Siła i słabość człowieka - literatura współczesna
Człowiek żyjąc w społeczeństwie uwikłany był w jego historię już od zarania dziejów. W wielu przypadkach to nie my decydujemy o własnym o własnym losie, ponieważ los ten zdeterminowany jest przez bieg wypadków, przez historię.
Rok 1945 to okres, w którym zaczyna się kształtować literatura wojenna, okupacyjna. Niecodzienne sytuacje nowe zasady moralno - etyczne narzucane przez okupanta, zmusiły nie tylko zwykłego, przeciętnego obywatela, ale również wielu poetów i pisarzy do określenia siebie w nowej sytuacji nie tylko literacko, ale i politycznie.
II wojna światowa stawiała przed literaturą nowe problemy, wymagania i zadania. Tragiczne wydarzenia jakie miały miejsce we wrześniu 1939 roku: klęska, okupacja i związane z nią konsekwencje - znalazły odbicie w twórczości literatury tej epoki, brała udział bezpośredni w walce, inni uczestniczyli w walkach pisząc swe utwory. Wiele spośród napisanych utworów pełniło funkcję propagandową. Przykładem mogą być: Broniewskiego “ “Bagnet na broń”; Słonimskiego “Alarm”; czy też utwory Gajcego i Baczyńskiego.
Tadeusz Gajcy w wierszu do “Potomnego” mówi o obowiązku młodych wobec zagrożonej ojczyzny - to obowiązek walki - bez względu na jej wynik. W utworze tym przebija tęsknota za życiem wolnym od wojennych ograniczeń i szczęku broni, a zarazem przeczucie całkowitego wypalenia się w walce, która nie daje większych szans przetrwania i co gorsza nawet nadziei na ludzką pamięć.
Utwory K. K. Baczyńskiego “Pokolenie”, “Elegia o chłopcu polskim”, “Ten czas” ukazuje tragizm pokolenia wojny i okupacji, ale przede wszystkim fakt, że to właśnie im przyszło żyć w świecie gwałtu, przemocy e świecie pozbawionego miłości i czułości. Okres ten nazywa czas - “czasem mrocznym” - w którym trwa wieczna noc, cierpienie, ból, i to co najgorsze - że rzeczywistość okupacyjna nie pozwala na realizację marzeń, pragnień, ideałów, ukazuje tak wielką bezradność człowieka wobec tych wszystkich tragicznych wydarzeń. W utworach tych znajdujemy również zadania których musi podjąć się pokolenie poety. Głównym zadaniem jest walka, mimo iż nadziei w tym świecie, cierpienia, grozy i rozpaczy jest coraz mniej.
Temat wojny znalazł nie tylko odbicie w poezji, ale również w prozie tego okresu. Przestępczą działalność okupanta ukazała w swoim zbiorze opowiadań Zofia Nałkowska. O swoich przeżyciach z czasów wojny na pewno zapomną bohaterowie utworu “Medaliony”. Jest to najbardziej wstrząsający dokument popełnionych zbrodni hitlerowskich. Cała treść utworu zbudowana jest z ośmiu opowiadań. Nałkowska w “Medalionach” stara się zwrócić uwagę czytelnika na najstraszliwszą, najokrutniejszą zbrodnię - Niemcy swym ofiarom starali się odebrać człowieczeństwo, pragnęli zabić uczucia odruchy humanitarne, człowieka pozbawionego godności. W swych kolejnych opowiadaniach, autorka ukazuje nam bardzo dramatyczne sceny i jak zastraszano, aby nie udzielać pomocy drugiemu, jak przerabiano ciało ludzkie na mydło, a skórę na pergamin, mówi też, iż za drobne przewinienia zamykano więźniów w bunkrach, często bez jedzenia i picia, nieżyjącym już więźniami, a żyjących zmuszano do kanibalizmu. Dokładną jednak analizę życia w obozie koncentracyjnym odnajdujemy w “Opowiadaniach” Tadeusza Borowskiego. Borowski były więzień obozu ukazuje nam w pływ obozu zagłady na kodeks etyczny człowieka, ale przede wszystkim na jego psychikę. Podkreśla, że ludzie umieszczeni w obozie mają kilka postaw do wyboru - całkowita bierność, walka z obozową rzeczywistością, czy tzw: muzułmanin. Ostatecznym rozwiązaniem było przystosowanie się do obozowego kodeksu. Borowskiego najbardziej interesują ci którzy wiedzą jak żyć w obozie, stara się zadbać o ich psychikę . Zdaniem autora , przeżyć w obozie koncentracyjnym może jedynie ten , kto umie żyć kosztem drugiego człowieka , kto starał się uodpornić psychikę i uczucia-w obozie nie może obowiązywać Dekalog . Na porządku dziennym są : kradzieże , oszustwa , zabójstwa ...
“Pożegnanie z Marią” Borowskiego, to zbiór opowiadań ukazujących życie w obozie bez upiększania i retuszowania. Zarówno Borowskiemu jak i Nałkowskiej udało się ukazać najbardziej charakterystyczną cechę łagrów - dekomunizację człowieka, zanik wartości moralnych i etycznych. Człowiek złagrowany - to człowiek dostosowany do obozowej rzeczywistości, który żyje w całkiem nienormalnym świecie, świat zewnętrzny jest dla niego zupełnie obcy. Taki zupełnie inny, zapomniany świat został ukazany przez H. Grudzińskiego w cyklu opowiadań “Inny Świat”. Utwór ten jest próbą ukazania sowieckiego obozu pracy, oraz wpływ łagrów na psychikę i kodeks etyczno - moralny osadzonych w nich więźniów. Więźniowie aby przetrwać muszą dostosować się do reguł innego świata. Szczególnie uwagę autor zwraca na proces degradacji człowieczeństwa, do którego zastał stworzony przez Rosjan - system wymyślnych represji i ograniczeń. Wewnętrzny świat łagrów to bardzo ciężka praca, wykorzystywanie więźniów jako taniej siły roboczej, gwałtu mordowania chorych i niezdolnych już do pracy. Życie ludzkie nie przedstawia w łagrach żadnej wartości, a każdego więźnia można zastąpić innym. Jednakże “Inny Świat” nie może zostać zinterpretowany jednoznacznie. Utwór ten można odebrać jako triumf totalitarnego systemu dekomunizacji i zniewolenia ludzkich umysłów. Dowodem jest wizerunek człowieka złagrowanego, który dostosowany jest do obozowej rzeczywistości i akceptujący zaistniały stan rzeczy. Ale z drugiej strony Grudżiński ukazuje postawy, które nie akceptują rzeczywistości w jakiej się znaleźli, nie poddaje się terrorowi. Taką postacią jest Kostyliew, który uważa, że człowiek musi walczyć o swoje życie, ale przede wszystkim o zachowanie człowieczeństwa nawet w tych ekstremalnych warunkach na tej nieludzkiej ziemi. Czyny bohaterów z utworu Andrzeja Szczypiorskiego pt. “Początek” świadczy o ich sile. Narażając swe życie na wiele niebezpieczeństwa poprzez pomoc dla innych wykazali się takimi cechami charakteru jak: humanitaryzm, dobra wola, przyjaźń, dobroć. W utworze autor stworzył interpersonalne układy w wyniku których Irmina Seideman oraz mała Joasia unikneły śmierci. Pięknie ukazane zostały postacie ludzi w sytuacjach zagrożenia w utworach “Zdążyć Przed Panem Bogiem” Hanny Krall oraz w “Dżumie” Alberta Camis. W książce Hanny Krall ukazana została postać doktora Edlmana który specjalizował się w ratowaniu ludzi idących na śmierć. Utwór ten opowiada o ostatnich sześciu tygodniach istnienia getta warszawskiego. Szczególny nacisk w utworze autorka kładzie na odtworzenie duchowej atmosfery getta i zwykłej codzienności. Obraz getta przeraża nas autentyzmem rozpaczy i cierpienia. Nie ma tu scen heroicznych, bohaterskich. Zamiast bohaterstwa umierających żydów widzimy w jaki sposób ludzie są upodleni, sponiewierani. Śmierć w tym utworze ukazana została w dwojaki sposób - można na nią biernie czekać, ale można też zdążyć przed Panem Bogiem, czyli zadać ją sobie samemu wybierając ten, a nie inny sposób rozstania z życiem. Postawy sióstr podających truciznę dzieciom na wieść o zbliżających się faszystach, uduszenie nowo narodzonego dziecka czy czynny udział w desperackiej walce - świadczy o ich sile, a nie o słabości wewnętrznej.
Różnorodność postaw w sytuacjach w zasadzie bez wyjścia ukazana została w “Dżumie”. Najpiękniejszą postawą jest doktor Rieux, który bez względu na stosunek do epidemii już od samego początku przystępuje do walki. Jest człowiekiem świadomym że z bakcylem dżumy trudno walczyć, ale też nie można pozostać bezczynnym. Dlatego Rieux walczy z chorobą wbrew sobie, jest jednak lekarzem i wypełnia swoje ludzkie i zawodowe posłannictwo. W powieści mamy także wiele innych postaw, które świadczą o słabości, ale ja na końcu pragnę ukazać człowieka który w sytuacji zagrożenia z mądrego rozsądnego i przyzwoitego człowieka stał się katem obozowym. Mowa tu o Andrzeju Koseckim głównym bohaterze “Popiołu i diamentu” J. Andrzejweskiego. W momencie gdy znalazł się w obozie myśli tylko o jednym jak przeżyć. Nie bierze pod uwagę, że robi to kosztem innych ; staje się człowiekiem małym, słabym, podłym, a przecież w przeszłości miał całkiem odmienną osobowość: “Tyle wiemy o sobie na ile nas sprawdzono” - to słowa Wisławy Szymborskiej który mi pragnę podsumować dotychczasowe rozważania na temat ................ Trudno jest nam mówić o bohaterstwie, odwadze, trudno wymagać czynów bohaterskich od drugiego człowieka w momencie gdy my sami nie musieliśmy się zmierzyć z podłością, złem, bestialstwem, katorżniczą pracą. Jeśli w tym innym świecie ktoś nie zatracił swego człowieczeństwa, to świadczy jedynie o bardzo silnej woli jego charakteru.