy. Także; nazwa księgi z tekstami modlitwy wiernych
(nie jest to jednak księga liturgiczna w ścisłym znaczeniu).

Oratorium - potocznie miejsce na skupienie i modlitwę. Jak również doniosłe dzieło wokalno-
instrumentalne inspirowane ważnymi wydarzeniami ewangelicznymi.

Ordo - (łac. porządek) ustalony porządek obchodów liturgicznych. Także: księga (lub książka)
zawierająca ten porządek (ściśle określana: ordinarium).

Ordo missae - układ obrzędów i tekstów mszy świętej. Tworzył się przez wiele wieków, często
podlegał reformom liturgicznym. Obecne ordo missae jest wynikiem dwóch największych reform
w liturgii, dokonanych za Piusa V (XVI w.) oraz Pawła VI (XX w.).

Ordynacja - inaczej święcenia.

Ordynariusz - przełożony kościelny (biskup, generał, prowincjał) posiadający władzę rządzenia
w Kościele lokalnym.

Oremus - z łac. módlcie się.

Orędzie wielkanocne - inaczej hymn Exsultet.

Organista - osoba grająca w czasie celebracji na organach; akompaniuje śpiewowi w czasie
liturgii.

Organy - instrument klawiszowy, mający pierwszeństwo w liturgii Kościoła rzymskiego.

Ornat - (łac. ornatus - ozdobny) wierzchnia, bogato zdobiona szata liturgiczna, zastrzeżona
dla prezbiterów i biskupów. Używana podczas sprawowania Mszy świętej w kolorze dnia.

Ostatnie namaszczenie - niewłaściwa, nieużywana już nazwa określająca niegdyś sakrament namaszczenia chorych.

Ostensorium - inaczej monstrancja.

Ostiariat - jedna z posług udzielanych niegdyś na drodze do święceń prezbiteratu alumnom
seminariów. Zadaniem ostiariusza była troska o budynek kościelny. Funkcja ta została zniesiona
w 1972 roku przez Pawła VI dokumentem Ministeria quedam.

Oznaki czci - w liturgii gesty symbolizujące i ukazujące nasz szacunek i hołd składany określonym przedmiotom, obrazom, osobom. Są to przyklęknięcia, inklinacje oraz okadzenia.

P

Paliusz - wełniany pas, odpowiednio zszyty, zakładany na barki opadający na tułów. Symbol
władzy arcybiskupiej oraz znak łączności z Papieżem.

Palka - usztywniony kawałek materiału nakładany na kielich, by do jego zawartości nie dostało się nic niepożądanego.

Papież - najwyższy zwierzchnik, głowa Kościoła Katolickiego, biskup Rzymu, następca św. Piotra.

Parafia - najmniejsza terytorialnie jednostka organizacji duszpasterskiej Kościoła. Jej zwierzchnikiem jest proboszcz.

Paramenty - ogół przedmiotów używanych w czasie sprawowania liturgii. Należą do nich
naczynia liturgiczne, szaty.

Paruzja - (gr. parousia) tak określamy ponowne przyjście Chrystusa na końcu czasów, sąd
ostateczny.

Pascha - (hebr. Pesah - przejście) według tradycji noc poprzedzająca wyjście Izraelitów z Egiptu, ale także jako ”baranek ofiarny” składany w to święto.

Paschał - świeca symbolizująca zmartwychwstałego Chrystusa. Poświęcona i zapalona w Wielką Sobotę płonie przez cały Okres Wielkanocny, także na początku i końcu ludzkiego życia - podczas chrztu i pogrzebu.

Pasja - inscenizacja muzyczno-teatralna misteriów męki i śmierci Jezusa.

Pasterka - uroczysta Msza święta, odbywająca się wg tradycji o północy Uroczystości Bożego
Narodzenia. Podczas niej witamy Boga Syna który przyjął ludzką postać.

Pastor - tytuł duchownych w niektórych wyznaniach protestanckich.

Pastorał - laska pasterska, oznaka godności biskupiej i starożytny symbol jego władzy, używany podczas uroczystych liturgii.

Pastorałka - rodzaj pieśni Bożonarodzeniowej, jej pochodzenie przypisuje się pogańskiej tradycji.

Patena - naczynie liturgiczne, na którym składanie jest ciało pańskie, na korporale, a także tacka używana przy rozdzielaniu Komunii świętej w celu uniknięcia profanacji.

Patriarchat - tytuł najważniejszych diecezji w Kościele, których biskupi posiadają szczególną
władzę na pozostałymi biskupstwami terenu.

Patron - to święty obrany za opiekuna osób, stanów, zawodów, kościołów, krajów, miast itp.,
a także orędownik u Boga w szczególnych okolicznościach.

Pątnik - pielgrzym.

Pektorał - ozdobny krzyż z relikwiami, noszony na łańcuchu przez dostojników Kościoła

Penitencjały - istniejące niegdyś księgi zawierające katalogi grzechów z odpowiadającymi im
rodzajami pokut.

Penitencjarz - biskup, którego zadaniem jest słuchanie spowiedzi w kościele katedralnym. Posiada władzę rozgrzeszania z tych kar kościelnych, które nie są zastrzeżone dla Stolicy Apostolskiej.

Peregrynacja - w pierwotnym znaczeniu pielgrzymka odbywana w celach religijnych, ale także nawiedzanie świątyń przez obrazy oraz relikwie świętych.

Perykopa - wybrany fragment z Pisma świętego przeznaczony do czytania i rozważania podczas Mszy świętej lub nabożeństwa.

Piekło - stan ostatecznego i wiecznego potępienia duszy, całkowite zerwanie łączności z Bogiem.

Pierścień biskupi - oznaka (insygnium) władzy biskupiej. Przyjmowany przez biskupa w chwili święceń jest przez niego noszony stale na znak ”poślubienia” swojej diecezji.

Pieta - w sztuce chrześcijańskiej ukazanie ciała zmarłego Chrystusa spoczywającego na ramionach (lub kolanach) Matki Bożej, po zdjęciu z krzyża.

Pismo Święte - zbiór ksiąg napisanych pod natchnieniem Ducha Świętego. Stanowi depozyt
wiary, w którym zawarte jest całe Boże Objawienie.

Piuska - nakrycie głowy osób konsekrowanych zakrywające tonsurę. Dawniej noszone przez wszystkich duchownych, obecnie przez niektórych zakonników i osoby z wyższymi święceniami.

Pogrzeb - uroczysty obrzęd towarzyszący grzebaniu zmarłych. Składają się nań słowa, gesty
i postawa uczestników uroczystości, które odpowiadają ich przekonaniom.

Pokropienie - patrz: aspersja.

Pokuta - akt samozaparcia podejmowany jako zadośćuczynienie za grzechy, lub jako umartwienie, konieczne w programie chrześcijańskiego doskonalenia.

Pontyfikał - księga zawierająca opis i teksty celebracji sprawowanych przez biskupa. Zawiera
okolicznościowe błogosławieństwa, obrzędy i sakramenty takie jak bierzmowanie, święcenia,
poświęcenia kościoła i ołtarza, dzwonów.

Pontyfikat - okres rządów jednego papieża. Pochodzi od określenia łac. pontifex - kapłan, jakim obdarza się papieża.

Pop - potoczna, kolokwialna nazwa księdza prawosławnego. Wyróżnia go czarna sutanna, długa broda i czarny kołpak na głowie - maforinem. Nie jest obowiązany do życia w celibacie, jednak po otrzymaniu święceń nie może już się żenić.

Portal - w architekturze ozdobne wykończenie wejścia do świątyni lub budynku niesakralnego.

Portatyl - nisza w ołtarzu, w której umieszcza się relikwie (dziś nie ma już obowiązku posiadania w ołtarzu relikwii).

Posługi - udzielane przez biskupa zezwolenia na pełnienie określonych funkcji przez alumnów
seminariów. Z dotychczasowych wielu posług odnowa posoborowa zachowała dwie posługi,

które przyjmują alumni seminarium: lektorat i akolitat.

Post - forma pobożności, pokuty, polegająca najczęściej na dobrowolnym odmawianiu sobie

pokarmu (mięsa, słodyczy, uczucia sytości) i przyjemności.

Post eucharystyczny - nakaz powstrzymywania się na godzinę przed przyjęciem Komunii
świętej płynów i pokarmów. W przypadkach zdrowotnych odstępuje się od tej zasady.

Poświęcenie - to sakramentalia odnoszące się do błogosławieństwa rzeczy.

Powołanie - to wewnętrzny głos, zamysł Boży względem człowieka co do jego życia i rozwoju. Powołanie jest kojarzone ze stanem duchownym, ale także powołaniem jest życie w rodzinie,
w samotności czy wykonywanie określonego zawodu.

Prałat - dzisiaj tytuł honorowy, nadawany przez Ojca Świętego zasłużonym kapłanom.
Wiąże się z nim prawo noszenia oznak prałackich.

Prawo Kanoniczne - obowiązujące w Kościele normy postępowania, usankcjonowane przez
Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), którego najnowsza wersja pochodzi z 1983 roku.

Prawosławie - ortodoksyjny Kościół chrześcijański, powstały w wyniku rozłamu w 1054 roku.

Precesy - prośby w Liturgii Godzin.

Prefacja - zmienna cześć Wielkiej Modlitwy Eucharystycznej. Następuje po modlitwie nad darami
a kończy ją śpiew Sanctus. Uwzględnia przeżywane tajemnice dnia. Najczęściej jest śpiewana przez kapłana a capella.

Prepozyt - członek kapituły katedralnej.

Prezbiter - osoba konsekrowana, która przyjęła święcenia kapłańskie.

Prezbiterium - architektoniczna cześć kościoła, w którym znajduje się ołtarz oraz gdzie przebywa kapłan i asysta liturgiczna podczas sprawowania Mszy świętej.

Proboszcz - kapłan stojący na czele parafii. Jego głównym zadaniem jest duszpasterstwo, troska o sprawy wiernych oraz piecza nad dobrami parafii.

Procesja - liturgiczna, bądź pozaliturgiczna postawa wiernych, przez którą wyraża się charakter ludu bożego zdążającego do niebieskiej ojczyzny.

Profanacja - akt świętokradztwa, polegający na znieważeniu osób, miejsc i rzeczy poświęconych Bogu poprzez ich zniszczenie, nadużywanie lub zawłaszczenie z chęci ubliżenia Bogu.

Profesja zakonna - publiczne złożenie ślubów zakonnych; bądź czasowych (możliwych do
zerwania), bądź wieczystych.

Proprium - określenie stosowane na pewne zmienne teksty Mszy świętej(tropy, sekwencje)
używanych lokalnie; w poszczególnych tylko diecezjach, regionach czy prowincjach zakonnych.

Proprium missae - określenie zmiennych tekstów Mszy świętej: introit, psalmu responsoryjnego, sekwencji, ofertorium, modlitwy po komunii.

Prostracja - inna nazwa leżenia krzyżem; jednej z postaw liturgicznych.

Protestantyzm - ogół chrześcijańskich wspólnot kościelnych, powstałych w wyniku reformacji
w XVI w. nie uznających zwierzchnictwa papieża oraz odrzucających w różnym stopniu doktrynę Katolicką.

Prozelityzm - nawracanie innych na wiarę. W świetle XX w. ekumenizmu pojęcie negatywne.

Prymas - godność kościelna z nadania papieża, od wieków związana z pewnymi stolicami
biskupimi.

Prymicje - pierwsza Msza święta nowo wyświęconego kapłana w rodzinnej parafii.

Przeistoczenie - transsubstancjacja (przemiana, zmiana substancji, istoty, przy zachowaniu
postaci) chleba w Ciało i wina w Krew Pańską, które ma miejsce w czasie Eucharystii.

Przyklęknięcie - gest liturgiczny polegający na oddaniu czci przez dotknięcie kolanem posadzki.

Psalm - w liturgii jest to (zazwyczaj śpiewany) fragment z Pisma Świętego pomiędzy czytaniami.

Psalmodia - układ psalmów do danej modlitwy Liturgii Godzin.

Psałterz - księga psalmów, z jedna z ksiąg kanonicznych Starego Testamentu.

Psałterzysta - ministrant, kleryk lub osoba świecka wykonująca śpiew psalmu podczas Mszy
świętej.

Pueri cantores - inaczej schola śpiewacza, złożona z chłopców.

Pulpit - w swojej obecnej formie nazywany także amboną. Miejsce czytania Słowa Bożego.

Puryfikacja - (łac. puro - czyszczę) obmycie naczyń liturgicznych, w których spoczywały postacie eucharystyczne z pozostałości po nich (kropli Krwi Pańskiej i okruchów Ciała) i wytarcie ich bielizną kielichową (puryfikaterzem).

Puryfikaterz - bawełniany ręczniczek służący do osuszania naczyń liturgicznych po usunięciu
z nich Ciała i Krwi Pańskiej.

Puszka - także cyborium, duży kielich, bądź mniejsze naczynie przeznaczone do przechowywania konsekrowanego chleba.

Pyxis - mała puszka do przechowywania komunikantów w bursie.

R

Racjonał - (łac. rationale) - specjalny rodzaj ozdobnego paliusza, nadawanego przez papieża
wybranym stolicom biskupim.

Rada duszpasterska - mianowany przez biskupa zespół wiernych: osób konsekrowanych oraz osób świeckich do spraw dotyczących posługi duszpasterskiej i apostolatu świeckich w diecezji.

Rada kapłańska - zespół kapłanów, stanowiący radę biskupa reprezentującą wszystkich kapłanów diecezji. Posiada głos doradczy.

Raj - w Księdze Rodzaju cudowny ogród, Eden, stan nieśmiertelności i nieskazitelności. Miejsce harmonijnego życia człowieka z Bogiem i przyrodą.

Refektarz - pomieszczenie zakonne lub seminaryjne, w którym spożywa się posiłki oraz odbywa walne zgromadzenia.

Regina caeli - pieśń ”Królowo Nieba wesel się”. Jedna z antyfon śpiewanych w okresie
Wielkanocnym.

Rektor - kapłan opiekujący się z polecenia biskupa kościołem, który nie jest kościołem parafialnym i nie jest własnością żadnego zakonu. Nie posiada jednak uprawnień proboszczowskich.

Relikwiarz - naczynie liturgiczne służące do przechowywania, adorowania oraz oddawania czci relikwiom.

Relikwie - (łac. relniquo - pozostawiać) pozostałości szczątków, a także przedmiotów bezpośrednio związanych z życiem świętych.

Requiem - dawniej nazwa Mszy świętej żałobnej. Odnosił się do liturgicznych utworów muzycznych, części zmiennych, stosowanych w liturgii pogrzebowej.

Requiescat in pace - łac. niech spoczywa w pokoju.

Responsorium - (łac. responso - odpowiadam) forma odpowiedzi ludu wiernego na Słowo Boże. We Mszy świętej najlepiej widoczna w psalmie responsoryjnym, gdzie lud odpowiada refrenem na psalm wykonywane przez psałterzystę. R. występuje także w Liturgii Godzin.

Retabulum - ozdobna nadbudowa ołtarza przedpoborowego (przysuniętego do ściany),
szczególnie rozwinięta w epoce baroku.

Rezurekcja - (łac. resurrectio - zmartwychwstanie). To procesja kończąca celebrację Wigilii
paschalnej. Jest ona uroczystym oznajmieniem zmartwychwstania Chrystusa.

Rokieta - strój chórowy prałatów zbliżony wyglądem do komży o wąskich rękawach.

Roraty - śpiew na wejście Mszy świętej wotywnej o Matce Bożej w Adwencie (”Rorate caeli
desuper”). Nazwa zwyczajowa Mszy świętej adwentowej, podczas której świątynia jest pogrążona w ciemnościach, a światło zapalane jest podczas śpiewu ”Gloria”. Przygotowuje do czasu narodzenia się Chrystusa.

Różaniec - jego początki sięgają XII w. (rozpowszechniony w XVI w.) i zwyczaju wielokrotnego powtarzania modlitw. Różaniec łączy modlitwę ustną z myślą. Jest rozważaniem dzieła zbawienia
w oparciu o tajemnice życia Jezusa i Jego Matki, któremu towarzyszy odmawianie modlitw ”Ojcze nasz”, ”Zdrowaś Maryjo” oraz ”Chwała Ojcu”.

Rubryka - (od łac. ruber - czerwony) napomnienia, objaśnienia i zasady sprawowania obrzędów liturgicznych, znajdujące się obok tekstów wypowiadanych na głos w księgach liturgicznych.
Nazwa pochodzi od koloru, w jakim się je zapisuje (na czerwono). Rubryk nigdy nie czyta się
na głos.

Ryt - (łac. ritus) obrządek.

Rytuał - księga liturgiczna regulująca sposób odprawiania obrzędów liturgicznych - przede
wszystkim sakramentów i sakramentaliów.

S

Sacrarium - dawna nazwa zakrystii (stąd nazwa ”zakrystia”). Kiedyś Najświętszy Sakrament
przechowywano w zakrystii.

Sacrosanctum concilium - Konstytucja o Liturgii Świętej Soboru Watykańskiego II z 4 grudnia 1963 roku. Jest podstawą posoborowej odnowy liturgii. Oznacza się ją skrótem KL.

Sacrum - (łac. sacer - święty) coś świętego, wobec czego należy zachować szacunek, powagę.

Sakra - określenie stosowane na przyjęcie święceń episkopatu (biskupich).

Sakrament - szczególny znak działania Bożej łaski w życiu człowieka. W sakramencie wyróżniamy jego formę i materię (zazwyczaj słowa). Sakramenty działają mocą samego sprawowania (za­­sada: ex opere operato) nie zależą od predyspozycji (stanu) moralnego tak sprawującego jak i przyj­mującego sakrament; można jednak przyjąć do niegodnie. Wyróżniamy siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystia (tzw. sakramenty wtajemniczenia - inicjacji chrześcijańskiej), namaszczenie chorych, pokuty (sakramenty uzdrowienia), kapłaństwo małżeństwo (sakramenty posłania lub w służbie komunii).

Sakramentalia - znaki święte ustanowione przez Kościół na wzór sakramentów, ich zadaniem jest uświęcenie różnych sfer życia ludzkiego. Spośród nich wyróżniamy błogosławieństwa, poświęcenia
i egzorcyzmy.

Sakramentarz (sakramentarium) - najstarsza księga liturgiczna, zawierająca teksty Mszy
świętej, formularze, różne modlitwy, obrzędy udzielania sakramentów i błogosławieństw.

Salezjanie - Towarzystwo Salezjańskie, założone przez św. Jana Bosko. Zgromadzenie zajmujące się wychowaniem młodzieży, szczególnie zaniedbanej z ubogich warstw społecznych.

Salve Regina - (łac. Witaj, Królowo) - znana antyfona maryjna, opiewająca Matkę Bożą, jako
Matkę Miłosierdzia. Antyfona ta śpiewana jest na zakończenie Komplety.

Samowychowanie - praca nad sobą, nacisk na własny rozwój duchowy, doskonalenie wrodzonych talentów otrzymanych od Boga.

Sanctus - śpiew ”Święty, Święty, Święty”. Wykonywany w liturgii po prefacji, przed epiklezą.

Sanhedryn - gr. zgromadzenie; była to żydowska rada posiadająca władzę religijną i polityczną, reprezentująca naród wybrany.

Sanktuarium - jest to ”miejsce święte”, obecnie pojmuje się jako świątynię, w której za zgodą biskupią, mogą przybywać wierni i w szczególny sposób wypraszać łaski za wstawiennictwem
świętych.

Sarkofag - (gr. pochłaniający ciało); kamienna trumna, często zdobiona, zawierająca epitafium, sceny z życia bądź podobiznę zmarłego.

Satanizm - termin określający ogół systemów, przekonań, religii, czczących szatana jako
najwyższą istotę.

Sąd Kościelny - sąd powoływany przez biskupa, który rozpatruje sprawy sumienia oraz dóbr materialnych, najwyższym sądem kościelnym jest Sygnatura Kościelna oraz Penitencjaria Apostolska.

Sąd Ostateczny - paruzja; powtórne przyjście Jezusa Chrystusa na ziemię. Będzie to ostateczny
i publiczny sąd nad wszystkimi rozumnymi istotami.

Schizma - termin określający podziały w Kościele Katolickim, schizma powstaje, gdy odłam
Kościoła przypisuje sobie jego autorytet i praworządność.

Schola (schola cantorum) - zespół śpiewaczy; kiedyś tylko męski, dziś także żeński lub mieszany, który wykonuje śpiewy liturgiczne w czasie sprawowania celebracji. Niegdyś tworzono je tylko w Rzymie; z czasem nakazywano ich tworzenie przy katedrach i przy większych kościołach.
Dziś jego funkcje pełni bardziej grupa zwana pueri cantores.

Secreta - we Mszy świętej; używane dawniej określenie modlitwy przed rozpoczęciem prefacji,
wypowiadanej po cichu przez kapłana. Dziś jest to modlitwa nad darami (oratio super oblata).

Sedillia - miejsce siedzące na prezbiterium przeznaczone dla celebransa, kapłanów koncelebrujących oraz służby liturgicznej (w szczególności diakona i akolity).

Sekta - (łac. kierunek, droga) termin określający ruchy, grupy religijne, których nauka jest
niezgodna z przekazem Kościoła, często działając pejoratywnie na jego wizerunek, mając na
celu bardzo często cele zarobkowe.

Sekularyzacja - laicyzacja; pierwotnie działania dążące do wyrwania się z władzy kościoła. Współcześnie ogół działań darzących do wyparcia wszelkich religii z życia publicznego.

Sekwencja - (łac. sequentia - dosł. ”ciąg dalszy”) - śpiew wykonywany przed aklamacją alleluja. Jest to szczególnie uroczysty, świąteczny śpiew. Niegdyś istniała bardzo duża liczba sekwencji;
odnowa posoborowa (Mszał z 1970 r.) zniosła większość z nich, pozostawiając tylko dwie:
sekwencję na Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego (można ją wykonywać przez całą oktawę) oraz sekwencję do Ducha Świętego na Niedzielę Zesłania Ducha.

Sekwencjarz - księga zawierająca spis sekwencji w układzie roku liturgicznego.

Seminarium duchowne - instytucja kościelna, mająca za zadanie przygotowanie kandydatów
do stanu kapłańskiego. Zakładająca wieloletnią, szczegółową formację, umysłową i duchową
przyszłych duchownych.

Septuaginta - (łac. siedemdziesiąt); pierwsze tłumaczenie hebrajskiej Biblii na język grecki.
Nazwa pochodzi od liczby siedemdziesięciu tłumaczy dokonujących translacji tekstu.

Skład Apostolski - Apostolskie Wyznanie Wiary; leg. formuła ułożona przez Apostołów,
pierwotnie miało bardzo wielkie znacznie, było symbolem chrześcijan.

Skromność - jest obiektywną, trzeźwą oceną własnych zalet, możliwości i dostosowaniem ich
do własnego sposobu bycia.

Skrutynia - (od łac. scrutare - badać, sprawdzać) pouczenia dawane katechumenom przygo-
towującym się do chrztu, mające sprawdzać ich zdatność i motywacje przed przyjęciem chrztu
świętego. Dziś skrutynia mają miejsce podczas obrzędów chrztu dorosłych.

Słowo Boże - część Objawienia, znajdująca się w Biblii czyli w Piśmie Świętym.

Sobór - powszechny, ekumeniczny, specjalne spotkanie wszystkich biskupów świata Kościoła
Katolickiego odbywające się pod przewodnictwem papieża. Sobór jest głównym wyznacznikiem zmian w Kościele na płaszczyźnie doktryny wiary, moralności, liturgii. Jeśli papież umrze w jego trakcie, obrady zostają zerwane.

Spowiednik - szafarz sakramentu pokuty i pojednania; może nim być jedynie kapłan (tj. prezbiter lub biskup), który otrzymał jurysdykcję do spowiadania. Zobowiązany jest on do zachowania
całkowitej tajemnicy spowiedzi, odnoszącej się do jakiegokolwiek wymiaru i części spowiedzi.

Spowiedź - sakrament pokuty; najważniejszy akt penitenta, bezpośrednie wyznanie grzechów
i podsumowanie stanu swojego sumienia Bogu za pośrednictwem kapłana. Aby spowiedź była ważna należy się do niej dokładnie przygotować, a także zastosować się do wskazań spowiednika.

Stalle - drewniane lub kamienne, zazwyczaj bardzo ozdobne ławy, siedzenia przeznaczone dla
kanoników, kapituł i mnichów, ustawione po obu stronach prezbiterium.

Stipes - podstawa, na której spoczywa mensa ołtarza; winna być wykonana ze szlachetnego
materiału.

Stolica Apostolska - ogół instytucji zarządzających (w sensie administracyjnym) całym Kościołem Rzymskim - Kuria Rzymska, w imieniu papieża. Stolica Apostolska mieści się w Watykanie.

Stuła - długi pas materiału, przewieszony przez kapłana przez szyję. Symbol urzędu kapłańskiego. Kolor stuły zależy od koloru liturgicznego dnia, bądź rodzaju udzielanego sakramentu. Diakon nosi stułę przełożoną przez ramię, spiętą u dołu.

Stygmaty - (łac. stigma, znak); nadzwyczajne zjawisko psychofizyczne, wyciśnięte na ciele - rany umiejscowione w miejscu ran Jezusa, pojawiają się samorzutnie i tak samo znikają. Upodabniają człowieka do cierpiącego Chrystusa, stygmaty nie świadczą o świętości osoby, ale mogą do niej prowadzić (np. św. o. Pio).

Stypendium mszalne - dar ofiarowany z okazji odprawienia Eucharystii w określonej, podanej przez ofiarodawcę intencji. Praktyka składania stypendium mszalnego sięga II w.

Subdiakon - jedno ze zniesionych w 1972 roku tzw. święceń niższych. Subdiakon był ustanawiany do pomocy celebransowi i diakonowi podczas liturgii. W ubiorze i zadaniach był bardzo zbliżony do diakona; nosił zamiast dalmatyki tunikę, niósł krzyż, przygotowywał kielich, śpiewał psalm, nalewał wody do kielicha, puryfikował.

Submersio - sposób udzielenia sakramentu chrztu; polegał na całkowitym zanurzeniu chrzczonego w wodzie.

Sufragan - biskup pomocniczy ordynariusza, a także biskup zarządzający diecezją, która nie jest metropolią.

Sukcesja Apostolska - akt, dokonuje się poprzez nałożenie rąk na nowo wyświęconego biskupa, gest ten w swojej ciągłości sięga nałożenia rąk Apostołów na swoich następców, w tym św. Pawła ten z kolei na pierwszych biskupów: Tymoteusza, Tytusa i Sylwana.

Suma - określenie głównej, najbardziej uroczystej Eucharystii niedzielnej.

Sumienie - jest to duchowa, wewnętrzna zdolność człowieka do rozeznania dobra i zła, osądu swojego postępowania pod względem moralnym.

Suplikacja - błagalna pieśń kościelna zwrócona do Boga. Najczęściej kojarzona ze śpiewem: ”Święty Boże, Święty mocny...”.

Sursum corda - łac. w górę serca.

Suspensa - kara kościelna pozbawiająca osobę duchowną prawa pełnienia funkcji wynikających
z otrzymanych święceń i sprawowanego urzędu.

Sustentacja - (łac. sustentatio - podtrzymywanie) zwyczaj podtrzymywania celebransa w liturgii ze względu na jego wiek i/lub na szacunek wobec niego. Przykładem sustentacji było np. podtrzymywanie rąk niosącego monstrancję w procesji Bożego Ciała przez akolitów.

Sutanna - szata nie liturgiczna noszona przez osoby duchowne. Kolory sutanny odpowiadają pozycji zajmowanej w hierarchii: czarna - klerycy, diakoni, prezbiterzy; fioletowa - biskupi, okazyjnie noszona przez prałatów; czerwona - kardynałowie, biała - papież. W krajach afrykańskich i na
misjach dopuszczalna jest również biała sutanna.

Symonia - świętokupstwo, handel godnościami kościelnymi, najczęściej kardynalską i papieską. Problem ten przez wieki prowadził do wewnętrznego rozkładu Kościoła. Najsilniejszy był w średnio-
wieczu i odbija się przykrym echem do dzisiaj.

Synod - jest to zjazd duchowieństwa na różnych szczeblach. Obecnie kojarzony ze zwoływaniem przez papieża Kolegium Kardynałów.

Synoptyczność Ewangelii - termin określający spójność, zgodność ewangelii, które razem tworzą spójną, chodź różniącą się w niektórych szczegółach całość. O synoptyczności możemy mówić w przypadku: Mt, Mk, Łk.

Synthronon - (gr. współtronowanie) poboczne trony dla prezbiterów, znajdujące się przy katedrze biskupa. Wyraźny przykład s. znajduje się w Katedrze Chrystusa Króla w Katowicach.

Szabat - najbardziej świąteczny i uroczysty dzień tygodnia w judaizmie - sobota. Rozpoczynał się już w piątek wieczorem. Zaprzestawano pracy, zbędnych obowiązków. Poddawano się odpoczynkowi, chwaleniu Boga, modlitwom, rodzinnym posiłkom. Jego świętowanie nawiązuje do dnia
stworzenia świata a także dzieła wybawienia Izraela.

Szafarz - osoba upoważniona, do udzielania sakramentów świętych, za wyjątkiem sakramentu kapłaństwa wszystkie może udzielać prezbiter. Diakon może udzielać chrztu, komunii świętej,
a także udzielić sakramentu małżeństwa.

Szatan - (łac. oszczerca, gr. przeciwnik) istota duchowa obdarzona rozumem i wolną wolą, dobry duch stworzony przez Boga, do upadku doprowadzony poprzez własną pychę. Największy przeciwnik Boga, przez co także człowieka, próbujący odciągnąć go od bożej miłości.

Szaty liturgiczne - szaty używane w czasie sprawowania liturgii

Szkaplerz - szata złożona z dwóch płatów sukna, będąca częścią habitu zakonnego, jego zadaniem była dodatkowa ochrona stroju zakonnika, podczas pracy. Także symbol szczególnej opieki Matki Bożej, jako dwie ikony zszyte sznurkiem, które spoczywają na piersiach i plecach.

Szopka - inscenizacja, próba odtworzenia sceny narodzenia Chrystusa. Pierwszą szopkę zbudował św. Franciszek z Asyżu, dzisiaj wygląd szopki zasadniczo różni się od jej pierwotnego wyglądu, ale przesłonie pozostaje takie samo.

Ś

Śmierć - zjawisko fizyczne, nieodwracalne ustanie wszystkich czynności życiowych organizmu.
Jest to także przejście do nowego sposobu egzystencji - życia duchowego.

Śpiew gregoriański - patrz: chorał gregoriański.

Środa Popielcowa - dzień rozpoczynający obchód Wielkiego Postu.

Świadek bierzmowania - osoba poświadczająca odpowiednie przygotowanie kandydata do bierzmowania przyjęcie tego sakramentu, najlepiej, gdy sama jest już po bierzmowania i odznacza się dojrzałością życia religijnego.

Światło - ważny, naturalny element liturgii: symbolizuje prawdę, życie, obecność Boga, nasze
wyzwolenie, wreszcie samego Chrystusa, który stał się ”światłem na oświecenie pogan”.

Świeca - paląca się świeca jest znakiem obecności Chrystusa, jest znakiem radości, nadziei,
miłości i ofiary.

Święcenia - (łac. ordinatio) sakrament dający człowiekowi udział w kapłańskiej misji Chrystusa. Istnieją trzy stopnie święceń: diakonat, prezbiterat, episkopat. Może go przyjąć jedynie ochrzczony mężczyzna.

Święto - (łac. festum) obchodzenie jakichś ważnych wydarzeń, tak dziejących się obecnie, jak
i tych wspominanych, które się upamiętnia, lub; jak to ma miejsce w przypadku świąt chrześcijańskich: urzeczywistnia i uobecnia. Święto to także ranga obchodów liturgicznych: niższa od uroczystości. W święta śpiewamy w liturgii hymn Gloria, jednak nie odmawiamy Credo. Przed Ewangelią odczytywane jest tylko jedno czytanie (jak w dzień powszedni lub we wspomnienie).

Święty - sam Bóg: Święty Świętych, także: określenie używane na osobę kanonizowaną przez
Kościół, ale także każdy człowiek, który z całego serca wypełniał swoje życiowe powołanie, karmiąc się słowem bożym i chlebem eucharystycznym, miłując bliźniego swego jak siebie samego.

Świętych obcowanie - prawda wiary, zakładająca, iż Kościół tworzą żyjący ludzie, ale również zmarli, święci, a także osoby będące w czyśćcu, zespalaną przez wzajemną miłość.

T

Tabernakulum - masywna szafka przystosowana do przechowywania hostii oraz Przenaj-
świętszego Sakramentu w kustodii. Wykonane najczęściej z metalu, ma chronić przed profanacją Ciała Pańskiego.

Te Deum - ”Ciebie, Boga, wysławiamy”, uroczysta pieśń dziękczynna wykonywana podczas
szczególnych Mszy Świętych.

Teofania - gr. Objawienie Boże (Pańskie).

Teologia - (gr. theos - Bóg, logos - nauka; nauka o Bogu) dziedzina nauki posiadająca własne źródła poznania i metody badawcze. Stara się ona wyrazić nadprzyrodzoną rzeczywistość - relację człowieka z Bogiem, Jego przymioty.

Tercjarstwo - trzeci zakon, termin określający zrzeszenie ludzi poza zakonem, którzy jednak dążą do świętości w oparciu o regułę zakonną. Grupy praktykujące mogą powstawać wyłącznie na zgodą papieża.

Tiara - papieska korona, triregnum, składająca się z trzech diademów, koron. Wysadzana drogimi kamieniami i złotem. Symbolizuje wszelką zwierzchność papieża nad władzą świecką. Obecnie
nieużywana.

Tomizm - prąd filozoficzny, z czasem kierunek w filozofii chrześcijańskiej. Jego twórcą był
św. Tomasz z Akwinu. Najważniejsze dzieła to ”Suma filozoficzna” i ”Suma teologiczna”.

Tonsura - wygolony krążek na głowie, ciemieniu. Znak przynależności osoby duchownej do
Kościoła. Zwyczaj zniesiony przez Sobór Watykański II.

Traktus (tractus) - śpiew przed ewangelią, zazwyczaj dwuwierszowy, wykonywany w niedziele
i święta Wielkiego Postu oraz podczas Triduum Paschalnego. Wykonuje się go w sposób ciągły,
bez responsorium (powtórzenia). Śpiewa go schola lub psałterzysta.

Transept - nawa budowana prostopadle do nawy głównej kościoła. Nadawała planowi świątyni kształt krzyża.

Treny - utwory liryczne, o tematyce pogrzebowej, żałobnej, zazwyczaj opiewające osobę, która zmarła. Także; jeden z gatunków literackich, występujących w Biblii.

Triduum - łac. trzy dni, obchody trwające trzy dni. W Kościele jedynym triduum pozostało Święte Triduum Paschalne - okres, w którym świętujemy i upamiętniamy tajemnicę paschalną: mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Obejmuje Wielki czwartek, Wielki Piątek oraz Wigilię Paschalną (Wielkanoc), stanowiąc jeden wielki obchód.

Trinacja - trzykrotne odprawienie Mszy świętej w ciągu jednego dnia prze tego samego kapłana. Zgody na tri nację może, w wyjątkowych przypadkach, udzielić biskup. Trinacja dla prezbiterów
nie wymagająca zgody biskupa jest dozwolona tylko we Wspomnienie Wszystkich Wiernych
Zmarłych (2 XI).

Tropy - w średniowieczu: określenie różnych form jednogłosowego śpiewu we Mszy i Liturgii
Godzin, które powstawały nad zapisem nutowym utworów.

Trójca Święta - jedna z największych tajemnic wiary, dogmat. Termin określający jednego Boga w trzech osobach, zakładając równość między Bogiem Ojcem, Synem Bożym i Duchem Świętym.

Trybularz - kadzielnica, naczynie liturgicznie, w którym spalane jest kadzidło podczas Mszy świętej i nabożeństw.

Trybunał Pokuty - sąd kościelny.

Tunika (tunicella) - szata liturgiczna, podobna do dzisiejszej alby. Niegdyś szata codzienna
mieszkańców basenu Morza Śródziemnego, szczególnie urzędników, senatorów. Nosili ją biskupi
i diakoni, następnie zakładano ją w liturgii na albę. Kiedyś szata subdiakona. Zniesiona po 1972 roku.

Turyferariusz - ministrant kadzidła, odpowiedzialny za utrzymanie w należytym stanie trybularza oraz pomoc w okadzaniu podczas Mszy i nabożeństw.

Tympanon - trójkątne zwieńczenie ściany frontowej budowli. Często ozdobione płaskorzeźbą
i bogatym gzymsem.

U

Ubóstwo - ograniczone posiadanie dóbr materialnych, umiarkowane z nich korzystanie. Jest podstawą wielu reguł zakonnych. Wyraża się w dorzuceniu przywiązania do rzeczy doczesnych.

Ucałowanie ołtarza - gest liturgiczny, który kapłan, a także diakon, wykonuje na początku i na zakończenie Eucharystii, a także w czasie uroczystego sprawowania Liturgii Godzin. Jest to wyraz czci oddawanej ołtarzowi, który symbolizuje samego Chrystusa.

Uczciwość - termin określający postawę człowieka, kierującego się prawością i poprawnością
moralną wypływającą z jego wewnętrznego poczucia potrzeby dobra.

Umartwienie - asceza; dobrowolny akt pokuty, postu, żarliwej modlitwy, mający ćwiczyć duszę, uodpornić ją na działanie pokus, zbliżyć swoje życie do życia Chrystusa.

Urbi et Orbi - ”Miastu i Światu” Specjalne papieskie błogosławieństwo udzielane z balkonu
bazyliki św. Piotra w bardzo ważnych okolicznościach. Pozwala otrzymać odpust zupełny.

Uroczystość - najwyższy rangą stopień uroczystości kościelnej. Uroczystość rozpoczyna się
I Nieszporami (wieczorem dnia poprzedzającego). W czasie mszy wykonuje się hymn Gloria
oraz odmawia się wyznanie wiary (Credo).

Uwielbienie - akt oddania Bogu czci, chwały, podziękowania, wywyższenia i uznania jego
boskości. Najczęściej dokonuje się w śpiewie i modlitwie.

W

Wakat - termin określający okres pomiędzy śmiercią, lub rezygnacją papieża, a wyborem nowego. W czasie wakatu najwyższą władzę świecką w kościele sprawuje Kolegium kardynalskie na czele
z kardynałem kamerlingiem.

Watykan - miasto, a zarazem państwo, znajdujące się w Rzymie jako jego dzielnica. Powstał po upadku Państwa Kościelnego w 1870 r., na mocy układów laterańskich z 1929 r. swoją nazwę biorąc od wzgórza, na którym się znajduje. Watykan jest monarchią hierarchiczną, a jego głową jest papież posiadający najwyższą władzę świecką i duchową. Watykan jak każde państwo ma własne urzędy, prawo do własnej waluty. Język urzędowy to włoski i łacina.

Welon - szata liturgiczna używana podczas udzielania błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem. Tak określana jest również tkanina, którą nakryty jest kielich oraz nakrycie monstrancji.

Wiatyk - pokarm duchowy, komunia; przyjmowany przez konającego jako pokarm na drogę do wieczności.

Wieczerza Pańska - Ostatnia Wieczerza; wg ew. akt sprawowania przez Chrystusa pierwszej
Eucharystii, przemiany chleba i wina w Ciało i Krew pańską. Także: jedna z nazw Mszy świętej.

Wieczna Lampka - lampion, święcący się nieustannie w pobliżu tabernakulum symbol obecności Jezusa w tabernakulum. Gaśnie w Wielki Piątek.

Wielka Doksologia - we Mszy świętej; uroczyste, trzykrotne uwielbienie Boga słowami:
”Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie...”, przy którym kapłan wznosi w górę przemienione postacie eucharystyczne.

Wielkanoc - najstarsze i największe święto chrześcijańskie, obchodzone w niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa i ostatecznego pokonania śmierci.

Wielki Post - (łac. Hebdomada Sancta) okres w Kościele Katolickim trwający od Środy
Popielcowej do wieczora Wielkiego Czwartku. Pamiątka czterdziestodniowego postu Chrystusa. Czas umartwienia, refleksji i przygotowania do obchodów Triduum Paschalnego.

Wielki Tydzień - ostatnie dni Wielkiego Postu od Niedzieli Palmowej do Wielkiego Czwartku,
a także Triddum do Niedzieli Zmartwychwstania.

Wigilia - (łac. vigilia - czuwanie); zasadniczo nabożeństwo odprawiane w dni poprzedzające
ważniejsze święta i uroczystości kościelne.

Wikariusz - kapłan pomocniczy proboszcza, bądź biskupa.

Wina - (łac. culpa) stwierdzenie pewnego faktu dokonanego, mającego negatywny wpływ na
jego wykonawcę, także stwierdzenie popełnionego czynu jako szkodliwy, krzywdzący, zasługujący na potępienie, ukaranie. Efekt grzechu, wyrzut sumienia.

Wino - wino mszalne, sporządzane z winogron, bez żadnych dodatków chemicznych: może być zarówno białe jak i czerwone. W momencie konsekracji przemienia się w Krew Pańską.

Witraż - kompozycja wykonana z kolorowego szkła, przedstawiająca najczęściej epizody z życia świętych. Stosowana jako ozdobna szyba w oknach świątyń.

Wizytacja - jedna z najważniejszych form pasterskiego posługiwania biskupa. Polega na spotkaniu biskupa z miejscowym duchowieństwem i wiernymi w celu bliższego poznania, zachęcania do praktykowania wiary.

Włożenie rąk - gest liturgiczny, wyrażający szczególną modlitwę nad tym, na którego wkładane są ręce. Oznacza przekazanie mocy, siły, sprawowania urzędu. Towarzyszy obrzędowi święceń
diakonatu oraz kapłańskich.

Wniebowstąpienie Pańskie - uroczystość obchodzona czterdzieści dni po zmartwychwstaniu, jako wspomnienie odejścia Chrystusa do nieba, przypomnienie jego ofiary i ostateczne zapewnienie o życiu wiecznym.

Wniebowzięcie NMP - ostateczny tryumf, wywyższenie Matki Bożej, która po zaśnięciu
została z ciałem wzięta do nieba i tam ukoronowana przez Boga na królową Nieba i Ziemi.

Woda Święcona - znak duchowego oczyszczenia i odrodzenia w chrzcie świętym. Woda
święcona jest często urzynana, podczas aspersji, w kropielnicach przy drzwiach kościołów,
podczas pogrzebów, a także w wielu sakramentaliach i błogosławieństwach.

Wotum - (łac. życzenie) materialny wyraz prośby kierowanej do Boga, bardzo często za pośred-
nictwem Matki Bożej, bądź świętych. Mogą to być drobne przedmioty jak i całe świątynie.

Wspomnienie - (łac. memoriale) najniższy rangą obchód liturgiczny, dotyczący życia świętych. Rozróżniamy wspomnienia dowolne oraz obowiązkowe.

Wspólnota - zbiorowość, oparta na silnych uczuciach, więziach, poczuciu przynależności i bezpieczeństwa. Podtrzymująca wspólną tradycję.

Wstrzemięźliwość - jedna z czterech cnót kardynalnych. Polega na powściąganiu skłonności do przyjemności zmysłowych i zapewnia równowagę w używaniu dóbr stworzonych.

Wtajemniczenie chrześcijańskie - zazwyczaj odnosi się do przyjęcia trzech sakramentów
tzw. wtajemniczenia chrześcijańskiego: chrztu, bierzmowania i komunii. W szerszym rozumieniu: całokształt poznawania prawd wiary, nauki Kościoła, ewangelii.

Wulgata - łacińskie tłumaczenie tekstu Pisma Świętego z języków oryginalnych, dokonane
przez św. Hieronima na polecenie papieża Damazego I. Przez Sobór Trydencki uznana oficjalnym przekładem tekstu Biblii.

Wyrzuty Sumienia - głos duszy; wewnętrzny osąd własnego postępowania, często podświadomy i nie dający się logicznie wytłumaczyć.

Wystawienie - wystawienie Najświętszego Sakramentu do adoracji dla wiernych, stosowane
od XIV. Hostię świętą wystawia się w kustodii lub w monstrancji. Zwykle kończy się błogosławieństwem sakramentalnym Najświętszym Sakramentem.

Wyznanie wiary - (łac. Credo) jeden z symbolów wiary, tekst zawierający najważniejsze
prawdy naszej wiary; niejako streszczenie tego, w co wierzymy i co wyznajemy. We Mszy
świętej niedzielnej i w uroczystości; wypowiadane publicznie i wspólnie w zgromadzeniu
liturgicznym przed modlitwą powszechną.

Wyznawca - (łac. confesor) święty, który umarł śmiercią naturalną, nie był ani kapłanem, ani
biskupem, ani zakonnikiem. Zaleca się jednak stosowanie określeń: święty mężczyzna, święta
kobieta.

V

Vaskulum - naczynie liturgiczne z wodą umieszczane przy tabernakulum, w celu obmycia palców po komunikowaniu.

Z

Zabobon - ogół czynności niezgodnych z wiarą, często mający podłoże pogańskie. Także bałwochwalstwo, wróżbiarstwo, magia, wiara w amulety, które sprzeczne są z wolą i zamysłem Bożym.

Zacheuszki - świeczniki, które ustawiane są w miejscach, gdzie podczas konsekracji kościoła
mury zostały namaszczone krzyżmem świętym.

Zadośćuczynienie - akt penitenta, zadany przez spowiednika, którego celem jest próba
naprawienia zła wyrządzonego grzechem.

Zaduszki - Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych.

Zakrystia - miejsce przechowywania paramentów liturgicznych, ksiąg i innych elementów
potrzebnych do przygotowania liturgii. Niegdyś przechowywano tam Najświętszy Sakrament -
sakrarium - stąd wzięła się nazwa. Pomieszczenie to jest połączone z budynkiem prezbiterium.

Zakrystian - inaczej kościelny: osoba opiekująca się zakrystią - przygotowuje liturgię pod
względem technicznym: księgi, szaty, paramenty.

Zemsta - akt nienawiści, nieodparta chęć wyrządzenia zła za zło, wypływająca z braku
przebaczenia.

Zesłanie Ducha Świętego - uroczystość kończąca okres wielkanocny, pamiątka nawiedzenia wieczernika i obdarzenie darami Ducha Świętego apostołów.

Zgoda - współczucie między ludźmi oparte na wzajemnej miłości i trosce o bliźniego. Panuje
tam, gdzie jest przebaczenie, cierpliwość i zdolność do wyrzeczenia się dobra na rzecz drugiego człowieka.

Zgorszenie - złe, nieodpowiedzialne zachowanie, negujące przykazanie miłości, dawanie niepoprawnego przykładu swoim postępowaniem, co uważane jest za grzech.

Zgromadzenie liturgiczne - całość wspólnoty celebrującej liturgię, a więc: celebrans, asysta
liturgiczna, wszyscy wierni i porządkowi.

Zmartwychwstanie - powstanie z martwych Chrystusa, ostateczne pokonanie śmierci. Nadzieja na zbawienie i życie wieczne w niebie. Pamiątkę tego wydarzenia obchodzimy co roku w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego.

Zmieszanie postaci - (łac. commixto) zmieszanie postaci wina i chleba (a więc Krwi i Ciała
Pańskiego) we Mszy świętej. Odbywa się podczas śpiewu Baranku Boży. Kapłan ułamawszy
cząstkę chleba wpuszcza ją do kielicha na znak jedności ofiary Jezusa Chrystusa.

Znak krzyża - krzyż początkowo będąc znakiem haniebnej śmierci, stał się znakiem zwycięstwa
i zmartwychwstania. Jest to znak zbawienia, identyfikujący chrześcijanina, wyznaniem wiary
w trójjedynego Boga.

Znak pokoju - znak pojednania z bliźnim, dokonywany podczas każdej Mszy Świętej. Symbol
braterskiej wspólnoty.

Zwiastowanie - wydarzenie, podczas którego archanioł Gabriel objawił Maryi Boży plan wobec niej. Po zawierzeniu się woli Boga nastąpiło mocą Ducha Świętego poczęcie Chrystusa w jej łonie.

Zwyczaj - stały sposób postępowania, przyjęty przez grupę, wspólnotę. Zwyczaje powstają na
łonie tradycji tym samym ubogacając ją. Istnieją także zwyczaje w liturgii.

Ż

Życie wieczne - stan ostatecznego szczęścia człowieka w zjednoczeniu z Bogiem Ojcem.
Jest nadzieją i celem, do którego mamy dążyć poprzez dobre życie kierując się nauką Kościoła.

---