1. Problematyka moralna „Antygony”

Jedną z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na od­biorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdziale jego poetyki, była za­sa­da tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane jest w sposób lapidarny i tro­chę zagadkowy i jest różnie interpretowane w sensie moralnym, psychologicznym, fi­lozoficznym. Na ogół przez katharsis rozumie się rozładowanie wzruszeń, wy­zwo­le­nie odbiorcy z uczuć pod wpływem wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przed­sta­wienia doznaje oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie.

To zadanie narzucone przez poetykę spełnia „Antygona”. Litość i trwogę, o któ­rą cho­dzi Arystotelesowi, wywołuje konflikt między osobami bliskimi sobie: Antygoną i Kreonem. Swo­ich bohaterów stawia autor w sytuacji wyboru, są to: Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon i Eury­dyka. W sytuacji w jakiej się znaleźli muszą wybierać nie między dobrem a złem, ale mię­dzy wartościami równorzędnymi. Nad bo­ha­terami ciąży klątwa bogów, dlatego każde ich przed­się­wzięcie, każdy wybór musi skoń­czyć się klęską. Mimo wszystko główna postać dramatu, Anty­gona, stała się sym­bolem pewnej postawy wobec tych, którzy w imię jakiś tam celów, np. racji pań­stwa, gwałcą prawa prywatne, prawa ludzkie. Antygona wbrew zakazowi Kreona po­sta­­na­wia pogrzebać ciało zabitego brata. Uważa, że każdy ma obowiązek po­słu­szeń­stwa wobec praw bliskich, a bogowie nakazują grzebanie zmarłych. Antygona pra­wa odwieczne, boskie sta­wia ponad prawa, które ustanawia śmiertelny król. Ale nie tylko tym kie­ruje się Antygona. Jej mo­tywem jest lojalność, poczucie obowiązku i wo­bec rodziny tak tragicznie. „Nie można do­puś­cić by niepogrzebion, bez płaczu, stał się łupem dla sępich dziobów chciwych żerliwy”. Chce ona jak sama mówi współ­kochać a nie współnienawidzieć, uważa że dokonuje „świę­tej zbro­dni”. Tak więc Antygona chce być w zgodzie z samą sobą i z prawami boskimi. Uważa, że śmier­­telny nie może przekreślić praw boskich, a śmierć która jej grozi przyspieszy je­dynie to co i tak ją czeka. Nie lęka się, że wcześniej spotka się z bliskimi.

Nie można jednak nie przyznać pewnej słuszności racjom Kreona. Król uważa, że po bra­to­bójczej wojnie potrzebny jest w państwie spokój. Bezrząd i anarchia mo­gą stać się przy­czy­ną upadku. Prawowity król jest zastępcą bogów, jest uprawniony do wydawania roz­ka­zów w i­mię bogów, jest utożsamiany z państwem „Czy nie uchodzi państwo za rzecz władcy”. Władca nie może cenić wyżej najbliższych od ojczyzny i dlatego po­wi­nien ukarać zdra­jcę. Polinejk spro­wadził przecież wojska, które miały zniszczyć Teby. Nawet po śmierci nie może on być po­­traktowany na równi z obrońcą. Ta ka­ra ma do­dat­kowo odstraszyć przyszłych bun­towników. Anty­gona w jego oczach dopuściła się zu­chwal­stwa. Kobieta nie może dy­ktować praw, także lud nie ma wpływu na postępowanie króla. Nie można tolerować buntu, a nie­do­peł­nie­nie obi­etni­cy ukarania win­nych rzuciło by na niego złe światło jako na nie­spra­wie­dli­we­go wła­dcę. Boi się także przyznać rację młodszemu Hajmanowi, który bierze stronę Antygony. Twierdzi on, że rozkazy władcy powinny być mądre, mówi: „Niczym to państwo co jednemu służy”.

Stanowisko Sofoklesa jest jednoznaczne. Przyjaciel Peryklesa, znany z budowania de­mokracji potępiał upór Kreona, jego przesadną ambicję i zaślepienie. Lament władcy „Ach biada mi, złamane całe życie” jest przyznaniem się do błędu i uznaniem racji Antygony. Wpływ na kre­owane postacie miała religijność Sofoklesa, był zwolennikiem religii delfickiej. Potępił więc Kre­ona za wydawanie rozkazów sprzecznych z wolą bożą.

---