COPYRIGHT © 2001 BY MARCIN ROJSZCZAK.

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

WYKORZYSTANIE FRAGMENTÓW LUB CAŁOŚCI

NINIEJSZEJ PUBLIKACJI W CELACH KOMERCYJNYCH

DOPUSZCZALNE JEST JEDYNIE ZA PISEMNĄ ZGODĄ

AUTORA. NIEAUTORYZOWANA DYSTRYBUCJA LUB

PUBLIKOWANIE SĄ ZABRONIONE.

AUTOR ZEZWALA NA SWOBODNE ROZPOWSZECHNIANIE

TEJ PUBLIKACJI W CAŁOŚCI WYŁĄCZNIE W CELACH

EDUKACYJNYCH ORAZ INNYCH NIEDOCHODOWYCH.

DOZWOLONE JEST CYTOWANIE FRAGMENTÓW PRACY

POD WARUNKIEM PODANIA INFORMACJI O ŹRÓDLE.

WIĘCEJ INFORMACJI: HTTP://WWW.ATOMINFO.ORG

SKRÓCONY SPIS TREŚCI

SKRÓCONY SPIS TREŚCI__________________________________________________________________ I

SPIS TREŚCI____________________________________________________________________________ III

1. WSTĘP ______________________________________________________________________________ 1

2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE __________________________________________________________ 3

3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ ____________________________________________________________ 12

4. TYPY WYPOSAŻENIA _________________________________________________________________ 16

5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY ______________________________________________ 21

6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ _________________________________________ 75

7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH_____________________________________________________ 94

8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU_______________________________________________________ 112

9. TERRORYZM _______________________________________________________________________ 127

A. UŻYTECZNE TABELE ________________________________________________________________ 135

B. TABELA WERSJI ____________________________________________________________________ 137

SPIS TREŚCI

SKRÓCONY SPIS TREŚCI__________________________________________________________________ I

SPIS TREŚCI____________________________________________________________________________ III

1. WSTĘP ______________________________________________________________________________ 1

2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE __________________________________________________________ 3

2.1 Pierwsze bomby atomowe _______________________________________________________________________ 3

2.1.1 Projekt Gadget, Fatman (Gruby człowiek) i „Joe 1” (RDS-1) _________________________________________ 3

2.1.2 Trinity - test Gadget _________________________________________________________________________ 4

2.1.3 Little Boy (Mały chłopiec)____________________________________________________________________ 4

2.1.4 Fatman (Gruby człowiek)_____________________________________________________________________ 5

2.1.5 Inne bomby atomowe ________________________________________________________________________ 6

2.2 Pierwsze bomby wodorowe ______________________________________________________________________ 7

2.2.1 Wczesne programy badawcze _________________________________________________________________ 7

2.2.2 Projekty i testy pierwszych bomb fuzyjnych ______________________________________________________ 8

3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ ____________________________________________________________ 12

3.1 Fizyka rozszczepienia jądrowego ________________________________________________________________ 12

3.1.1 Natura procesu rozszczepienia ________________________________________________________________ 12

3.1.2 Masa krytyczna ___________________________________________________________________________ 12

3.1.3 Skala czasu dla reakcji rozszczepienia __________________________________________________________ 12

3.1.4 Podstawowe zasady projektowania broni atomowej _______________________________________________ 13

3.1.4.1 Szczegóły techniczne - otrzymywanie mas krytycznych ________________________________________ 13

3.1.4.1.1 Implozja _________________________________________________________________________ 13

3.1.4.1.2 Działo ___________________________________________________________________________ 13

3.2 Fizyka syntezy jądrowej _______________________________________________________________________ 14

3.2.1 Reakcje fuzji______________________________________________________________________________ 14

3.2.2 Podstawowe zasady projektowania broni termojądrowej____________________________________________ 14

3.2.2.1 Użycie reakcji deuteru z trytem (D+T)______________________________________________________ 14

3.2.2.2 Inne izotopy __________________________________________________________________________ 14

4. TYPY WYPOSAŻENIA _________________________________________________________________ 16

4.1 Terminologia ________________________________________________________________________________ 16

4.2 Nazewnictwo testów nuklearnych________________________________________________________________ 16

4.3 Jednostki miary ______________________________________________________________________________ 17

4.4 Broń atomowa _______________________________________________________________________________ 17

4.5 Głowice łączone - rozszczepienie/fuzja____________________________________________________________ 17

4.5.1 Broń jądrowa o wzmożonej sile wybuchu _______________________________________________________ 17

4.5.2 Jądrowa broń fazowa (rozszczepienie-fuzja i rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie) _______________________ 18

4.5.3 Głowice typu budzik/przekładaniec ____________________________________________________________ 19

4.5.4 Bomby neutronowe ________________________________________________________________________ 19

4.6 Bomby kobaltowe i inne bomby zasolające ________________________________________________________ 20

IV

5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY_______________________________________________ 21

5.1 Traktaty dotyczące broni nuklearnej _____________________________________________________________21

5.2 Zadeklarowane państwa _______________________________________________________________________22

5.2.1 Stany Zjednoczone Ameryki__________________________________________________________________23

5.2.1.1 Obecne siły nuklearne ___________________________________________________________________24

5.2.1.2 Istniejąca infrastruktura wojskowa _________________________________________________________30

5.2.1.3 Plany dotyczące sił nuklearnych ___________________________________________________________32

5.2.2 Rosja ____________________________________________________________________________________33

5.2.2.1 Obecne siły nuklearne ___________________________________________________________________36

5.2.3 Wielka Brytania ___________________________________________________________________________40

5.2.3.1 Historia brytyjskiej broni nuklearnej________________________________________________________40

5.2.3.2 Brytyjskie wyposażenie nuklearne _________________________________________________________42

5.2.3.3 Współczesne siły jądrowe ________________________________________________________________45

5.2.3.4 Brytyjskie instalacje nuklearne ____________________________________________________________46

5.2.4 Francja __________________________________________________________________________________48

5.2.4.1 Historia rozwoju francuskiej broni nuklearnej ________________________________________________48

5.2.4.2 Francuskie wyposażenie nuklearne _________________________________________________________51

5.2.4.3 Współczesne siły jądrowe ________________________________________________________________52

5.2.4.4 Francuskie instalacje nuklearne____________________________________________________________54

5.2.5 Chiny____________________________________________________________________________________55

5.2.6 Inne państwa dawnego Związku Radzieckiego ___________________________________________________58

5.2.6.1 Ukraina ______________________________________________________________________________58

5.2.6.2 Kazachstan ___________________________________________________________________________59

5.2.6.3 Białoruś ______________________________________________________________________________59

5.3 Państwa podejrzane o posiadanie broni jądrowej ___________________________________________________59

5.3.1 Indie ____________________________________________________________________________________59

5.3.2 Iran _____________________________________________________________________________________61

5.3.3 Izrael ____________________________________________________________________________________62

5.3.4 Libia ____________________________________________________________________________________65

5.3.5 Korea Północna____________________________________________________________________________66

5.3.6 Pakistan__________________________________________________________________________________66

5.4 Państwa dawniej posiadające broń lub rozwijające wojskowe technologie nuklearne _____________________68

5.4.1 Argentyna ________________________________________________________________________________68

5.4.2 Brazylia__________________________________________________________________________________68

5.4.3 Irak _____________________________________________________________________________________68

5.4.4 Republika Południowej Afryki ________________________________________________________________70

5.4.5 Korea Południowa__________________________________________________________________________70

5.4.6 Szwecja __________________________________________________________________________________71

5.4.7 Szwajcaria________________________________________________________________________________71

5.4.8 Tajwan __________________________________________________________________________________71

5.4.9 Algieria __________________________________________________________________________________71

5.5 Inne państwa zdolne do produkcji broni jądrowej __________________________________________________72

5.5.1 Australia _________________________________________________________________________________72

5.5.2 Kanada __________________________________________________________________________________72

5.5.3 Niemcy __________________________________________________________________________________73

5.5.4 Japonia __________________________________________________________________________________73

5.5.6 Holandia _________________________________________________________________________________74

6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ _________________________________________ 75

6.1 Wczesna historia badań jądrowych ______________________________________________________________75

6.2 Odkrycie rozszczepienia i poznanie jego własności __________________________________________________75

6.3 Badanie możliwości konstrukcji broni atomowej ___________________________________________________76

6.4 Początki prac nad budową bomby atomowej_______________________________________________________78

V

6.5 Projekt Manhattan____________________________________________________________________________ 80

6.6 Wyścig ku zwycięstwu - ostatni rok ______________________________________________________________ 85

6.7 Kalendarium prac nad budową bomby atomowej w Związku Radzieckim______________________________ 90

7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH_____________________________________________________ 94

7.1 Przegląd efektów bezpośrednich_________________________________________________________________ 94

7.2 Przegląd efektów opóźnionych __________________________________________________________________ 95

7.2.1 Skażenie radioaktywne______________________________________________________________________ 95

7.2.2 Efekty atmosferyczne i klimatyczne ___________________________________________________________ 96

7.2.2.1 Niszczenie warstwy ozonowej ____________________________________________________________ 96

7.2.2.2 Zima jądrowa _________________________________________________________________________ 96

7.3 Fizyka efektów broni nuklearnej ________________________________________________________________ 97

7.3.1 Fizyka kuli ognia __________________________________________________________________________ 97

7.3.1.1 Wczesne fazy tworzenia kuli ognia ________________________________________________________ 97

7.3.1.2 Rozwój fali uderzeniowej i emisja promieniowania cieplnego ___________________________________ 98

7.3.2 Fizyka promieniowania jonizującego___________________________________________________________ 98

7.3.2.1 Źródła promieniowania _________________________________________________________________ 99

7.3.2.1.1 Radiacja bezpośrednia ______________________________________________________________ 99

7.3.2.1.2 Promieniowanie opóźnione___________________________________________________________ 99

7.4 Detonacje atmosferyczne i naziemne ____________________________________________________________ 100

7.4.1 Eksplozje atmosferyczne ___________________________________________________________________ 100

7.4.2 Eksplozje naziemne _______________________________________________________________________ 100

7.4.3 Eksplozje podziemne ______________________________________________________________________ 101

7.5 Efekty elektromagnetyczne ____________________________________________________________________ 101

7.6 Mechanizmy destrukcji _______________________________________________________________________ 102

7.6.1 Zniszczenia termiczne i pożary ______________________________________________________________ 102

7.6.1.1 Obrażenia termiczne___________________________________________________________________ 102

7.6.1.2 Pożary______________________________________________________________________________ 103

7.6.1.3 Obrażenia oczu _______________________________________________________________________ 103

7.6.2 Zniszczenia i obrażenia uderzeniowe__________________________________________________________ 104

7.6.3 Obrażenia spowodowane promieniowaniem ____________________________________________________ 105

7.6.3.1 Jednostki pomiaru ekspozycji na promieniowanie ____________________________________________ 105

7.6.3.2 Typy ekspozycji ______________________________________________________________________ 106

7.6.3.3 Promieniowanie bezpośrednie ___________________________________________________________ 106

7.6.3.4 Choroby popromienne _________________________________________________________________ 107

7.6.3.4.1 Efekty błyskawicznej ekspozycji całego organizmu_______________________________________ 107

7.6.3.4.2 Ekspozycja ograniczona ____________________________________________________________ 108

7.6.3.4.3 Obrażenia płodu __________________________________________________________________ 109

7.6.3.5 Chroniczna ekspozycja_________________________________________________________________ 109

7.6.3.5.1 Ekspozycja zewnętrzna_____________________________________________________________ 109

7.6.3.5.2 Ekspozycja wewnętrzna ____________________________________________________________ 109

7.6.3.5.3 Nowotwory ______________________________________________________________________ 110

7.6.3.5.4 Efekty genetyczne_________________________________________________________________ 111

7.6.3.5.5 Katarakty _______________________________________________________________________ 111

8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU_______________________________________________________ 112

8.1 Wstęp______________________________________________________________________________________ 112

8.2 Najważniejsze wydarzenia okresu Zimnej Wojny, 1945-1991 ________________________________________ 113

8.3 Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy ________________________________________________ 114

8.3.1 Kryzys 1 - IRAN I (1946) __________________________________________________________________ 114

8.3.2 Kryzys 2 - JUGOSŁAWIA (1946)____________________________________________________________ 114

VI

8.3.3 Kryzys 3 - BERLIN I (1948) ________________________________________________________________114

8.4 Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują___________________________________________115

8.4.1 Kryzys 4 - KOREA (1950) __________________________________________________________________116

8.4.2 Kryzys 5 - WIETNAM I (1954) ______________________________________________________________116

8.4.3 Kryzys 6 - CHINY I (1954) _________________________________________________________________117

8.4.4 Kryzys 7 - SUEZ (1956) ____________________________________________________________________118

8.4.5 Kryzys 8 - CHINY II (1958)_________________________________________________________________119

8.4.6 Kryzys 9 - BERLIN II (1959)________________________________________________________________119

8.4.7 Kryzys 10 - BERLIN III (1961) ______________________________________________________________120

8.4.8 Kryzys 11 - KUBA (1962) __________________________________________________________________120

8.5 Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój _____________________________________________________________121

8.6 Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń_______________________________________________________________122

8.6.1 Kryzys 12 - WIETNAM II (1969) ____________________________________________________________122

8.6.2 Kryzys 13 - JORDANIA (1970) ______________________________________________________________122

8.6.3 Kryzys 14 - IZRAEL (1973)_________________________________________________________________123

8.6.4 Kryzys 15 - IRAN II (1980) _________________________________________________________________123

8.6.5 Kryzys 16 - PIERWSZE UDERZENIE (1983) __________________________________________________124

8.7 Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa _________________________________________________________125

8.8 Okres 6. 1991-: Nowe szarady __________________________________________________________________126

9. TERRORYZM _______________________________________________________________________ 127

9.1 Możliwości samodzielnej budowy bomby_________________________________________________________127

9.2 Bomby walizkowe - charakterystyka i zasady budowy ______________________________________________129

9.3 Proliferacja w krajach byłego ZSRR ____________________________________________________________130

9.3.1 Sprawa Lebieda___________________________________________________________________________130

9.3.2 Wątek czeczeński _________________________________________________________________________133

A. UŻYTECZNE TABELE ________________________________________________________________ 135

B. TABELA WERSJI ____________________________________________________________________ 137

Trudno się nie zgodzić, że nad ludzkością wisi groźba

zniszczenia wszelkiego życia na Ziemi

Igor Wasiljewicz Kurczatow

Co zrobicie ze światem, kiedy już odniesiecie zwycięstwo

w katastrofalnej wojnie nuklearnej?

Dwight David Eisenhower

1. WSTĘP

Broń nuklearna jest najbardziej destruktywną technologią, jaką kiedykolwiek rozwinięto. Od dnia, kiedy w 1938

roku odkryto istotę rozszczepienia, problem kontrolowania tej śmiercionośnej technologii był istotą w wyścigu zbrojeń.

Świat w którym dokonano tego odkrycia - wstrząśnięty wojną, otaczającą paranoją i okrucieństwami totalitaryzmu - przekształcił

czysto teoretyczną możliwość w nieuchronną rzeczywistość. Naukowcy byli pewni, że tworzą tylko bardziej

udoskonaloną broń, nie mieli pojęcia, że szybkimi krokami zbliżają się do otwarcia najstraszniejszego rozdziału w historii

wojny.

Pytanie, które stawiali sobie naukowcy stawiając czoło życiowemu wyzwaniu, „Co tworzymy? Czego dokonamy?”

nigdy nas nie opuści. Jak możemy zapobiegać użyciu broni jądrowej? Jak możemy chronić ją przed fanatykami

czy terrorystami? Czy możemy wyeliminować ją całkowicie? Mimo, iż są to ważne pytania dotyczące człowieka i jego

postępowania, nie można na nie odpowiedzieć bez dogłębnego zrozumienia istoty problemu, realnego zagrożenia wynikającego

z możliwości użycia broni jądrowej.

Zrodzony w wojnie, projekt Manhattan był wysoko klasyfikowany od samego początku i jeszcze bardziej ukrywany.

Nie zapobiegło to jednak w tworzeniu tych śmiercionośnych ładunków przez państwa, których zaawansowanie

techniczne na to pozwalało. Przeszkody na drodze do „klubu nuklearnego” były skrzętnie usuwane - broń ta miała najwyższy

priorytet. Podczas zimnej wojny wiodące imperia poświęcały rozwój gospodarczy i ekonomiczny, aby tylko stworzyć

jak najdoskonalszą broń. Chociaż motywację posiadania jej często określano jako niezbędną do obrony, prawdziwe cele

były często mniej szlachetne. Względy polityczne, osobiste ambicje czy czyste szaleństwo było wystarczającym powodem

do trawienia olbrzymich funduszy publicznych, wystawiania milionów ludzi na zgubny wpływ efektów tej broni i obciążania

następnych pokoleń brzemieniem przeszłości.

Praca ta ma na celu zapoznanie z tą niezwykłą bronią, która od dziesięcioleci jest bardzo ważną kartą przetargową

na arenie międzynarodowej - kształtuje znaczenie mocarstw, może spowodować, że nieznane dotąd państwo stanie się

istotną siłą polityczną, a niepokonany kraj okaże się bezbronny.

Niniejsze opracowanie jest papierowym odpowiednikiem elektronicznej wersji pracy dostępnej w Internecie od

kilku lat. Osoby zainteresowane problematyką broni nuklearnej zapraszam do odwiedzenia serwisu AtomInfo.org

(http://www.atominfo.org/) - gdzie poza niniejszą pracą znaleźć można bogaty materiał fotograficzny (kilkaset zdjęć),

przegląd środków przenoszenia broni masowej zagłady (opis ponad stu typów uzbrojenia) oraz inne interesujące materiały

uzupełniające.

Cały dokument został podzielony na rozdziały zgodnie z budową wersji elektronicznej pracy. Ponieważ każda

sekcja jest rozwijana niezależnie, w ostatnim rozdziale podałem, na bazie których wersji powstało niniejsze opracowanie.

2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE

Dział ten opisuje pierwsze bomby oparte o rozszczepienie,

jak i o fuzję, jakie zostały zbudowane i przetestowane.

Informacje te istotne są z trzech zasadniczych powodów.

Po pierwsze bomby te cieszą się znaczącym zainteresowaniem

historyków i publicystów. Po drugie, służą one jako

pierwowzory prostych projektów, a wiadomości o nich

dostępnych jest znacznie więcej niż o bombach późniejszych.

Po trzecie zaś wiedza o wysiłku i technologii, jaką

trzeba było włożyć aby skonstruować te głowice, pozwala

przewidzieć jakie są szanse na stworzenie takich „dinozaurów”

przez inne państwa.

2.1 Pierwsze bomby atomowe

W

punkcie tym przedstawione zostaną trzy bomby atomowe,

które zostały zbudowane i zdetonowane w 1945

roku.

2.1.1 Projekt Gadget, Fatman (Gruby człowiek) i „Joe

1” (RDS-1)

Dwa pierwsze projekty, tj. Gadget i Fatman, należy rozpatrywać

razem, gdyż w gruncie rzeczy były one zasadniczo

takie same. Gadget był po prostu eksperymentalną wersją

systemu implozyjnego użytego w Fatmanie. System ten

miał zasadnicze znaczenie w technologii kształtowania fali

detonacji w materiale wybuchowym i procesie kompresji

materiału rozszczepialnego, a co za tym idzie był istotnym

elementem powstającej bomby.

Dane techniczne zastosowane przy konstruowaniu Gadget/

Fatamana przyczyniły się także do budowy pierwszej

radzieckiej bomby atomowej, oznaczonej jako RDS-1, w

Stanach zaś mającej kryptonim Joe-1 (na cześć Stalina).

Stało się tak, ponieważ szpieg pracujący w ośrodku w Los

Alamos przekazał wszystkie niezbędne dane wywiadowi

Związku Radzieckiego.

Szpiegiem tym był Klaus Fuchs, który odgrywał dość

istotną rolę przy projekcie budowy bomby atomowej (Projekt

Manhattan), był więc wtajemniczany we wszystkie

ważne szczegóły techniczne. Informacje przekazywał również

David Greenglass, mechanik, który zeznał później, iż

przekazywał Związkowi Radzieckiemu informacje na temat

ogniskowego układu materiałów wybuchowych, zaprojektowanego

na potrzeby implozji. Szpiegiem był

prawdopodobnie jeszcze jeden z naukowców, określony

pseudonimem Perseus. Szpiegostwo radzieckie przyczyniło

się również do upublicznienia niektórych informacji: Rosja

częściowo odtajniła informacje wywiadu, które były uważane

e dalszym ciągu za tajne w Stanach Zjednoczonych,

co spowodowało ujawnienie archiwów FBI dotyczących

śledztwa w sprawie Fuchsa i Rosenbergów, które to między

innymi zawierają zeznania Fuchsa i Greenglassa dotyczące

przekazanych informacji.

Głowica tej bomby zawierała 6.1-6.2 kg plutonu. Masa ta

związana jest z opisem testu Trinity sporządzonym dwa dni

po detonacji przez gen. Grovesa dla Sekretarza Obrony.

Opisał on rezultaty testu jako dokonane przez „13 i pół

funta plutonu”. Rdzeń był w zasadzie jednorodny, z wyjątkiem

małej dziury (w przybliżeniu o średnicy 2 cm) przeznaczonej

na neutronowy inicjator berylowo/polonowy-

210. Średnica kuli wynosiła ok. 9 cm.

Pluton został wyprodukowany w reaktorach nuklearnych w

Hanford (stan Waszyngton), chociaż możliwe jest, że użyto

również ok. 200 g plutonu wyprodukowanego przez eksperymentalny

reaktor w Oak Ridge. Z powodu bardzo krótkiego

100 dniowego okresu napromieniowywania otrzymano

pluton bardzo dobrej jakości, zawierający tylko 0.9%

Pu-240

Pluton był stabilizowany w odmianie alotropowej delta

charakteryzującej się niską gęstością (16.9) z dodatkiem

3% galu. Zaletą stosowania odmiany delta zamiast odmiany

o dużej gęstości - alfa (gęstość 19.2), która jest stabilna

w czystym plutonie powyżej 115 stopni C, jest fakt,

że odmiana delta jest ciągliwa (podczas gdy alfa jest krucha)

i tym samym zapobiega gwałtownemu kurczeniu się

podczas chłodzenia i deformacji odlewu. Dodatkowo stabilizacja

eliminuje możliwość przejścia alotropowego podczas

przegrzania rdzenia po jego ukształtowaniu, co może

spowodować jego nieprzydatność do użytku militarnego.

Materiał został uformowany w dwie półkule. Ponieważ

pluton jest chemicznie bardzo reaktywny, każda połówka

została pokryta warstwą niklu.

Rdzeń był otoczony przez reflektor w formie naturalnego

uranu ważącego około 260 kg, o średnicy 30 cm. Reflektor

formował warstwę około 10-11 cm dookoła rdzenia. Przynajmniej

20% siły wybuchu bomby pochodzi z rozszczepienia

szybkimi neutronami tej warstwy.

Rdzeń i reflektor tworzą łącznie masę marginalnie podkrytyczną.

Kiedy kompresja implozyjna podnosi gęstość

około 2.5 krotnie, rdzeń jest równoważny przynajmniej 6

masom krytycznym. Przed użyciem bomba została zabezpieczona

przez drut kadmowy (kadm pochłania neutrony).

Reflektor był otoczony grubą, 11 cm kulistą warstwą aluminium,

ważącą 160 kg. Głównym celem tej warstwy była

redukcja efektów niestabilności Taylora wywoływanego,

gdy ciało o mniejszej gęstości wywiera siłę na ciało o gęstości

większej. Zastosowany ładunek wybuchowy miał

gęstość 1.65, uran zaś 18.9, stosunek gęstości wynosił więc

około 11.5. Gęstość aluminium wynosi 2.7, zmniejszając

Pierwsze bomby jądrowe 4

ten stosunek do 7. Warstwa ta wzmacnia także ogniskowanie

fali implozyjnej. Warstwa aluminium położona pomiędzy

wysoko reaktywnym uranem a ładunkiem wybuchowym

jest również porządna z uwagi na stabilizację chemiczną,

chociaż do tego celu wystarczy cienka warstwa.

Cały materiał wybuchowy systemu implozyjnego tworzył

warstwę grubą na 45 cm i ważącą 2500 kg. System ten

składał się z 32 ładunków wybuchowych, 20 sześciokątnych

i 12 pięciokątnych. Zostały dopasowane do siebie na

wzór piłki nożnej, formując kompletną wybuchową kulę

szeroką na 140 cm. Każdy ładunek składał się z trzech

części: dwie to szybko eksplodujący ładunek, a trzecia to

materiał o dłuższym czasie detonacji. Zewnętrzna szybko

eksplodująca część miała w swoim centrum stożkowaty

ubytek dopasowany do odpowiedniego wybrzuszenia w

swoim wolniejszym odpowiedniku. Ma to na celu odpowiednie

wymodelowanie fali implozyjnej.

Jest ważne, aby system implozyjny był bardzo dokładny.

Skład i gęstość ładunków wybuchowych musi być ściśle

kontrolowana i dokładnie jednolita. Części muszą być

dopasowane do siebie z dokładnością mniejszą od 1 mm w

celu zapobieżenia nieregularnej fali implozyjnej. Dokładne

ustawienie ładunków jest nawet bardziej ważne od dopasowania

jego poszczególnych części

Wszystkie komponenty bomby, od ładunków wybuchowych

do rdzenia rozszczepialnego, były wykonane z jak

największą dokładnością w celu przeprowadzenia udanej

implozji.

Całość materiału wybuchowego była utrzymywana razem

przez specjalny stop aluminium - dural (zwany duraluminium).

2.1.2 Trinity - test Gadget

Test pierwszej w historii bomby atomowej został przeprowadzony

na Jornada del Muerto (Podróż śmierci) w Bazie

Lotnictwa Bombowego Alamangordo w stanie Nowy Meksyk.

Bomba nazywała się Gadget, zaś cały test otrzymał

kryptonim Trinity.

Gadget był 150 cm kulą materiału rozszczepialnego otoczoną

warstwą ładunku wybuchowego, detonatorem i dodatkowym

osprzętem. Całość została zamontowana na

platformie testowej, będącej 30 metrową wieżą stalową.

Montaż bomby zajął pięć dni poczynając od 11 lipca 1945.

13 lipca ładunki wybuchowe, reflektor uranowy i rdzeń

plutonowy były zamontowane. Dzień później, tj. 14 lipca,

Gadget został umiejscowiony na wieży, i gdy zamontowano

detonatory, zaczęło się końcowe przygotowanie. 16

lipca o godzinie 5:29:45 czasu lokalnego Gadget został

zdetonowany. Eksplozja miała moc 20-22 kt (według

ostatnich przewidywań) i spowodowała wyparowanie

wieży stalowej tworząc jednocześnie płytki krater o promieniu

80 m i głębokości 2 m. Krater był otoczony zeszklonym

(stopionym) piaskiem.

Gadget eksplodował na tyle blisko ziemi, że nastąpiło

znaczne wydzielenie pyłu promieniotwórczego (ze znaczącym

podniesieniem promieniowania przy punkcie zero

spowodowanym emitowanymi neutronami). Największe

pobudzenie promieniotwórcze nastąpiło w obrębie nieregularnego

koła, o promieniu ok. 10 metrów w około punktu

zero. Chmura radioaktywna wzniosła się na wysokość

11.000 m. Przeprowadzono parę ewakuacji mieszkańców

miast położonych na drodze tej chmury, oddalonych 30 km

od miejsca zero. W Bingham (Nowy Meksyk) odnotowano

promieniowanie gamma na poziomie 1.5 R/h pomiędzy 2 a

4 godziną po teście. Na południu Bingham promieniowanie

to wynosiło aż 15 R/h, ale po 5 godzinach zmniejszyło się

do 3.8 R/h, by po miesiącu wynosiło nie całe 0.032 R/h.

Chmura promieniotwórcza o szerokości 50 km rozciągnęła

się na ok. 160 km od punktu zero.

2.1.3 Little Boy (Mały chłopiec)

Konstrukcja Little Boy`a była całkowicie odmienna od

Gadgeta/Fatmana. Bomba ta używała metody działa, która

została oryginalnie stworzona dla bomby plutonowej.

Droga prowadząca ku rozwojowi technologii działa uranowego

była niezwykle kręta. Wczesne projekty i eksperymenty

naukowe kierowały ku rozwojowi systemu działa

uranowego prowadzonego podczas lata i zaniechanego w

1943, po otwarciu ośrodka w Los Alamos (Nowy Meksyk).

Oczy naukowców zwróciły się w stronę bardziej obiecującego

działa plutonowego.

Kiedy odkryto wysoką emisje neutronów z reaktora produkującego

pluton w lipcu-sierpniu 1944, metoda działa przeznaczona

dla plutonu została zaniechana (połączenie ładunków

musiałoby nastąpić zbyt szybko z uwagi na możliwość

przed-detonacji), a zaczęto ponownie interesować się odpowiednikiem

uranowym. Programem stworzenia tego

działa kierował Francis Birch. System nie był trudny do

zbudowania, jednak dostateczna ilość U-235 do zbudowania

bomby nie była dostępna do połowy 1945 roku. Na

Bircha wywierano ciągły nacisk, aby zakończył projekt tak

szybko jak to tylko możliwe, aby wszystkie siły laboratorium

skierować na prace przy ryzykownym systemie implozyjnym.

W dodatku wątpiono w możliwość konstrukcji

bomby plutonowej, a jego zadaniem było całkowite upewnienie

się, iż bomba uranowa może działać. W ten sposób

pomimo faktu, że był to technicznie prosty projekt, ciągle

wymagał nadzwyczajnej uwagi.

Projekt został ukończony w lutym 1945, bomba zaś w maju

- brakowało tylko materiału rozszczepialnego.

Rdzeń zawierał 64 kg silnie wzbogaconego uranu (80-90%

U-235) co w przybliżeniu dawało 2.4 masy krytycznej.

Cały uran pochodził ze wzbogacania w zakładach Oak

Ridge. Większość uranu przeszła przez trzy stopniowy

proces wzbogacający, m.in. termodyfuzję, która wzbogacała

uran z poziomu, w jakim występuje w naturze (0.72%)

do poziomu 1-1.5%, i dyfuzję gazową.

U-235 zawarty w Little Boy został podzielony na dwie

części: pocisk i cel. „Pocisk” to cylinder z U-235 zawieraPierwsze

bomby jądrowe 5

jący 42% masy (27 kg) o długości 16 cm i szerokości 10

cm. „Cel” był natomiast wydrążonym cylindrem o długości

i szerokości 16 cm, wadze zaś 37 kg, osadzonym na reflektorze.

Cel był utworzony jako dwa pierścienie, które

zostały razem złączone dopiero w bombie.

Jako reflektora użyto grubej warstwy karbidu wolframu,

otoczonego 60 cm warstwą stali. Reflektor karbidu wolframu/

stali ważył łącznie 2300 kg. U-238 jest lepszym

reflektorem, ale karbid wolframu i stal lepiej nadają się w

tym przypadku. U-238 przechodzi samoistne rozszczepienie

100 krotnie częściej niż U-235, i część na tyle duża,

aby mogła być użyta jako reflektor (200 kg) generuje 3400

neutronów na sekundę - za dużo jeżeli bierzemy pod uwagę

technikę działa. Wolfram byłby lepszy niż karbid/stal, ale

brak doświadczenia w produkcji tak dużych części tego

pierwiastka wykluczył tę możliwość.

Little Boy był bardzo niebezpieczną bronią. Kiedy rdzeń

został załadowany, nic oprócz inicjatora nie mogło spowodować

pełnej eksplozji.

Kompletna broń miała 320 cm długości, miał 71-74 centymetrów

średnicy i ważył 4031 kg. Little Boy używał tego

samego systemu detonacji powietrznej jak Fatman

Nie użyto więcej broni tego typu. Co prawda kilka bomb

typu Little Boy zostało zbudowanych, ale żadna inna nie

weszła do arsenału Stanów Zjednoczonych.

Little Boy z powodu ładunku U-235 został ukończony w

Los Alamos 3 sierpnia 1945 roku. 14 sierpnia bomba oraz

„pocisk” U-235 został załadowany w San Fransisco na

okręt U.S.S. Indianapolis. Dziesięć dni później, tj. 25

sierpnia, ukończona została ostatnia część składowa bomby

- cel. 26 lipca Indianapolis dostarczył śmiercionośną przesyłkę

na wyspę Tinian. Tego samego dnia cel wystartował

z Bazy Lotnictwa w Kirtland na pokładzie transportowca

C-54. 31 lipca jednostka bombowa L11 została uzbrojona

w U-235 i cztery inicjatory, tworząc Little Boy`a gotowym

do użycia następnego dnia. Z powodu zbliżającego się

tajfunu odłożono atak planowany pierwotnie na 1 sierpnia.

Po kilku dniach pogoda się poprawiła i czwartego sierpnia

ustalono, że atak odbędzie się za dwa dni. 5 sierpnia Tribbets

nazwał bombowiec B-29 nr 82 (po swojej matce)

„Enola Gay”, pomimo sprzeciwów drugiego pilota Lewisa.

Little Boy został załadowany na pokład samolotu tego

samego dnia.

6 sierpień 1945

����00:00 - odprawa, jako cel wybrano Hiroszimę; Tibbets

jest pilotem, Lewis drugim pilotem

����02:45 - Enola Gay wystartowała

����07:30 - bomba została uzbrojona

����08:50 - lecąca na 31.000 stóp (9450 m) Enola Gay

przecięła Shikoku, wschodnią dzielnicę Hiroszimy

����cel jest dobrze widoczny, nie napotkano oporu

����09:16:02 (8:16:02 czasu lokalnego) Little Boy eksploduje

na wysokości 1900 +/- 50 stóp (580 m), 550 stóp

od punktu docelowego, mostu Aioi, siła wybuchu wynosiła

12-18 kt (jest to wartość niepewna z powodu

braku jakichkolwiek instrumentów pomiarowych

przeznaczonych dla tego typu broni). Obecnie siłę

eksplozji ocenia się na 15 kt (+/- 20%).

Według założeń siła wybuchu powinna wynosić 13.4 kt,

bomba zaś miała być zdetonowana na wysokości 1850

stóp. Używając głowicy 15 kt wysokość ta byłaby optymalna

dla ciśnienia fali uderzeniowej 860 hPa. Dla zadania

szkód ciśnienie fali uderzeniowej 360 hPa jest wystarczające,

większe szkody zaś uzyska się zwiększając wysokość

detonacji do 2700 stóp. Ponieważ nie określono dokładnie

siły wybuchu i biorąc pod uwagę fakt, że eksplozja przeprowadzona

zbyt wysoko spowodowałaby gwałtowne

zmniejszenie efektów eksplozji, ustawiono wysokość dostatecznie

nisko na wypadek, gdyby siła wybuchu okazała

się mniejsza niż zakładano. Wysokość 1900 stóp jest

optymalna dla 5 kt ładunku. Wysokość ta była jednak zbyt

mała dla bomby 15 kt i zapobiegła radioaktywnemu skażeniu

Japonii.

2.1.4 Fatman (Gruby człowiek)

W zasadzie Fatman to obudowany stalą Gadget, tyle, że

gotowy do użytku wojskowego. Dlatego dokładniejsze

informacje techniczne można znaleźć przy omówieniu testu

Trinity.

Podobnie jak Little Boy, Fatman był wyposażony w cztery

radary - anteny zamontowane na tyle bomby. Podobnie jak

system ostrzegania w myśliwcach tak i tu ich celem było

wymierzanie wysokości bomby i uruchamianie detonatora

bomby na wcześniej określonej wysokości. Przełącznik

barometryczny zapobiegał detonacji bomby powyżej 7000

stóp (215 m).

Średnica Fatmana wynosiła 152 centymetry, był długi na

365 cm i ważył 4.670 kg.

Plutonowy rdzeń Fatmana, i jego inicjator, opuścił Bazę

Lotniczą w Kirtland 26 lipca 1945 roku na pokładzie transportowca

C-54 (tym samym rejsem leciał uranowy cel dla

Little Boy'a). Ładunek został dostarczony 28 lipca na wyspę

Tinian. Data zrzucenia bomby została ustalona na 11

sierpnia, a jako cel obrano Kokurę. Próbny montaż bomby

(bez rdzenia plutonowego) rozpoczął się wkrótce po tym -

5 sierpnia pierwsza kompletna bomba typu Fatman oznaczona

jako F33 była gotowa. Niekorzystna prognoza pogody

spowodowała, że 7 sierpnia zdecydowano się przełożyć

zrzucenie bomby na 10, a następnie 9 sierpnia. Spowodowało

to znaczne skrócenie czasu przeznaczonego na

montaż, co zaowocowało koniecznością ominięcia wielu

testowych procedur bezpieczeństwa. 8 sierpnia bomba F31,

z rdzeniem plutonowym, była gotowa. O godzinie 22 Fatman

został załadowany na B-29 „Bock`s Car”

9 sierpnia 1945

����03:47 - Bock`s Car startuje z wyspy Tinian, jako cel

wybrano Kokura. Pilotem jest Charles Sweeney.

Wkrótce po starcie odkrywa on awarię - system paliwowy

nie pompuje paliwa z 600 galonowego zbiornika

rezerwowego.

����10:44 - Bock`s Car nadlatuje nad Kokurę, która jednak

jest pokryta mgłą - nie widać celu. Artyleria przeciwPierwsze

bomby jądrowe 6

lotnicza i myśliwce japońskie zmuszają Sweeneya do

zmiany kursu w kierunku Nagasaki, jedynego celu

drugorzędnego.

����Bock`s Car ma zapas paliwa wystarczający tylko na

jeden przelot nad miastem, wliczając nawet awaryjne

lądowanie na Okinawie. Duże zachmurzenie utrudnia

odnalezienie celu, jednak mała przestrzeń między

chmurami umożliwia zrzucenie bomby kilkanaście mil

od zamierzonego punktu docelowego.

����11:02 (czasu lokalnego) Fatman eksploduje na

wysokości 1650 +/- 33 stóp (503 metry); siła wybuchu

wynosiła około 22 +/- kt. Z powodu górzystego terenu

otaczającego punkt zero, można było wyczuć pięć fal

uderzeniowych (fala właściwa i cztery odbite).

Pomimo faktu, iż Fatman spadł na skraj niezamieszkałego

terenu, straty w ludziach przekraczyły 70.000 ludzi. Głównym

celem ataku była Wojskowa Fabryka Mitsubishi,

najważniejszy obiekt militarny w Nagasaki. Została tylko

uszkodzona.

W 1987 roku oszacowano siłę wybuchu na 21 kt. Według

badań z tego roku Fatman był tylko o około 40% większy

od Little Boy`a.

Zakładając więc, że Fatman był 21 kt ładunkiem, optymalną

wysokością do detonacji było około 3100 stóp. Jednak

i tym razem bombę zdetonowano o wiele niżej, co

podobnie jak w przypadku Little Boy`a zapobiegło

rozprzestrzenieniu się pyłu radioaktywnego nad Japonią.

2.1.5 Inne bomby atomowe

Trzecia bomba atomowa, która mogłaby być użyta przeciwko

Japonii, musiałaby zostać zrzucona nie wcześniej niż

przed 20 sierpnia. Rdzeń był gotowy 13 sierpnia, a zmontowana

bomba typu Fatman czekała już na wyspie Tinian.

Przetransportowanie rdzenia i przygotowanie bomby do

użycia trwałoby jednak tydzień. Tak więc dopiero 20

sierpnia Amerykanie mogli pokazać po raz trzeci destruktywną

siłę nowej broni - Japończycy zdawali sobie sprawę

z sytuacji, znali przemówienie Trumana ogłoszone szesnaście

godzin po zbombardowaniu Hiroszimy, w którym

zapowiedział on, że bomby atomowe będą używane aż do

ostatecznej kapitulacji. Wobec tego, po drugim ataku jądrowym,

władze japońskie 14 sierpnia ogłosiły decyzję o

kapitulacji, która została podpisana 2 września na okręcie

U.S.S. Missouri. I dobrze, że się tak stało - broń jądrowa to

temat interesujący i bez setek tysięcy ofiar swojego działania.

Od półrocza 1945 produkcja broni atomowej napotkała

problemy natury technicznej, nie naukowej. Prace naukowe

były kontynuowane - próbowano ulepszyć konstrukcję

broni atomowej.

Dwa reaktory w Hanford miały łączną moc 500 MW i były

zdolne do wytwarzania 15 kg plutonu miesięcznie, ilości

wystarczającej dla 2.5 bomby.

Produkcja wzbogaconego uranu jest o wiele trudniejsza do

podsumowania, ponieważ do procesu tego wykorzystywano

trzy różne połączone metody. Zakład separacji elektromagnetycznej

Y-12 pracował na maksimum mocy na

początku 1945, ale ilość uranu nadającego się do użytku

wojskowego (>90% U-235) otrzymywanego przy wykorzystywaniu

tej metody zależna była ściśle od wzbogacenia

surowca. Początkowo używano w tym celu naturalnego

uranu, co dawało 6 kg miesięcznie silnie wzbogaconego

uranu. Wkrótce jednak zakład dyfuzji termicznej S-50

zaczął podnosić stopień wzbogacania surowca, a za nim

zakład dyfuzji gazowej K-25. Cykl produkcyjny wyglądał

wtedy tak: dyfuzja termiczna -> dyfuzja gazowa -> separacja

elektromagnetyczna. Z tych trzech fabryk zakład K-25

wzbogacał najbardziej i najwięcej uranu i kiedy znaczenie

innych zakładów malało podczas 1945, jego stale rosło.

Zakład separacji elektromagnetycznej byłby prawdopodobnie

używany w następnym roku jako ostatni stopień wzbogacania,

jednak z uwagi na koniec wojny i możliwości K-

25 jego zadania przejął zakład dyfuzji gazowej. W środku

roku produkowano miesięcznie około 60 kg U-235, co było

ilością wystarczającą do zbudowania czterech bomb implozyjnych,

a ilość ta ciągle rosła.

Do takiego wzrostu znaczenia K-25 przyczynił się niewątpliwie

minister wojny Stimson. Powiedział on, że druga

bomba plutonowa będzie gotowa 24 sierpnia, także we

wrześniu powinny być dostępne trzy kolejne i kolejno

więcej w następnych miesiącach - w grudniu osiągając

wartość 7 lub więcej. Kiedy jasnym stało się, że produkcja

plutonu starczy tylko na 2.5 bomby miesięcznie, a zakład

separacji elektromagnetycznej Y-12 samodzielnie może

wyprodukować jedną bombę na kilka miesięcy, większość

planu musiał zrealizować K-25.

Do końca 1946 roku Y-12 wyprodukował około 1000 kg

wzbogaconego uranu - samodzielnie mógłby może wyprodukować

100 kg uranu przeznaczonego do celów militarnych

korzystając z jego naturalnego i wstępnie wzbogaconego

przez S-50 surowca. Jak więc widać dyfuzja gazowa

łatała luki w programie atomowym Stanów Zjednoczonych

dopóki w 1964 roku zaprzestano produkcji wzbogaconego

uranu.

Jest nieprawdopodobne, aby bomby typu Little Boy były

kiedykolwiek więcej użyte, nawet jeżeli wojna byłaby

kontynuowana. Głowice bowiem tego typu były bardzo

nieefektywne i wymagały dużych mas krytycznych. Podobnie

było z Fatmanem i jego ładunkiem U-235. Mniejsza

masa krytyczna (15 kg) oznacza, że można zbudować więcej

ładunków z tego samego materiału. Oppenheimer zasugerował

gen. Grovesowi 19 lipca 1945 (zaraz po teście

Trinity), że U-235 z Little Boya może być użyty do stworzenia

rdzenia uranowo/plutonowego w celu zwiększenia

ilości bomb implozyjnych (z Little Boy`a można było

stworzyć cztery mniejsze bomby implozyjne). Groves

odrzucił jednak ten pomysł.

Kiedy wojna się skończyła w Los Alamos opracowano

zmodyfikowany system bomby implozyjnej: rdzeń łączony

z U-235 i Pu-239 oraz reflektor implozyjny.

Łączony rdzeń miał wiele zalet w porównaniu ze stosowaniem

tych samych materiałów oddzielnie:

Pierwsze bomby jądrowe 7

���� można zaprojektować jeden projekt głowicy dla

obydwu wykorzystywanych rodzajów materiałów

rozszczepialnych

���� używając U-235 z plutonem redukuje się ilość

koniecznego Pu-239, a co za tym idzie i

promieniowanie neutronowe

Zastosowanie reflektora implozyjnego pozwala zaś na

zwiększenie stopnia kompresji. Oznacza to zmniejszenie

materiału rozszczepialnego koniecznego do uzyskania tej

samej siły wybuchu, lub zwiększyć siłę wybuchu korzystając

z tej samej ilości materiału.

Kiedy zakończyła się wojna gwałtownie zmieniły się priorytety,

także rozwój przemysłu wojskowego nie był już

kontynuowany. Y-12 okazał się niezwykle kosztowną w

utrzymaniu fabryką i został zamknięty na początku 1946.

Reaktory w Hanford okazały się emitować szkodliwe promieniowanie

neutronowe (tzw. efekt Wignera) i w 1946

zostały zamknięte. W przypadku wojny miały być ponownie

uruchomione na pełną moc niezależnie od kosztów, czy

ryzyka. Nowe techniki nie były wprowadzane. Łączony

rdzeń i reflektor implozyjny weszły do arsenału Stanów

Zjednoczonych dopiero w późnych latach czterdziestych.

Chociaż ośrodek w Los Alamos dysponował 60 jednostkami

Fatman w październiku 1945, ich liczbę zredukowano

do 9 w lipcu 1946, przy czym miano inicjatory tylko dla 7

z nich. W lipcu 1947 zwiększono ich ilość do 13.

2.2 Pierwsze bomby wodorowe

Odkrycie istoty reakcji fuzji nastąpiło w początkach dwudziestego

wieku i związane było ściśle z rozwojem fizyki

atomowej. Początkowo wiedziano tylko, że procesy syntezy

są źródłem energii Słońca, chociaż detale były dalej

tajemnicą. Prace te podsumował Hans Bethe w swojej

publikacji w Physical Review w 1939 opisującej rolę reakcji

fuzji dla Słońca, za co otrzymał w 1967 Nagrodę Nobla

w dziedzinie fizyki.

2.2.1 Wczesne programy badawcze

Możliwość używania dla celów militarnych reakcji syntezy

termojądrowej nie była brana serio dopóki nie poznano

lepiej rozszczepienia. Prawie natychmiast fizycy z całego

świata uświadomili sobie, że wytworzone w wyniku rozszczepienia

wysokie temperatury mogą umożliwić syntezę,

minęło jednak parę lat zanim przedstawiono konkretny

pomysł. Dopiero Tokutaro Hagiwara z Uniwersytetu w

Kyoto zaproponował tą idee w swoim przemówieniu z

maja 1941 roku.

Kilka miesięcy później - w sierpniu 1941, gdy trwały już

programy atomowe, Enrico Fermi zapytał Edwarda Tellera

czy eksplozja atomowa mogła by zainicjować reakcję fuzji

deuteru. Po przestudiowaniu dostępnego materiału Teller

stwierdził, że jest to niemożliwe.

[Przypis historyczny: Podczas II Wojny Światowej, w

Niemczech powstał pomysł, że zbieżna fala wybuchu i

odpowiednia obudowa mogą skupić wystarczającą ilość

energii, aby wybuch konwencjonalnego ładunku wybuchowego

zainicjował syntezę. Idea ta była inspirowana

prawdopodobnie pracami Gudderliego nad zbieżnymi falami

wybuchu, a na pewno próbami zniszczenia zakładu

produkującego ciężką wodę w norweskim mieście Vemork.

Niemieccy naukowcy przypuszczali, iż skoro broń atomowa

jest poza zasięgiem w trakcie tej wojny, zainteresowanie

aliantów ciężką wodą musi być spowodowane zastosowaniem

jej w konwencjonalnej broni o niezwykłej sile

rażenia. Kiedy sprawdzili krater pozostawiony przez największą

bombę zrzuconą w czasie całej wojny, odkryli, że

niezwykła siła wybuchu była spowodowana zastosowaniem

reakcji fuzji. Polscy naukowcy w latach 60 i 70 podali

do wiadomości, że odkryli neutrony fuzyjne generowane

w czasie konwencjonalnego wybuchu. Mimo, że

istnieje taka teoretyczna możliwość, nigdy nie uzyskano tą

drogą znaczącej ilości energii.]

Prace badawcze związane z bronią termojądrową wielokrotnie

wstrzymywane coraz bardziej zbliżały się do konstrukcji

tego niezwykłego uzbrojenia. W czasie II Wojny

Światowej interesowano się głównie procesami rozszczepienia,

uznając, że fuzja to jeszcze daleka przyszłość.

Ostatecznie program badania zjawisk termojądrowych

włączono do Projektu Manhattan. Ponieważ pojawiały się

liczne problemy, których nie można było rozstrzygnąć na

papierze, a eksperymenty były nieosiągalne, program został

silnie ograniczony. Teller był jednak tak zaangażowany w

projekt, że okazał się niezdolny do wykonywania swoich

obowiązków w Los Alamos, został więc przeniesiony do

oddzielnej grupy.

W czasie lipca-września 1942 roku teoretyczna grupa

Oppenheimera (Oppenheimer, Bethe, Teller, John van

Vleck, Felix Bloch, Robert Serber i Emil Konopiński) w

Berkeley opracowała podstawy pod budowę bomby atomowej,

i określiła warunki wykonalności bomby termojądrowej.

Kwiecień 1943 - podczas organizowania ośrodka w Los

Alamos, Bethe zostaje szefem Działu Teoretyki. Teller

zostaje zakwalifikowany niżej - przypada mu projekt badań

nad stworzeniem broni wodorowej (oznaczonej jako Superbomba),

jest to jednak dział wymagający większej ilości

pracy teoretycznej.

Luty 1944 - Rada Naukowa Los Alamos ponownie ocenia

projekt syntezy deuteru i zauważa, że do wywołania reakcji

konieczny będzie tryt. Priorytet bomby fuzyjnej jest nadal

niski.

Maj 1944 - Teller jest usunięty z Działu Teoretyki w celu

zapobieżenia mieszania się w projekt budowy bomby atomowej.

Zostaje szefem małej niezależnej grupy pracującej

nad fuzją

Pierwsze bomby jądrowe 8

Po zakończeniu wojny większość naukowców i techników

z Los Alamos, jak i wszyscy szefowie rozpoczęli pracę w

sektorze cywilnym. Teller był jednym z tych, którzy pozostali.

W bardzo krótkim czasie rozwinął projekt przyszłej

bomby wodorowej do realnych rozmiarów. Już w kwietniu

1946 na konferencji przedstawił wyniki badań swojego

zespołu nad superbombą.

Projekt zakładał użycie rozszczepialnej bomby uranowej

typu działo otoczonej przez ok. metr sześcienny deuterku

litu, całość zaś miała być obramowana ciężkim reflektorem.

Duża ale nieokreślona ilość trytu była potrzebna do

zainicjowania reakcji. Jeżeli ilość ta byłaby zbyt duża,

bomba staje się niepraktyczna. Dzieje się tak ponieważ

energia wydzielona z jednego atomu trytu równa jest 8%

energii rozszczepienia atomu Pu-239, i jeżeli ilość energii

wydzielonej z reakcji D+D nie jest przynajmniej dziesięciokrotnie

większa cała reakcja nie jest warta zachodu.

Projekt budowy superbomby był rzeczywiście oszałamiający,

jednak potrzebnych było więcej danych, aby móc go

zweryfikować

W ciągu następnych czterech lat blisko 50% pracowników

Dziłu Teoretyki zajęło się projektem superbomby, chociaż

ich ilość i umiejętności daleko odbiegały od stanu z czasów

wojny. Brak dostatecznie dobrych maszyn liczących utrudniał

dodatkowo cały program

W 1949 zimna wojna zaczęła się na dobre, co zaowocowało

blokadą Berlina zachodniego i coraz większym odcięciem

państw Europy Wschodniej. Dotknęło to szczególnie

Tellera, którego większość rodziny żyła na Węgrzech.

29 sierpnia 1949 roku Związek Radziecki przeprowadził

pierwszą próbę atomową, nazwaną przez wywiad Stanów

Zjednoczonych Joe-1, łamiąc tym samym amerykański

monopol na ten rodzaj broni.

Bardziej dokładne prace wykonane do tego czasu nad klasyczną

wersją superbomby ukazywały, że nie jest tak dobrze,

jak planowano. Duże ilości trytu sprawiały, że koszt

produkcji bomby stawał się nadzwyczajnie duży. Nie był to

jednak jedyny problem - w czasie następnych kilku miesięcy

Robert Oppenheimer, jako szef Głównego Komitetu

Doradczego Komisji Energii Atomowej (General Advisory

Committee of the Atomic Energy Commission - w skrócie

GAC) stanowczo przeciwstawił się projektowi budowy

superbomby. GAC stanowisko swoje uzasadniła względami

technicznymi, ekonomicznymi (wysunęła bowiem

pogląd, iż broń atomowa jest tańsza, jeżeli porównać ją

według powierzchni, jaką można zniszczyć za jednego

dolara) i humanitarnymi.

Wbrew jednak tym zastrzeżeniom 31 stycznia 1950 roku

prezydent Truman polecił Komisji Energii Atomowej pracę

„nad wszystkimi rodzajami broni atomowej, łącznie z tak

zwaną bronią wodorową”. Prace badawcze nad superbombą

w Związku Radzieckim już trwały.

W lutym 1950 roku, bezpośrednio po decyzji Trumana,

Stanisław Ulam udowodnił swoimi obliczeniami, że będą

potrzebne jeszcze większe ilości trytu niż poprzednio zakładano,

aby reakcja miała jakiekolwiek szanse powodzenia.

Kiedy Ulam i Cornelius Everett 16 czerwca zakończyli

bardziej dokładne rachunki, okazało się, że nawet te większe

ilości o których mówiło się w lutym będą zbyt małe. Te

dodatkowe analizy stały się gwoździem do trumny klasycznego

modelu superbomby. Wyniki te zostały potwierdzone

pod koniec roku przy zastosowaniu ENIACa. Do

1951 roku rozwój projektu bomby wodorowej był niemożliwy,

ponieważ nikt nie wiedział, jak ją wykonać.

2.2.2 Projekty i testy pierwszych bomb fuzyjnych

W styczniu 1951 Ulam złamał barierę budowy superbomby

stosując ideę broni stopniowej (fazowej): chciał wykorzystać

energię uwolnioną przez bombę atomową do kompresji

zewnętrznego pojemnika z paliwem fuzyjnym. Idea ta

powstała na skutek poszukiwań możliwości ulepszenia

broni atomowej. W późniejszym czasie przekonał się, iż

stosując tą metodę można rzeczywiście pokonać barierę

dużych rozmiarów paliwa fuzyjnego. Otwarł tym samym

nowy rozdział w historii broni nuklearnej: wielostopniowe

bomby o nieograniczonych rozmiarach.

Pomysł to jednak nie wszystko. Trzeba jeszcze było stworzyć

projekt odpowiedniego rozmieszczenia części składowych

bomby, tak aby zmaksymalizować kompresję. Ulam

chciał użyć uciekających neutronów i fali wybuchu rozszerzającego

się rdzenia do otrzymania dostatecznej kompresji.

W lutym Teller, pracujący z Ulamem, udoskonalił zasadniczo

jego pomysł. Jego głównym pomysłem było użycie

radiacji termicznej (promieniowania cieplnego) z materiału

rozszczepialnego, która to metoda wydawała się bardziej

obiecująca w wywołaniu implozji. 9 marca 1951 Teller i

Ulam opublikowali wspólny raport „On Heterocatalytic

Detonations I. Hydrodynamic Lenses and Radiation Mirrors”

(„Na temat detonacji heterokatalicznych I. Hydrodynamiczne

ładunki i lustra radiacyjne”) w którym podsumowali

wyniki swojej dotychczasowej pracy.

W marcu Teller dodał ważny element do schematu radiacji

implozyjnej. Wykorzystując pomysł Ulama użycia do implozji

reakcji rozszczepienia, Teller zasugerował aby umieścić

materiał rozszczepialny w centrum paliwa fuzyjnego.

Pomysłu tego nie trzeba jednak stosować, fala wybuchu i

tak generuje w centrum bardzo wysokie temperatury wystarczające

do zapoczątkowania reakcji fuzji.

Dopiero w kwietniu 1951 poznano na tyle podstawowe

zasady fizyczne aby rozpocząć projektowanie i testowanie

bomb wodorowych. Dla projektu tego wykonano więcej

rachunków niż dla jakiegokolwiek programu badawczego

w historii do 1951, które możliwe stały się do przeprowadzenia

dzięki zastosowaniu programowalnych komputerów.

Od tego czasu do pierwszej detonacji bomby Mike

upłynęło mniej niż 19 miesięcy, dokonano więc czynu na

miarę Projektu Manhattan.

W kwietniu 1951 roku eksperymenty nad reakcjami syntezy

i rozszczepienia były już przygotowane przez Stany

Zjednoczone jako część testów serii Greenhouse (CieplarPierwsze

bomby jądrowe 9

nia), włączając test dotyczący broni o wzmożonej sile rażenia.

Test Greenhouse George dostarczył szczególnej

sposobności na ocenienie pomysłu Tellera-Ulama poprzez

obserwację promieniowania cieplnego i ciśnienia wywieranego

na zewnętrzną masę paliwa fuzyjnego.

Najważniejsze testy bomb termojądrowych:

Greenhouse George

Detonacja: 9.05.1951 o 9:30 (czasu lokalnego) na 60 metrowej

wieży na wyspie Ebireru/Ruby na atolu Eniwetok

Siła wybuchu: 225 kt

George był w istocie bombą czysto rozszczepialną (człon

termojądrowy nie pełnił żadnej konkretnej funkcji -

chciano tylko sprawdzić, czy uda się zainicjować fuzję), a

siła wybuchu była największą jaką udało się w owym czasie

uzyskać. Bomba zawierała cylindryczną implozyjną

głowicę zaprojektowaną przez fizyka Georga Gamowa.

Test miał na celu sprawdzenie możliwości przekazywania

ciepła bezpośrednio z rdzenia do ładunku fuzyjnego.

Synteza deuteru-trytu znajdującego się na zewnątrz dużego

rdzenia rozszczepialnego została zapoczątkowana dzięki

uzyskaniu odpowiedniej temperatury, co zaowocowało

wyprodukowaniem dających się wykryć neutronów fuzyjnych.

Było to pierwsze zainicjowanie reakcji termojądrowej

przez bombę atomową. Bomby tego projektu nie były

oczywiście przeznaczone do zastosowania militarnego, nie

mogły uzyskać również dużych wybuchów termojądrowych,

były jednak przodkiem bomb neutronowych. Test

ten dostarczył również cennych danych o projekcie Tellera-

Ulama, który został wymyślony kilka miesięcy wcześniej.

Greenhouse Item

Detonacja: 25.05.1951 o 6:17 (czasu lokalnego) na 90

metrowej wieży na wyspie Engebi/Janet (atol Eniwetok)

Siła wybuchu: 45.5 kt

Test pierwszej bomby o wzmożonej sile wybuchu. Mieszanka

deuteru i trytu znajdująca się w rdzeniu U-235 podniosła

siłę bomby o 100% (w stosunku do siły planowanej).

Innowacja ta została wprowadzona w większości głowic

strategicznych, ale siła wybuchu pochodząca z fuzji w

dalszym ciągu była bardzo mała, tak, że całkowita siła była

ograniczona przez możliwości rozszczepienia.

Ivy Mike

Detonacja: 1.11.1952 o 7:14:59.4 +/- 0.2 sek (czasu lokalnego)

na wyspie Elugelab/Flora (atol Eniwetok)

Siła wybuchu: 10.4 Mt

Był to pierwszy test bomby według konfiguracji Tellera-

Ulama. Jako paliwa fuzyjnego użyto ciekłego deuteru.

Bomba ta była w istocie wielkim laboratorium o kształcie

cylindra wysokim na 6 metrów, o średnicy 220 centymetrów,

ważącym 74.290 kg (włączając w to instrumenty

diagnostyczne).

Głowica Mike`a składała się z masywnego stalowego cylindra

o zaokrąglonymi końcach - w jednym z nich znajdowała

się bomba implozyjna TX-5, która stanowiła pierwszy

stopień, w drugim olbrzymia manierka z nierdzewnej

stali wypełniona kilkoma hektolitrami ciekłego deuteru,

otoczona przez masywny reflektor z naturalnego uranu -

całość stanowiła drugi stopień, znany jako „Sausage”

(Kiełbasa).

Obudowa była połączona z warstwą ołowiu. Kilku centymetrowa

warstwa polietylenu była przymocowana do ołowiu

za pomocą gwoździ miedzianych.

W głębi przekroju manierki, zawierającej ciekły deuter,

znajdował się pręt plutonowy, stanowiący „iskrę zapłonową”

inicjującą reakcję fuzji, gdy tylko fala kompresująca

dotrze do centrum. Pręt ten był wykonany w technologii

wzmożonej siły wybuchu, był więc wydrążony i zawierał

kilka gram gazowej mieszanki duteru/trytu, która oczywiście

zmieniała postać skupienia do ciekłej, gdy tylko manierkę

napełniono deuterem (z powodu niskiej temperatury).

Dla Mike`a rozważano zastosowanie trzech możliwych

paliw: ciekłego deuteru, amoniaku deuteru (ND3), i deuterku

litu. Były dwa główne powody wyboru ciekłego

deuteru jako najodpowiedniejszego: 1) był łatwiejszy do

badania i analizowania, i 2) paliwo deuterowe zostało już

dość dobrze poznane. Co prawda zdawano sobie sprawę z

zalet deuterku litu, ale do listopada 1952 roku nie dało się

wyprodukować wystarczającej ilości.

Głowica TX-5 używała 92 punktowego systemu zapłonowego,

co oznacza, że użyto 92 detonatorów do zainicjowania

wybuchu kulistego ładunku implozyjnego. Pozwala to

na formowanie fal implozyjnych z grubszą warstwą ładunku

wybuchowego niż wcześniejsze projekty. Mk-5,

rozwinięta wersja TX-5, miała średnicę 111 centymetrów i

ważyła 1440 kg; TX-5 był mniejszy i lżejszy. Mniejsza

masa umożliwia utrzymanie wyższej temperatury i pozwala

na szybszą ucieczkę promieniowania cieplnego, w ten

sposób wzmacniając proces radiacji implozyjnej.

TX-5 był zaprojektowany do użycia z różnymi ładunkami

rozszczepialnymi. Według Hansena (1988) największa siła

wybuchu TX-5 to 81 kt, którą osiągnął Greenhouse Dog

zdetonowany 7.04.1951 dzięki swojej głowicy plutonowo/

uranowej. Jeżeli użyto takiego ładunku w Mike`u,

wtedy stosunek fazy drugiej do pierwszej wynosiłby 30/1.

Według innych, Cochrana i Norrisa (1994) największą siłę

osiągnęła TX-5 z testu Greenhouse Easy - 47 kt (detonacja:

20.04.1951).

Przed testem siłę Mike`a szacowano na 1-10 megaton, z

których najbardziej prawdopodobne było 5 Mt. Istniała

jednak mała możliwość, że będzie ona wynosiła 50-90 Mt.

Niedokładności te były związane z efektywnością fuzji,

oraz z skutecznością, z jaką reflektor będzie pochłaniał

szybkie neutrony. Oba te czynniki wpływały bardzo silnie

na powodzenie procesu kompresji. Wskaźnik skuteczności

syntezy zależy od wielu zmiennych - nie można go obliczyć

nawet gdy znany jest stopień kompresji. Z drugiej

jednak strony zjawisko pochłaniania neutronów przez reflektor

było dobrze znane i jego skuteczność można było

policzyć.

Detonacja Mike`a całkowicie zniszczyła wyspę Elugelab,

tworząc podwodny krater o szerokości 1900 metrów a

Pierwsze bomby jądrowe 10

głęboki na 50 m. Utworzony „grzyb” urósł do 17.370 metrów

w 90 sekund, po 5 minutach wznosząc się na 41.150

m - wysokość stratosfery. W powietrze zostało wyrzucone

80 milionów ton ziemi.

Test radziecki nr 5/Joe 4

Detonacja: 12.08.1953 na wieży w Semipałatyńsku (Kazachstan)

Siła wybuchu: 400 kt

Był to pierwszy test radziecki wykorzystujący reakcje fuzji.

Bomba ta nie była zbudowana według konfiguracji Tellera-

Ulama (w Związku Radzieckim wtedy jeszcze tej technologii

nie znano), wykorzystywała model „przekładańca”

stworzony przez Andrieja Sacharowa i Witalija Ginzburga.

Taka budowa bomb była znana w Stanach - wynalazł ją

Teller, który nazwał ją „Budzik”, nigdy nie została jednak

wprowadzona do uzbrojenia.

Projekt ten jest wynikiem tzw. „pierwszego i drugiego

pomysłu”. „Pierwszy pomysł” , wymyślony przez Sacharowa,

polegał na użyciu warstwy paliwa fuzyjnego (w

oryginale deuter i tryt) otaczającego rdzeń rozszczepialny.

Wszystko to miało być obłożone warstwą U-238, pełniącego

rolę reflektora rozszczepialnego. Idea ta zakłada wykorzystanie

fali radiacyjnej do skompresowania i podniesienia

temperatury do punktu inicjacji, podczas gdy słabe

przewodnictwo cieplne warstwy termojądrowej zapobiega

utracie ciepła i w tym samym czasie powoduje podwyższenie

siły wybuchu poprzez rozszczepienie U-238 szybkimi

neutronami fuzyjnymi, co z kolei powoduje ściśnięcie

materiału fuzyjnego kilkakrotnie przyspieszając tym samym

syntezę termojądrową. „Drugi pomysł”, którego autorem

był Ginzburg, polegał na użyciu deuterku litu-6 (z

pewnym dodatkiem trytu) jako paliwa fuzyjnego. Ponieważ

znajduje się on w formie stałej jest wygodnym materiałem

do użytku militarnego. Nie bez znaczenia jest fakt dodatkowej

produkcji trytu z reakcji Li-6+n. Reakcja łańcuchowa

w tej bombie przebiega zatem następująco: rozszczepienie

-> fuzja -> rozszczepienie - jak widać paliwo

fuzyjne przybiera rolę akceleratora neutronów. Siła wybuchu

wynosiła 400 kt, z czego reakcja termonuklearna wydzieliła

15-20%.

Wzrost energii wydzielonej w frakcji syntezy nie jest możliwy

w bombach typu przekładaniec. Siła wybuchu takich

bomb może osiągnąć być może nawet 1 Mt, wartość podobną

do bomb czysto rozszczepialnych. Dzieje się tak,

ponieważ gdy generowana jest energia w łańcuchowej

reakcji rozszczepienia bomba ulega rozpadowi, zanim

zdoła osiągnąć większą siłę wybuchu. Podobnie prezentuje

się wskaźnik siły wybuchu do masy - jest on zbliżony do

bomb czysto rozszczepialnych i bomb o wzmożonej sile

wybuchu. Główną korzyścią stosowania takiego modelu

głowic jest możliwość stosowania stosunkowo małej ilości

materiału rozszczepialnego o jakości wojskowej (>90 U-

235). Najistotniejszą wadą jest zaś wymóg używania bogato

wzbogaconego litu-6 i deuteru. Późniejsze testy przeprowadzone

bez użycia trytu spowodowały zmniejszenie

siły wybuchu prawie dwukrotnie (215 kt). Pomimo faktu,

że broń tego typu była wynaleziona w Związku Radzieckim

we wczesnych latach pięćdziesiątych, Rosjanie w

późniejszym okresie stosowali bomby konfiguracji Tellera-

Ulama, chociaż do modelu tego powrócili jeszcze Brytyjczycy.

Castle Bravo

Detonacja: 1.03.1954 o godzinie 6:45 (czasu lokalnego)

nieopodal wyspy Nam/Charlie na atolu Bikini

Siła wybuchu: 15 Mt

Bomba Shrimp (Drobny człowiek) zdetonowana w teście

Bravo była pierwszym testem konfiguracji Tellera-Ulama,

gdzie jako paliwo zastosowano deuterek litu (stało się on

standardem dla wszystkich późniejszych bomb wodorowych,

również radzieckich). Shrimp był cylindrem długim

na 445 centymetrów, szerokim na 137 cm, a ważącym

10.646 kg. Lit zastosowany w Shrimpie był wzbogacony

do poziomu 40% Li-6. Siłę wybuchu planowano tylko na 6

Mt, ale niespodziewana produkcja dużych ilości trytu poprzez

rozszczepienie szybkimi neutronami Li-7 podniosła

moc o 250%, tworząc z niego największą bombę jaką kiedykolwiek

przetestowano przez Stany Zjednoczone (i niszczącą

większość przyrządów pomiarowych). Siłę rozszczepienia

ocenia się na 10 Mt, syntezy na 5 Mt ze skutecznością

tej frakcji 33%.

Eksplozja stworzyła 1830 metrowy krater głęboki na 43

metry. „Grzyb” wzniósł się na wysokość 34.750 m (!).

Test Bravo wywołał najgorszą katastrofę radiologiczną w

historii Stanów Zjednoczonych. Z powodu nie przełożenia

testu na skutek niekorzystnych warunków pogodowych

oraz nieoczekiwaną wysoką siłą eksplozji, atole Rongerik,

Rongelap, Ailinginae, i Utirik (znajdujące się w obrębie

Wysp Marshalla) zostały skażone promieniotwórczo. Ich

mieszkańcy zostali ewakuowani 2 marca, jednak 64 osoby

zostały napromieniowane dawką 175 R. W dodatku japońska

łódź rybacka Daigo Fukuryu Maru (Piąty Szczęśliwy

Smok) została także ciężko skażona - 23 marynarzy zostało

napromieniowanych dawką 300 R (jeden później zmarł).

Trzeba dodać, że łodź ta znajdowała się 130 km od punktu

zero. Cały atol Bikini został silnie napromieniowany i

wiele późniejszych działań personelu serii Castle było

prowadzonych przy ekspozycji na promieniowanie.

Castle Romeo

Detonacja: 27.03.1954 na barce na lagunie atolu Bikini,

blisko miejsca detonacji Bravo, o godz. 6:30:00.4 (czasu

lokalnego)

Siła wybuchu: 11 Mt

Bomba użyta w tym teście, Runt I (Karzeł I), była prawdopodobnie

bombą trzy stopniową. Była długa na 571 centymetrów,

miała 156 cm w średnicy i ważyła 17.940 kg. Jako

paliwa użyto naturalnego deuterku litu, zawierającego dużą

ilość wzbogaconego litu-6. Runt I przekroczył planowaną

siłę eksplozji bardziej niż Bravo - zakładano 4 Mt z zakresu

1.5-7 Mt. Jest to spowodowane większą proporcją zawartości

Li-7, porównywalną z Bravo. Siła eksplozji fazy rozszczepienia

wynosiła 7 Mt, skuteczność frakcji fuzji 36%.

Bomby Runt I i Runt II (zobacz Castle Yankee) były zaprojektowane

do testowania odpowiednio z głowicami EC-

17 i EC-24. Były one bardzo podobne (zewnętrznie identyczne,

ale z innymi głowicami stopnia pierwszego). Były

najpoteżniejszą bronią kiedykolwiek zbudowaną przez

Pierwsze bomby jądrowe 11

Stany Zjednoczone, o sile eksplozji ok. 15-20 Mt, i były

jednocześnie bombami największymi i najcięższymi.

Castle Union

Detonacja: 26.03.1954 o godz. 6:10:00.7 (czasu lokalnego)

na barce na lagunie atolu Bikini niedaleko wyspy Yurochi

Siła wybuchu: 6.9 Mt

Był to czwarty test z serii Castle (test trzeci - Koon - nie

powiódł się, ponieważ człon fuzyjny nie uległ inicjacji).

Był to test bomby EC-14, która była pierwszą bombą wodorową,

która weszła do arsenału Stanów Zjednoczonych,

była również pierwszą zbudowaną według projektu Tellera-

Ulama. Jako paliwa używała 95% wzbogaconego litu-

6, prawdopodobnie w dwóch stopniach. Siła eksplozji

przekroczyła oczekiwania - planowano 3-4 Mt z zakresu 1-

6 Mt. Siła wybuchu rozszczepienia wynosiła 5 Mt, a skuteczność

frakcji fuzji 28%. Testowany model miał długość

384 centymetry, średnicę 156 cm i wagę 12.230 kg.

Castle Yankee

Detonacja: 5.05.1954 o godz. 6:10:00.1 (czasu lokalnego)

na barce na lagunie Bikini, ponad kraterem Union

Siła wybuchu: 13.5 Mt

Bomba Runt II była bardzo podobna do Runt I - główną

różnicą było zastosowanie innej głowicy jako pierwszego

stopnia. Jako paliwa użyto także naturalnego deuterku litu.

Siła eksplozji także przekroczyła oczekiwania - planowano

8 Mt z zakresu 6-10 Mt. O dodatkowych informacjach o

tym teście możesz przeczytać przy Castle Romeo. Bomba

była długa na 571 centymetrów, średnica wynosiła 155 cm,

a waga 17.939 kg. Siła rozszczepienia 7 Mt, a skuteczność

frakcji syntezy 48%.

Test radziecki Nr 19

Detonacja: 22.11.1955 zrzucona z bombowca Tu-16 pomalowanego

na biało na poligonie niedaleko Semipałatyńska

Siła wybuchu: 1.6 Mt (dzięki zastosowaniu specjalnych

rozwiązań obniżono ją o prawie połowę - z 3 Mt)

Była to pierwsza próba bomby według konfiguracji Tellera-

Ulama, nazwaną w pamiętnikach Sacharowa „trzecim

pomysłem”. Używała implozji radiacyjnej do detonacji

kapsuły z deuterkiem litu. Był to pierwszy test bomby

termojądrowej zrzuconej z samolotu. Po tej próbie Związek

Radziecki używał tego typu bomb jako podstawowego

wyposażenia arsenału strategicznego. Z powodu inwersji

temperatury na poligonie, fala uderzeniowa była większa

niż zakładano - test pociągnął za sobą dwie ofiary śmiertelne:

zginął młody żołnierz zasypany okopem znajdującym

się kilkadziesiąt kilometrów od punktu zero, i dwuletnia

dziewczynka, przygnieciona opuszczonym schronem.

3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ

3.1 Fizyka rozszczepienia jądrowego

Rozszczepienie jądrowe zachodzi, gdy jądra pewnych

izotopów bardzo ciężkich pierwiastków, na przykład uranu

czy plutonu, pochłaniają neutrony. Jądra tych izotopów są

ledwo stabilne i dodanie małej ilości energii (np. pochodzącej

z neutronu) spowoduje nagłe rozszczepienie na dwa

jądra, czemu towarzyszy uwolnienie ogromnej ilości energii

(180 MeV natychmiastowo dostępnej energii) i kilku

nowych neutronów (średnio 2.52 dla U-235, i 2.95 dla Pu-

239). Jeżeli średnio jeden neutron z każdego rozszczepienia

jest pochłaniany i powoduje reakcję rozszczepienia kolejnego

jądra dochodzi do samo podtrzymywania, zwanego

reakcją łańcuchową. Gdy natomiast średnio więcej niż

jeden neutron z każdego rozpadu wywołuje rozszczepienie

kolejnego jądra liczba neutronów i ilość wydzielonej energii

rośnie wykładniczo do czasu.

Aby reakcja rozszczepienia mogła być użyta do wytworzenia

potężnej eksplozji muszą być spełnione dwa warunki:

1) liczba neutronów nie biorących udziału w rozszczepieniu

musi być możliwie najmniejsza, i 2) prędkość, z jaką

zachodzi reakcja łańcuchowa musi być bardzo szybka.

Niezwykle ważne jest bowiem, aby zakończyć rozszczepienie

większości materiału zanim bomba wybuchnie.

Stopień, w jakim bomba tego dokonuje określa jej skuteczność.

Niepoprawne zaprojektowanie lub złe funkcjonowanie

bomby może spowodować wydzielenie tylko drobnej

części energii.

3.1.1 Natura procesu rozszczepienia

Jądra atomów mogą oddziaływać z neutronami znajdującymi

się blisko na dwa podstawowe sposoby. Mogą zmienić

kierunek neutronu przejmując część jego energii kinetycznej.

Mogą również pochłonąć neutron, co może dać

kilka efektów - absorpcja i rozszczepienie to z nich najważniejsze.

Stabilność jąder atomowych jest zależna od ilości energii

wymaganej do jego rozerwania (równej energii wiązania).

Gdy jądro atomu przejmuje neutron czy proton musi na

nowo przebudować swoją strukturę. Jeżeli w czasie tego

procesu energia jest uwalniana, energia wiązania maleje.

Jeżeli energia jest absorbowana, energia wiązania rośnie.

Izotopy ważne dla uwolnienia dużej ilości energii podczas

rozszczepienia to uran 235 (U-235), pluton-239 (Pu-239), i

uran 233 (U-233). Energia wiązania tych trzech izotopów

jest na tyle mała, że gdy neutron zostaje pochłonięty, energia

uwolniona przez ponowne uporządkowanie jądra przekracza

ją. Jądro staje się niestabilne, czego efektem jest

rozszczepienie na dwa nowe jądra o porównywalnych

rozmiarach.

Inaczej dzieje się jednak z np. izotopem uranu 238 - nawet

gdy jego jądro pochłonie neutron deficyt energii wiązania

wynosi 1 MeV. Jeżeli jednak neutron ten będzie obdarzony

energią kinetyczną przekroczy 1MeV, wtedy energia to

dodana do energii uwolnionej przez ponowną reorganizację

jądra przekroczy energię wiązania i spowoduje rozszczepienie.

W takich przypadkach mówimy o „szybkim rozszczepieniu”

(częściej mówi się o szybkich neutronach).

Pojęcie to związane jest ściśle z podziałem materiałów

rozszczepialnych ze względu na neutrony powodujące

reakcję: szybkie (wymagane do rozszczepienia U-233, U-

235, Pu-239) i powolne (rozszczepiają U-238 i Th-232).

3.1.2 Masa krytyczna

Aby reakcja rozszczepienia mogła dostarczyć spodziewanej

energii, neutrony uwalniane w wyniku rozszczepienia

poszczególnych jąder muszą być użyte do wywołania tego

procesu dalej. Możliwe jest to tylko wtedy, gdy ilość materiału

rozszczepialnego osiągnie granicę tzw. „masy krytycznej”,

masy w której reakcja jest samo-podtrzymywana

(zjawisko to zwane jest reakcją łańcuchową). Dlatego np.

w elektrowniach atomowych pręty regulacyjne skutecznie

powstrzymują niekontrolowaną reakcję jądrową poprzez

wyłapywanie neutronów (pręty te rozdzielają masy podkrytyczne).

Typowymi wartościami mas krytycznych kulistych materiałów

rozszczepialnych (bez uwzględnienia reflektora) są:

U-233 16 kg

U-235 52 kg

Pu-239 10 kg

3.1.3 Skala czasu dla reakcji rozszczepienia

Czas potrzebny do przeprowadzenia każdego z elementów

reakcji łańcuchowej jest zależny od prędkości neutronów

oraz drogi, jaką muszą przebyć zanim zostaną przyciągnięte

do kolejnego jądra. Odległość ta w materiałach rozszczepialnych

przy normalnej gęstości wynosi ok. 13 cm

dla neutrona 1 MeV (typowa energia neutronów powstających

w reakcji rozszczepienia). Neutrony poruszają się ze

średnią prędkością 1.4*109 cm/s, co daje przeciętnie 10-8

sek (10 nanosekund) pomiędzy kolejnymi stadiami reakcji.

Dla neutronów 1 MeV średnia wartość swobodnej drogi

wynosi:

Gęstość (g/cm3) Średnia swobodna

droga (cm)

U-233 18.9 10.9

U-235 18.9 16.5

Pu-239 19.4 12.7

Widać tu wyraźnie, iż reakcje rozszczepienia przebiegają w

niektórych izotopach szybciej niż w innych.

Fizyka broni jądrowej 13

3.1.4 Podstawowe zasady projektowania broni ato-

mowej

Wydaje się, iż w zasadzie zbudowanie bomby atomowej

nie powinno stwarzać większego problemu. Jest to jednak

pogląd mylny, tak na prawdę nie wystarczy tylko trochę

uranu, czy innego materiału rozszczepialnego, i szczere

(?!) chęci. Oto elementarne prawa, które naukowcy musieli

wziąć pod uwagę i rozwiązać przy konstruowaniu broni

opierającej się o procesy rozszczepienia:

1) przed detonacją materiał rozszczepialny musi być

przechowywany w postaci podkrytycznej

2) podczas łączenia materiału rozszczepialnego w masę

krytyczną należy chronić go przed promieniowaniem

neutronowym

3) należy zbombardować masę (nad)krytyczną neutronami

w najbardziej optymalnym momencie

4) nie wolno dopuścić do wybuchu materiału rozszczepialnego

dopóki rozszczepienie się nie zakończy.

Rozwiązanie pierwszych trzech problemów utrudnia obecność

naturalnie występujących neutronów. Chociaż promieniowanie

kosmiczne generuje małą ilość neutronów,

prawie wszystkie z nich dają początek samoistnemu rozszczepieniu.

Ponadto jądra materiału rozszczepialnego ulegają

okresowo samoistnemu rozszczepieniu bez udziału

neutronów zewnętrznych. Oznacza to, że sam materiał

rozszczepialny emituje pewną ilość neutronów.

3.1.4.1 Szczegóły techniczne - otrzymywanie mas

krytycznych

Kluczem do spełnienia dwóch pierwszych warunków jest

fakt, iż masa krytyczna (lub nadkrytyczna) materiału rozszczepialnego

jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu

jego gęstości.

Dwa główne procesy wykorzystujące te zjawisko to: implozja

i tzw. działo. Implozja jest bardzo szybkim i skutecznym

procesem, wymaga jednak dużej dokładności.

Działo natomiast jest dużo wolniejsze, mniej jednak skomplikowane.

3.1.4.1.1 Implozja

Proces ten polega na kompresji kulistego (czasami cylindrycznego)

materiału podkrytycznego poprzez specjalnie

przeznaczonych silnych eksplozji. Implozja działa przez

inicjację detonacji materiałów wybuchowych znajdujących

się na zewnętrznej stronie, w ten sposób, iż fala wybuchu

przesuwa się do wewnątrz. Ostrożne zaprojektowanie pozwala

na uzyskanie gładkiej, symetrycznej fali. Fala ta jest

przenoszona do rdzenia rozszczepialnego i kompresuje go,

podnosząc gęstość do punktu (nad)krytycznego.

Implozja może być użyta zarówno do kompresji jednorodnego

rdzenia materiału rozszczepialnego, jak i rdzenia

wydrążonego, w którym materiał rozszczepialny tworzy

skorupę. Lite metale są kompresowane przez potężną falę

wybuchu. Wysoko wydajny wybuch może stworzyć falę

implozyjną podnoszącą ciśnienie do jednego megabara

(milion atmosfer). Może zatem zbliżyć atomy bliżej siebie

zwiększając gęstość dwukrotnie lub nawet więcej (teoretycznie

granicą fali implozyjnej w próżni jest czterokrotna

kompresja, praktycznie granica ta jest zawsze niższa).

Dwukrotna kompresja (czyli taka, która zwiększa gęstość

dwukrotnie) może zbliżyć drobną masę podkrytyczną do

prawie czterokrotnej masy krytycznej. Pierwszymi bombami

korzystającymi z implozji był Gadget, pierwsza

bomba jaką kiedykolwiek testowano, i Fatman, bomba

atomowa zrzucona na Nagasaki.

Jest jeszcze jeden ważny efekt kompresji. Zwiększenie

gęstości redukuje średnią swobodną ścieżkę neutronów

(czyli przeciętną drogę, jaką muszą przebyć neutrony zanim

zostaną przyciągnięte przez jądro), która jest odwrotnie

proporcjonalna do gęstości. To z kolei zmniejsza czas,

jaki jest potrzebny na całą reakcję, zwiększając tym samym

ilość materiału, który ulegnie rozszczepieniu zanim bomba

eksploduje. I tu dochodzimy do najważniejszego wniosku -

implozja znacznie podnosi skuteczność bomby.

Główne korzyści, jakie osiąga się z stosowania implozji, to:

1) szybkie łączenie ładunków podkrytycznych - dopuszcza

to stosowanie materiałów o dużej liczbie samoistnych

rozszczepień (np. plutonu)

2) dzięki wysokiemu ciśnieniu zwiększa się efektywność

bomby, a co za tym idzie możliwym staje się tworzenie

głowic z relatywnie małą ilością materiału rozszczepialnego

3) zmniejszenie wagi bomby - w najlepszych przypadkach

wystarczy tylko kilka kilogramów ładunku konwencjonalnego

do skompresowania rdzenia.

3.1.4.1.2 Działo

Tworzenie masy krytycznej poprzez wszczepianie jednej

części materiału rozszczepialnego w drugi jest metodą

oczywistą i było pierwszą rozwiniętą metodą tego typu

przeznaczoną dla bomb atomowych. Nie jest już jednak

oczywiste w jaki sposób połączyć dwie masy podkrytyczne,

aby otrzymać równowartość trzech mas krytycznych.

Jak się okazuje można tego łatwo dokonać.

Wyobraź sobie kulę będącą odpowiadającą trzem masą

krytycznym materiału rozszczepialnego. Teraz usuń rdzeń

(tak jak owocnię jabłka) kuli o masie ledwo mniejszej od

masy krytycznej. Kiedy centrum naszej kuli jest już puste,

gęstość materiału spadła do 2/3 oryginału. Redukcja w

gęstości prowadzi do dalszego zmniejszenia (2/3)2=4/9,

kula zawiera więc tylko 2*(4/9)=8/9 masy krytycznej.

Dwie podkrytyczne części mogą być złączone razem przez

wsunięcie rdzenia (o kształcie zbliżonym do lufy) w centrum

wydrążonego ładunku. Czas tego wstawienia jest

duży - około 500 mikrosekund. Rozwiązanie takie zostało

użyte w Little Boy (Mały Chłopiec), bombie zrzuconej na

Hiroszimę (z tym wyjątkiem, że wsunięto kulę na rdzeń).

Korzyści płynące ze stosowania tej metody są jasne. Zajmijmy

się jednak wadami:

1) brak kompresji, przez co trzeba użyć większej ilości

materiałów rozszczepialnych, co prowadzi również do

zmniejszenia efektywności

Fizyka broni jądrowej 14

2) tylko uran 235 może być użyty do osadzania rdzenia

przy małej prędkości

3) waga i rozmiary lufy sprawia, iż bomba staje się

ciężka i długa.

3.2 Fizyka syntezy jądrowej

Reakcja fuzji, zwana często reakcją termojądrową, jest

reakcją zachodzącą pomiędzy jądrami pewnych izotopów

lekkich pierwiastków. Jeżeli do jąder tych dostarczy się

dostatecznie dużo energii (np. na skutek wybuchu, lub

dzięki akceleratorowi cząstek w laboratorium) istnieje

wtedy znacząca szansa, że połączą się one tworząc jedno

lub więcej nowych jąder, czemu towarzyszy wydzielenie

się energii. Różne kombinacje izotopów dają różne prawdopodobieństwo

reakcji w różnych temperaturach. Na ilość

wszystkich reakcji syntezy oddziałuje temperatura i gęstość.

Gorętsze i gęstsze paliwo fuzyjne daje szybszy „zapłon”

syntezy.

3.2.1 Reakcje fuzji

Najbardziej wydatne reakcje syntezy termojądrowej to:

1. D + T -> He-4 + n + 17.6 MeV

2. D + D -> He-3 + n + 3.27 MeV

3. D + D -> T + p + 4.03 MeV

4. He-3 + D -> He-4 + p + 18.4 MeV

5. Li-6 + n -> T + He-4 + 4.78 MeV

6. Li-7 + n -> T + He-4 + n - 2.47 MeV

[gdzie D to deuter (H-2), a T - tryt (H-3)]

W temperaturze uzyskiwanej w bombie opartej o rozszczepienie

reakcja 1 przebiega 100 razy szybciej niż reakcje

następne (2 i 3), które z kolei są 10 krotnie szybsze niż

reakcja 4. Szybkość reakcji 1-4 wzrasta szybko (wykładniczo)

z temperaturą, ale nie w takich samych proporcjach.

W wyższych temperaturach uzyskanych przez fuzję, reakcja

4 przekracza szybkością reakcje 2 i 3.

Kilka dodatkowych faktów na temat tych reakcji:

Neutron wyprodukowany w reakcji 1 jest nadzwyczaj

energetyczny, odbiera 14.1 MeV energii całej reakcji. Natomiast

neutron wyprodukowany w reakcji 2 ma energię

tylko 2.45 MeV, zbliżoną do energii szybkich neutronów

powstających przy reakcji rozszczepienia. Dwie reakcje

pomiędzy deuterem (D+D) są równie prawdopodobne i

każda zabiera połowę czasu.

Reakcje 5 i 6 nie są reakcjami termojądrowymi w dosłownym

znaczeniu. Są reakcjami neutronowymi, jak rozszczepienie,

i nie wymagają szczególnej temperatury czy ciśnienia

- niezbędnej energii dostarczają neutrony. Ta różnica

jest zazwyczaj lekceważona w literaturze dotyczącej broni

nuklearnej. Reakcja Li-6+n wymaga neutronu o małej

energii (zbliżonej do MeV lub mniejszej). Reakcja Li-7+n

jest znacząca tylko gdy energia jest mniejsza niż 4 MeV.

3.2.2 Podstawowe zasady projektowania broni

termojądrowej

3.2.2.1 Użycie reakcji deuteru z trytem (D+T)

W gęstościach niektórych materiałów (np. ciekłego wodoru,

sprężonego wodoru gazowego) reakcja 1 (czyli D+T)

jest jedyną mogącą przebiegać w temperaturze bomby

atomowej (50-100 milionów stopni, przy czym należy

pamiętać, iż temperatura w centrum Słońca wynosi ok. 14

milionów stopni). Tak więc reakcja ta może wykorzystywać

reakcję rozszczepienia do podgrzania paliwa do temperatur,

w jakich może zachodzić synteza jądrowa. Wysoko

energetyczne neutrony wytworzone w reakcji rozszczepienia

są w ten sposób używane do „doładowania”

bomby termojądrowej.

Słabą stroną używania tej reakcji jest fakt, iż tryt jest radioaktywny

i rozpada się z prędkością 5.5% na rok

(T(1/2)=12.3 lat). Oznacza to, że nie jest on pierwiastkiem

występującym w naturze i musi być produkowany przy

pomocy reakcji 5 (Li-6+n) w reaktorach nuklearnych. Produkcja

1g trytu kosztuje jednak 80 razy więcej niż produkcja

1 g plutonu. Są to więc koszty o wiele za wysokie, aby

można było wyprodukować go wystarczającą ilość do

stworzenia wysoko wydajnej bomby wodorowej. Rozpad

promieniotwórczy oznacza dodatkowo, iż musi on być po

pewnym czasie odnawiany. Dlatego ta reakcja, korzystająca

ze sztucznie wytworzonego trytu, używana jest do

tworzenia bomb małej mocy, w których duże ilości trytu

nie są wymagane.

Produkcja trytu w reakcji 5 (Li-6+n) może być także przeprowadzana

w bombie atomowej, poprzez wykorzystanie

neutronów uciekających z masy krytycznej. Na tej zasadzie

działała pierwsza bomba wodorowa testowana przez Rosjan.

Korzystając z tej metody nie można jednak wyprodukować

dużej ilości trytu, ponieważ jest za mało neutronów.

Średnio z każdego rozszczepienia pozostaje jeden wolny

neutron i wydziela się energia 180 MeV. Jeżeli ten wolny

neutron zostanie przyciągnięty przez Li-6, wytworzy się

jeden atom trytu, który następnie ulegnie syntezie, otrzymamy

ostatecznie 22.4 MeV energii. Możemy oczekiwać,

że moc syntezy nie będzie większa od 10% rozszczepienia.

Jeżeli energia syntezy będzie jedynym źródłem energii, nie

ma powodu używania tej techniki. Co prawda 14.1 MeV

neutron z reakcji D+T może spowodować rozszczepienie

U-238, który jest używany jako rodzaj uzupełnienia rozszczepialnego.

Ta dodatkowa reakcja podwaja moc bomby.

3.2.2.2 Inne izotopy

Pożądane jest tworzenie paliwa tańszego i bardziej stabilnego

niż tryt. Deuter, jedyny składnik reakcji 2 i 3, jest

relatywnie tani (szczególnie wobec jego olbrzymiej zaFizyka

broni jądrowej 15

wartości energetycznej) i jest całkowicie stabilny. Czysty

deuter został użyty w jednym teście - Ivy Mike, uważanym

za pierwszą prawdziwą próbę termojądrową w historii (1

listopad 1952). Niestety deuter jest odmianą wodoru (H-2)

bardzo trudną do magazynowania. Musi być przechowywany

w wysokim ciśnieniu, lub w formie płynnej w nadzwyczajnie

niskiej temperaturze. Problem ten można rozwiązać

poprzez łączenie chemiczne deuteru z litem do

formy litu deuteru, związku stabilnego. Dodatkową korzyścią

jest fakt, iż przez reakcje 5 i 6 lit może uczestniczyć w

reakcji syntezy.

Kluczem do produkcji dużych bomb termojądrowych jest

znalezienie drogi do użycia energii bomby atomowej do

kompresji deuteru na tyle, aby mogła zajść reakcja D-D.

Fachowo nazywa się to konfiguracją Teller-Ulam (wynaleziona

została przez Stanisława Ulama i Edwarda Tellera).

Konfiguracja ta wykorzystuje fakt, iż w wysokich temperaturach

w bombach atomowych 80% lub więcej energii

występuje jako promieniowanie X, a nie jako energia kinetyczna.

Transport energii przez radiację z rozszczepialnego

rdzenia przekracza prędkość ekspansji rdzenia (zwykle

300 tyś. km/s - prędkość światła). Jest zatem możliwe

użycie tej energii do kompresji, a co za tym idzie zapłonu

dla paliwa fuzyjnego zanim rozszerzający się rdzeń zniszczy

je. Proces ten nazywa się promieniowaniem implozyjnym.

Zasady konfiguracji Tellera-Ulama łatwiej wytłumaczyć

przy pomocy poniższego diagramu. Obudowa bomby ma

kształt cylindryczny, w którym jeden koniec zajmuje rdzeń

rozszczepialny. Paliwo fuzyjne (na diagramie deuterek litu)

jest cylindrem opisanym na reflektorze - warstwy bardzo

gęstego materiału (uran lub wolfram). Schodząc dalej

zgodnie z osią symetrii znajduje się Pu-239 lub U-235 w

formie prętu o średnicy 2-3 cm. Obudowa wyłożona jest

warstwą plastiku. Rdzeń rozszczepialny oddzielony jest od

paliwa fuzyjnego grubą warstwą gęstego materiału (ponownie

U lub W).

***********************************

* :::::::::::::::: *

* 00000 ss ttttttttttttttt *

* 0000000 ss 666666666666666 *

* 000000000 ss fffffffffffffff *

* 0000000 ss 666666666666666 *

* 00000 ss ttttttttttttttt *

* :::::::::::::::: *

***********************************

0 - rdzeń rozszczepialny

s - tarcza wolframowa lub uranowa (U-238)

- obudowa bomby (stal)

: - pianka plastikowa

t - reflektor U-238

6 - Li-6/Li-7 deuteru

f - rozszczepialny pręt

4. TYPY WYPOSAŻENIA

Broń nuklearna może być grupowana na różne klasy według

reakcji nuklearnych, które dostarczają jej destruktywnej

energii, jak i według przeznaczenia. Popularny podział

broni jądrowej na głowice, w których zachodzi reakcja

rozszczepienia czy fuzji, nie jest satysfakcjonujący. Spektrum

jej konstrukcji jest znacznie bardziej złożone niż ten

prosty podział. We wszystkich typach głowic zachodzi reakcja

rozszczepienia, która inicjuje wyzwolenie energii.

Energia ta jest jednak odmiennie wykorzystana w różnych

rodzajach bomb.

4.1 Terminologia

U

żywa się wielu nazw w celu określenia bomb uwalniających

energię poprzez reakcje jądrowe - mówimy o bombach

atomowych, wodorowych, broni nuklearnej, bombach

opierających się o reakcję rozszczepienia, jak i opierających

się o syntezę, broni termonuklearnej.

Pierwszą nazwą przyjętą dla określenia nowej broni była

„bomba atomowa”. Nazwa ta jednak była nietrafna i mylna

- wkrótce zdano sobie sprawę, iż wybuchowe reakcje chemiczne

też operują na poziomie atomów, a więc też można

by je nazwać atomowymi. Nazwę tę jednak stosuje się do

dziś w celu określenia bomby, której cała energia jest wydzielana

w trakcie rozszczepienia jądrowego.

Bomby bazujące na syntezie jądrowej nazywa się powszechnie

„bombami wodorowymi”, ponieważ podstawowym

elementem tej reakcji są izotopy wodoru (deuter H-2 i

tryt H-3). Broń tą określa się jako „termojądrową” z uwagi

na olbrzymie temperatury, w jakich reakcja syntezy zachodzi.

4.2 Nazewnictwo testów nuklearnych

Zanim omówimy testy jądrowe, musimy określić system

użyty do identyfikacji serii testów oraz testów poszczególnych

bomb. Każdy test ma identyfikujący go kryptonim,

seria zaś odrębny kod. I tak na przykład pierwsza bomba

atomowa była określana jako Gadget, a testowana została

w operacji Trinity.

Wczesne projekty testowe były przeprowadzone jako część

serii - operacji na dużą skalę, w której brało udział wielu

naukowców, techników, personelu wojskowego, odpowiednio

zgromadzonego w celu obserwacji kolejnych detonacji

przez kilka tygodni lub nawet miesięcy. Jak już

wcześniej wspomniałem seria taka miała inny kryptonim

niż przeprowadzone w niej testy. Na przykład drugi i trzeci

test nuklearny (będące w istocie czwartą i piątą detonacją)

były częścią testu Crossroads (Skrzyżowanie dróg). Testy

były określone zaś jako Able i Baker (Piekarz). Czasami w

Stanach Zjednoczonych testy z dwóch odrębnych serii były

łączone w jedną. Wtedy za nazwę przyjmuje się kombinację

kryptonimów poszczególnych serii (na przykład

Tumbler-Snapper).

We wczesnych seriach nazwy poszczególnych testów były

używane kilkakrotnie. I tak mamy test Able w serii

Crossroads, Ranger, Buster-Jangle i Tumber-Snapper. W

celu uniknięcia wynikających z tego dwuznaczności przyjęło

się poprzedzać kryptonim każdego testu kodem całej

serii (na przykład Crossroads Able, Ranger Able i tak dalej).

W połowie roku 1952 zaczęto używać unikalnych

nazw testów, także ta zasada nie musiała już być ściśle

przestrzegana. Niemniej jest bardziej praktyczne podawanie

nazw serii, dlatego w pracy tej zastosowano nazewnictwo

seria-test.

Po roku 1961 kolejne serie testów zaczęto przeprowadzać

jako podziemne wybuchy w stanie Newada, dlatego

wszystkie z nich stały się częścią serii Nevada. Testy te

oznaczano także jako część specyficznych serii - roków

finansowych (Fiscal Year) rządu Stanów Zjednoczonych

(Operacja Niblick to FY64, Operacja Whetstone to FY65

itd.) przez co straciły realny sens. Przeprowadzono również

serie detonacji atmosferycznych na Pacyfiku (Dominic I i

Dominic II) w 1962 i kilka specjalnych programów testowych

(Plowshare, Vela Uniiform, Seismic Detonation). W

pracy tej wszystkie testy serii Nevada i pozostałe testy

wykonane po roku 1963 są identyfikowane przez ich nazwy.

Testy brytyjskie oznacza się podobnie. Z wyjątkiem pierwszego

(Hurricane), każdy test identyfikuje się poprzez nazwę

seria-test. Czasami kryptonim testu jest unikalny,

czasami nie. Zdarza się, że nazwy testów mogą być identyfikowane

bez podania nazwy serii, pomimo faktu, że do

niej należą. Na przykład seria Grapple zawiera test Grapple

1/Short Granite (zapis Grapple 1 jest równoznaczny Grapple

Short Granite). Podobnie jak w przypadku Stanów

Zjednoczonych w pracy tej testy brytyjskie będą identyfikowane

poprzez podanie nazwy serii i testu.

Typy wyposażenia 17

4.3 Jednostki miary

Zamieszanie związane z bronią nuklearną i jednostkami

miary wynika ze znaczenia, rozumienia słowa „tona”. Tradycyjnie

słowo to używane jest jako jednostka masy lub

wagi w systemie metrycznym, angielskim, czy amerykańskim

systemie miar - w przypadku dwóch ostatnich występuje

pojęcie tony angielskiej (long ton) i amerykańskiej

(short ton). W połączeniu z bronią nuklearną termin „tona”

i jego metryczne rozszerzenia (kilotony, megatony itd.) jest

używane także jako jednostka wielkości energii eksplozji.

Niekiedy można spotkać się z użyciem skrótu MT (czy Mt,

lub mt) - „metric ton” w celu odróżnienia ton systemu

metrycznego od tych systemu angielskiego. Jednak MT

(czy Mt, lub mt) jest używane także jako skrót od „megatony”.

W tej pracy użyty jest prawie wyłącznie system metryczny

- w przypadku masy system ten jest czasami zastąpiony

przez tonę amerykańską (co jest oczywiście zaznaczone).

Jednostka energii eksplozji (megatona, kilotona, czy po

prostu tona) została wprowadzona w celu porównania siły

eksplozji bomby nuklearnej do konwencjonalnych materiałów

wybuchowych - dokładniej do trotylu (TNT). Bardzo

szybko pojawiły się jednak problemy. Do ton jakiego

systemu miar dokonywać porównania? Również energia

wydzielona podczas wybuchu TNT nie była wartością

stałą. Była zależna od takich zmiennych jak ciśnienie czy

temperatura. Mieściła się ona pomiędzy wartościami 980-

1100 kalorii/g.

W celu wyjaśnienia sytuacji tony amerykańskie zdefiniowano

jako jednostkę metryczną równą dokładnie 1012 kalorii

(4.186x1012 J). Z powodu traktowania amerykańskich

ton jako jednostki systemu metrycznego uzyskano wartość

1000 kalorii/gram, a więc wartość z przedziału, podczas

gdy kilotona amerykańska dawała wartość 1102 kalorii/g -

wartość skrajną z przedziału. Z tego powodu kilotony

mogą być określone jako „kilotony metryczne TNT” oraz

jako „kilotony amerykańskie TNT”

Warto zauważyć, że w definicji kilotony w systemie metrycznym

ujęte jest, iż całość energii musi być natychmiast

wydzielona, niezależnie od formy. Chociaż reakcje chemiczne

wydzielają właściwie większość energii w formie

kinetycznej lub fali powietrza, tylko część energii wybuchów

nuklearnych jest wydzielana w ten sposób. Z tego

powodu kilotona wybuchu nuklearnego niesie z sobą znacząco

mniejszą energię fali uderzeniowej niż kilotona eksplozji

chemicznej.

Skróty związane z kilotoną i megatoną są także różnie

stosowane. Kt, kt, kT czy KT są często spotykane w literaturze.

W pracy tej jako skróty zastosowane zostały kt i

Mt odpowiednio dla kilotony i megatony.

4.4 Broń atomowa

D

o grupy tej należą głowice, których jedynym źródłem

energii (oczywiście z wyjątkiem ładunku konwencjonalnego)

jest reakcja rozszczepienia. W bombach takich poprzez

gwałtowne złączenie (w wyniku wybuchu ładunku

konwencjonalnego) kilku (z reguły dwóch) części ładunku

rozszczepialnego o masie podkrytycznej przekracza krytyczną

granicę reakcji. Bomby atomowe testowane w lipcu

1945 roku i zrzucone na miasta japońskie w sierpniu tego

roku (Litte Boy i Fatman) były uzbrojone w tego typu głowice.

Istnieją jednak limity dotyczące rozmiaru takich głowic.

Większe bomby wymagają większej ilości materiału rozszczepialnego,

który: 1) utrudnia utrzymanie go w formie

mas podkrytycznych przed detonacją i 2) utrudnia połączenie

go w masę (nad)krytyczną zanim neutrony, pochodzące

czy to z promieniowania tła, czy z samo rozszczepienia

(dotyczy się to zwłaszcza Pu-239), spowodują przed-detonację

(nie wszystkie części ładunku rozszczepialnego zostaną

złączone). Trudno powiedzieć, jaką największą

bombę tego typu udało się stworzyć, a następnie przeprowadzić

udaną próbę (należy bowiem pamiętać o niebywałym

znaczeniu tej broni w czasach jej tworzenia - nic więc

dziwnego, że takie informacje były niezwykle pilnie strzeżone).

Prawdopodobnie był to 500 kilotonowy Ivy King

zdetonowany 15 listopada 1952 roku. Głowicą zdetonowaną

w tym teście była Mk 18 Super Oralloy Bomb (SOB)

zaprojektowana przez zespół Teda Taylora.

4.5 Głowice łączone - rozszczepienie/fuzja

Wszystkie głowice jądrowe używają reakcji rozszczepienia

do wyzwolenia własnych destruktywnych efektów. Tak

więc wszystkie głowice opierające się o fuzję wymagają

użycia bomb atomowych (opierających się o rozszczepienie)

w celu dostarczenia odpowiedniej ilości energii niezbędnej

do inicjalizacji syntezy. Nie oznacza to wcale, iż

reakcja rozszczepienia wytwarza znaczącą ilość energii (w

porównaniu z fuzją).

4.5.1 Broń jądrowa o wzmożonej sile wybuchu

Wczesne wersje głowic opartych o syntezę, miały stać się

tylko bombami o wzmożonej sile. W bombach tych w

centrum rozszczepialnego rdzenia umieszczano kilkanaście

gram gazowej mieszanki deuteru/trytu. Zabieg taki na dość

oczywiste korzyści - po zdetonowaniu, gdy rdzeń przejdzie

już w odpowiednim stopniu rozszczepienie, temperatura

Typy wyposażenia 18

wzrośnie na tyle, aby zainicjalizować fuzję D-T. Ponieważ

reakcja ta przebiega niezwykle szybko, wysokoenergetyczne

neutrony w niej wyprodukowane używane są do

rozszczepienia większej ilości materiału.

Podniesienie zaś ilości rozszczepionego materiału zwiększa

oczywiście stopień wydajności reakcji (jest to współczynnik

określający stopień wykorzystania materiału rozszczepialnego).

Normalnie współczynnik ten wynosi ok. 20%

(bywa on jednak czasem o wiele niższy - bomba zrzucona

na Hiroszimę miała tylko 1,3%), podczas gdy bomba o

wzmożonej sile wybuchu może osiągnąć 50% (co może

spowodować zwielokrotnienie siły wybuchu w stosunku do

bomby tradycyjnej). Aktualnie w głowicach tego typu

energia uwolniona podczas reakcji rozszczepienia jest

bardzo mała, wynosi ok. 1% siły wybuchu, co sprawia, iż

coraz trudniej odróżnić bomby o wzmożonej sile wybuchu

od czystej bomby wodorowej.

Pierwszym testem bomby o wzmożonej sile wybuchu był

Greenhouse Item (45.5 Kt, 24 maj 1951) zdetonowany na

wyspie Janet wchodzącej w skład atolu Enewetok. Ta eksperymentalna

głowica używała, zamiast gazowej, ciekłej

mieszanki deuteru-trytu. Dzięki zastosowaniu techniki

wzmożonej siły wybuchu zwiększono ilość wydzielonej

energii około dwukrotnie. Przetestowano również inne

warianty tej broni - z gazową postacią deuteru, deuterkiem

litu, nie wiadomo jednak czy jakiekolwiek głowice tego

typu weszły w skład uzbrojenia.

Większość dzisiejszych bomb jest właśnie tego typu, włączając

w to jako zapalnik rozszczepialny w broni typu

rozszczepienie-fuzja (patrz następny punkt). Pomimo

znacznie większego wykorzystania materiału rozszczepialnego

i zastosowania nowych technik, głowice te opierają

się dalej o reakcję rozszczepienia i stwarzają te same problemy

z większymi ładunkami. Tworzenie bomb według

tej technologii przynosi największe korzyści przy budowaniu

małych, lekkich bomb, w przypadku których mała

efektywność stanowi szczególny problem. Tryt jest bardzo

drogim materiałem, i rozpada się z prędkością 5.5% rocznie,

ale w małych ilościach wymaganych dla lekkich bomb

technika ta jest ekonomiczna.

4.5.2 Jądrowa broń fazowa (rozszczepienie-fuzja i

rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie)

Głowice tego typu wykorzystują reakcje syntezy izotopów

lekkich pierwiastków (wodoru, litu) w celu usunięcia ograniczeń

wielkości bomb opartych o rozszczepienie i zwiększenia

jej możliwości, co pociąga za sobą znaczącą redukcję

kosztów związanych z wzbogacaniem uranu lub stosowaniem

drogiego plutonu - ma to oczywiście niebagatelny

wpływ na masę oraz rozmiary całości. Reakcja syntezy

odbywa się w materiale fuzyjnym (stanowiącym człon

drugi), który jest fizycznie oddzielony od zapalnika rozszczepialnego

(człon pierwszy), tworząc w ten sposób bombę

dwustopniową.

Promieniowanie X z pierwszego członu używane jest do

kompresji członu drugiego (paliwa fuzyjnego) przez proces

zwany promieniowaniem implozyjnym (więcej na ten temat

dowiesz się w rozdziale Fizyka broni jądrowej). Ciśnienie

i olbrzymia temperatura stają się zapalnikiem i

fuzja się rozpoczyna. Energia wyprodukowana podczas

reakcji termojądrowej może być wykorzystana do zainicjowania

reakcji w nawet większym fuzyjnym członie

trzecim. Stosowanie tej techniki pozwala w zasadzie na

tworzenie bomb o nieograniczonych rozmiarach.

Reakcje syntezy są używane do zwiększenia mocy bomby

na dwa różne sposoby:

1) jako sposób uwolnienia dużej ilości energii

2) w celu użycia wysokoenergetycznych lub szybkich

neutronów powstających w trakcie tej reakcji do wydzielenia

energii pochodzącej z rozszczepienia warstwy

znajdującej się naokoło stopnia fuzyjnego. Warstwa

ta jest często wykonana z naturalnego uranu -

energia wyprodukowana przez szybkie rozszczepienie

pochodzi więc z taniego U-238. Do tego celu można

również użyć toru, a w głowicach, w których występuje

rezerwa masy, nawet wzbogaconego uranu.

Bomby, które uwalniają znaczną ilość energii przez reakcję

termojądrową, ale nie wykorzystują powstałych neutronów

do rozszczepienia U-238, nazywane są bronią jądrową

dwufazową (rozszczepienie-fuzja). Jeżeli zaś dodatkowo

rozszczepiają szybkimi neutronami U-238 określane są

jako broń trójfazowa (rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie).

Bomby określane jako „czyste” osiągają większość swojej

energii z reakcji fuzji (mało opadów radioaktywnych). Są

to zawsze głowice typu rozszczepienie-synteza (niektóre z

nich osiągają nawet stopień skuteczności syntezy 97%)

Bomby typu rozszczepienie-synteza-rozszczepienie „czystymi”

nie są, ale osiągają większą moc. Wytwarzają dużą

ilość promieniotwórczych odpadów zanieczyszczających

środowisko. 5 Mt test Redwing Tewa (20 lipiec 1956, atol

Bikini) osiągnął skuteczność frakcji rozszczepienia 85%.

Jeżeli pod uwagę bierze się koszty produkcji, jako trzeciego

stopnia używa się naturalnego uranu lub toru. Jeżeli

zaś siłę wybuchu (jak na przykład w nowoczesnej broni

strategicznej) często stosuje się wzbogacony uran.

W głowicach tego typu możliwe jest użycie jako paliwa

czystego deuteru, lub mieszankę litu 6 i 7 z deuterem w

formie deutereku litu 6/7. Te naturalnie stabilnie izotopy są

dużo tańsze niż sztucznie wytwarzany i radioaktywny tryt.

Pierwszym testem fazowej broni termonuklearnej był Ivy

Mike zdetonowany 31 października 1953 na wyspie

Elugelab/Flora na atolu Enewetok. Ta eksperymentalna

bomba, nazywana Sausage (Kiełbasa), używała czystego

deuteru jako paliwa i naturalnego uranu jako jego obudowy

(trzeci stopień). Była zaprojektowana przez grupę z Los

Alamos kierowaną przez Carsona Marka. Siła wybuchu

Mike'a wynosiła 10.4 Mt, 77% z tego to rozszczepienie.

Trójfazowa broń nuklearna została testowana i zakwalifikowana

jako broń bardzo dużej mocy. Pierwszą amerykańską

bombą trójfazową, i prawdopodobnie pierwszą tego

typu na świecie, była głowica Basson zdetonowana w teście

Redwing Zuni (27 maj 1956, atol Bikini, 3.5 Mt).

Największą eksplozją jaką kiedykolwiek wykonano (50

Typy wyposażenia 19

Mt) była radziecka trójstopniowa głowica typu rozszczepienie-

fuzja-rozszczepienie. W teście opuszczono ostatnie

rozszczepienie, gdyby jednak do tego nie doszło bomba

miałaby moc 150 Mt trotylu.

Dzięki reflektorowi wykonanemu z materiału nierozszczepialnego,

głowice trójstopniowe mogą produkować dużą

ilość „czystej” energii. Zarówno Zuni jak i Tsar Bomba

były w istocie bardzo „czystymi” bombami - Zuni osiągał

85% energii z fuzji, Tsar Bomba zaś 97%. Projekty obydwu

głowic zakładały zamienienie ołowianej lub wolframowej

obwoluty uranem-238. Wersja Bassoona została

dostosowana do osiągnięcia największej siły wybuchu w

historii testów Stanów Zjednoczonych - była to 25 megatonowa

głowica Mk-41. Tsar Bomba pozwalała na osiągnięcie

100-150 Mt!

4.5.3 Głowice typu budzik/przekładaniec

Idea ta, ściśle związana z implozją radiacyjną, została niezależnie

wynaleziona przynajmniej trzy krotnie. Pierwszy

raz przez Edwarda Tellera w Stanach Zjednoczonych

(który projektowi temu nadał nazwę „budzik”), potem

przez Andrzeja Sacharowa i Witalija Ginzburga (którzy

nazwali go „przekładańcem”), i w końcu przez Brytyjczyków

(wynalazca nieznany). Każdy z tych programów badań

dążył swoją własną drogą do bardziej skomplikowanej,

jednak dającej doskonałe rezultaty, metody stopniowej

(fazowej) budowy bomb termonuklearnych.

Nazwa rosyjska związana jest ściśle z budową nowej broni

- w przekroju widać bowiem, iż jest to rzeczywiście przekładaniec.

W centrum głowicy znajduje się materiał rozszczepialny

w formie U-235/Pu-239, otoczone warstwą U-

238, następnie znajduje się warstwa deuterku/trytu litu,

kolejna warstwa U-238 i w końcu system implozyjny.

Proces początkowo przebiega jak wybuch zwykłej bomby

implozyjnej. Po rozszczepieniu materiału znajdującego się

w centrum, wydzielająca się energia kompresuje i podnosi

temperaturę do stanu, gdy mogą zapoczątkować się procesy

termonuklearne w warstwie fuzyjnej.

Neutrony powstające w rozszczepieniu inicjują wtedy reakcję

łańcuchową rozszczepienie-synteza-rozszczepienie.

Wolniejsze neutrony pochodzące z rozszczepienia reagują

z litem czego efektem jest tryt, który syntezuje z deuterem

produkując bardzo szybkie neutrony. W efekcie paliwo

fuzyjne przyjmuje rolę swoistego akceleratora pozwalającego

na zapoczątkowanie reakcji łańcuchowej normalnie

nie rozszczepialnego U-238.

Ilość paliwa fuzyjnego, który przereaguje jest stosunkowo

mała, 15-20%, i nie może być wyższa. Takie projektowanie

bomb napotyka na takie same ograniczenia jak bomby

opierające się tylko o rozszczepienie i bomby o wzmożonej

sile wybuchu. Tylko Związek Radziecki i Wielka Brytania

rozwinęła ten pomysł do możliwych do przenoszenia głowic

bojowych (naukowcy radzieccy szybko jednak poznali

istotę tworzenia bomb stopniowych, które mogły mieć

rzeczywiście nieograniczone rozmiary). Stany Zjednoczone

nie poszły aż tak poważnie do projektu, w dużej mierze

dlatego, iż Teller czuł, że nie jest to broń dostatecznie destruktywna.

Pierwszym testem tej koncepcji była detonacja głowicy

oznaczonej jako RDS-6s (określana przez wywiad Stanów

Zjednoczonych jako Joe 4) 12 sierpnia 1953. Dzięki użyciu

dodatkowego trytu osiągnięto 10 krotny przyrost ponad siłę

rdzenia, co dało ostatecznie siłę wybuchu 400 kt. Angielski

Orange Herald Small użyty w teście Grapple 2 (31 maj

1957) był podobny ale używał o wiele większego rdzenia

rozszczepialnego (300 kt) oraz najwidoczniej nie zawierał

trytu - siła wybuchu wynosiła 720 kt, osiągnięto zatem 2.5

krotny przyrost.

Chociaż głowic tego typu nie ma teraz w użytku, należy

pamiętać, iż ze względu na różnice w konstrukcji, głowice

tego typu tworzą odmienną grupę broni nuklearnej. Klasa

ta tworzy ogniwo pośrednie, hybrydę broni o wzmożonej

sile wybuchu i bomb fazowych (stopniowych) typu rozszczepienie-

fuzja-rozszczepienie.

4.5.4 Bomby neutronowe

Bomby należące do tej grupy nie absorbują neutronów

powstających w czasie syntezy, tylko pozwalają im uciec.

Intensywne promieniowanie wysokoenergetycznych neutronów

jest ich głównych mechanizmem destrukcji, ponieważ

nie jest ono powstrzymywane przez większość materiałów.

Broń ta została wynaleziona w Stanach Zjednoczonych

jako broń anty-rakietowa (w przybliżeniu 20 kt głowica

bojowa przeznaczona dla pocisku Sprint) oraz jako broń

mająca zabijać załogi dobrze chronionych obiektów wojskowych

(małe głowice przeznaczone zarówno dla artylerii

jak i pocisków rakietowych). Bomby neutronowe z zasady

generują większość swojej energii poprzez syntezę termojądrową.

Nie jest to jednak normą - głowica amerykańskiego

pocisku Lance wytwarzała 60% energii z fuzji,

resztę natomiast z rozszczepienia.

Taktyczne bomby neutronowe zostały pierwotnie stworzone

do zabijania żołnierzy dobrze chronionych. Pojazdy

opancerzone są odporne na działanie fali uderzeniowej jak i

cieplnej wytwarzanej podczas wybuchu jądrowego, ale

stalowy pancerz może redukować promieniowanie neutronowe

w bardzo małym stopniu, tak, że skutki napromieniowania

przekraczają inne rodzaje efektów wybuchu.

Śmiercionośne promieniowanie emitowane przez taktyczne

bomby neutronowe przewyższa skutki fali uderzeniowej i

cieplnej nawet dla nieosłoniętego żołnierza.

Opancerzenie może absorbować neutrony i ich energię, w

ten sposób zmniejszając dawkę promieniowania neutronowego,

na jakie wystawiona jest załoga czołgu, może jednak

pogorszyć ich sytuację przez szkodliwe oddziaływanie z

neutronami. Niektóre stopy mogą zostać pobudzone radioaktywnie,

co może być bardzo groźne dla załogi (np. pancerz

czołgu M-1). Kiedy szybkie neutrony zwolnią, utracona

energia może się ujawnić jako promieniowanie X.

Istnieją jednak specjalne osłony absorbujące neutrony,

które zapewniają pewne bezpieczeństwo przed bronią neutronową.

Typy wyposażenia 20

4.6 Bomby kobaltowe i inne bomby zasolające

„Zasolająca” broń jądrowa jest podobna do broni typu

rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie, ale zamiast rozszczepialnego

trzeciego stopnia stosuje się nierozszczepialne,

specjalnie dobrane izotopy radioaktywne (w wypadku

bomb kobaltowych jest to Co-59). Warstwa taka asymiluje

uciekające neutrony fuzyjne i powoduje przejście zawartego

w niej izotopu do stanu radioaktywnego w celu maksymalizacji

opadu radioaktywnego, a co za tym idzie skażenia

terenu.

Zmienny efekt skażenia można uzyskać dzięki zastosowaniu

odpowiednich izotopów. Złoto jest przeznaczane dla

krótkoterminowego skażenia (trwającego dni), tantal i cynk

dla skażenia pośredniego (trwającego miesiące), kobalt zaś

stosuje się do skażania długoterminowego (lata). Aby izotop

był użyteczny do procesu zasolenia musi obficie występować

w naturalnej formie, produkt radioaktywny musi

zaś silnie emitować promieniowanie gamma.

Tabela 4.6-1 Typowe pierwiastki używane do procesu

skażenia radiologicznego („zasolania”)

Forma

naturalna

Obecność w

przyrodzie

Produkt

promieniotwórczy

Okres

półrozpadu

Kobalt-59 100% Co-60 5.26 lat

Złoto-197 100% Au-198 2.697 dni

Tantal-181 99.99% Ta-182 115 dni

Cynk-64 48.89% Zn-65 244 dni

Pomysł bomby kobaltowej stworzył Leo Szilard, amerykański

fizyk pochodzenia węgierskiego, który opublikował

w lutym 1950 roku, nie jako poważną propozycję nowej

broni, acz jako bardziej zapowiedź możliwości powstania

broni mogącej zabić wszystkich mieszkańców Ziemi. Problem

zbudowania takiej broni polegał na znalezieniu odpowiedniego

izotopu promieniotwórczego, który mógłby

zostać rozproszony nad dużą powierzchnią ziemi zanim

ulegnie rozpadowi. Takie rozproszenie zajmie wiele miesięcy,

lub nawet lat, więc Co-60 nadawał się do tego idealnie.

Promieniotwórczy opad Co-60 jest większy niż produkty

rozszczepienia U-238 ponieważ: 1) wiele produktów rozpadu

to izotopy o bardzo krótkim czasie połowicznego

rozpadu, i z tego powodu rozpadają się zanim wyrządzą

większe szkody lub przed skutkiem ich działania ludzi

ochronią prowizoryczne schrony; 2) wiele produktów rozszczepienia

to izotopy o bardzo długim czasie połowicznego

rozpadu i z tego powodu nie emitują intensywnego

promieniowania; lub 3) niektóre produkty rozszczepienia w

ogóle nie są radioaktywne. Czas połowicznego rozpadu

Co-60 jest na tyle długi, aby napromieniować okolicę w

znaczącym stopniu zanim się rozpadnie oraz żeby uczynić

niepraktycznym czekanie w schronie, jednocześnie będąc

na tyle krótkim, aby emitować intensywne promieniowanie.

Początkowo promieniowanie gamma produktów rozszczepienia

z bomby typu rozszczepienie-synteza-rozszczepienie

jest o wiele bardziej intensywne niż Co-60: 15.000 razy

intensywniejsze po 1 godzinie; 35 razy większe po 1 tygodniu;

5 razy intensywniejsze po miesiącu i równe po połowie

roku. Od tego czasu opady rozszczepialne nie promieniują

tak intensywnie jak opady Co-60: 8 razy słabiej po

roku i 150 razy po 5 latach. Izotopy o bardzo długim czasie

połowicznego rozpadu produkowane w czasie rozszczepienia

ponownie wyprzedzą Co-60 po około 75 latach.

Cynk może być również używany do „zasolenia”. Izotop

Zn-64, którego 48.9% znajduje się w cynku naturalnym,

może zostać przekształcony w Zn-65, który to jest emiterem

promieniowania gamma o czasie połowicznego rozpadu

244 dni. Korzyści ze stosowania Zn-64 to głównie

szybszy rozpad połączony z intensywnym promieniowaniem.

Wadą zaś jest fakt, iż występuje on tylko w połowie

naturalnego cynku, musi być więc wzbogacany; jest też

słabszym emiterem promieniowania gamma niż Co-60,

wypromieniowuje bowiem tylko 1/4 tego co kobalt o tych

samych masach molowych. Zakładając, że użyje się czystego

Zn-64, intensywność promieniotwórcza Zn-65 będzie

początkowo dwa razy większa od Co-60. Wartość ta będzie

maleć, aż po 8 miesiącach będzie równa jeden (tzw. aktywność

promieniotwórcza będzie taka sama), a po 5 latach

Co-60 będzie 110 razy intensywniejszy.

Militarnym zastosowaniem broni radiologicznej jest oczywiście

wywoływanie lokalnych skażeń, z dużą intensywnością

początkowych efektów. Przedłużone skażenie jest

niepożądane. Jak więc widać, lekki Zn-64 jest prawdopodobnie

najbardziej odpowiedni do zastosowań wojskowych.

Jedyną znaną próbą bomby zasolającej był brytyjski test

bomby zawierającej ładunek kobaltu (Antler/Round 1, 14

września 1957). Ta 1 kt głowica została zdetonowana w

pobliżu Maralingi w Australii. Eksperyment uznano za

nieudany i nie powtórzono go już nigdy.

Poza tym przypadkiem nie wiadomo nic o jakimkolwiek

teście bomby kobaltowej lub cynkowej, i o ile wiadomo

nigdy taka bomba nie została zbudowana. W świetle gotowych

do użycia bomb typu rozszczepienie-synteza-rozszczepienie

(bomb bardzo silnych), jest nieprawdopodobne,

aby głowice korzystające ze specjalnie zaprojektowanych

skażeń radioaktywnych były kiedykolwiek wprowadzone

do arsenału nuklearnego.

5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY

Obecnie po pojęciem „mocarstw nuklearnych” rozumiemy

pięć państw. Według kolejności stworzenia przez nie broni

jądrowej są to: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki/

Rosja, Wielka Brytania, Francja i Chiny. W istocie

kilka dalszych państw jest posądzanych o zbudowanie

własnej broni nuklearnej, jednak one same stanowczo temu

zaprzeczają (między innymi Indie, Izrael, Pakistan). Trzy

byłe republiki Związku Radzieckiego, które odziedziczyły

po nim arsenał nuklearny (Ukraina, Kazachstan, Białoruś)

dobrowolnie przekazały wszystkie głowice bojowe Rosji.

5.1 Traktaty dotyczące broni nuklearnej

Kilkanaście państw, w tym wszyscy członkowie tworzący

nieoficjalny „klub nuklearny”, ratyfikowało w 1970 roku

Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (Nuclear

Non-Proliferation Treatry - NPT). Traktat ten stwierdzał,

że tylko pięć mocarstw wspomnianych wyżej ma pełne

prawo do posiadania broni nuklearnej, żadnemu jednak

państwu nie można zabronić zdobywania technologii jądrowych

w pokojowym zamiarze. Stwierdzał on również,

że cała piątka musi szukać dróg do jak najszybszego redukowania

ich arsenałów nuklearnych. Do dziś żadne z mocarstw

atomowych nie przyznało się do rozwijania technologii

jądrowych po podpisaniu traktatu. Również żaden

inny sygnatariusz paktu nie zdobył technologii nuklearnych

po jego podpisaniu (przynajmniej się do tego nie przyznał).

Na dzień dzisiejszy 178 z 185 członków ONZ ratyfikowało

traktat. Obecnie ocenia się, iż Indie, Izrael i Pakistan przekroczyły

tzw. „próg atomowy”, mogą zatem posiadać broń

jądrową. RPA, która w latach osiemdziesiątych przyznała

się do posiadania arsenału jądrowego, ostatnio zniszczyła

go i przystąpiła do paktu.

Trzeba zaznaczyć, że chociaż Irak znacznie posunął się w

swoich badaniach nad militarnym wykorzystaniem energii

jądrowej jako członek NTP, żaden z zakładów kontrolowanych

przez międzynarodowe komisje nie przyczynił się do

tego procederu. Postępy w takich pracach są wynikiem

tajnych programów badawczych, prowadzonych całkowicie

poza NTP.

Cztery kraje, które zaistniały po rozpadzie ZSRR odziedziczyły

broń nuklearną. Są to: Rosja, Ukraina, Kazachstan i

Białoruś. Wszystkie wyznaczyły Rosję jako sukcesora

Związku Radzieckiego do praw członka w NPT. Byłe republiki

ratyfikowały NTP i przekazały głowice bojowe

Rosji.

NTP został podpisany na okres 25 lat - zatem do roku

1995. Międzynarodowa konferencja mająca na celu przedłużenie

traktatu zebrała się w Nowym Jorku i obradowała

w dniach 17 kwiecień - 12 maj 1995. Dzięki zgodzie wyrażonej

przez niektóre państwa na reprezentowanie swoich

interesów przez innych członków, przedłużenie traktatu

ratyfikowano bez oficjalnego głosowania.

Istnieje jeszcze nieoficjalna grupa państw dysponujących

technologią nuklearną (NSG - Nuclear Suppliers Group),

głównie państw wysoko uprzemysłowionych. Organizacja

ta ogranicza dostęp do technologii jądrowych krajom podejrzanym

o rozwijanie badań nad bronią nuklearną.

Inne traktaty ograniczające zbrojenia nuklearne:

Traktat Antarktyczny

Sygnatariusze: 40 państw (1994)

Data: 4 sierpień 1963

Zakazywał wojskowego wykorzystania Antarktydy włączając

w to stacjonowanie lub testowanie broni jądrowej.

Traktat o Zakazie Prób Nuklearnych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki,

Wielka Brytania

Data: 4 sierpień 1963

Zabraniał testowania broni jądrowej ponad ziemią, pod

wodą i w przestrzeni kosmicznej

Traktat o Zakazie Prób w Przestrzeni Kosmicznej

Sygnatariusze: 93 państwa (1994)

Data: styczeń 1967

Zabraniał testowania broni jądrowej w przestrzeni kosmicznej

Traktat Tlatelolcoliański

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone i wszystkie państwa

Ameryki Południowej z wyjątkiem Argentyny i Brazylii

(24 państwa w 1994)

Data: 1967

Zabraniał rozwoju prac nad bombą atomową państwom

południowo amerykańskim.

Traktat o Ograniczonym Zakazie Prób Nuklearnych

Sygnatariusze: 120 państw (1994)

Data: 1968

Zabraniał testowania broni jądrowej ponad ziemią, pod

wodą i w przestrzeni kosmicznej.

Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT)

Sygnatariusze: 186 państw (kwiecień 1997)

Data: 4 sierpień 1963

Zabraniał rozprzestrzeniania broni i technologii nuklearnej;

zakazywał prowadzenia dalszych badań w tym zakresie.

Traktatu nie podpisali m.in.: Izrael, Indie, Pakistan, Kuba i

Brazylia.

Traktat o Ograniczeniu Podwodnych Testów Jądrowych

Sygnatariusze: 88 państw (1994)

Data: 1971

Zakazywał wykonywania podwodnych testów broni masowej

zagłady poza 12 milową strefą przybrzeżną.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 22

SALT I (Strategic Arms Limitation Talks I) - Pierwszy

układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki

Data: 26 maj 1972

Określał limity zbrojeń dla obu mocarstw - nie wspominał

o ograniczaniu istniejących arsenałów. Ważny do 4 października

1977 - oba państwa zgodziły się jednak utrzymać

przyznane paktem limity.

Traktat o ograniczeniu dopuszczalnej siły wybuchu głowic

testowych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki

Data: 1974

Ograniczał podziemne testy jądrowe do 150 kiloton.

SALT II (Strategic Arms Limitation Talks II) - Drugi układ

o ograniczeniu zbrojeń strategicznych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki,

Wielka Brytania

Data: 18 czerwiec 1979

Określał ściślejsze limity ilościowe i jakościowe dla obu

mocarstw - aby mogły być spełnione koniecznym stało się

zniszczenie niektórych głowic.

Południowo Pacyficki Traktat o Strefie Wolnej od Broni

Jądrowej

Sygnatariusze: 11 państw (1994)

Data: 1985

Zakazywał testowania, rozwijania czy nabywania broni

jądrowej przez państwa regionu południowego Pacyfiku.

Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Zasięgu

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki

Data: 8 grudzień 1987

Eliminował broń jądrową krótkiego i średniego zasięgu -

wszystkie tego typu głowice zostały zniszczone.

START I (Strategic Arms Reduction Talks I) - Pierwszy

układ o redukcji arsenałów strategicznych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki

Data: 1991 (wszedł w życie 5 grudnia 1994)

Redukował liczbę głowic strategicznych o około 30%.

Oryginalnym sygnatariuszem był Związek Radziecki, jednak

w związku z jego rozpadem protokół START I podpisały:

Rosja, Białoruś, Kazachstan i Ukraina. W efekcie

przystąpienia Ukrainy do NPT, traktat wszedł w życie w

grudniu 1994.

START II (Strategic Arms Reduction Talks II) - Drugi

układ o redukcji arsenałów strategicznych

Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Rosja

Data: 1993; ratyfikowany przez Senat Stanów Zjednoczonych

w 1996; nie ratyfikowany przez rosyjską Dumę

Redukuje maksymalną liczbę głowic do roku 2003 do poziomu

3000-3500 u obu sygnatariuszy. Traktat ten został

ratyfikowany przez amerykański Senat 26 stycznia 1996

wynikiem 87-4. Aby wszedł w życie potrzebna jest jeszcze

zgoda Dumy. Senat USA zabronił rozpoczęcia redukcji

przed formalną ratyfikacją przez Rosję - w planach finansowych

Stanów Zjednoczonych przeznaczono fundusze na

utrzymanie dotychczasowej liczby silosów.

Traktat o zakazie przeprowadzania prób nuklearnych

(Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT)

Sygnatariusze: 111 państw (stan na dzień 6 listopad 1996)

Data: 10 wrzesień 1996

Traktat wprowadza zakaz przeprowadzania testów broni

nuklearnej (bazując na wynegocjowanej definicji „broni

nuklearnej”) przez wszystkie państwa posiadające taką

broń. Po kilku latach pracy negocjatorzy traktatu uzyskali

aprobatę pięciu potęg jądrowych na Konferencji Rozbrojeniowej

w Genewie. Ostateczny kształt, sporządzony w

lipcu przez duńskiego negocjatora Ramakera, wymagał

podpisu krajów nie zadeklarowanych (czyli nie potwierdzających

faktu posiadania broni nuklearnej): Indii, Pakistanu

i Izraela. Indie, gorący promotor traktatu przez wiele

lat, wystąpiły z otwartą krytyką końcowego kształtu - zadeklarowały,

że nie ratyfikują traktatu, dopóki nie będzie

on zawierał dat ostatecznej likwidacji arsenałów jądrowych

przez wszystkie posiadające takież państwa (wymaganie

niezbyt związane z treścią traktatu - testami nuklearnymi).

Szybko stało się jasne, że Indie całkowicie sprzeciwiają się

idei traktatu - wysuwały coraz to dziwniejsze twierdzenia,

aby tylko zahamować postęp prac. Ponieważ zasady Konferencji

wymagały podjęcia decyzji jednomyślnie, sprzeciw

Indii spowodował przerwanie negocjacji 22 sierpnia.

Szukano jednak drogi do ominięcia tego przepisu i przyjęcia

traktatu - Australia wysunęła pomysł przesłania go

bezpośrednio do Zgromadzenia Ogólnego ONZ. 9 września

rezolucja wzywająca o zatwierdzenie została wysunięta na

forum Zgromadzenia przez Australię i przyjęta następnego

dnia. We wtorek 24 września Prezydent Clinton i ministrowie

spraw zagranicznych pozostałych czterech mocarstw

atomowych podpisali traktat.

Pakt ten nie wejdzie w życie dopóki wszystkie 44 państwa

posiadające reaktory nuklearne nie podpiszą i ratyfikują go.

Z tej grupy 38 już podpisało. Pozostałe sześć państw to:

Algieria, Bangladesz, Egipt, Indie, Północna Korea i Pakistan.

Indie definitywnie oświadczyły, że paktu nie podpiszą.

Pakistan zaś decyzję swą uzależnia od Indii. Senat

Stanów Zjednoczonych ratyfikował już traktat, jednak jego

postanowienia wprowadzone zostaną w życie dopiero, gdy

pozostałe cztery mocarstwa go ratyfikują.

5.2 Zadeklarowane państwa

Jeżeli chcemy porównać wielkości arsenałów jądrowych

ważne jest jakiej metody użyjemy do pomiarów. Najbardziej

popularna jest liczba głowic, oraz łączna liczba megaton

w danym arsenale. Liczba głowic jest pomocnym

wskaźnikiem gdy każda głowica jest wystarczająco duża

aby zniszczyć przydzielony jej cel. Nawet jeżeli cel jest za

duży i wymaga uderzenia wielu głowic, to i tak będzie ich

tylko parę (niszczenie setek hektarów terenów rolniczych

nie przyniesie raczej zwycięstwa), tak więc liczba głowic

jest relatywnie dobrym wskaźnikiem destruktywności arseMocarstwa

atomowe i ich arsenały 23

nału jądrowego. Liczba megaton jest bardziej obrazowym

wskaźnikiem i jest szczególnie ważna przy szacowaniu

długoplanowych efektów (np. skażenia). Ponieważ potencjalna

destruktywność broni nuklearnej nie jest koniecznie

proporcjonalna do jej rozmiarów, wprowadzono pojęcie

ekwiwalentu (równoważnika) megatonowego. Dla danej

głowicy jest on równy jej sile wybuchu podniesionej do

(2/3): S(2/3). System takiego pomiaru zakłada, iż fala uderzeniowa

jest najważniejszym efektem destrukcyjnym, jako

że niszczy najwięcej budowli. Chociaż obszar objęty falą

termiczną jest proporcjonalny do użytego ładunku, w większych

głowicach efekt ten dominuje.

Dodatkową komplikacją w rozważaniu arsenałów atomowych

jest fakt, iż Stany Zjednoczone i Rosja wyzbywają

się teraz pozostałości Zimnej Wojny. Obydwa kraje posiadają

duże ilości wycofanych głowic, które nie zostały jeszcze

zniszczone, nie są jednak oficjalną częścią ich arsenałów.

W pracy tej nie uwzględniono tego typu uzbrojenia

(głównie z powodu braku danych), ale takie wyposażenie

nadal istnieje i może być szybko przygotowane do użycia,

jeżeli taka decyzja zostanie podjęta. Nawet po demontażu,

drogi materiał nuklearny nadal istnieje, często w formie

komponentów wojskowych, z których w krótkim czasie

można zbudować nowe głowice.

5.2.1 Stany Zjednoczone Ameryki

Od chwili wynalezienia broni nuklearnej Stany Zjednoczone

zbudowały około 70.000 głowic bojowych a zdemontowały

około 58.000 z nich, przy czym większość

materiału rozszczepialnego została odzyskana i wykorzystana

ponownie. Stany Zjednoczone posiadają obecnie

około 12,500 głowic, ale tylko mniej więcej 8,700 znajduje

się w czynnej służbie. Pozostałe 3,800 głowic zostało wycofanych

i czekają na demontaż lub stanowią cześć nieaktywnej

rezerwy.

Stany Zjednoczone nie zbudowały nowej głowicy od przeszło

dziesięciu lat (ostatni rdzeń rozszczepialny został

wyprodukowany w grudniu 1989, a ostatni egzemplarz

uzbrojenia zmontowano 31 lipca 1990). Stany Zjednoczone

są w trakcie demontażu dużej części arsenału jądrowego i

nie mają planów na przyszłość dotyczących budowy nowych

głowic czy nowego, ofensywnego, systemu strategicznego.

Istniejące uzbrojenie jest jednak modyfikowane i

ulepszane (np. stworzenie nowego modelu bomby taktycznej

B61 Mod-11). Jeżeli ustalenia START II wejdą w życie

do roku 2007, USA planuje zredukować liczbę aktywnych

głowic do poziomu 4,450 (ostatni raz podobny stan osiągnięto

w roku 1957 - 5,828) przy liczbie 5,000 głowic w

czynnej i nieaktywnej rezerwie. Broń znajdująca się w

czynnej rezerwie będzie w pełni sprawna, będzie jednak

przechowywana z dala od nosicieli dla niej przeznaczonych

(tak więc nie będzie bezpośrednio dostępna). Obecnie nie

ma broni zaliczanej do tej kategorii. Uzbrojenie znajdujące

się w nieaktywnej rezerwie nie jest demontowane, nie

nadaje się jednak do bezpośredniego użytku. Aby przywrócić

je do czynnej służby mogą być potrzebne liczne dodatkowe

prace (takie jak ponowny rozruch w fabrykach wytwarzających

tryt, dostarczenie z magazynów zapasów tego

surowca, modernizacje głowic w celu uzyskania zgodności

z obecnymi strategicznymi środkami przenoszenia itp.).

Obecnie do tej grupy należy 350 głowic W-84.

Rezerwa strategiczna, obok wspomnianych 5,000 głowic,

obejmuje także fuzyjne stopnie urządzeń termojądrowych

uzyskane z demontażu. Zawierają one wzbogacony uran

(rozszczepialny pręt oraz reflektor) oraz deuterek litu-6. Po

demontażu broni w zakładzie Pantex człony fuzyjne są

wysyłane do Narodowego Laboratorium w Oak Ridge

(Tennessee), gdzie znajduje się ośrodek wzbogacania uranu

Y-12 (w którym to zostały one wyprodukowane). Część z

tych członów jest demontowana, reszta jest magazynowana

jako rezerwa strategiczna. Nieznana jest liczba przechowywanych

stopni fuzyjnych, możliwe nawet, że ich ilość

dorównuje liczbie głowic znajdujących się w rezerwie.

Pierwszego marca 1995 prezydent Clinton zadeklarował

przeznaczenie 212.5 tony wysoko wzbogaconego uranu i

plutonu jako nadmiaru rezerwy narodowej na cele cywilne.

Od tamtego czasu wiadomo więcej o ilości, miejscu składowania

i formy w jakiej znajdują się te materiały. Pluton

(38.2 tony) jest magazynowany w 10 miejscach w stanach:

Waszyngton, Idaho, Kolorado, Nowy Meksyk (dwie lokacje),

Teksas, Ohio, Nowy Jork, Tennesee i Karolinie Południowej.

Uran (174.3 tony) jest składowany w sześciu

stanach: Waszyngton, Idaho, Kolorado, Nowy Meksyk,

Teksas i Karolinie Południowej. Oczekuje się, ze wysoko

wzbogacony uran zostanie zmieszany z jego naturalną

formą, czego efektem będzie około 7000 ton paliwa dla

elektrowni atomowych, wystarczające na około 8-10 lat.

Dziesięć ton wysoko wzbogaconego uranu jest aktualnie

przechowywane pod międzynarodowym nadzorem w zakładzie

Oak Ridge Y-12.

Wysoko wzbogacony uran (highly enriched uranium -

HEU) zawiera około 33 tony materiału wzbogaconego

>92% i 142 tony 20-92%. Uran tej klasy, przeznaczony do

wykorzystania przy budowie broni jądrowej nie był produkowany

od 1964, a do użytku w reaktorach marynarki

wojennej od 1991 (w przyszłości będzie pobierany z magazynów).

6 lutego 1996 Departament Energii Stanów Zjednoczonych

odtajnił informacje dotyczące magazynów plutonu i ich

lokacji. Ujawniono, ze od 1944 Stany Zjednoczone uzyskały

(zarówno z produkcji jak i kupna) 111.4 ton plutonu,

głównie dla programów wojskowych. 93.5% z nich wyprodukowano

w reaktorach rządowych, 5% było importowanych

z 14 krajów a 1.5% pochodziło z siłowni komercyjnych.

89.3% z 111.4 ton trafiło do Departamentu Energii/

Departamentu Obrony (99.5 tony). Reszta została między

innymi użyta w bombie zrzuconej na Nagasaki i testach

jądrowych (3.4 tony, 3.1%), zmarnowana (3.1%),

rozszczepiona i wykorzystana w innych reakcjach (1.1%),

sprzedana do zagranicę (0.6%), uległa samoistnemu rozszczepieniu

(0.4%) lub została przeznaczona na potrzeby

cywilnego przemysłu nuklearnego (0.1%).

Z 99.5 ton znajdujących się obecnie w użyciu, 85 ton to

pluton o przeznaczeniu wojskowym (mniej niż 7% Pu-

240), 13.2 ton ma zastosowanie jako paliwo (7-19% PuMocarstwa

atomowe i ich arsenały 24

240) a 1.3 tony nadaje się do użytku w reaktorach (ponad

19% Pu-240). 38.2 tony zostało zadeklarowane jako nadmiar

rezerwy, będzie zatem przeznaczone na cele cywilne.

Pozostałe 46.8 ton plutonu o zastosowaniu wojskowym

znajduje się w dalszym ciągu w magazynach wojskowych.

Pluton z nadmiaru rezerwy znajduje się w: Pantex (55.8%)

- przypuszczalnie całość w formie rdzeni służących do

budowy bomb; Rocky Flats (31.2%) - i jest niedostępne dla

użytku wojskowego od kiedy fabryka została zamknięta;

większość z pozostałej reszty (13%) jest rozłożone pomiędzy

Hanford, Los Alamos i Savannah River.

W Stanach Zjednoczonych wyprodukowano 90.5 ton plutonu

o znaczeniu wojskowym. 54.4 tony z tego pochodziło

z Hanford, 36 ton z Savannah River.

Trzy kraje były głównym dostarczycielem materiału z

zewnątrz: Wielka Brytania (5,384 kg) , Kanada (254.5 kg) i

Tajwan (79.1 kg). 749 kilogramów plutonu przekazano dla

39 państw w latach 1959-1991 w ramach programu „Atom

dla Pokoju”. Materiał ten został wykorzystany dla różnych

celów cywilnych, głównie jako paliwo dla reaktorów jądrowych

pracujących pod nadzorem Międzynarodowej

Agencji Energii Atomowej.

1 października 1998 roku wszedł w życie SIOP (Single

Integrated Operational Plan - Pojedynczy Zintegrowany

Plan Działań), znany także jako SIOP-99. SIOP jest

wszechstronnym planem działań dotyczących broni jądrowej.

SIOP-99 zastąpił wprowadzony na początku ery Regana

SIOP-81 i został stworzony zgodnie z Prezydencką

Decyzją nr 60, podpisaną przez Clintona w listopadzie

1997 roku.

Chociaż broń nuklearna nie jest już produkowana ani testowana

a jej liczba stale maleje, Stany Zjednoczone (ani

żadna inna potęga jądrowa) nie są zainteresowane wprowadzeniem

zakazu posiadania broni atomowej. Aby

sprawnie zarządzać pozostałym uzbrojeniem i infrastrukturą

zdolną do jego udoskonalania, produkcji i testowania

uruchomiono specjalny program badawczo-rozwojowy.

Program ten dysponuje funduszami Departamentu Energii

na podobnym poziomie do tych z czasów Zimnej Wojny.

Jego cele zostały określone jako:

���� wprowadzenie w życie programu badawczego mającego

na celu utrzymanie znacznego zaawansowania

posiadanego uzbrojenia, włączając przeprowadzanie

licznych prac eksperymentalnych.

���� zarządzanie nowoczesnymi laboratoriami badawczymi

oraz teoretycznymi i eksperymentalnymi programami

z zakresu technologii jądrowych w sposób, który zapewni

stały dostęp do badaczy najwyższej klasy, od

których zależy dalszy rozwój w tej dziedzinie.

���� utrzymywanie minimalnej zdolności do wznowienia

testów jądrowych zabronionych przez CTBT.

���� prowadzenie obszernych prac mających na celu

zwiększenie możliwości monitorowania przestrzegania

traktatu CTBT.

���� zwiększanie możliwości wywiadowczych w zakresie

zdobywania i analizowania informacji dotyczących

faktycznego stanu arsenałów nuklearnych innych

państw, prowadzonych programów badawczych i innych

prac związanych z technologią jądrową.

���� uświadomienie, że jeżeli prezydent zostanie poinformowany

przez Sekretarza Obrony i Sekretarza Energii,

że wysoki poziom bezpieczeństwa i niezawodności

posiadanej broni, która jest podstawą polityki odstraszania

strategicznego, nie może być dalej zapewniony,

podejmie decyzję, w porozumieniu z Kongresem,

o wystąpieniu z CTBT uzasadniając to „względami

bezpieczeństwa państwa” oraz pozwoli na przeprowadzenie

wszystkich niezbędnych testów jądrowych.

W związku z tym programem narodowe laboratoria badawcze

kontynuują prace nad nowymi projektami broni

oraz modyfikacjami uzbrojenia już istniejącego. Ośrodek w

Los Alamos projektuje nową głowicę dla pocisków Trident

II Mk5. Laboratorium Lawrence Livermore prowadzi badania

nad możliwościami użycia rdzeni ze zdemontowanych

głowic w nowych projektach. Oba centra opracowują

także dodatkowe systemy podnoszące bezpieczeństwo

uzbrojenia.

5.2.1.1 Obecne siły nuklearne

Stany Zjednoczone przeprowadzają obecnie konsolidację

swoich sił strategicznych - proces ten został zapoczątkowany

przez decyzję prezydenta Busha z 27 września 1991

roku o demobilizacji tysięcy istniejących głowic. Zakładane

przez NPR (Nuclear Posture Review - Przegląd Polityki

Nuklearnej) osiągnięcie ustaleń układu START II,

planowane początkowo na 5 grudnia 2001, zostało przedłużone

do grudnia 2007 dzięki Porozumieniu Helsińskiemu.

Zarówno w przypadku układów START I/II, jak również

porozumień SALT, jako jednostkę obliczeniową użyto

liczbę środków przenoszenia broni oraz ilość głowic, w

jakie mogą one być uzbrojone. Postępowanie takie było

efektem wzajemnych podejrzeń i wszechobecnych tajemnic,

jakie były powszechne podczas Zimnej Wojny. Ponieważ

zaś nosicieli pocisków można było orientacyjnie policzyć

dzięki satelitom a ilość głowic przez nie przenoszonych

można było sprawdzić dzięki okazjonalnym kontrolom,

uznano, że jest to najlepszy sposób określania arsenałów

w traktatach rozbrojeniowych. Z tego też powodu

ilość broni nuklearnej magazynowanej przez mocarstwa

atomowe nie jest tak na prawdę ograniczona żadną wartością,

nie ma także żadnych ograniczeń co do broni taktycznej.

Zgodnie z NPR, Stany Zjednoczone przechowują jako

rezerwę około 10,500 głowic w różnym stopniu gotowości

bojowej - jest to czterokrotnie więcej niż ograniczenie

nałożone przez START II (2,000-2,500).

W rezerwie znajduje się obecnie dziewięć typów broni.

Każdy z dwóch ośrodków odpowiedzialny jest za magazynowanie

wyprodukowanego przez siebie uzbrojenia. I tak

w Narodowym Laboratorium w Los Alamos znajdują się

głowice B61, W76, W78, W80 i W88, a w Laboratorium

Lawrence Livermore magazynuje się W62, W84, W87 i

B83.

ICBM. Pięćset pocisków Minuteman III zostało przegrupowanych

z czterech do trzech baz. Obecnie 200 pocisków

znajdujących się w bazie Malmstrom zostało zgrupowanych

w czterech eskadrach po 50 pocisków jako część 341.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 25

Skrzydła Kosmicznego. Kolejne 150 Minuteman III znajdujących

się w Bazie Sił Powietrznych Minot (Północna

Dakota) tworzy trzy eskadry należące do 61. Skrzydła

Kosmicznego. 90. Skrzydło Kosmiczne, stacjonujące w

Bazie Sił Powietrznych im. Warrena (Wyoming), dysponuje

pozostałymi 150 pociskami Minuteman zgrupowanymi

w trzech eskadrach oraz eskadrze 50 pocisków MX

(Peacekeeper).

Ponieważ układ START II zabrania uzbrajania broni w

MIRV (Multiple Independently targetable Reentry

Vehicles - naprowadzane człony pocisku balistycznego

przenoszące głowice bojowe), pociski Minuteman, zdolne

do przenoszenia trzech głowic, przenoszą obecnie tylko

jedną. Plany zakładają pozostawienie w służbie tej broni,

natomiast wycofanie do rezerwy Peacekeeper'ów. Obecnie

300 Minuteman'ów uzbrojonych jest w silniejszą głowicę

W78, zaś pozostałe 200 przenosi W62. Istnieje kilka koncepcji

dotyczących wprowadzania postanowień START II

odnoście MIRV. Na razie siły powietrzne rozpoczęły

montaż głowic Mark 21/W87 na część pocisków

Minuteman. Ocenia się, że około 500 takich głowic pozostanie

po wycofaniu ze służby pocisków MX. W projekcie

głowicy W87 położono duży nacisk na bezpieczeństwo -

zastosowano m.in. niewrażliwy materiał wybuchowy,

ognioodporny rdzeń oraz zaawansowany system detonacji

jądrowej (enhanced nuclear detonation system - ENDS).

W78 wyposażony jest tylko w ENDS.

Wadą tego wariantu reorganizacji są trudności w dostosowaniu

głowic do nowych pocisków. Drugą możliwością

jest uzbrojenie pocisków w pojedynczą głowicę W78.

Można też wyposażyć część sił w W78 - na przykład 150 z

500 pocisków - a resztę w W87. Ostatnie rozwiązanie pozwala

na użycie nowszych głowic przy jednoczesnym

zdecydowanym uproszczeniu całej operacji. Poprzednio

zakładano że program zostanie zakończony w siedem lat od

ratyfikacji układu START I, czyli do 5 grudnia 2001 roku.

Zgodnie z ostatnimi porozumieniami, musi się on zakończyć

do końca 2007.

W marcu 1997 roku prezydenci Clinton i Jelcyn zgodzili

się zmienić część z terminów dezaktywacji i demontażu

broni. Podpisane protokoły wydłużają okres wprowadzania

zmian z początku 2003 do końca 2007 roku. Aczkolwiek

wszystkie człony MIRV, które mają zostać zdemontowane,

muszą być wycofane ze służby do końca 2003 roku poprzez

usunięcie z nich wszystkich głowic lub w inny,

wspólnie ustalony, sposób.

Zgodnie z ustaleniami START I, zakończył się program

niszczenia silosów atomowych w Bazie Sił Powietrznych

Ellsworth (Dakota Południowa) oraz Bazie Sił Powietrznych

Whiteman (Missouri) - w obu stacjonowały pociski

Minuteman II.

W zeszłym roku rozpoczęto niszczenie 150 wyrzutni pocisków

Minuteman III i 15 ośrodków obsługi technicznej

(wraz z podziemnymi centrami kierowania ogniem) w

Bazie Sił Powietrznych Grand Forks. Pierwszy silos - w

pobliżu Langdon (Północna Dakota), około pięć mil od

granicy z Kanadą - został wysadzony w powietrze 6 grudnia

1999 roku. Czternaście kolejnych zostało zniszczonych

do połowy grudnia 1999. Cały program ma zostać zakończony

do 1 grudnia 2001 roku.

Każdy pocisk Minuteman czy MX będący w gotowości

bojowej znajduje się w bezobsługowej, silnie wzmocnionej

podziemnej wyrzutni. Silos taki ma około 80 stóp głębokości,

12 stóp średnicy i jest chroniony przez 100 tonowy

właz, który jest wysadzany tuż przed odpaleniem pocisku.

W pobliżu (także pod ziemią) znajduje się budynek zawierający

sprzęt kontroli środowiska i zapasowe źródła elektryczności.

Całość chroniona jest przez elektroniczny system

bezpieczeństwa.

Pociski rozlokowane są w grupach po 10 na planie okręgu -

każdą grupę kontroluje pojedyncze, centralnie umieszczone

centrum kontroli ognia (launch control center - LCC). LCC

zawiera sprzęt potrzebny do kontroli i monitorowania pocisków

oraz ich silosów - znajduje się przynajmniej 20 km

od nich, na głębokości od 40 do 100 stóp pod ziemią.

Ośrodki obsługi technicznej rozlokowane na powierzchni

zawierają kwatery mieszkalne oraz pomocniczy personel i

sprzęt. Każda eskadra zorganizowana jest w formie 5 grup,

które połączone są wzajemnie podziemnymi, wzmocnionymi

kablami komunikacyjnymi. Dzięki temu, chociaż

każdy LCC kontroluje status operacyjny i bezpieczeństwo

10 podległych mu pocisków, może monitorować i odpalić

wszystkie 50 pocisków eskadry. Rozkaz odpalenia musi

być wydany przez przynajmniej dwa ośrodki LCC, lub

centrum kontroli znajdujące się na pokładzie EC-135.

Obecnie trwa trzy częściowy program modernizacji pocisków

Minuteman. Pierwsza faza modyfikacji dotyczy wyposażenia

centrów kontroli odpaleń w konsole REACT

(Rapid Execution and Combat Targeting - natychmiastowe

wykonanie i kontrola celu). Druga część programu ma na

celu udoskonalenie systemu naprowadzania i zwiększenie

dokładności do tej osiąganej przez pociski MX (100 m

CEP) - dzięki czemu ich eksploatacja będzie mogła zostać

przedłużona poza rok 2020. Trzeci etap to modyfikacja

systemu napędowego w pierwszym i drugim członie pocisku,

w tym zastosowanie najnowszych paliw stałych, a

także wymiana przestarzałych czy ekologicznie niebezpiecznych

komponentów. Pierwszy zmodyfikowany egzemplarz

Minuteman III został pomyślnie odpalony 13

listopada z Bazy Sił Powietrznych Vandenberg. 22 grudnia

1997 roku TWR, prywatny wykonawca, wygrał przetarg

wart 3.4 miliarda USD na zarządzanie systemem na następne

15 lat.

SSBN i SLBM. Głowice W76 z pocisków Trident I zostały

wykorzystane do uzbrojenia Trident II stacjonujących na

okrętach podwodnych w bazie Kings Bay (Georgia). Są

one uzupełnione przez 400 głowic W88 zmontowanych

przed rokiem 1991, kiedy to zaprzestano ich dalszej produkcji.

Osiemnaście jednostek klasy Ohio tworzy obecną flotę

atomowych okrętów podwodnych przenoszących pociski

balistyczne (SSBN). Cztery najnowsze jednostki stacjonujące

w Bangor (stan Waszyngton) - Alaska, Nevada,

Jackson i Alabama - zostaną przezbrojone do przenoszenia

pocisków Trident II. Pierwszy okręt - U.S.S. Alaska (SSBN

732) został zmodernizowany w 1998 roku. Prace nad moMocarstwa

atomowe i ich arsenały 26

dyfikacją drugiej łodzi - U.S.S. Nevada (SSBN 733) - zostały

zakontraktowane w styczniu 1999 roku.

Marynarka Wojenna przedłużyła ostatnio okres eksploatacji

pocisków Trident do 42 lat.

Aby sprostać postanowieniem przyjętej w 1994 roku nowej

doktryny atomowej (NPR - Nuclear Posture Review -

Przegląd Polityki Nuklearnej), zalecającej wycofanie ze

służby czterech jednostek typu SSBN, marynarka zdecydowała

się usunąć z patroli jądrowych najstarsze okręty

klasy Ohio - Ohio, Michigan, Florida i Georgia. Prawdopodobnie

jednak dwie jednostki - lub może nawet wszystkie

cztery - mogą zostać przekonfigurowane do przenoszenia

pocisków manewrujących. Dwadzieścia dwie wyrzutnie

tych okrętów byłyby przezbrojone do przenoszenia 154

pocisków manewrujących, zaś dwie pozostałe do przenoszenia

pojazdów używanych w operacjach specjalnych.

Początkowo planuje się uzbrojenie tych jednostek w pociski

Tomahawk, nie wykluczone jest jednak, że później

mogą zostać wykorzystane inne pociski typu woda-ziemia

lub taktyczna broń marynarki.

Układ START I pozwala na pozostawienie w służbie

dwóch okrętów podwodnych uzbrojonych w pociski Poseidon.

Jeżeli marynarka chciałaby uzbroić te jednostki w

pociski Trident konieczna byłaby odpowiednia zgoda w

przyszłych porozumieniach rozbrojeniowych. Z badań

przeprowadzonych na początku roku 1999 wyciągnięto

wnioski, iż modyfikacji tych okrętów zapobiegłyby prawdopodobnie

poważne nakłady finansowe oraz implikacje

związane z międzynarodowymi układami.

Marynarka zakupiła w roku budżetowym 2000 dwanaście

pocisków Trident II, dwanaście kolejnych zostało zamówionych

na rok budżetowy 2001. NPR zaleca modernizację

czterech jednostek wyposażonych w pociski Trident I do

przenoszenia pocisków Trident II i zwiększenia ich łącznej

liczby z 390 do 425. Dwadzieścia osiem dodatkowych

pocisków nabyto w celach badawczych i testowych. Całkowity

koszt tego programu ocenia się na 27 miliardów

USD, przy koszcie jednego pocisku wynoszącym 60 mln

USD. W ciągu roku fiskalnego 2000 przeznaczono na jego

realizację 24 mld USD. Pojawiają się jednak wątpliwości,

czy wydawanie takich funduszy na kupno kolejnych pocisków

ma sens, skoro planowany układ START III ograniczy

do mniej niż 14 ilość okrętów podwodnych typu

SSBN. Na przykład flota 10 jednostek wymagałaby tylko

347 pocisków.

Baza w Bangor przejdzie w najbliższym czasie niezbędne

adaptacje do programu Trident II - w przyszłym roku ma

rozpocząć się 10 letni program, kosztujący w przybliżeniu

5 mld USD. Modernizacja czterech jednostek klasy Ohio

odbędzie się w latach 2000-2005. Począwszy od roku 2002

trzy okręty zostaną przekazane z Kings Bay do Bangor aby

zrównoważyć ilość jednostek stacjonujących w obu bazach.

Aby spełnić postanowienia START II, marynarka

będzie musiała zmniejszyć liczbę pocisków lub wycofać z

linii kolejne okręty - możliwe nawet, że konieczne będą

oba działania na raz. Zgodnie z nowym kalendarzem rozbrojeniowym,

po roku 2004 pociski typu SLBM nie będą

mogły przenosić więcej niż 2,160 głowic, a po roku 2007

nie więcej niż 1,750. Jeżeli układ START III zostanie

wprowadzony w życie, to przy limicie 2,000-2,500 głowic

strategicznych prawdopodobne jest, że marynarka otrzyma

z tego około połowę. Oznacza to, że flota balistycznych

okrętów podwodnych zostanie zredukowana do 10-12

jednostek, w zależności od ilości głowic przypadających na

jeden pocisk.

Nie wszystko się jednak zmienia. Balistyczne okręty podwodne

mają nadal dwie załogi: „niebieską” i „złotą”. Ich

służba odbywa się w 112 dniowych cyklach - 77 dniowy

patrol poprzedzony jest 35 dniowym przeglądem. W każdej

chwili 9-10 amerykańskich SSBN - lub inaczej 50% floty -

znajduje się na patrolu - wskaźnik ten pozostał niezmieniony

od czasów Zimnej Wojny. Około połowa jednostek

patrolujących wody mórz i oceanów (dwa lub trzy okręty

na każdym oceanie) znajduje się w zasięgu swoich celów.

Pozostałe okręty będące w morzu znajdują się w drodze z

lub do swoich obszarów odpalenia pocisków, dlatego potrzebują

kilku godzin do paru dni aby znaleźć się w zasięgu

celów.

Chociaż ustalenia układu START pozwalają na uzbrojenie

pocisków Trident w osiem głowic, w rzeczywistości na

okręcie podwodnym jest ich zazwyczaj mniej niż 192 (24 x

8). Wynika to z faktu, że zasięg pocisku zwiększa się, gdy

przenosi on mniejszą liczbę głowic. Część z nich uzbrojonych

jest więc w 5-6 głowic, podczas gdy inne w 7-8. Pojedynczy

Zintegrowany Plan Działania (Single Integrated

Operation Plan) - amerykański plan na wypadek wojny

jądrowej - określa dokładnie jak balistyczne okręty podwodne

zostaną uzbrojone, gdzie pociski zostaną odpalone i

na jakie cele głowice zostaną namierzone.

Bombowce. B-52H może przenieść do 20 ALCM/ACM

(air-launched cruise missile/advanced cruise missile). Ponieważ

siły bombowe są zmniejszane, w służbie znajduje

się tylko około 400 ALCM i 400 ACM, kilkaset dalszych

znajduje się w rezerwie. W 1999 siły powietrzne zleciły

modernizację kolejnych 322 ALCM do roli konwencjonalnych

pocisków manewrujących. Ostatnie 50 sztuk zostanie

uzbrojonych w głowice głęboko penetrujące, przeznaczone

do atakowania celów silnie wzmocnionych. Pociski zostaną

dostarczone od końca 1999 roku do początku 2001.

NPR proponuje pozostawienie w służbie 66 samolotów B-

52H, jednak siły powietrzne zdecydowały się na większą

ich ilość. W roku fiskalnym 2001 plany zakładają redukcję

całkowitej liczby tych bombowców do 76. B-52H zostały

przegrupowane do dwóch baz - 2. Skrzydło Bombowe w

Bazie Sił Powietrznych Barksdale (Louisiana) oraz 5.

Skrzydło Bombowe w Bazie Sił Powietrznych Minot (Dakota

Północna).

Zgodnie z układem START II, bombowce B-1B nie są

traktowane jako środki przenoszenia broni nuklearnej.

Zakończyła się już bowiem ich konwersja do roli bombowców

konwencjonalnych. Do końca 1997 roku wszystkie B-

1B zostały wycofane z wojsk strategicznych (ze 100 maszyn

6 się rozbiło).

Pierwszy bombowiec B-2 Spirit został dostarczony 17

grudnia 1993 roku do 509. Skrzydła Bombowego stacjoMocarstwa

atomowe i ich arsenały 27

nującego w Bazie Sił Powietrznych Whiteman. Jednostka

ta liczy dwie eskadry - 393. i 325. Eskadra 393 osiągnęła

gotowość bojową 1 kwietnia 1997 roku, zaś eskadra 325

weszła do czynnej służby 8 stycznia 1998. Do końca 1995

roku w Whiteman znajdowało się osiem maszyn. Pięć

dalszych bombowców dostarczono w 1996 roku, cztery w

1997, dwa w 1998. Ostatni B-2 został ukończony w 1999,

dając łącznie 20 maszyn. Dodatkowy samolot przeznaczony

dla programu testowego jest aktualnie modyfikowany

i ma wejść do czynnej służby, dając razem 21 bombowców.

Podczas ośmiu lat lotów próbnych, trwających od

lipca 1989 do czerwca 1997 roku, sześć maszyn wzięło

udział w około 975 misjach, dając łącznie 5,000 godzin

lotów.

B-2 może przenosić różne konfiguracje uzbrojenia nuklearnego

jak i konwencjonalnego. Szesnaście pierwszych

maszyn tworzy model „Block 10”, zdolny do przenoszenia

bomb jądrowych B83 (i konwencjonalnych Mk 84). Następne

bombowce to „Block 20” - przenoszący bomby

B61. Ostatnie dwa samoloty, „Block 30”, mogą być

uzbrajane w oba te typy uzbrojenia nuklearnego jak również

całe spektrum broni konwencjonalnej. Modele Block

10 i 20 są modyfikowane do standardu Block 30 w Palmdale

(Kalifornia). Początkowo planowano ukończenie

modernizacji w roku 2000, jednak dodatkowe prace spowodowały

ich przedłużenie do 2002 roku.

Siły taktyczne. Ocenia się, że około połowa arsenału marynarki

nuklearnych pocisków manewrujących Tomahawk

uzbrojonych w głowicę W80 jest magazynowana w Bazie

Marynarki Wojennej w Bangor (Waszyngton), po tym jak

zostały przetransportowane tam w 1998 roku z Bazy Marynarki

North Island w San Diego. Sądzi się, że druga połowa

znajduje się w Bazie Uzbrojenia Marynarki Wojennej

(Naval Weapons Station) w Yorktown (Wirginia). Zgodnie

z NPR zrezygnowano z uzbrajania okrętów nawodnych w

te pociski - możliwe jest jednak modyfikacja ich do użycia

na okrętach podwodnych. Aktualnie żadne prace w tym

zakresie nie są prowadzone. Stany Zjednoczone posiadają

szerokie spektrum taktycznych bomb jądrowych dla samolotów

F-16A/B/C/D Fighting Falcon, F-15E Strike

Eagle, F-117A Nighthawk i maszyn innych państw NATO

(w tym F-16 czy Tornado). Ocenia się, że około 150 bomb

jest rozlokowanych w 10 bazach lotnictwa w siedmiu europejskich

krajach NATO. Bazy te znajdują się w: Kleine

Brogel (Belgia), Buechel (Niemcy), Ramstein (Niemcy),

Spangdahlem (Niemcy), Araxos (Grecja), Aviano (Włochy),

Ghedi-Torre (Włochy), Volkel (Holandia), Incirlik

(Turcja) i bazie RAF w Lakenheath (Wielka Brytania). W

Stanach Zjednoczonych znaczące ilości bomb B-61 są

magazynowane w bazach lotnictwa w Newadzie i Nowym

Meksyku.

Sposób przenoszenia Wejście do

służby

Zasięg

(km)

Ładowność

(kg)

Dokład.1

(m) Liczba i typ głowic

Pociski ICBM2

LGM-30G MM III Mk 12 1970 13000 1150 300 3 x W62

Mk 12A 1979 13000 1150 200 3 x W78

LGM-118A Peacekeeper 1986 13000 3950 100 10 x W87-0

SLBM3 / okręty podwodne

UGM-96A Trident I C4 1979 7000+ 1500 500 8 x W76

UGM-133A Trident II D5 Mk-4 1990 7-11000 2850 8 x W76

UGM-133A Trident II D5 Mk-5 1992 7.4-11000 2800 100 8 x W88

Okręty klasy Ohio 1981 24 x Trident I/II

Siły powietrzne

B-52H Stratofortress 1961 11-14000 25000 10/100 20 x ALCM/ACM/B-61/83

B-1B Lancer 4 1986 11000 10/100 20 x ALCM/ACM/B-61/83

B-2A Spirit 1994 11000+ 20000 100 16 x B-61/83

Pociski manewrujące

AGM-86B ALCM 1981 2500 110 10 1 x W80-1

AGM-129 ACM 1983 3000 110 10 1 x W80-1

(1)- dokładność

(2)- ICBM (Intercontinental Balistic Missile) - balistyczne pociski interkontynentalne

(3)- SLBM (Submarine Lauched Balistic Missile) - pociski balistyczne odpalane z okrętów podwodnych

(4)- aktualnie nie są częścią sił strategicznych

Siły strategiczne Stanów Zjednoczonych: stan na maj 2000

Łączna siła wybuchu Rodzaj broni Liczba wyrzutni Ilość głowic

w pocisku

Łączna liczba

głowic Mt Ekw. Mt

Pociski ICBM1

Minuteman III Mk 12 200 3 x 0.17 600 102 184

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 28

Mk 12A 300 3 x 0.335 900 327 470

Peacekeeper (MX) 50 10 x 0.30 500 150 224

SLBM2 / SSBN3

Trident I C4 192 8 x 0.10 1536 154 331

Trident II D5 Mk-4 8 x 0.10 1536 154 331

Mk-5

216

8 x 0.475 384 182 234

Okręty klasy Ohio 18 24 x Trident I/II

Siły powietrzne4 aktywne/wszystkie

B-52H 56/76 20 x 0.15/0.3/1.2

B-2A Spirit 16/21 16 x 0.30/1.20

1750 959 1209

Całość 1030 (aktywnych) 7206 2028 2983

(1)- ICBM (Intercontinental Balistic Missile) - balistyczne pociski interkontynentalne

(2)- SLBM (Submarine Lauched Balistic Missile) - pociski balistyczne odpalane z okrętów podwodnych

(3)- okręt podwodny o napędzie nuklearnym i pociskach balistycznych

(4)- bazuje na prawdopodobnej ilości głowic w pocisku

Zawartość aktywnych magazynów: stan na lipiec 1998

MŁSW1 Głowica/pocisk Data prod.

pierwszej szt.

Siła wybuchu

(kt)

Formacja

wojskowa Ilość

Mt Ekwiwalent Mt

Broń strategiczna

Bomba B61-7 10/66 0.3-340 Lotnictwo 6102 207 297

Bomba B61-11 1/96 0.3-340 Lotnictwo 50 17 24

Bomby B83/B83-1 6/83 do 1200 Lotnictwo 6003 720 678

W76 dla Trident I C4 6/78 100 Marynarka 3200 320 689

W88 dla Trident II D5 9/88 475 Marynarka 400 190 244

W62 dla Minuteman III 3/70 170 Lotnictwo 610 104 187

W78 dla Minuteman III 8/79 335 Lotnictwo 915 308 441

W87-0 dla MX 04/86 300 Lotnictwo 525 158 235

W80-1 dla ALCM 12/81 5-150 Lotnictwo 400 60 113

W80-1 dla ACM ?/90 5-150 Lotnictwo 400 60 113

Broń taktyczna

Bomba B61-3/-4/-10 3/75 0.3-170 Lot./NATO 750 128 230

W80-0 dla SLCM 12/83 5-150 Marynarka 320 48 90

Łącznie 8780 2320 3341

(1)- Maksymalna Łączna Siła Wybuchu

(2)- 310 jest magazynowanych

(3)- 120 jest magazynowanych

(4)- SLCM (Submarine Lauched Cruise Missile) - pociski cruise odpalane z okrętów podwodnych

Arsenały rezerwowe

Każda funkcjonująca broń nuklearna, która nie znajduje się

w czynnej służbie może zazwyczaj zostać użyta. Większość

lub całe uzbrojenie oczekujące na demontaż jest

prawdopodobnie w pełni sprawne, dlatego może zostać w

krótkim czasie przywrócone do czynnej służby. Głowice

wycofane z czynnej służby można zakwalifikować do

dwóch grup stanowiących amerykańskie rezerwy strategiczne

- aktywnej i nieaktywnej. Uzbrojenie wycofywane z

czynnej służby, zamiast zostać zdemontowanym, będzie na

następne kilka lat stanowiło część jednego z tych magazynów.

���� Rezerwy aktywne. Uzbrojenie należące do tej grupy

jest utrzymywane w takim stanie jak broń będąca w

czynnej służbie, dlatego też może być w krótkim czasie

przywrócona do stanu operacyjnego. Broń ta może

być transportowana przez aktualnie dostępne środki

przenoszenia. Do arsenału tego należą (lub będą należeć)

głowice W62 i W78 pocisków Minuteman III,

głowice W76 z pocisków Trident, bomby B61 i B83

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 29

oraz głowice W80 pocisków ALCM. Możliwe, że należy

też do niego część z 9 Mt bomb B53 - z 50 które

wycofano ze służby tylko 28 zdemontowano i więcej

egzemplarzy nie oczekuje na demontaż.

���� Rezerwy nieaktywne. Należy do tej grupy uzbrojenie,

które może z powodzeniem zastąpić wyposażenie będące

w służbie czynnej czy rezerwie aktywnej jeżeli

rozwiąże się pewne problemy z jego bezpieczeństwem

i niezawodnością. Broń należąca do tego arsenału nie

musi być ciągle utrzymywana w gotowości operacyjnej

(np. nie są wyposażone w zbiorniki trytu). Bez

niezbędnych adaptacji mogą one nie być możliwe do

przetransportowania przez będące w służbie środki

przenoszenia. Aktualnie do tego typu rezerw zalicza

się 50 głowic pocisków GLCM. Zgodnie z NPR arsenał

ten będzie liczył około 3,000 głowic.

Demontaż głowic

Pod koniec 1990 roku Stany Zjednoczone posiadały około

21,000 aktywnych głowic, plus około 750 wycofanych ze

służby, które oczekiwały na demontaż (w latach 80. z powodu

produkcji nowego uzbrojenia stosunkowo mało pracy

poświęcano demontażowi starych egzemplarzy).W 1990

roku zaniechano produkcji nowego uzbrojenia - decyzja ta

była przeforsowana przez Departament Energii, mający

problemy z bezpieczeństwem w zakładach w Savannah

River i Rocky Flats. Po upadku Związku Radzieckiego,

prezydent Bush zdecydował we wrześniu 1991 roku o

rozpoczęciu redukcji amerykańskich sił nuklearnych. Wojskowy

przemysł atomowy został ograniczony, a główne

wysiłki zaczęto koncentrować na redukcji istniejącego

arsenału. Od tego czasu około 10,500 głowic zostało zniszczonych,

kolejne 1,500 oczekuje demontażu (stan z połowy

1998 roku) - proces ten ma się zakończyć do września 2002

roku. W połowie roku 1998 na rozbiórkę oczekiwały głowice

W56 (Minuteman II), W69 (SRAM - Short Range

Attack Missile - pocisk rakietowy krótkiego zasięgu) oraz

W79 (203mm - 8 calowa - amunicja artyleryjska). Większość

z tego uzbrojenia została już zdemontowana w

Pantex, a część zawierająca wysoko wzbogacony uran jako

jedyny materiał rozszczepialny została zniszczona w Zakładzie

Y-12 w Oak Ridge.

Przebieg demontażu w Pantex

Rok fiskalny

(01.10-30.09) Ilość uzbrojenia

1990 1151

1991 1595

1992 1303 (+554 w Oak Ridge)

1993 1556

1994 1369

1995 1393

1996 1064

1997 498

Razem 10,482

Pantex - demontaż wg typu uzbrojenia

w latach budżetowych 1990-97

Głowica Broń Ilość

B28 bomba 624

B43 bomba 258

W44 ASROC 104

W48 pociski 155 mm 1 759

W50 Pershing 1A 160

B53 bomba 28

W54 SADM 145

W55 SUBROC 160

W56 Minuteman II 1

B57 bomba 2242

Bomby B61-0,-2,-5 1159

W68 Poseidon SLBM 2468

W69 SRAM 60

W70 Lance 1170

W71 Spartan ABM 39

W79-0,-1 pociski 203 mm1 3

(1)- pociski artyleryjskie

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 30

5.2.1.2 Istniejąca infrastruktura wojskowa

Większość wojskowych zakładów pracujących na potrzeby

przemysłu jądrowego w czasie Zimnej Wojny zostało już

(lub wkrótce zostaną) zamknięte. Plany zakładają przeniesienie

w miarę potrzeb funkcji produkcyjnych i konserwacyjnych

do ośrodków badawczych: Narodowego Laboratorium

w Los Alamos (Los Alamos National Laboratory -

LANL), Narodowego Laboratorium im. Lawrenca

Livermora (Lawrence Livermole National Laboratory -

LLNL) i Narodowego Laboratorium w Sandia (Sandia

National Laboratory - SNL). Razem z przerwaniem testów

broni i jej produkcji rola tych ośrodków została zmieniona

na centra utrzymujące bezpieczeństwo i niezawodność

istniejącego arsenału.

Produkcja we wszystkich fabrykach wytwarzających materiały

nuklearne została wstrzymana. W magazynach znajduje

się obecnie nadwyżka U-235, Pu-239 i deuterku litu.

Istnieją dwa ośrodki badawcze, w których projektowano

broń nuklearną dla Stanów Zjednoczonych. Są to: LANL

(Los Alamos National Laboratory) i LLNL (Lavrence

Livermore National Laboratory). Każdy z tych ośrodków

odpowiada za kontrolę i konserwację broni, którą stworzyło.

Aktualnie odpowiadają one za następujące wyposażenie:

���� LANL - B53, B61, W76, W80, W88

���� LLNL - B83, W87, W84

Narodowe Laboratorium im. Lawrenca Livermora (LLNL)

Te wojskowe laboratorium od dawna konkurowało z

ośrodkiem w Los Alamos. Zostało założone czerwcu 1952

i było zawsze silnie związane z Uniwersytetem Kalifornijskim.

Według stanu z 20 listopada 1995 laboratorium to

zatrudniało 7,800 pracowników i zajmowało powierzchnię

31.6 km2.

Na terenie ośrodka znajdują się m.in. zakład produkcji

środków silnie wybuchowych, fabryka trytu, laser NOVA

używany w programie inercyjnego uwięzienia fuzji, zakład

laserowej separacji izotopów.

Narodowe Laboratorium w Los Alamos (LANL)

Otwarte w 1943 roku w celu rozwijania badań nad budowa

bomby atomowej było częścią Projektu Manhattan. Zajmuje

111.37 km2 powierzchni i zatrudnia 7,987 pracowników

(25 listopad 1995).

W latach późniejszych w Los Alamos wytwarzano rdzenie

dla testów przeprowadzanych na należącej do kompleksu

platformie testowej TA-55 (Technical Area-55). Ten czteroarowy

zakład przetrwał do dnia dzisiejszego i jest jedynym

w pełni funkcjonującym ośrodkiem przeróbki plutonu

w Stanach. Został otwarty w kwietniu 1978 za sumę 70

milionów USD. Prace znajduje w nim 400 naukowców i

inżynierów. Aktualnie rolę przeróbki plutonu w TA-55

pełni zakład PF-4 (Plutonium Facility-4) o powierzchni

13,935 m2.

Obecne plany zakładają uruchomienie produkcji kul materiału

rozszczepialnego na potrzeby istniejącego arsenału -

prace mają rozpocząć się w 1997 roku (jeden rdzeń głowicy

W88), osiągając poziom 50 rdzeni/rocznie w 2000

roku. W Los Alamos odbywać się będą także modernizacje

dostosowujące do standardowego poziomu technicznego

około 100 rdzeni rocznie.

Do roku fiskalnego 1984 ośrodek w Los Alamos mógł

montować broń jądrową. Przestano jednak korzystać z tej

funkcji z powodu poważnych problemów ze skuteczną

ochroną - tę rolę kompleksu przejął Ośrodek Testowy w

Newadzie.

Ośrodek Testowy w Newadzie (Nevada Test Site - NTS)

Zlokalizowany 65 mil od Las Vegas, ośrodek w Newadzie

został ustanowiony jako obszar testów broni jądrowej w

1951 razem z pierwszą próbą (27 styczeń 1951). Ostatni

test wykonano tutaj 23 września 1992. Łącznie przeprowadzono

928 prób (100 atmosferycznych, 828 podziemne).

NTS zajmuje obszar 3496.5 kilometrów kwadratowych i

zatrudnia 4,901 pracowników (25 listopad 1995).

NTS jest obecnie jedynym ośrodkiem w Stanach Zjednoczonych

zdolnym produkować nuklearne elementy bomb.

Gdy ostatecznie Stany Zjednoczone zakończyły testy tę

funkcję ośrodka zmodyfikowano na testy podkrytyczne z

zastosowaniem silnie wybuchowych materiałów oraz próby

materiałów rozszczepialnych w zamkniętych laboratoriach.

W połowie 1992 zakończono budowę wartych 100 milionów

USD Zespolonych Zakładów Montażu zajmujących

powierzchnię 9,3 kilometrów kwadratowych w obrębie

których znajduje się ściśle chroniona 9 hektarowa platforma

testowa. W skład zakładów wchodzi m.in. pięć oddziałów

materiałów wybuchowych, trzy montażu bomb,

dwa radiograficzne oraz bunkry magazynowe.

Ośrodek Pantex

Zakład ten przez długi czas były jedynym ośrodkiem montażu/

demontażu głowic i bomb nuklearnych. Kompleks,

zlokalizowany w pobliżu Amarillo (Teksas), zajmuje powierzchnię

43 km2. Nie wyprodukowano w nim nowej

broni od przeszło dziesięciu lat - montaż ostatniej (głowica

W88) został ukończony 31 lipca 1990. Aktualnie wykonuje

się tam tylko operacje demontażu oraz realizuje program

modernizacji broni (około 60 głowic rocznie) w ramach

utrzymania poziomu technicznego istniejącego arsenału. Po

roku 2003, kiedy to zostaną zrealizowane wszystkie zaległości,

zakładowi Pantex przywrócona zostanie rola mniejszego

ośrodka montażu/demontażu. W latach 1990-1996 w

Pantex rozmontowano średnio 1347 głowic rocznie. Ilość

ta zmalała do zaledwie 498 w 1997 roku, kiedy to miała

miejsce seria wypadków, łącznie z przełamaniem rdzenia

podczas demontażu, które spowodowały wstrzymanie prac

na pewien czas.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 31

Zaklad uruchomiono w maju 1952 przez Mason and

Hanger-Silas Mason Company. W 1995 roku w ośrodku

zatrudniano 3,348 pracowników (25 listopad 1995) - liczba

ta pozostała na podobnym poziomie do 1999 roku. Planuje

się, że w 2003 roku, po zakończeniu obecnego programu

demontażu, w Pantex pracować będzie około 1600 ludzi.

Aktualny budżet roczny ośrodka wynosi 265 mln USD.

Pantex przechowuje rdzenie z rozmontowanego wyposażenia

(większość z nich ma zostać przeniesiona do nowego

zakładu budowanego w SRS). W połowie roku 1998 ośrodek

przechowywał 10,500 rdzeni, a zdolność magazynową

zwiększono do 12,000 sztuk. W tym samym czasie na

rozbiórkę czekało około 1,500 głowic trzech typów: W56

(Minuteman III), W69 (SRAM) i W79 (8 calowy pocisk

artyleryjski). Gdy zrealizowany zostanie obecny plan demontażu

(wrzesień 2002) zdolność magazynowa będzie w

pełni wykorzystywana.

6 lutego 1996 przedstawiciele Departamentu Energii

oświadczyli, ze w Pantex znajduje się 21.3 ton plutonu

wojskowego (i 16.7 ton wysoko wzbogaconego uranu),

włączając w to materiał rozszczepialny z planowanych

demontaży, co oznacza że składowany pluton pochodzi z

około 7,000 głowic. Dodatkowe 5,000 rdzeni, zawierających

około 15 ton plutonu, magazynowanych jest jako

rezerwa strategiczna.

Narodowe Laboratorium Sandia (SNL)

Ośrodek w Sandia został stworzony w celu pełnienia usług

inżynierskich podczas programu jądrowego u schyłku II

wojny światowej. Zakład zajmuje 30.8 kilometrów kwadratowych

i jest zlokalizowany w obrębie Bazy Sił Powietrznych

Kirtland w pobliżu Albuquerque (Nowy Meksyk).

Należy do niego także laboratorium w pobliżu

Livermore o powierzchni 1671 m2. Ośrodek jest prowadzony

przez Zakłady Lockheed Martin Sandia i zatrudnia

6,600 osób w Albuquerque i kolejnych 900 w Livermore

(stan na styczeń 1999).

SNL przejęły produkcje inicjatorów neutronowych od

nieczynnego ośrodka w Pinellas, gdzie były pierwotnie

wytwarzane. Wyposażenie zakładu Pinellass, jak i jego

personel został przeniesiony do kompleksu Sandia. Pierwszy

inicjator został wyprodukowany w SNL w 1999 roku.

Sądzi się, że zakład będzie zdolny do wytwarzania ok. 500

inicjatorów rocznie.

Zakład Savannah River (SRS)

Zlokalizowany w pobliżu Aiken (Kalifornia Południowa)

Savannah River został stworzony jako główny zakład wytwarzający

materiały nuklearne dla zbrojeń w 1952 roku,

szczycie Zimnej Wojny. Ta zdolność produkcyjna nie jest

obecnie wykorzystywana. Ośrodek zajmuje powierzchnię

770 km2, a w jego obrębie ulokowano 16 (obecnie zamkniętych)

fabryk produkcyjnych. W zakładach zatrudnionych

jest 16,655 osób (stan na 25 listopad 1995). Ośrodek

ten zajmuje się obecnie przechowywaniem trytu i zarządzaniem

radioaktywnymi śmieciami pozostałymi po produkcji

izotopów.

W grudniu 1998 roku Sekretarz Departamentu Energii

Richardson oświadczył, że na terenie kombinatu Savannah

River powstanie wart 500 mln USD zakład demontażu

plutonowych rdzeni. Ośrodek ten będzie się zajmował

także odzyskiem i przeróbką litego metalu do postaci

tlenku. Metody neutralizacji mają obejmować m.in. wykorzystanie

specjalnej mieszanki tlenku (MOX) jako paliwa

w krajowych elektrowniach jądrowych. Departament Energii

eksploatuje obecnie eksperymentalną stację demontażu i

odzysku w Narodowym Laboratorium Los Alamos. Trwający

dwa do trzech lat pilotaż ma dostarczyć niezbędnych

danych do zaprojektowania i eksploatacji ośrodka pracującego

na dużą skalę. Zakład w SRS ma zostać wybudowany

w latach 1999-2004, przy czym zdolność produkcyjną

osiągnie w 2005. Planuje się, że będzie on w stanie przetwarzać

50 ton plutonu rocznie. Decyzja o budowie i uruchomieniu

zakładu w SRS zbiegła się w czasie z osiągnięciem

porozumienia z Rosją w sprawie neutralizacji plutonu.

Inne zakłady

Prawie wszystkie nie-nuklearne komponenty bomb są

wytwarzane w Zakładach Kansas City. Te 550,380 m2

zakłady zostały otwarte w 1949 roku i zatrudniają 3,291

pracowników (25 maj 1995).

Aktualnie istnieją dwa zakłady dyfuzji gazowej: w Paduca

(Kentucky) i Portsmouth (Ohio), obydwa zarządzane przez

Korporację Wzbogacania Uranu Stanów Zjednoczonych

(utworzoną w 1992 roku). Zakłady te produkują tylko nisko

wzbogacony uran. W styczniu 1991 wydano pierwszą

zgodę na wybudowanie komercyjnego ośrodka wzbogacania

uranu w Jomer (Louisiana). Jedyny zakład produkujący

sześciofluorek uranu znajduje się w Metropolis (Illinois).

Rozmieszczenie broni

W połowie 1997 roku Stany Zjednoczone magazynowały

broń nuklearną w 26 miejscach 15 stanów oraz w 13 bazach

w 7 krajach (nie dotyczy to balistycznych okrętów

podwodnych będących na patrolu na otwartym oceanie).

Jest to znaczący spadek w porównaniu z poprzednimi latami,

dramatyczny zaś jeśli wziąć pod uwagę minioną

dekadę, gdy to w setkach miejsc na całym świecie rozlokowana

była amerykańska broń jądrowa. Kilka z tych baz

jest aktualnie zamykanych lub zostaną zamknięte w ciągu

kilku najbliższych lat.

W początkach lat dziewięćdziesiątych zakłady Pantex

znajdujące się w Teksasie posiadały najwięcej amerykańskiej

broni nuklearnej - ponad 5,000 sztuk, chociaż było to

wyposażenie wycofane ze służby. Do połowy roku 1997

liczba ta spadła do 350 sztuk. W tamtym czasie najwięcej

amerykańskiego uzbrojenia nuklearnego stacjonowało w

Bazie Sił Powietrznych Kirtland (Nowy Meksyk) - ok.

2,850 egzemplarzy. Tylko 450 z nich należało do czynnego

wyposażenia, 1400 oczekiwało na demontaż, a pozostałe

400 sztuk było magazynowanych jako część arsenału rezerwowego.

Głowice te są przechowywane w 58 bunkrach

Podziemnego Składu Uzbrojenia w Kirtland (KUMSC -

Kirtland Underground Munitions Storage Complex), wartego

200 mln USD kompleksu o powierzchni 27,870 m2.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 32

Dzięki arsenałowi w Kirtland, Nowy Meksyk jest stanem,

w którym stacjonuje największa liczba amerykańskiej broni

jądrowej.

Najwięcej aktywnych głowic nuklearnych - ok. 2,000 -

znajduje się w Bazie Marynarki Wojennej w Kings Bay

(Georgia), chociaż istotna ich część znajduje się na misjach

patrolowych. Drugie miejsce pod tym względem zajmuje

Baza Marynarki w Bangor (Waszyngton) z 1,600 głowicami.

Bazą lotnictwa, posiadającą najwięcej uzbrojenia

jądrowego w czynnej służbie, jest Baza Sił Powietrznych

Nellis w Newadzie (w obszarze której znajduje się także

słynny Area 51 - Dreamland), na obszarze której stacjonuje

1,450 głowic. Drugie miejsce zajmuje Baza Sił Powietrznych

F. E. Warren (Wyoming) z 950 sztukami uzbrojenia

nuklearnego.

Wszystkie głowice znajdujące się poza granicami kraju

(nie wliczając balistycznych okrętów podwodnych) to

taktyczne bomby termojądrowe B-61.

Rozmieszczenie broni jądrowej Stanów Zjednoczonych

Stan Ilość głowic Baza

Nowy Meksyk 2850 Kirtland AFB1

Georgia 2000 Kings Bay

Waszyngton 1600 Bangor

Newada 1450 Nellis AFB

Wyoming 950 F.E. Warren AFB

Dakota Pn. 805 Minot AFB

Montana 600 Malmstrom AFB

Missouri 550 Whiteman AFB

Teksas 520 Ośrodek Pantex (350), Dyess AFB (170)

Louisiana 455 Barksdale AFB

Nebraska 255 1 baza

Kalifornia 175 North Island NAS2 (San Diego)

Virginia 175 Yorktown NAS (Norfolk)

Dakota Pd. 170 Ellsworth AFB

Colorado 138 1 baza

Łącznie około 12700

(1) AFB (Air Force Base) - Baza Sił Powietrznych

(2) NAS (Naval Air Station) - Baza Lotnictwa Marynarki Wojennej

Rozmieszczenie broni jądrowej Stanów Zjednoczonych za granicą

Kraj Lokacja bazy

Niemcy Buechel, Memmingen, Norvenich,

Ramstein (baza USA)

Wielka Brytania Lakenheath (baza USA)

Turcja Balikesir, Murted, Incirlik (baza USA)

Włochy Ghedi-Torre, Aviano (baza USA)

Grecja Araxos

Holandia Volkel

Belgia Kleine Brogel

Razem (Europa) 150

5.2.1.3 Plany dotyczące sił nuklearnych

Jako rezultat traktatu START II Departament Obrony Stanów

Zjednoczonych opracował opublikowany 22 września

1994 dokument nazwany Przeglądem Polityki Nuklearnej

(NPR), który określił wygląd sił jądrowych po roku 2003

(po 2007, jeżeli wziąć pod uwagę postanowienia Porozumienia

Helsińskiego), kiedy to ustalenia traktatu wejdą w

życie. Aktualne plany zakładają posiadanie 3500 głowic

strategicznych, 1000 głowic taktycznych oraz 500 głowic

rezerwowych (będących jednak częścią czynnego arsenału).

Siły strategiczne Stanów Zjednoczonych: 2007 rok

Rodzaj broni Ilość Liczba głowic Siła

wybuchu (kt)

Całkowita liczba

i typ głowic

Pociski ICBM

Minuteman III 450-500 1 x W87-0 300 450-500

SLBM / okręty podwodne

Trident II D5 256 5 x W76 100 1280

80 5 x W88 475 400

Klasa Ohio 14 24 x Trident I/II 336 pocisków

Siły powietrzne

B-52H Stratofort 33 12 x W61/W83 10-1200 396

33 20 x ALCM/ACM/bomby 5-1200 660

B-2A Spirit 20 16 x bomby B-61/83 do 1200 320

Pociski manewrujące

ALCM (AGM-86B) 1 x W80-1 5-150

ACM 1 x W80-1 5-150

Zawartość magazynów: planowany stan na rok 2007

MŁSW Głowica/pocisk Data prod.

pierwszej szt. Siła wybuchu (kt) Formacja

wojskowa Ilość

Mt Ekw. Mt

Broń strategiczna

Bomba B61-7/B61-11 10/66 10-300 Lotnictwo 420 126 188

Bomba B83/B83-1 6/83 do 1200 Lotnictwo 500 600 564

W76 dla Trident II D5 6/78 100 Marynarka 1280 128 276

W88 dla Trident II D5 9/88 475 Marynarka 400 190 243

W87-0 dla Minuteman III 4/86 300 Lotnictwo 450-500 150 224

W80-1 dla ALCM/ACM 12/81 5-150 Lotnictwo 400 60 113

Broń taktyczna

Bomba takt. B61 3/75 0.3-175 Lot./NATO 600 105 188

W80-0 dla SLCM 12/83 5-150 Marynarka 350 53 99

Łącznie 4450 1412 1895

Nieaktywna rezerwa

W76 dla Trident II D5 6/78 100 Marynarka 450 45 97

W78 dla Minuteman III 8/79 335 Lotnictwo 900 302 434

Głowice W84 GLCM 10-50 ? 350 18 47

Bomby i pociski Cruise 5-9000? Lotnictwo 800 1000? 1000?

5.2.2 Rosja

14 kwietnia 2000 roku niższa izba rosyjskiego parlamentu,

Duma, ratyfikowała traktat START II, otwierając tym

samym drogę do powstania START III. Układ START II

został podpisany w styczniu 1993 roku i ratyfikowany

przez amerykański Kongres 26 stycznia 1996 roku. Po

objęciu stanowiska w marcu, prezydent Putin oświadczył,

że Rosja nie wprowadzi w życie postanowień traktatu jeżeli

Stany Zjednoczone nie zrezygnują z planów budowy systemu

Narodowej Obrony Rakietowej (National Missile

Defense). Władimir Jakowlew, szef Strategicznych Wojsk

Rakietowych, pytany przez agencję Interfax 7 lipca, określił

przeprowadzone próby nowego systemu jako „pierwszy

krok ku utracie równowagi jądrowej”. „Amerykański system

obrony rakietowej zmierza do wprowadzenia atomowej

anarchii”, powiedział.

Rosyjskie siły jądrowe znajdują się w wątpliwym stanie

technicznym wskutek bezpośrednich i pośrednich konsekwencji

rozpadu i ekonomicznej zapaści Związku Radzieckiego.

W listopadzie 1996 roku zakończono proces przenoszenia

uzbrojenia nuklearnego z terenu byłych republik

radzieckich. Powstało jednak wiele innych problemów,

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 34

związanych z zarządzaniem i utrzymaniem we właściwym

stanie istniejących sił strategicznych. Obecny arsenał rosyjski,

tworzony na dużą skalę głównie w latach 70. i 80.,

stopniowo osiąga zakładany wiek zdolności bojowej. We

wrześniu 1997 roku gen. Władimir Jakowlew, głównodowodzący

Strategicznych Wojsk Rakietowych, ocenił, że

około 62% rosyjskich pocisków typu ICBM przekroczyło

już gwarantowany wiek służby. Pod koniec listopada 1998

roku Anatolij Perminow, dowódca Sztabu Strategicznych

Wojsk Rakietowych, oszacował tę samą wartość na 58%.

Modernizacja istniejącej broni w podobny sposób, w jaki

robią to teraz Stany Zjednoczone, jest kosztowna, dodatkowo

zaś w Rosji brakuje obecnie odpowiedniego zaplecza

przemysłowo-inżynierskiego aby sprostać takiemu wyzwaniu.

Większość z ośrodków przemysłowych działających

na potrzeby zbrojeń jądrowych usytuowana jest w obecnie

niepodległych republikach, głównie na Ukrainie. Jedyną

rozważaną alternatywą jest więc zastąpienie wysłużonego

uzbrojenia nowym. Jednak poważny kryzys ekonomiczny

sprawia, że wymiana istniejącego arsenału na zasadzie

jeden-do-jednego wydaje się niewykonalna.

Chociaż ostatnio ratyfikowany traktat START II pozwala

Rosji na posiadanie 3500 głowic strategicznych, jest mało

prawdopodobne aby ich liczba zbliżyła się do tej wartości.

Prezydent Borys Jelcyn zaproponował ograniczenia planowanego

układu START III na poziom około 2,000-2,500

głowic, prawdopodobnie biorąc pod uwagę niemożliwość

utrzymania większego arsenału. Większość dostępnych

obecnie analiz wskazuje, że przez następną dekadę liczba

uzbrojenia w siłach strategicznych Rosji może być zdecydowanie

mniejsza od poziomu zaproponowanego przez

Jelcyna.

W ostatnich latach ukazało się wiele prac dotyczących

przyszłości rosyjskiego arsenału. Oczywiście są one istotnie

zależne od aktualnego stanu gospodarki. W przedstawionym

przed lipcem 1998 roku raporcie, znany rosyjski

strateg Lew Wołkow ocenił, że do 2007 roku Rosja może

mieć jedynie 700 głowic. Siergiej Kortunow, główny doradca

ds. obronnych na Kremlu, stwierdził, że „przy pewnym

wysiłku” do roku 2015 Rosja może odbudować arsenał

1000 głowic. Być może najbardziej prawdopodobne prognozy,

z uwagi na ich oficjalny charakter, ujrzały światło

dzienne w październiku 1998 roku. Agencje prasowe doniosły

wtedy, że w tajnym raporcie przedstawionym Dumie

przez Jurija Masłykowa, głównego planisty radzieckiego

przemysłu wojskowego, ocenił on, iż Rosja może być stać

na utrzymanie tylko około 800-900 głowic do 2005 roku.

Według waszyngtońskiej Rady Obrony Zasobów Naturalnych

(NRDC - Natural Resources Defense Council), w

1990 roku Związek Radziecki posiadał około 10,779 strategicznych

głowic nuklearnych (plus dodatkowo około

6,000-13,000 głowic taktycznych, których liczba nigdy nie

była kontrolowana i ograniczana przez traktaty rozbrojeniowe).

Widać więc wyraźnie z jak dużym załamaniem

arsenału mamy do czynienia w przypadku tego kraju.

Minęło pięć lat zanim rosyjska Duma, w której większość

stanowili komuniści, rozpoczęła prace zmierzające ku

ratyfikacji START II. Jednak oburzenie, jakie wywołało

przeprowadzenie operacji Pustynny Lis w grudniu 1998

roku przeciwko Irakowi oraz ogłoszenie w styczniu 1999

roku przez Stany Zjednoczone zamiarów budowy nowego

systemu obrony rakietowej (NMD - National Missile Defense),

wywołało wstrzymanie prac ratyfikacyjnych. Rok

później, 26 stycznia 1999 roku przewodniczący frakcji

komunistycznej w Dumie, Giennadij Ziuganow oświadczył,

że traktat START II może zostać ratyfikowany, jeżeli

Stany Zjednoczone zagwarantują przestrzeganie wszystkich

wcześniejszych porozumień o redukcji zbrojeń nuklearnych

i będą stosować się do decyzji Rady Bezpieczeństwa

ONZ. Chodziło tu w szczególności o przestrzeganie

podpisanego w 1972 roku traktatu o systemach antybalistycznych,

który zabraniał dalszego rozwijania tego typu

struktur. W związku z trudną sytuacją budżetową, przedstawiciele

Kremla i Dumy prowadzili nieoficjalne rozmowy

o zmniejszeniu ustalonych limitów arsenałów obu

stron, nawet do wartości mniejszych niż zakładane dla

START III.

Najbardziej istotnym działaniem Rosji w ostatnich latach w

kierunku utrzymania arsenału jądrowego było stworzenie

pierwszego pułku rakietowego wyposażonego w dziesięć

nowych pocisków Topol M (oznaczanie rosyjskie RT-2PM

i RS-12MS, oznaczenie NATO to SS-27). Jest to pierwszy

typ pocisku budowany wyłącznie w Rosji.

Topol M jest montowany jako pocisk jednogłowicowy,

chociaż w rzeczywistości może przenosić trzy głowice. Ma

zasięg około 10,500 km i może operować zarówno z silosów

jak i mobilnych wyrzutni. Udoskonalono w nim wiele

aspektów zwiększających niezawodność i zdolności bojowe

nowej broni, oraz zastosowano szereg rozwiązań z

SS-25 Topol. Podobnie jak swój poprzednik, SS-27 jest

bezwładnościowo naprowadzanym, trzy stopniowym pociskiem

na paliwo stałe. Masa startowa rakiety wynosi 47

ton, zaś ładowność (waga głowicy) nie może przekraczać

jednej tony. Długość pocisku bez głowicy wynosi 17.9

metrów, a maksymalna średnica to 1.86 m.

Rosja podejmuje także działania, aby móc wykorzystywać

istniejące siły jądrowe tak długo jak to tylko możliwe. W

ramach tych działań 10 grudnia 1998 roku Strategiczne

Wojska Rakietowe przeprowadziły pomyślne odpalenie

wyposażonego w 10 głowic pocisku RS-22 (znany w państwach

zachodnich jako SS-24 Scalpel) z mobilnej wyrzutni

kolejowej. Rakieta została wystrzelona z kosmodromu

Pleseck i zgodnie z doniesieniami agencji Interfax

„trafiła w cele na Poligonie Kamczackim z dużą precyzją”.

Masłykow stwierdził, że jeżeli Rosja chce zachować status

potęgi atomowej, musi montować 35-45 pocisków Topol

M rocznie, oraz zbudować kilka okrętów podwodnych

nowej klasy Borej. Powiedział także, że należy zmodernizować

systemy kontroli, wczesnego ostrzegania i wywiadu

satelitarnego.

Obecnie wewnątrz rządu toczą się dyskusje na temat planu

restrukturyzacji dowództwa sił jądrowych. Minister

Obrony Siergiejew, były szef Strategicznych Wojsk Rakietowych,

zaproponował utworzenie, na zwór amerykańskiego

Dowództwa Strategicznego, pojedynczego dowództwa

wszystkich wojsk nuklearnych. Siergiejew

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 35

oświadczył, że 3 listopada 1998 roku prezydent Jelcyn

podpisał dokument zatwierdzający tę ideę reorganizacji.

Pomysłowi temu sprzeciwia się Sztab Generalny.

Obecnie siły jądrowe podlegają Sztabowi Generalnemu,

nadzorującemu różne rodzaje sił zbrojnych. Marszałek

Siergiejew zaproponował aby wyodrębnić wszystkie formacje

wojsk jądrowych (okręty balistyczne, bombowce

strategiczne oraz pociski nuklearne) i podporządkować je

bezpośrednio nowo utworzonej strukturze. Zaproponował

także, aby włączyć w jej szeregi 12. Dowództwo Główne

Ministerstwa Obrony, do którego kompetencji należy zarządzanie

arsenałem atomowym.

Siergiejew stwierdził, że wolałby aby dowództwo nad

nową formacją objął jego protegowany - gen. Jakowlew,

obecny szef Strategicznych Wojsk Rakietowych, który

zostałby jednocześnie awansowany na stanowisko pierwszego

wiceministra obrony. Marszałek traktował wprowadzenie

swojego planu priorytetowo, ponieważ wiedział że

jest mało prawdopodobne aby został na swoim stanowisku

po upłynięciu kadencji Jelcyna. Propozycja Siergiejewa

jest zgodna z doktryną narodową, która podkreśla znaczenie

odstraszania strategicznego w czasach podupadania

wojsk konwencjonalnych.

Siergiej Rogow, dyrektor Instytutu Studiów Północnoamerykańskich

powiedział, że wprowadzenie koncepcji reorganizacji

Siergiejew sprawi, iż gdy siły jądrowe zmaleją

nastąpi „znaczące uproszczenie dowodzenia i kontroli” nad

nimi.

Propozycję tę krytykują jednak wojskowi ze Sztabu Generalnego,

który to może utracić jedną z najważniejszych

funkcji. Generałowie zwracają uwagę na konieczność zainwestowania

znacznych funduszy w stworzenie nowej

struktury w czasach, gdy budżet wojska został bardzo

ograniczony. Alexander Lebed, gubernator Krasnojarska i

były generał, przyłączył się do krytyki propozycji Siergiejewa

określając ją jako „niewykonalną”. „Nie wolno nam

komplikować systemu już skomplikowanego” powiedział

Lebed.

W połowie roku 2000 gen. Anatolij Kwasznin, Szef Sztabu

Generalnego związany z wojskami konwencjonalnymi,

rozpoczął publiczną krytykę obecnego stanu organizacji sił

zbrojnych. 12 lipca przedstawił swój plan restrukturyzacji

w którym sprzeciwił się przeznaczaniu dużej części funduszy

wojska na siły jądrowe. Uważał, że należy zredukować

liczbę wyrzutni pocisków balistycznych z ponad 700 do

150, zgrupować pozostałe wojska oraz drastycznie zredukować

liczbę personelu obsługi baz rakietowych. Jego

zdaniem należało wstrzymać produkcję pocisków Topol M

i zredukować finanse wojsk rakietowych z poziomu 18%

do 15% budżetu sił zbrojnych. Kwasznin sugerował także

aby włączyć Strategiczne Wojska Rakietowe w struktury

sił powietrznych.

Kwasznin, jeden z głównych architektów wojny w Czeczeni,

od dłuższego czasu przekonywał, że na wojska strategiczne

przeznaczane są środki bardziej potrzebne siłom

konwencjonalnym.

Siergiejew, w wywiadzie udzielonym agencji Interfax 14

lipca, określił plan Szefa Sztabu jako „kryminalną głupotę i

atak na rosyjski interes narodowy”. Marszałek argumentuje,

że wojska strategiczne są jedyną nadzieją kraju na

pozostanie się liczącą potęgą światową i z tego powodu

powinny być finansowane w pierwszej kolejności. Pod

rządami Siergiejew jako Ministra Obrony, Strategiczne

Wojska Rakietowe otrzymywały niemal 1/5 budżetu wojska

oraz większość funduszy celowych (50-80%), przeznaczonych

na program montażu pocisków Topol M.

Jako że obaj oficerowie przedstawili swoje opinie w mediach,

cała sprawa stała się niecodziennym tematem dyskusji

publicznej. 11 sierpnia, na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa,

prezydent Putin zdecydował się ograniczyć rolę

wojsk strategicznych podejmując decyzję o przeniesieniu

części funduszy do sił konwencjonalnych oraz zniesieniu

ich odrębnego statusu jako formacji wojskowej po 2006

roku. Oświadczył również, że arsenał nuklearny zostanie

zredukowany do 1,500 głowic.

Decyzje te są częścią ogólnego programu restrukturyzacji

sił zbrojnych, którego najważniejszymi elementami jest

ograniczenie liczebności wojsk o około 350,000 (z 1.2 mln)

do 2003 roku. Redukcja dotknie głównie wojska lądowe

(180,000). Liczba marynarzy zostanie ograniczona o

50,000 a lotnictwa o około 40,000. Kolejnych 20,000 zostanie

zwolnionych z oddziałów wojskowych MSW. Planuje

się także dalsze redukcje w jednostkach rakietowych i

logistycznych, wojskach ochrony pogranicza oraz służbie

ochrony kolei. Budżet sił zbrojnych, wynoszący obecnie

około 3.5% PKB (7 mld USD) nie zostanie zwiększony

przez kolejnych 10 lat. Za czasów Związku Radzieckiego

armia liczyła około 5 mln żołnierzy, konsumując 70%

funduszy publicznych. W momencie upadku ZSRR na

terenie Rosji stacjonowało w przybliżeniu 2.5 mln żołnierzy.

„To racjonalne posunięcie. Wypadek Kurska dobrze uwydatnił,

że Rosja nie jest w stanie utrzymać istniejących

wojsk” powiedziała Eugenia Albats, dziennikarka i obserwatorka

wywiadu rosyjskiego.

Oczywiste jest, że marszałek Siergiejew jest w obecnej

sytuacji przegranym i jego dymisja ze stanowiska ministra

obrony jest jedynie kwestią czasu. Według niepotwierdzonych

doniesień już na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa

11 sierpnia zapadła decyzja o jego odejściu. Kryzys związany

z katastrofą Kurska uniemożliwił mianowanie nowego

ministra obrony, którym miał zostać admirał Władimir

Kurojedow - głównodowodzący Marynarki Wojennej,

ostro krytykowany za niekompetencje podczas akcji ratowniczej.

Niektórzy obserwatorzy wskazują, że sierpniowe

dymisje sześciu generałów (m.in. szefa wojsk ochrony

przeciwrakietowej Borysa Duchowa oraz szefa wojsk chemicznych

Stanisława Pietrowa), uznawanych za sojuszników

obecnego ministra obrony, są przygotowaniem do

zdymisjonowania Siergiejewa.

Zgodnie z Ustawą Nunn-Lugar'a, nazwaną od nazwisk ich

twórców - senatorów Richarda Lugara i Sama Nunna,

Stany Zjednoczone przeznaczają ponad 400 mln USD

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 36

rocznie począwszy od 1991 na pomoc Rosji w demontażu

starego arsenału.

W styczniu 1994 roku rząd Stanów Zjednoczonych podpisał

z Rosja umowę o zakupie 500 ton wysoko wzbogaconego

uranu za sumę 11.9 miliardów USD. Na podstawie

rosyjsko-amerykańskiego porozumienia Korporacja Wzbogacania

Uranu Stanów Zjednoczonych nabędzie przez 20

lat minimum 500 ton wojskowego uranu, poczynając od 10

ton przez pierwszych pięć lat i nie mniej niż 30 przez

każdy kolejny rok. Zawartość U-235 w produkcie zostanie

zmniejszona do poziomu 20%, a następnie uran zostanie

zmagazynowany. W tej formie nie nadaje się do użytku

wojskowego.

W ciągu 20 lat z 500 ton uranu o wojskowym przeznaczeniu

otrzyma się około 15,000 ton uranu nisko wzbogaconego.

Jest to równoważne 150,000 ton naturalnego uranu,

lub inaczej trzykrotnemu zapotrzebowaniu na ten surowiec

państw zachodnich z 1993 roku. Rozrzedzenie 10 ton HEU

(highly enriched uranium - uran wysoko wzbogacony)

rocznie przez pierwsze pięć lat da w efekcie średnio 3,700

ton tlenku uranu rocznie - co odpowiada produkcji dużej

kopalni tego surowca. Od 2000 roku dzięki rozrzedzeniu

30 ton HEU otrzyma się około 11,200 ton tlenku uranu

rocznie co zaspokaja w około 20% zapotrzebowanie zachodniego

świata.

W 1995 Korporacja Wzbogacania Uranu odebrała pierwszą

dostawę słabo wzbogaconego uranu z Rosji (186 ton), co

odpowiada sześciu tonom HEU. W listopadzie pierwsza

partia została sprzedana za sumę 145 milionów USD i

służy teraz do wytwarzania energii elektrycznej.

27 kwietnia 1997 roku ówczesny Minister Energii Atomowej

Wiktor Michajłow oświadczył, że Rosja zdemontowała

niemal połowę swojego arsenału atomowego, uzyskując

dzięki temu około 400 ton HEU.

5.2.2.1 Obecne siły nuklearne

Rosyjskie Strategiczne Wojska Rakietowe są zorganizowane

w formie czterech armii z dowództwami we Władymirze,

Omsku, Orenburgu i Chita. Obecnie istnieje 19 baz

rakietowych - w każdej z nich stacjonuje odrębny pułk.

ICBM. Wycofanie ze służby i demontaż rosyjskich pocisków

ICBM oraz ich wyrzutni składa się przynajmniej z

czterech faz: pierwsza to wycofanie pocisku ze stanu gotowości

bojowej; następnie wymontowuje się z niego głowice;

kolejna faza to usunięcie pocisku z silosu; ostatecznie,

zgodnie z ustaleniami START I, silos jest niszczony

(wysadzany w powietrze i/lub wypełniany, np. betonem).

Liczba głowic i pocisków znajdujących się w rosyjskim

arsenale zależy więc znacznie od stopnia, w jakim znajdują

się prace demontażowe.

SS-18 Satan. W memorandum dotyczącym interpretacji

ograniczeń (MOU - memorandum of understanding) nakładanych

przez START I, Związek Radziecki zadeklarował

posiadanie 104 SS-18 w Kazachstanie i 204 w Rosji.

Wszystkie pociski znajdujące się na terenie Kazachstanu i

24 na terenie Rosji nie znajdują się w gotowości bojowej.

Do połowy 1997 roku wszystkie 104 silosy SS-18 w Kazachstanie

zostały zniszczone. Zgodnie ze START I, Rosja

ma prawo pozostawić 154 jednostki SS-18. Jeżeli postanowienia

START II zostaną w całości wprowadzone w życie,

wszystkie te pociski zostaną zniszczone. Rosji pozostanie

jednak możliwość modyfikacji do 90 silosów po SS-18 do

roli wyrzutni dla jednogłowicowych ICBM. 26 września

2000 roku z kosmodromu Bajkonur wystrzelono pocisk

SS-18, który wyniósł na orbitę komercyjne satelity. Odpalenie

to dostarczyło Strategicznym Wojskom Rakietowym

cennych danych, dzięki którym możliwe stanie się wydłużenie

czasu służby SS-18 do 24 lat.

SS-19 Stiletto. W START I MOU, Związek Radziecki

zadeklarował posiadanie 130 pocisków SS-19 na Ukrainie i

170 w Rosji. W listopadzie 1995 roku, Ukraina zgodziła się

sprzedać Rosji 32 z posiadanych przez siebie pocisków.

Część z SS-19 jest obecnie wycofywanych ze służby.

Zgodnie z ustaleniami START II, Rosja może posiadać 105

jednogłowicowych SS-19 - 1 listopada 2000 roku przeprowadzono

test tego typu konfiguracji.

SS-24 Scalpel. Z 56 operujących w silosach pocisków SS-

24 M2, 46 znajduje się na Ukrainie w Perwomajsk a pozostałe

10 w bazie rakietowej Tatiszczewo na terenie Rosji.

Sądzi się, że z pośród nich tylko 10 rosyjskich jednostek

znajduje się w czynnej służbie. Rosja posiada także 36

transportowanych koleją pocisków SS-24 M1.

SS-25 Sickle i SS-27 Topol-M. Do 27 listopada 1996 roku

ostatni egzemplarz SS-25 znajdujący się na terenie Białorusi

został przekazany Rosji. Aby sprawdzić możliwość

dalszego przedłużenia okresu eksploatacji SS-25, 11 października

2000 roku pomyślnie przeprowadzono próbne

odpalenie szesnastoletniego pocisku.

Aktualnie w Wotkinsku produkuje się nową wersję pocisków

SS-25, oznaczonych przez Rosjan symbolem Topol

M a przez NATO jako SS-27. Jest to jedyna rosyjska broń

strategiczna będąca nadal w produkcji.

Program lotów testowych pocisków Topol M rozpoczął się

20 grudnia 1994 roku. 22 października 1998, jeden z egzemplarzy

eksplodował tuż po starcie z Poligonu Wojsk

Strategicznych w Plesecku. Był to czwarty lot próbny -

pocisk w założeniu miał przelecieć przez cały teren Rosji i

uderzyć w cel na Półwyspie Kamczatka. Szósty lot testowy,

przeprowadzony 8 grudnia 1998 roku, zakończył się

sukcesem. W 1999 roku miały miejsce kolejne cztery

próbne odpalenia. 9 lutego 2000 roku przeprowadzono

dzięsiąty, i przypuszczalnie ostatni test SS-27. Ponad pół

roku później, 26 września, odbyo się pierwsze treningowe

odpalenie wersji bazującej w silosie. Następnego dnia po

raz pierwszy odpalono wersję przenoszoną przez transporter

kołowy.

W grudniu 1997 roku w Bazie Rakietowej Tatiszczewo do

czynnej służny na próbny okres weszły dwa bazujące w

silosach pociski Topol M. Zgodnie z informacjami rządu,

27 grudnia 1998 roku 104. pułk, stanowiący część Dywizji

Rakietowej Taman stacjonującej w Tatiszczewie, posiadał

10 pocisków będących w czynnej służbie. Oświadczono, że

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 37

kolejne 10 egzemplarzy znalazło się w gotowości bojowej

w grudniu 1999 roku. W silosach 104. Pułku Rakietowego

stacjonowały poprzednio pociski SS-19. Pod koniec roku

2000 generał Jakowlew ogłosił, że 25-26 grudnia sformowany

zostanie trzeci pułk rakietowy SS-27. Jednak z powodu

cięć budżetowych został on prawdopodobnie wyposażony

w jedynie cztery pociski, z czego jeden nie jest w

pełni sprawny.

W 1998 roku gen. Władumir Jakowlew, dowódca Strategicznych

Wojsk Rakietowych, przedstawił ambitny plan

produkcyjny SS-27. Oświadczył, że planuje się montaż 20-

30 SS-27 rocznie przez kolejne trzy lata, a w latach następnych

30-40 egzemplarzy rocznie. Zgodnie z tym harmonogramem

do końca 2001 roku gotowych by było 70-100

pocisków, a do 2004 ich liczba sięgnęłaby 160-220. Jest

jednak oczywiste, że plan ten nie jest realizowany.

Uwzględniając ograniczone zdolności produkcyjne Rosji,

bardziej realistycznym poziomem montażu jest 10-15 pocisków

rocznie. W takim przypadku do końca 2005 roku

stacjonować w silosach będzie około 60-80 SS-27. Strategiczne

Wojska Rakietowe zamierzją rozpocząć wprowadzanie

do służby mobilnej wersji SS-27 na przełomie

2002/03 roku.

Zgodnie ze słowami gen. Jakowlewa program budowy SS-

27, przy koszcie montażu jednego pocisku ocenianym na

około 30 mln USD, będzie „wymagał koncentracji wszystkich

dostępnych nam zasobów”.

SSBN. Około dwie-trzecie jednostek należących do floty

balistycznych okrętów podwodnych zostało wycofanych ze

służby. Sądzi się, że wszystkie Yankee I, Delta I/II, siedem

jednostek Delta III i trzy Typhoony zostały wycofane z

linii, pozostawiając flotę około 17 okrętów SSBN trzech

klas (7 Delta III, 7 Delta IV i 3 Typhoon). Według rosyjskiego

wiceadmirała Marynarki Wojennej, dwa okręty typu

Typhoon są „niezdolne do walki”. Trzecia jednostka została

wycofana z linii w 1998 roku i sądzi się, że pozostałe

okręty tej klasy zostaną wycofane z czynnej służby w ciągu

roku lub dwóch. Pozostałe SSBN stacjonują w Nerpicza i

Jagelnaja na Półwyspie Kola i Rybaki na Półwyspie Kamczatka.

Liczba rosyjskich SSBN znajdujących się w morzu została

istotnie zredukowana od czasów Zimnej Wojny. Obecnie,

Rosja wysyła na patrol tylko po jednym okręcie na Atlantyk

i Pacyfik - w tym czasie przynajmniej kolejne dwie

jednostki znajdują się w stanie częściowej gotowości bojowej.

Według informacji prasowych, w okresie maj-lipiec

1998 roku, żadne rosyjskie SSBN nie znajdowały się na

misjach patrolowych z powodu problemów z utrzymaniem

odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Drastycznie

zmniejszyła się także liczba patroli bojowych - w 1991

było ich 37, podczas gdy w 1999 zaledwie siedem.

W listopadzie 1996 roku położono stępkę pod pierwszą

jednostkę klasy Borej, nowego typu rosyjskich SSBN. Dwa

lata później, w roku 1998, prace konstrukcyjne zostały

wstrzymane. Głównodowodzący Marynarki Wojennej,

admirał Władimir Kurojedow, oświadczył, że okręt podwodny

zostanie przeprojektowany do przenoszenia nowych

pocisków. Jest mało prawdopodobne, aby jakiekolwiek

jednostki klasy Borej wzmocniły flotę w ciągu następnych

6-7 lat.

17 listopada 1999 roku, marynarka odpaliła na Morzu Barentsa

dwa pociski SS-N-20, z jednostki klasy Typhoon.

Uderzyły one w cel oddalony o 4,900 km od Półwyspu

Kamczatka i, zgodnie ze słowami admirała Kurojedowa,

„zademonstrowały doskonałe przygotowanie bojowe”.

Aby utrzymać zdolność bojową istniejących jednostek

klasy Delta IV, w 1999 roku ponownie uruchomiono linię

produkcyjną pocisków SS-N-23. Ponieważ jednak montaż

przebiega wolniej niż zakładano, podjęto kroki aby wydłużyć

okres służby pocisków już istniejących. W roku 2000

przeprowadzono także kilka testowych odpaleń SS-N-23 -

27 marca jednostka Karelia wystrzeliła dwa pociski, a 27

grudnia kolejną rakietę wystrzelił Nowomoskowsk.

Wbrew informacją przedstawianym przez rosyjskich dowódców,

przyszłość rosyjskiej floty balistycznych okrętów

podwodnych nie prezentuje się jednak w różowych kolorach.

Bombowce. Lotnictwo strategiczne Rosji jest częścią 37.

Armii Lotniczej. Zgodnie z przyjętym 1 lipca 2000 roku

START I MOU, rosyjskie bombowce Tu-95 Bear (włączając

w to 34 sztuk modelu H16 i 32 H6) są rozmieszczone

w dwóch bazach - 48 w bazie Ukrainka (79. Pułk

Bombowców Ciężkich) i 18 w bazie Engels (121. Pułk

Bombowców Ciężkich). 40 maszyn Tu-95, wraz z pociskami

manewrującymi AS-15 Kent stacjonujących w Kazachstanie

zostało wycofanych do Rosji. Bombowce bazujące

na terytorium Ukrainy znajdują się w złym stanie

technicznym i nie są traktowane jako będące w czynnej

służbie.

25 czerwca 1999 roku, dwie maszyny Tu-95, uczestniczące

w zakrojonych na szeroką skalę rosyjskich manewrach

Zachód-99, naruszyły przestrzeń lotniczą Islandii o prawie

100 km. Według przedstawicieli władz amerykańskich,

zostały one przechwycone przez cztery myśliwce F-15 i

samolot szkoleniowy P-3. W manewrach uczestniczyło

około 50,000 żołnierzy z pięciu okręgów wojskowych i

trzech flot. Zaangażowano ponad 30 okrętów, w tym cztery

okręty podwodne i atomowy krążownik Kirow, jak również

samoloty Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej zdolne

do przenoszenia i odpalania pocisków manewrujących typu

powietrze-powietrze i powietrze-ziemia.

W połowie sierpnia 2000 roku, kilka Tu-95 stacjonujących

w bazie Ukrainka wzięło udział w manewrach Floty Północnej

(w tych samych, podczas których zatonął Kursk), w

czasie których odpaliły pociski manewrujące. Bombowce

wracając do macierzystej bazy międzylądowały w Białorusi.

Kolejne ćwiczenia z udziałem Tu-95 miały miejsce na

początku grudnia 2000 roku, po tym jak siedem maszyn

(dwie z Engels i pięć z Ukrainki) zosało rozlokowanych w

trzech polowych bazach arktycznych.

W połowie lutego 2001 roku bombowce Bear, Blackjack i

Backfire uczestniczyły w dużych manewrach z udziałem

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 38

cystern Ił-78 Midias, odbywających się wzdłuż wybrzeży

Norwegii i Japonii.

Aktualnie w bazie Priłuki (Ukraina) stacjonuje 9 maszyn

Tu-160 Blackjack, kolejnych 6 znajduje się w bazie w

Engels (Rosja) w pobliżu Saratowa. Bombowce znajdujące

się w Priłukach są w złym stanie technicznym, dlatego nie

są traktowane jako będące w czynnej służbie. W listopadzie

1995 roku zawarto porozumienie, w myśl którego

Ukraina miała zwrócić Rosji Tu-160, Tu-95, oraz ponad

300 posiadanych przez siebie pocisków manewrujących -

umowa została jednak zerwana w 1997 roku. W październiku

1999 roku Ukraina zgodziła się przekazać trzy maszyny

Tu-95, osiem Tu-160 i 575 pocisków manewrujących

jako część należności za rosyjski gaz. Maszyny zostały

przekazane na przełomie lat 1999/2000. Dodatkowo

w roku 2000 do służby wszedł nowo wyprodukowany

egzemplarz Tu-160. Dzięki temu liczba bombowców tego

typu wzrosła z sześciu (1999) do piętnastu (2000) - zdecydowano

się zatem sformować nową jednostkę Tu-160 - 22.

Dywizjon Ciężkiego Lotnictwa Bombowego.

Dostawa nowego samolotu jest efektem decyzji, jaką podjął

kilka lat temu rosyjski Minister Obrony zamówiając

sześć bombowców Tu-160 w zlokalizowanym w Kazaniu

zakładzie należącym do grupy Tupolewa. Sądzi się, że

wkrótce możliwa będzie dostawa dwóch kolejnych maszyn.

Jeżeli dalsze prace będą postępowały, być może niedługo

Rosja będzie posiadała aż 20 Tu-160 Balacjack.

Istnieją plany modernizacyjne Tu-160, które zakładają

między innymi wyposażenie ich w konwencjonalne pociski

manewrujące dalekiego zasięgu.

Oznaczenia NATO Oznaczenia rosyjskie Rok prod. Zasięg (km)/

ładowność (kg) Dokł. (m)

Pociski ICBM

SS-18 M4/M5/M6 Satan RS-20, R-36N Wojewoda 1979 11000/8800 250

SS-19 M3 Stiletto RS-18, UR-100NU 1979 10000/4350 300

SS-24 M1/M2 Scalpel RS-22, RT-23U 1987 10000/4050 200

SS-25 Sickle RS-12M, RT-2PM Topol 1985 10500/1000 200

SS-27 Sickle RS-12M2, RT-2PM2 Topol M 1998 10500/1000 200

Pociski SLBM

SS-N-18 M1 Stingray R-29R/R-2S, RSM-50 1978 6500/1650 400

SS-N-20 M1/M2 Sturgeon R-39 Tajfun, RSM-52 1983 8300/2550 500

SS-N-23 Skiff R-29RM, RSM-54 1986 9000/2800 500

Siły powietrzne

Bear H6 Tu-95 MS6 1984 13000/

Bear H16 Tu-95 MS16 13000/

Blackjack Tu-160 1987 12500/16500

Obecne bazy sił jądrowych:

Pociski ICBM

SS-18 Alejsk (52°30'N, 82°45'E), Dombarowski (50°45'N, 59°30'E),

Kartały (53°58'N, 57°50'E), Użur (55°20'N, 89°48'E)

SS-19 Kozielsk (54°02'N, 35°46'E), Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E),

Tejkowo (56°51'N, 40°32'E)

SS-24 Berszt (57°46'N, 56°23'E), Kostroma (57°45'N, 40°55'E),

Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E)

SS-25 Irkuck (52°19'N, 104°14'E), Kańsk (56°22'N, 95°28'E),

Krasnojarsk (56°22'N, 92°25'E), Nowosybirsk (55°20'N, 83°00'E),

Verkhnyaya Salda (58°04'N, 60°33'E)

SS-27 Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E)

Okręty podwodne

Typhoon Nerpicza, Półwysep Kola (68°20'00"N, 38°24'00"E)

Delta IV Jagelnaja, Półwysep Kola (69°16'00"N 33°20'00"E)

Delta III Jagelnaja, Półwysep Kola (69°16'00"N 33°20'00"E)

Rybaki, Półwysep Kamczatka (52°54'00"N 158°33'00"E)

Lotnictwo

Tu-95 MS6/MS16 Monino (55°50'N, 38°10'E), Mozdok (43°43'N, 44°41'E),

Lotnisko Doświadczalne Żukowskiego (55°32'N, 38°10'E),

Rjazan (54°36'N, 39°41'E), Semipalatinsk (50°33'N, 79°12'E),

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 39

Ukrainka (51°09'N, 128°30'E), Uzin (49°47'N, 30°26'E)

Tu-160 Engels (51°26'N, 46°07'E), Priłuki (50°35'N, 32°19'E)

Lotnisko Doświadczalne Żukowskiego (55°32'N, 38°10'E)

Z powodu ogólnych trudności Rosji, zwłaszcza zaś nieporządku

w wojsku, trudno jest oszacować obecne siły nuklearne.

Wartości podane poniżej są maksymalnymi możliwymi.

Jest jednak prawdopodobne, ze obecny stan

SLBMów i sił powietrznych stanowi tylko ułamek wartości

niżej podanych. Część sił, które utraciły zdolność bojową,

czy to z powodu awarii czy problemów z zaopatrzeniem, w

dalszym ciągu stanowi znacząca siłę i może zostać przywrócona

do czynnej służby.

Rosyjskie siły strategiczne: stan na maj 2001

Łączna siła wybuchu Rodzaj broni Liczba wyrzutni Ilość głowic w pocisku x Mt Łączna liczba

głowic Mt Ekw. Mt

Pociski ICBM

SS-18 M4/M5/M6 180 10 x 0.55/0.75 1800 1170 1347

SS-19 M3 150 6 x 0.55 900 495 604

SS-24 M1 36 10 x 0.55 360 198 242

SS-24 M2 10 10 x 0.55 100 55 67

SS-25 360 1 x 0.55 360 198 241

SS-27 24 1 x 0.55 24 13 16

SLBM / okręty podwodne

SS-N-18 M1 112 (7 x Delta III) 3 x 0.50 336 168 211

SS-N-20 M1/M2 60 (3 x Typhoon) 10 x 0.20 600 120 205

SS-N-23 112 (7 x Delta IV) 4 x 0.10 448 45 97

Siły powietrzne

Tu-95 MS6 29 6 x AS-15A ALCM lub bomby 174 44 69

Tu-95 MS16 34 16 x AS-15A ALCM lub bomby 544 136 222

Tu-160 15 12 x AS-15B ALCM/

AS-16 SRAM lub bomby 180 45 71

Łącznie 1173 5906 2687 3392

Siły taktyczne. Ocena liczebności rosyjskiego arsenału

taktycznego oraz uzbrojenia, które się na niego składa jest

bardzo trudna. Szacunki, przedstawione w poniższej tabeli

opierają się na informacjach przedstawionych przez prezydenta

Gorbaczowa w październiku 1991 roku, oraz prezydenta

Jelcyna w styczniu 1992 roku, a także na różnych

modyfikacjach programu demontażu. Wiele głowic z

okrętów nawodnych i podwodnych, jak również z samolotów

zostało wycofanych z czynnej służby i zgromadzonych

w składach centralnych, przy czym część została zdemontowana.

Programy demontażu zainicjowane przez Gorbaczowa i

Jelcyna powinny się zakończyć w 2000 roku, nie wiadomo

jednak, czy udało się zmieścić w przyjętych terminach.

Niedawno w rządzie jak również w kołach wojskowych

pojawiły się głosy wzywające do zwiększenia roli taktycznej

broni jądrowej jako przeciwwagi dla ekspansji NATO i

zniwelowania przewagi zachodnich wojsk konwencjonalnych.

Przypuszczalne rosyjskie jądrowe siły taktyczne

Rodzaj uzbrojenia Wyrzutnie Głowice

Obrona strategiczna

Systemy SAM (SA-10 Grumbles) 1,000 1,000

Lotnictwo

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 40

Tu-22M (120), Su-24 (70) 400 1,600

Marynarka Wojenna

Lotnictwo

Tu-22M (70), Su-24 (70) 140 400

Pociski manewrujące

SS-N-9, SS-N-12, SS-N-19,

SS-N-21, SS-N-22 ? 500

Pociski przeciwokrętowe

SS-N-15, SS-N-16, torpedy ? 300

Łącznie ok. 3800

Rosja posiada obecnie 9 elektrowni nuklearnych eksploatujących

29 reaktorów wytwarzających 22 gigawaty

mocy. Stanowi to 12% zapotrzebowania na energię elektryczną

w tym kraju. 24 lipca 2000 roku minister Jewgenij

Adamow w wywiadzie dla niemieckiego radia przedstawił

ambitny plan rozbudowy i modernizacji siłowni jądrowych.

Według jego słów Rosja zamierza wybudować 30 nowych

elektrowni atomowych w ciągu 30 następnych lat. Wszystkie

siłownie obecnie istniejące mają zostać zmodernizowane.

Adamow źródła finansowania całego projektu widzi

w sprzedaży rosyjskiej energii do państw zachodnich. Chce

także zaproponować im możliwość magazynowania odpadów

atomowych na dalekim wschodzie.

Rosja posiada cztery zakłady wzbogacania uranu: w Ekaterinburgu,

Tomsku, Krasnojarsju i Angarsku, dające łącznie

20 milionów SWU (separative work units - jednostka

zdolności separacyjnej) rocznie. Metoda rozdzielania izotopów

przeszła kilka stopni rozwoju: gazową metodę kanalikową,

metodę dyfuzji gazowej i gazowej wirówki.

Rosja wykorzystuje obecnie około 50% z jej możliwości

wzbogacania dla celów krajowych i eksportowych.

5.2.3 Wielka Brytania

5.2.3.1 Historia brytyjskiej broni nuklearnej

Wielka Brytania była pierwszym krajem, który podszedł

poważnie do zagadnienia wykonywalności broni nuklearnej

i dokonała kilku naukowych przełomów w tej dziedzinie.

Pierwsze teoretyczne wyliczenia dotyczące masy krytycznej

zostały wykonane w Anglii przez Frischa i Peierlsa

w lutym 1940 a od 10 kwietnia pracę rozpoczęła grupa pod

przewodnictwem Tizarda opracowująca podstawowe zasady

projektowania broni atomowej i wzbogacania uranu

przez dyfuzję gazową. Prace tej grupy bardzo uważnie

śledziły Stany Zjednoczone (i oczywiście Związek Radziecki),

które interesowały możliwość zastosowania nowej

broni jeszcze w II Wojnie Światowej. W 1943 roku

podpisano Porozumienie Quebeckie pomiędzy Stanami

Zjednoczonymi, Kanadą a Wielką Brytanią które formalnie

zacieśniało współpracę pomiędzy tymi krajami. Wielka

Brytania wysłała „misję brytyjską” - zespół najwyższej

klasy naukowców, do pracy w Los Alamos. Misja ta brała

głównie udział w pracach nad Projektem Manhattan, i była

podstawą brytyjskiego powojennego programu atomowego.

Jednym z członków grupy był William G. Penney,

który później przewodził pracą nad brytyjską bombą.

Bezpośrednio po wojnie w sierpniu 1945, nowy wybrany

gabinet lejburzystów w Wlk. Brytanii zorganizował tajny

komitet mający na celu rozpoczęcie prac nad bombą.

Pierwsze decyzje dotyczyły rozpoczęcia budowy infrastruktury

i prac badawczych. W sierpniu 1946 Szef Lotnictwa

Wielkiej Brytanii formalnie wyraził zainteresowanie

bombą atomową. 8 stycznia 1947 tajny komitet sześciu

ministrów (kierowanych przez P.M. Attlee) zadecydował o

rozpoczęciu prac nad zbudowaniem lub nabyciem bomby

atomowej. Fakt ten był ukrywany do 12 maja 1948, kiedy

to został ujawniony podczas dyskusji parlamentarnej.

W 1946 wybrano lokacje dla programu atomowego. W

Harwell (19 km na południe od Oxfordu) miał powstać

Ośrodek Badań Energii Atomowej. Tym centrum naukowym

miał kierować Sir John Crockcroft. Skonstruowano

również tam pierwszy brytyjski reaktor - Bepo (Britain

Experimental Pile Zero). Bepo osiągną stan krytyczny 3

lipca 1948 roku.

Za zakłady produkujące materiały rozszczepialne odpowiedzialny

był Christopher Hinton. Miejsce pod pierwszy

reaktor wytwarzający pluton i zakład przeróbki tego materiału

wybrano Sellafield na wybrzeżu Morza Irlandzkiego.

Lokację tę jednak później zmienione na Windscale, gdzie

we wrześniu 1947 rozpoczęła się budowa. W październiku

1950 pierwszy produkcyjny reaktor osiągną stan krytyczny.

Zakład przeróbki plutonu zaczął funkcjonować 25 lutego

1952 i wyprodukował pierwszy kawałek metalicznego

plutonu 35 dni później.

Planowano również konstrukcję zakład dyfuzji gazowej, a

na jego lokację wybrano w początkach 1950 Capenhurst, w

pobliżu Chester. Zakład ten zaczął pracować w 1953 roku.

Zdolność produkcyjną zwiększono do 125 kg HEU dopiero

u schyłku 1957 roku.

W maju 1947 roku William Penney zaczął gromadzić zespół

do projektu budowy bomby atomowej. Początkowo

były problemy z dezorganizacją. Dopiero 1 kwietnia 1950

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 41

wybrano ostatecznie miejsce realizacji budowy bomby,

było to Aldermaston.

Z powodu małego rozmiaru i dużej gęstości zamieszkania

w Brytanii nie można było znaleźć stosownych miejsc do

przeprowadzenia testów atmosferycznych. Z tego powodu

szukano za granicą - ostatecznie wybrano wyspy Monte

Bello w Australii. Pluton niezbędny dla pierwszego testu

powinien być według planów dostępny 1 sierpnia 1952.

Ponieważ jednak zakład w Windscale nie był w stanie

dotrzymać tych terminów, postarano się o dostawy kanadyjskiego

plutonu. 15 września 1952 rdzeń plutonowy

przeznaczony dla pierwszej brytyjskiej bomby o kryptonimie

Hurricane (Huragan) opuścił Wielką Brytanię. 3 października

1952 Hurricane został zdetonowany na lagunie w

pobliżu zachodniego brzegu wyspy Trimouille. Bomba

została osadzona na głębokości 27.4 metra i osiągnęła siłę

wybuchu 25 kt.

Brytyjski arsenał został zaopatrzony w pierwszą bombę

atomową - plutonową Blue Banube (Błękitny Dunaj) w

listopadzie 1953. Broń ta bazowała na Hurricane. Z technicznego

punktu widzenia była ona prawdopodobnie bardzo

podobna do amerykańskiego Mk-4, który wszedł do

służby w 1949. Podobnie jak Mk-4 miała 60 cali długości,

wyposażono ją w 32 soczewkowy system implozyjny oraz

reflektor uranowy. Planowano rozbudować arsenał do 200

bomb tego typu do 1957 roku, dlatego uruchomiono dwa

nowe reaktory podwójnego użytku (mogące produkować

pluton i energię elektryczną) MAGNOX w Calder Hall.

Stany Zjednoczone pokazały wykonalność megatonowej

bomby termojądrowej w październiku 1952 - Brytyjczycy

od lutego 1954 rozpoczęli własne prace nad bronią tego

typu. Nie odkryli konfiguracji Tellera-Ulama w tym momencie

- początkowo rozważali możliwość uzyskania takiej

siły wybuchu tylko z rozszczepienia.

Od marca do maja 1954 naukowcy brytyjscy zostali dopuszczeni

przez Stany Zjednoczone do obserwowania serii

testów Castle na atolu Bikini; pozwolono im również wysłać

samoloty pomiarowe w głąb grzyba nuklearnego.

Dzięki temu Brytyjczycy otrzymali pewne dowody na

występowanie silnej implozji radiacyjnej w drugim stopniu

bomby.

Możliwe, że bezpośrednią przyczyną tych faktów była

decyzja Winstona Churchilla podjęta 16 czerwca 1954, iż

Wielka Brytania powinna kontynuować prace nad bombą

wodorową, czyli powtórzyć amerykański wynalazek (w

tym czasie Związek Radziecki nie dysponował jeszcze

stopniową bronią termonuklearną).

Z powodów niepewności technicznych postanowiono rozpocząć

dwa równoległe programy badawcze. Pierwszorzędnym

zamierzeniem było zbudowanie głowicy o sile

wybuchu 1 Mt zarówno dla użytku w lotnictwie (bomby),

jak i lżejsze wersje dla balistycznych pocisków średniego

zasięgu Blue Streak. Drugim celem było zbudowanie broni

w której zminimalizowano by ilość rzadkiego i drogiego

materiału rozszczepialnego. Pierwszy projekt umożliwił

zbudowanie stopniowej broni nuklearnej, drugi zaś wielokrotnej

broni o wzmożonej sile wybuchu („przekładańca”).

Ponieważ bomby czysto rozszczepialne potrzebowały użycia

120 kg U-235 (roczna produkcja zakładu w Capenhurst)

i były za ciężkie do użycia w pociskach rakietowych, programy

te były niezwykle ważne.

Kiedy w połowie 1955 roku zaczął rosnąć nacisk opinii

międzynarodowej na zatrzymanie testów atmosferycznych

obydwa programy zostały mocno przyspieszone. Mogło się

zdarzyć, że Wielka Brytania będzie miała bardzo mało

czasu na przeprowadzenie megatonowego testu (i zademonstrowania

jednocześnie swojej potęgi światu). W tym

czasie dodano wymaganie wielo-megatonowości broni,

który to warunek mogła spełnić tylko broń dwu stopniowa.

Decyzja ta głównie bazowała na przesłankach politycznych

- 22 października Związek Radziecki przeprowadził test

takiej broni.

W tym czasie Wielka Brytania zbudowała dwie bomby o

wzmożonej sile wybuchu, używające U-235 otoczonego

przez warstwę deuterku litu: Green Bamboo oraz mniejszy

i lżejszy (ale jednocześnie mniej efektywny) Orange Herald.

Siłę wybuchu obydwu szacowano na 1 Mt. Zbudowano

także dużą dwustopniową bombę termojądrową

Green Granite zdolną osiągać siłę wybuchu rzędów megaton

(1-4 Mt). Green Bambo i Green Granite były ciężkimi

bombami lotniczymi, jedynie Orange Herald nadawał się

do użycia w pociskach. Green Bambo i Orange Herald były

bombami drogimi jeżeli chodzi o materiał rozszczepialny.

Green Bambo używał 87 kg U-235, Orange Herald zaś 117

kg. Biorąc pod uwagę zdolność produkcyjną rzędu 120

kg/rocznie, żadna z tych bomb nie mogła być wytwarzana

w większych ilościach.

Reakcje syntezy termojądrowej deuterku litu zostały wykorzystane

przez Brytyjczyków pierwszy raz w serii Mosaic

przeprowadzonej na obszarze testowym Monte Bello w

kwietniu 1956 roku. Pierwszy test - Mosaic G1 (19 czerwiec

1956) zakończył się niepowodzeniem osiągając siłę

wybuchu 15-20 kt. Mosaic G2 (19 czerwiec 1956), który

osiągnął nieoczekiwanie wysoką siłę wybuchu (98 kt),

dostarczył informacji dotyczących szybkiego rozszczepienia

neutronami fuzyjnymi reflektora U-238.

Od stycznia 1957 pracowano nad dwoma wariantami

Green Granite i Orange Herald. Były to lekka wersja Green

Granite (przeznaczona dla pocisków) oraz ciężka Orange

Herald, wykorzystująca Mark 1 (za ciężka dla rakiet, ale

dająca większą pewność udanej eksplozji). Planowano, że

obydwie wersje Green Granite są zdolne do osiągnięcia 1

Mt. Zmodyfikowana wersja bomby Red Beard (umożliwiająca

osiąganie większych sił wybuchu) nazwana Tom

została użyta jako pierwszy stopień w bombach typu Green

Granite.

Green Granite Small (lżejsza wersja Green Granite),

Orange Herald Small i Purple Granite, który w ostatniej

minucie zastąpił Green Granite Large (pierwotna, ciężka

wersja Green Granite) zostały przetestowane w 1957 roku

w serii Grapple na wyspie Malden na Pacyfiku. Green

Granite Small został zdetonowany w teście Grapple 1/Short

Granite 15 maja 1957. Siła wybuchu osiągnęła rozczarowującą

wartość 200-300 kt, ale większość z tego pochodziła

z drugiego stopnia, co potwierdzało zasadność budoMocarstwa

atomowe i ich arsenały 42

wania wielostopniowej broni. Orange Herald Small zdetonowano

w teście Grapple 2/Orange Herald 31 maja 1957 i

osiągnął siłę wybuchu 720 kt (największą zarejestrowaną

dla tego typu broni). Nieoczekiwanie detonacja Purple

Granite w teście Grapple 3/Purple Granite 19 czerwca 1957

przyniosła siłę wybuchu jeszcze mniejszą, bo 150 kt.

Seria ta była mieszanym sukcesem. Potwierdziła słuszność

konfiguracji Tellera-Ulama, oraz dowiodła, że broń megatonowa

może być zbudowana. Z drugiej strony, siły wybuchu

bomb termojądrowych były znacząco poniżej oczekiwanych.

Latem 1957 rząd brytyjski ogłosił, że Wielka

Brytania przeprowadziła zakończone sukcesem testy broni

termojądrowej. Premier Harold MacMillan, odwołując się

do Grapple 1/Short Granite, napisał: „15 maja odbyła się

eksplozja pierwszej brytyjskiej bomby wodorowej”.

Następny test, Grapple X, został zaplanowany na 7 listopada

1957 roku. Eskadra bombowa została poinformowana

o teście we wrześniu tak, że następne cztery tygodnie mogły

być przeznaczone na intensywny trening. Testowano

tylko jedną bombę - Round C - która osiągnęła siłę wybuchu

1.8 Mt. Oznacza to, że pomimo szybkiego przygotowania

i planowania całej operacji, przeanalizowano rozczarowujące

wyniki pierwszego i trzeciego testu Grapple oraz

wyciągnięto odpowiednie wnioski. Wysoka siła eksplozji

ukazuje, że Brytyjczycy opanowali sztukę projektowania

bomb termojądrowych.

W roku 1958 prowadzono Dalsze prace nad bronią termonuklearną

o wysokiej sile wybuchu. Przeprowadzono kilka

kolejnych testów:

���� 28 kwiecień 1958 - Grapple Y - 2 Mt

���� 2 wrzesień 1958 - Grapple Z/Flagpole 1 - 2.5-3 Mt

���� 11 wrzesień 1958 - Grapple Z/Halliard - 2.5-3 Mt

Dodatkowo przeprowadzono jeszcze dwa testy o małej sile

wybuchu (26-42 kt), w których prawdopodobnie sprawdzano

system implozji radiacyjnej. Możliwe, że w testach

tych skorzystano z udoskonalonego projektu Grapple X

(zmodyfikowano istniejące systemy czyniąc je bardziej

użytecznymi), lub zastosowano nowe projekty czy koncepcje

(co wydaje się najbardziej prawdopodobne przy Halliard).

Jednak najistotniejszą zmianą w naturze programu jądrowego

były zyski wyniesione ze współpracy ze Stanami

Zjednoczonymi. W przeszłości kooperacja pomiędzy tymi

państwami była nierówna. Podczas wojny współpraca była

jednak ścisła - niech przykładem będzie choćby grupa

naukowców brytyjskich (tzw. „misja brytyjska”) wysłana

do Los Alamos w celu wspomagania prac nad budową

bomby. Współpraca ta została oficjalnie zatwierdzona

przez porozumienie podpisane w Quebecku (1943). W roku

1946, w związku z bardzo restrykcyjnym Aktem o Energii

Atomowej (Atomic Energy Act; tzw. Akt McMahona)

wymiana danych została przerwana (było to początkowo

jednym z głównych powodów do rozpoczęcia programu

atomowego przez Wielką Brytanię).

W 1954 poprawka do Aktu o Energii Atomowej umożliwiła

wznowienie ograniczonej wymiany informacji, jednak

z związku z Zimną Wojną kooperacja w tej dziedzinie stała

się bardziej potrzebna niż to zakładano poprzednio. Ostatecznie

w 1958 roku dogłębna rewizja Aktu otworzyła

drogę do szerszej współpracy. Pierwsze spotkanie pod

działaniem nowego prawa (zmiany formalnie weszły w

życie 2 lipca) odbyło się w dniach 25-27 sierpnia 1958 w

Waszyngtonie. Jego tematem było wzajemne zapoznanie

ze statusem prac nad rozwojem wojskowych technik jądrowych.

Podczas drugiego spotkania, które odbyło się 15-

17 września 1958 w Los Alamos, przekazano Brytyjczykom

dane techniczne amerykańskiego wyposażenia nuklearnego,

włączając w to informacje na temat głowic Mk-28,

44, 45, 47 i 48 oraz, będących jeszcze w fazie konstrukcji,

TX-41 i 46. Była ta w tamtych czasach najbardziej zaawansowana

broń tego typu jaką dysponowały Stany Zjednoczone.

Ogrom otrzymanych danych, potwierdzonych przez liczne

testy, umożliwiających budowę broni o wysokim stopniu

technicznego zaawansowania w dużych ilościach spowodował,

że Brytyjczycy zaniechali dalszych prac nad stworzeniem

własnych projektów. Wszechstronna i kompaktowa

głowica Mk-28 została szybko zaadoptowana do

brytyjskich celów a do listopada amerykański zespół przebywający

w Aldermaston omówił wymagania produkcyjne.

Zakładano, że pierwsza jednostka tego typu zostanie ukończona

do kwietnia 1960 roku.

5.2.3.2 Brytyjskie wyposażenie nuklearne

Blue Danube (Błękitny Dunaj) - Mark 1

Ta wolno spadająca bomba była pierwszym wyposażeniem

jądrowym w arsenale brytyjskim i weszła do służby w

listopadzie 1953 roku. Była to bomba czerpiąca energię

wyłącznie z rozszczepienia - początkowo używano plutonu,

później jednak zaczęto stosować łączone rdzenie

uranowo/plutonowe. Przeprowadzono również jej test

(tylko z rdzeniem uranowym). Siła wybuchu miała wynosić

15 kt. Bazujący na Hurricane, pierwszy przetestowany

egzemplarz, był wytworem czysto laboratoryjnym, nie

nadawał się więc do produkcji na skalę przemysłową. Z

technicznego punktu widzenia był ona prawdopodobnie

bardzo podobny do amerykańskiego Mk-4, który wszedł do

służby w 1949. Podobnie jak Mk-4 miał on 1.5 m długości

i był wyposażony w 32 soczewkowy system implozyjny

oraz reflektor uranowy. Kula materiału wybuchowego o

średnicy 1.5 m była umieszczona w obudowie o długości

7.3 m. Obudowa ta była niemal dwukrotnie większa od tej

używanej przez Amerykanów w ich dużych bombach rozszczepialnych

(3.25 metra), co czyniło ją cięższą ale zarazem

stabilniejszą aerodynamicznie.

Bomba ta była wielokrotnie zmieniana, dlatego istniało

wiele jej wariantów - niektóre nawet o sile wybuchu co

najmniej 40 kt. Została ona przetestowana w Buffalo Round

2 (4 październik 1956) i 3 (11 październik 1956) z

małymi rdzeniami osiągając siłę 1.5 oraz 3 kt. Wyprodukowano

jedynie około 20 sztuk do początku 1958, kiedy to

zaprzestano produkcji. Pozostała w służbie do 1962 roku.

Red Beard (Czerwona Broda)

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 43

Red Beard był bronią jądrową drugiej generacji. Była to

relatywnie mała taktyczna bomba o wzmożonej sile wybuchu

(rdzeń kompozytowy: tryt/uran). Prace projektowe

rozpoczęto w 1954 a ukończono w 1958. Znacząca produkcja

rozpoczęła się w 1959. Red Beard był długi na

około 3.6 m, jego średnica wynosiła 0.9 m a ważył 906 kg.

Wymiary te sprawiają, że można go uznać za odpowiednika

amerykańskich bomb Mk-5 lub Mk-7 (chociaż nie

były one modelami o wzmożonej sile wybuchu), które

weszły do służby w 1952. Mniejsze rozmiary sprawiły, że

mógł on być przenoszony oprócz bombowców strategicznych

przez lotnictwo taktyczne.

Bomba ta została przetestowana w Buffalo Rounds 1 (27

wrzesień 1956) oraz 4 (22 październik 1956) i osiągnięto

odpowiednio 15 kt i 10 kt. Zakres siły wybuchu dla tej

broni wynosił 5-20 kt. Red Beard został zaadaptowany jako

pierwszy stopień w pierwszym brytyjskim teście termojądrowym

przeprowadzonym w 1957 roku. Red Beard znajdował

się w służbie od 1961 do 1971. Maksymalnie RAF

dysponował 80 sztukami tej broni zaś siły powietrzne floty

około 30.

Violent Club

Siła wybuchu tej zrzucanej z powietrza bomby wynosiła

500 kt. Obudowa, w której została umieszczona, była bardzo

podobna do Mark 1 - ważyła 4077 kg. Zaprojektowana

w 1958 roku broń miała być wybudowana jedynie w pięciu

egzemplarzach. Istniejące jednostki tego typu zostały zmodyfikowane

do bomb Yellow Sun 1.

Głowica użyta w Violet Club to Green Grass. Nie była ona

poprzednio testowana, ponieważ jednak bazowała na projekcie

przygotowanym dla Grapple jej siłę wybuchu można

było przewidzieć na podstawie testów z tamtej serii. Biorąc

to pod uwagę, oraz podobieństwo nazw, można przypuszczać,

że Green Grass bezpośrednio bazował na Green

Bamboo. Prawdopodobną zmianą w stosunku do poprzednika

była redukcja użytego materiału rozszczepialnego (do

około 75 kg), czyniąc tym samym lepszy użytek ze skromnych

brytyjskich zapasów U-235. Intencją stworzenia tej

bomby była budowa bomby o dużej sile wybuchu w dużych

ilościach (co było niemożliwe przy Orange Herald).

Yellow Sun Mk-1

Była to pierwsza brytyjska „prawdziwa” (tzn. zgodna z

konfiguracją Tellera-Ulama, umożliwiającą budowę broni

wielostopniowej) bomba wodorowa. Co prawda Violent

Club zawierał paliwo fuzyjne, jednak była to broń niewygodna,

droga, nieefektywna oraz nie dająca perspektyw

modyfikacji czy rozbudowy. Yellow Sun Mk-1 zawierał

system implozji radiacyjnej zaprezentowany podczas testów

Grapple w 1957. Była to bomba o sile wybuchu rzędu

megaton i weszła do służby w 1958. Test tej broni przeprowadzono

w listopadzie 1957, zaś w kwietniu i wrześniu

1958 przetestowano wersje udoskonalone.

Głowica Yellow Sun Mk-1 była długa na około 2.7 m i

szeroka na 1.2 m, cała zaś broń miała długość 6.4 m. Prawdopodobnie

zbudowano jedynie kilka jej sztuk. Decyzja o

zaadaptowaniu amerykańskiego projektu Mk-28 podjęta

we wrześniu 1958 spowodowała wstrzymanie produkcji

Yellow Sun Mk-1.

Yellow Sun Mk-2/Red Snow.

Jest możliwe, iż broń ta była brytyjską wersją głowicy Mk-

28. Pierwszy egzemplarz tego typu został ukończony w

kwietniu 1961. Wydaje się, że bomba ta miała rozmiary

identyczne do Yellow Sun Mk-1, chociaż Mk-28 jest o

wiele mniejsza. Przypuszczalnie głowica Mk-28 została

zaadoptowana pod nazwą „Red Snow” oraz umieszczona w

obudowie Yellow Sun. Takie działanie wydaje się nieefektywne,

jednak mogło być pożądane z ekonomicznego

punktu widzenia. Wielka Brytania posiadała przecież już

przeszkolone do zrzucania dużych bomb załogi lotnicze jak

i pracujące zakłady wytwarzające większe komponenty

uzbrojenia. Poza tym być może chciano ukryć prawdziwy

rozmiar głowic, aby nie zdradzić, jakie postępy poczyniono

w redukcji ich rozmiarów.

Yellow Sun Mk-2/Red Snow wszedł do służby w 1961.

Początkowo zastępowały podobne wielkością Blue Danube

będące jeszcze w służbie. Mk-2 pozostawały w służbie do

1972 roku, kiedy to zostały ostatecznie wyparte przez We-

177. Według maksymalnych ocen wybudowano 150 jednostek

tego typu.

Blue Steel (Błękitna Stal)

Był to pierwszy brytyjski pocisk nuklearny. Blue Steel były

zasilane ciekłym paliwem. Były to strategiczne pociski

typu powietrze-ziemia przenoszone przez brytyjskie strategiczne

„bombowce V” - Vulcan B.2A i Victor B.2R. Prace

projektowe rozpoczęły się w 1956, zaś pierwsze pociski

weszły do służby w grudniu 1962 osiągając pełną zdolność

operacyjną w 1963. Ostatnie Blue Steel zostały wycofane z

eskadry bombowców Victor do końca 1968 a z eskadry

Vulcan do końca 1970. Początkowo planowano zastosowanie

dużej, 200 kt, głowicy opierającej się o rozszczepienie,

później jednak zdecydowano o użyciu głowicy termojądrowej

o sile wybuchu 1 Mt lub więcej. Głowica ta była

najbardziej podobna do zaadaptowanej Mk-28. Zamówiono

57 sztuk tej broni, zbudowano jednak tylko 40.

Blue Steel był długi na 10.7 m, jego skrzydło miało rozpiętość

4 m, zaś całość ważyła 6800 kg. Jego prędkość

maksymalna wynosiła 2.5 macha a maksymalny zasięg

około 200 km. Zastosowany system nawigacji umożliwiał

osiągnięcie dokładności w przedziale 100-700 jardów (91-

640 m).

WE 177

Wolno spadająca bomba WE 177 jest obecnie jedyną brytyjską

bronią tego typu. Ponieważ ma ona być wycofana ze

służby do końca 1998, po tym terminie Wielka Brytania nie

będzie posiadała żadnej broni nuklearnej przenoszonej

przez lotnictwo. Bomba ta była produkowana w trzech

wersjach - modelach strategicznych A i B (200-400 kt) o

relatywnie dużej sile wybuchu oraz mniejszej wersji taktycznej

C (około 10 kt). Modele A i B weszły do służby w

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 44

RAFie w 1966, zaś model C w roku 1971 w Royal Navy.

Wycofanie ze służby modelu C zostało zapowiedziane w

1992. Historia rozwoju WE 177 nie jest jasna. Możliwe, że

bazuje ona na amerykańskich projektach - najbardziej

prawdopodobne, że na B-61 (jeżeli wszystkie modele wywodzą

się z jednego projektu). Sądzi się jednak, że wersja

C została zaprojektowana oddzielnie od A i B - w tym

wypadku odpowiednim pierwowzorem dla niej zdaje się

być B-57. Amerykańskie dokumenty wskazują, iż w 1961

Wielka Brytania posiadała plany produkcyjne wariantów

B-57.

WE 177 A waży 272 kg a jej maksymalna siła wybuchu

wynosi 200 kt. Wersja B waży 431 kg a jej maksymalna

siła wynosi 400 kt. Obydwie bomby zostały zaprojektowane

tak, aby możliwe było wybieranie porządnej siły

wybuchu. Również obydwa warianty są wyposażone w

spadochrony, dzięki czemu mogą być używane do niskich

detonacji oraz do opóźnionych eksplozji na ziemi.

Seryjna produkcja W 177 została opóźniona aż do lat 70 z

powodu wytwarzania głowic dla pocisków Polaris, które

ukończyło się w 1969. Produkcja zakończyła się w późnych

latach 70.

Polaris (Gwiazda Polarna)

Istnieje pewne zamieszanie związane z faktem, czy istniały

dwie wersje głowicy Polaris czy tylko jedna. Początkowo

prace nad trzema Polaris A3T SLBM (Submarine Lauched

Balistic Missle - pociski balistyczne wystrzeliwane z

okrętów podwodnych) towarzyszyły pracom nad zaprojektowaniem

i produkcją brytyjskich głowic, będących

zmodyfikowaną wersją amerykańskich 200 kilotonowych

W-58 zastosowanych w tamtejszych pociskach Polaris A3.

Później jednak przeprowadzono modernizację tych pocisków

(znaną jako program Chevaline), której elementem

było zastosowanie nowych, przeprojektowanych głowic

A3TK. Zmiany dotyczyły m.in. wprowadzenia nowej

szyny oraz nowych RV (Reentry Vehicles - człon pocisku

balistycznego przenoszący głowicę bojową). Nie wiadomo

jednak, czy istniejące wtedy głowice starszego typu zostały

poddane modyfikacją, czy wprowadzono na ich miejsce

nowy typ je zawierający. Biorąc pod uwagę ograniczenia w

zdolności projektowej i produkcyjnej Wielkiej Brytanii

bardziej realne zdaje się opcja pierwsza, tzn., że głowice

użyte w programie Chevaline były przebudowanymi głowicami

istniejących pocisków Polaris.

Bezpośrednio po decyzji admiralicji z 10 czerwca 1963 o

stworzeniu Nowej generacji pocisków Polaris A3T SLBM

(w odróżnieniu od amerykańskiej wersji A2), w Aldermaston

rozpoczęły się prace projektowe na pełną skalę. Projekt

planowano ukończyć wiosną 1966 tak, aby produkcja

mogła się rozpocząć jeszcze w 1966 lub 1967. W pracach

projektowych i konstrukcyjnych zastosowano prawdopodobnie

rozwiązania z testowanej, amerykańskiej głowicy

W-58 (Brytyjczycy kupili od Amerykanów projekt Mk-2

RV, który wykorzystywał głowice W-58).

Polaris A3 był pierwszym pociskiem o kilku głowicach,

był bowiem wyposażony w trzy MRV (Multiple Reentry

Vehicles - człony pocisku balistycznego przenoszące głowice

bojowe). MVRy były rozpraszane wokół celu - nie

mogły być oddzielnie naprowadzane na różne cele. Planowano

wyposażyć cztery łodzie podwodne klasy Resolution

(każda po 16 pocisków) w tę broń. Prawdopodobnie zbudowano

jedynie 144 głowic, co wystarcza do uzbrojenia

trzech okrętów podwodnych. Czwarty okręt został przycumowany

w porcie i służył jako magazyn części zamiennych.

Przeprowadzono dwa programy modernizacji pocisków

Polaris. Pierwszy i najlepszy zarazem był program

Chevaline. Rozpoczął się w tajemnicy (co jest normą dla

wszystkich brytyjskich programów nuklearnych) w późnych

latach sześćdziesiątych, kiedy to Związek Radziecki

rozpoczął tworzenie systemu ABM (AntiBallistic Missle -

pocisk antybalistyczny) wokół Moskwy. Chociaż system

ten miał bardzo ograniczony zasięg, postanowiono, że

należy utrzymać brytyjską potęgę jądrową oraz rozwinąć

odpowiednie systemy zaradcze umożliwiające pociskom

Polaris penetrację obszarów objętych systemem ABM.

Program ten nie był oryginalnie brytyjskim przedsięwzięciem,

lecz został bazowany na tajnym amerykańskim programie

o kryptonimie Antelope (Antylopa), który został

udostępniony Wielkiej Brytanii w 1967. W latach 1967-69

zdefiniowano założenia Chevaline a do 1972 program ten

został dopracowany w detalach.

Chevaline stworzył kompleksowy system bazujący na 16

pociskach na każdym okręcie podwodnym. Pociski były

manewrowane przez RV oraz wyposażone w MDRV

(Multiple Decoy Reentry Vehicle; system pułapek wabiących);

wzmocniono także głowice przeciw efektom działania

broni ABM. Każdy pocisk mógł lecieć po innej trajektorii

tak, że mogłyby nadlecieć równocześnie nad cel (Moskwę)

i uwolnić dwie głowice bojowe (ich liczbę zredukowano

z trzech w porównaniu z AT3), cztery wabiki RV

oraz dużą ilość wabiących balonów. Obrona miałaby więc

do czynienia z 96 równocześnie manewrującymi celami

(zakładając, że wystrzelonoby pociski z jednej łodzi podwodnej

a wszystkie balony zostałyby zniszczone). System

ten był trudniejszy do rozwinięcia i zastosowania niż tego

oczekiwano.

Pierwsza głowica zastosowana przy Chevaline została

przetestowana 23 maja 1974 (prawdopodobne oznaczenie

TK-100). Istnienie programu zostało ujawnione opinii

publicznej 24 stycznia 1980 podczas debaty parlamentarnej.

Próby morskie zostały przeprowadzone w listopadzie

1980. Produkcja głowic dla Chevaline trwała w latach

1979-1982. Nowy typ pocisku pierwszy raz wyruszył na

patrol w połowie 1982. Program Chevaline ukończył się w

1987.

Drugi program modernizacyjny dla pocisków Polaris polegał

na przebudowie silników na paliwo stałe. Program ten

rozpoczął się w 1981 i doprowadził do zamontowania nowych

silników we wszystkich pociskach w latach 1986-87.

Trident (Trójząb)

Pierwsza partia brytyjskich głowic Trident była gotowa we

wrześniu 1992. Zostały one zaprojektowane w AWE

(Atomic Weapons Establishment - Zakład Broni AtomoMocarstwa

atomowe i ich arsenały 45

wej) w Aldermaston a zmontowane w Burghfield i

Aldermaston. Głowice są podobne do amerykańskiej W-76

wykorzystywanej obecnie w tamtejszych pociskach Trident

I i II.

Brytyjskie głowice stosowane w pociskach Trident umożliwiają

wybór porządnej siły wybuchu w zakresie od kilotony

aż do maksymalnej siły 100 kt (jest to różnica w stosunku

do amerykańskich głowic SLBM).

5.2.3.3 Współczesne siły jądrowe

Skąpe informacje dostarczane przez rząd brytyjski na temat

arsenału jądrowego tego państwa skutecznie utrudniają

precyzyjną i rzeczywistą ocenę jego rozmiarów.

W marcu 1998 roku, po dziesięciu miesiącach pracy ukończono

Przegląd Obrony Strategicznej (Strategic Defense

Review). W dokumencie tym zapowiedziano m.in. przeprowadzenie

poważnych redukcji w brytyjskim arsenale

nuklearnym. Widocznym efektem przyjęcia nowej doktryny

było wycofanie ze służby (marzec 1998) i zdemontowanie

(do końca sierpnia 1998) wszystkich bomb WE

177 (175 WE-177A i B - o ładunkach odpowiednio 200 i

400 kt). Wolno spadający model C (siła wybuchu 10 kt),

którego zmontowano 25 sztuk, został wcześniej wycofany

z arsenału. Obecnie jedynym typem broni jądrowej w

Wielkiej Brytanii jest pocisk Trident II.

SDR modyfikował także sposób działania balistycznej floty

podwodnej Royal Navy. W danym momencie na patrolu

znajdować się będzie tylko jeden SSBN. Zostanie on

uzbrojony w (zredukowaną) liczbę 48 głowic, dwukrotnie

mniejszą od wartości zakładanej przez poprzedni rząd.

Dodatkowo jednostka ta nie będzie znajdowała się w stanie

podwyższonej gotowości bojowej (jej pociski nie zostaną

namierzone na cel). Okręt będzie mógł odpalić rakiety w

ciągu kilku dni, a nie minut jak za czasów Zimnej Wojny.

Jednostka realizować będzie także szereg dodatkowych

zadań. SDR zapowiedział także, iż Wielka Brytania dysponowała

będzie mniej niż 200 głowicami bojowymi. Jest to

wartość trzykrotnie mniejsza od tej zakładanej przez poprzedni

rząd. Zmodyfikowano również liczbę pocisków

Trident II, jakie zakupi Wielka Brytania (z 65 do 58). Zaoszczędzono

dzięki temu 50 mln funtów.

Gdy założenia te zostaną wprowadzone w życie łączna siła

wybuchu brytyjskiego arsenału zostanie zredukowana o

ponad 70% w stosunku do stanu z końca Zimnej Wojny.

Łączny ładunek przenoszony przez każdą z jednostek

uzbrojoną w pociski Trident będzie trzykrotnie mniejszy

niż ten, jakim dysponowały okręty zmodernizowane programem

Chevaline.

Zakład Broni Atomowej (AWE) jest obecnie zarządzany

przez konsorcjum w skład którego wchodzą Lockheed

Martin, Serco Limited i British Nuclear Fuels. Dziesięcioletni

kontrakt, wart 2.2 mld GBP, został podpisany 1

kwietnia 2000 roku. Rok wcześniej, 1 kwietnia 1999 roku,

Szef Logistyki Ministerstwa Obrony (Chief of Defence

Logistics) przejął pełnię odpowiedzialności za brytyjskie

siły strategiczne.

Jeszcze do niedawna Królewskie Siły Powietrzne (RAF)

dysponowały ośmioma eskadrami mogących przenosić

broń nuklearną maszyn Tornado GR. 1/1A. Jednak wraz z

wycofaniem ostatniej bomby WE 177 (marzec 1998), strategiczna

rola Tornado została zakończona. Tym samym

zakończyła się trwająca cztery dekady historia lotnictwa

nuklearnego RAF. Do końca września 1998 roku zdemontowano

wszystkie WE 177. Baza RAF w Bruggen

(Niemcy) ma zostać zamknięta do końca 2001 roku, zaś

około 40 stacjonujących tam Tornado ma zostać przegrupowanych

do baz w Lossiemouth (Szkocja) i Marham

(Anglia).

W Wielkiej Brytanii zaprojektowano i wybudowano cztery

jednostki SSBN klasy Resolution, powszechnie nazywane

mianem Polaris po pociskach, które przenosiły. Pierwsza

jednostka, HMS Resolution, rozpoczęła swój pierwszy

patrol w połowie czerwca 1968 roku, zaś ostatnia, Revenge,

weszła do służby we wrześniu 1970 roku. Okręt ten został

wycofany z linii 25 maja 1992 roku, po odbyciu 56 patroli.

Resolution wycofano 22 października 1994 roku (61 patroli).

Pozostałe dwa okręty - Renown i Repulse - opuściły

flotę w 1996 roku (po odbyciu odpowiednio 52 i 60 patroli).

Prawdopodobnie głowice, wprowadzone podczas

programu Chevaline, zostały zdemontowane.

Pierwsza jednostka nowej brytyjskiej klasy SSBN -

Vanguard - rozpoczęła swój dziewiczy patrol bojowy w

grudniu 1994 roku. Drugi okręt, Victorious, wszedł do

służby rok później, tj. w grudniu 1995. Kolejną jednostkę -

Vigilant - zwodowano w październiku 1995 roku, a rozpoczęła

służbę pod koniec 1998 roku. Czwarty i ostatni okręt

tej klasy, Vengeance, został zwodowany 19 września 1999

roku i ma rozpocząć dyżury bojowe na przełomie

2000/2001 roku. Obsługa okrętu składa się z 205 osób, z

czego około 130 to załoga. Ocenia się, że cały program

pochłonie 18.8 mld USD.

Każda jednostka klasy Vanguard przenosi 16 pocisków

Trident II D-5. Nie istnieje rozróżnienie na amerykańskie i

brytyjskie rakiety Trident II - wszystkie pociski są magazynowane

w Atlantyckim Ośrodku Broni Strategicznej

(Strategic Weapons Facility Atlantic) znajdującym się na

terenie Bazy Okrętów Podwodnych Kings Bay (Georgia).

Wielka Brytania ma prawo do dysponowania 58 egzemplarzami

broni, jednak nie są one jej własnością. Dlatego

pocisk, który bazuje na amerykańskim okręcie SSBN może

być w przyszłości przenoszony przez brytyjską jednostkę, i

na odwrót.

Przystępując do próby oceny rzeczywistej siły brytyjskiego

arsenału należy wziąć pod uwagę szereg istotnych czynników.

Przyjmuje się, że Wielka Brytania będzie dysponowała

ilością głowic wystarczającą do uzbrojenia trzech

jednostek (podobna sytuacja miała miejsce w przypadku

klasy Resolution i pocisków Polaris). Zgodnie z Założeniami

Obrony Strategicznej (Strategic Defence Review) w

czynnej służbie znajdować się będzie mniej niż 200 głowic.

W przypadku gdyby wszystkie cztery okręty uzbrojono w

komplet pocisków, w służbie znajdowałyby się 192 ładunki.

Jednak zakup jedynie 58 pocisków oznacza, że marynarka

nie będzie w stanie uzbroić wszystkich okrętów.

Władze oświadczyły także, że standardowo tylko jeden

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 46

SSBN będzie pełnił służbę patrolową, zaś pozostałe trzy

będą się znajdowały w różnym stopniu gotowości bojowej.

Kolejnym czynnikiem utrudniającym ocenę brytyjskiego

arsenału jest zaadoptowana na początku roku 1996 idea

„podstrategicznego odstraszenia”. Pomysł jest w zasadzie

identyczny do polityki Stanów Zjednoczonych zwanej

„elastyczną odpowiedzią”. System ten polega na posiadaniu

szerokiego spektrum opcji broni nuklearnej, w szczególności

tej o ograniczonej sile wybuchu. Przedstawiciele

Ministerstwa Obrony definiują podstrategiczne uderzenie

jako „ograniczone i wysoko wybiórcze użycie broni jądrowej

w celu demonstracji siły pełnego uderzenia strategicznego

(...) i przekonania agresora, który nie docenił naszych

możliwości i zaatakował nas, aby wycofał się lub stawił

czoło perspektywie niszczycielskiego uderzenia strategicznego”.

Zgodnie z dokumentami opublikowanymi w 1996 roku

przez Ministerstwo Obrony, program ataku „podstrategicznego”

zaczął być realizowany wraz z wejściem do służby

HMS Victorious i osiągnie pełną operacyjność wraz z włączeniem

do floty HMS Vigilant. W takim przypadku część

z pocisków Trident II już obecnie uzbrojonych jest w jedynie

pojedynczą głowicę i wymierzone są w obiekty, które

w poprzedniej dekadzie miały być atakowane przy pomocy

bomb grawitacyjnych WE-177. Na przykład Vigilant może

być wyposażony w 10, 12 lub 14 pocisków uzbrojonych do

3 głowic, zaś pozostałe pociski mogą zostać uzbrojone w

pojedynczy ładunek. Dodatkowo głowice pocisków Trident

umożliwiają na częściową modyfikację pożądanej siły

wybuchu (poprzez detonację jedynie pierwszego - rozszczepialnego

- stopnia ładunku). Przy powyższych założeniach,

brytyjski SSBN podczas misji patrolowej może

przenosić około 36-44 głowic.

Specjaliści NRDC (Natural Resources Defense Council)

oceniają, że brytyjski arsenał na potrzeby SSBN będzie

liczył około 160 głowic. Biorąc pod uwagę dodatkowe

15% na potrzeby przyszłej obsługi serwisowej otrzymuje

się wartość 185 ładunków. Sądzi się, że jednostka znajdująca

się na patrolu będzie przenosiła około 40 głowic. Dwa

kolejne okręty będą mogły wyjść w morze stosunkowo

szybko i będą przenosiły podobny do poprzedniego ładunek.

Natomiast czwarta jednostka, w związku z pracami

serwisowymi, będzie mogła osiągnąć zdolność bojową po

wyraźnie dłuższym czasie.

Zaplanowano, że do 2008 roku dziesięć jednostek klasy

Trafalgar i Swiftsure przejdzie prace modernizacyjne,

dzięki którym będą mogły przenosić amerykańskie pociski

manewrujące Tomahawk. W październiku 1998 roku do

Stanów Zjednoczonych po pierwszą partię Tomahawk

wyruszył HMS Splendid. Królewska Marynarka Wojenna

zakupiła 65 konwencjonalnych pocisków wersji Block III

za sumę 190 milionów funtów. 25 marca 1999 roku jednostki

Wielkiej Brytanii odpaliły pociski Tomahawk przeciw

celom w Serbii jako część operacji skierowanej przeciwko

reżimowi Miloszewicza. Do końca 1999 roku unowocześniono

dwa okręty: Splendid i Triumph.

Brytyjskie siły nuklearne: koniec 2000

MŁSW

Pocisk

Wejście

do

służby

Siła

wybuchu

(kt)

Ilość Liczba

głowic Mt Ekw.

Mt

Trident II

D-5 1994 100 58 1-3 x

MIRV 17.4 37.5

5.2.3.4 Brytyjskie instalacje nuklearne

W Zjednoczonym Królestwie całość prac nad rozwojem,

handlem i produkcją broni jądrowej stanowi część zadań

Ministerstwa Obrony i jest wykonywana przez podległy

mu Zakład Broni Atomowej (Atomic Weapons

Establishment - AWE). AWE powstał 1 września 1987 w

wyniku połączenia Zakładu Badań Broni Atomowej

(Atomic Weapons Research Establishment - AWRE) w

Aldermaston i Fabryk Broni Atomowej (Atomic Weapons

Factories) znajdujących się w Burghfield i Cardiff.

AWE Aldermaston

Jest to główny ośrodek brytyjskiego programu atomowego.

Znajduje się w Aldermaston, w pobliżu Reading (hrabstwo

Berkshire). W zakładzie tym wykonuje się nie tylko większość

prac badawczych, ale również rozwija projekty bomb

jak również wytwarza główne komponenty broni, włączając

w to elementy nuklearne. Został oficjalnie otworzony 1

kwietnia 1950 w miejscu, gdzie podczas II Wojny Światowej

znajdowało się lotnisko. Przeniesiono tu prace nad

rozwojem broni atomowej z Ośrodka Badań Silnych Eksplozji

(High Explosive Research - HER) znajdującego się

w Forcie Halstead w hrabstwie Kent. W AWE

Aldermaston zatrudnionych jest około 5000 osób.

Zakład w Aldermaston zajmuje 35600 a i jest podzielony

na 11 części. Główny budynek administracyjny to F6.1 w

obszarze F. Strefa A znana jest jako Cytadela (Citadel) i

znajduje się w północnej części kompleksu. Na jej obszarze

umiejscowione są zakłady produkcji i formowania plutonu.

Budynki A1, w których wytwarza się pluton, zostały otworzone

we wczesnych latach 50. Zostały zamknięte w 1978

jednak na potrzeby programu Chevaline produkcję w nich

uruchomiono ponownie w 1982. Produkcja trwała o wiele

dłużej niż początkowo planowano tak, że wytworzono tam

pluton dla pierwszych głowic pocisków Trident. W roku

1983 rozpoczęto budowę kompleksu A90 mającego zastąpić

wysłużony już A1. Po wielu opóźnieniach nowy zakład

rozpoczął pracę w 1991 (5 lat opóźnienia). Kompleks A90

zawiera 300 jednostek produkcyjnych i obecnie obsługuję

produkcję plutonu na potrzeby komponentów pocisków

Trident.

AWE Aldermaston został zorganizowany w trzy jednostki

organizacyjne: Departament Fizyki Głowic (Warhead

Physics Department), Departament Projektów Głowic

(Warhead Design Department) i Departament Materiałów

(Materials Department).

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 47

Departament Fizyki Głowic odpowiada za badania i analizę

fundamentalnych procesów fizycznych wykorzystywanych

w broni jądrowej. Jest podzielony na: Wydział Matematyki

(Mathematical Physics Division) przeprowadzający teoretyczne

prace jak również komputerowe modele i symulacje;

Wydział Hydrodynamiki Głowic (Warhead

Hydrodynamics Division) zajmujący się eksperymentami

nad metodami łączenia i rozłączania ładunków jądrowych;

Wydział Fizyki Radiacyjnej (Radiation Physics Division)

odpowiedzialny za badania w dziedzinie fizyki promieniowania

jądrowego i radiacji hydrodynamicznej; oraz Wydział

Foulness (Foulness Division) przeprowadzający testy

materiałów wybuchowych w Foulness (Essex).

Departament Projektów Głowic rozwija kompletne projekty

broni. Jest podzielony na: Wydział Inżynierii

(Weapon Engineering Division); Wydział Diagnostyki

(Weapon Diagnostics Division); oraz Wydział Systemów

Elektronicznych (Electronic Systems Division).

Departament Materiałów zajmuje się pracami nad rozwojem

materiałów i procesów wymaganych do zaprojektowania

i produkcji broni jądrowej. Jest podzielony na: Wydział

Chemii i Materiałów Wybuchowych (Chemistry and

Explosives Division); Wydział Technologii Chemicznej

(Chemical Technology Division); oraz Wydział Metalurgii

(Metallurgy Division).

AWE Burghfield

Zakład Artylerii Marynarki Wojennej (The Royal

Ordnance Factory - ROF) w Burghfield (obecnie AWE

Burghfield) został otworzony w 1954 jako ośrodek końcowego

montażu broni nuklearnej (odpowiednik amerykańskiego

Pantex). Jest położony 5 mil na południowy-zachód

od Aldermaston i zajmuje 10720 a, chociaż przed rokiem

1976 nie był zaznaczony na żadnej brytyjskiej mapie. Zatrudnionych

w nim jest około 600 osób. W Burghfield

wytwarza się dużo z komponentów nie-nuklearnych - włączając

elektronikę, rozmaite obudowy itp. W każdej chwili

można tu zmagazynować broń oczekującą na serwis czy

demontaż.

AWE Cardiff

Zlokalizowany w Llanishen, 3 mile na północ od Cardliff

(Walia), AWE Cardliff od roku 1963 zajął się produkcją

komponentów broni nuklearnych. Jest w nim zatrudnionych

400 osób. Ośrodek specjalizuje się w produkcji komponentów

wymagających dużej precyzji oraz w kompleksowym

montażu. Wytworzono tu istotne części broni termojądrowych

oraz reflektory beryl/U-238 dla stopnia

pierwszego. Na terenie zakładu może być magazynowane

ponad 50 ton uranu. W roku 1987 na terenie AWE Cardiff

znajdowało się 2300 kg berylu. W ośrodku tym wykonuje

się również serwis/demontaż komponentów broni nuklearnej.

AWE Foulness

Jest to 80 920 a obszar testowy ulokowany na Wyspie

Foulness w pobliżu Shoeburyness. Przeprowadza się tu

testy silnych materiałów wybuchowych zarówno na potrzeby

rozwoju i bezpieczeństwa broni jak i w celu symulacji

fali uderzeniowej.

Sellafield/Windscale/Calder Hall

Głównym ośrodkiem produkcji plutonu w Wielkiej Brytanii

jest Sellafield (początkowo przemianowana na

Windscale, jednak obecnie powrócono do oryginalnej nazwy)

w północno-zachodniej Anglii, na wybrzeżu

Cumbrian Morza Irlandzkiego. W roku 1950 rozpoczęto tu

budowę dwóch 100 MW reaktorów grafitowo-uranowych

chłodzonych powietrzem (Stosy Windscale). Pierwszy

reaktor osiągnął stan krytyczny w październiku 1950, drugi

w czerwcu 1951. Stosy te pracowały do 7 października

1957, kiedy to wybuchł pożar w reaktorze pierwszym.

Pożar trwał pięć dni, jego efektem było uwolnienie dziesiątków

tysięcy kurii radioaktywnego jodu, i 240 kurii

polonu-210, który został wytworzony na potrzeby inicjatora

neutronowego. Podczas 11 lat pracy stosy te wyprodukowały

około 385 kg plutonu o jakości wojskowej.

Począwszy od 1956 w Sellafield wybudowano kolejne

cztery reaktory typu Calder Hall (CH) Magnox. Weszły

one do służby pomiędzy październikiem 1956 a majem

1959. Były to 180 MW reaktory chłodzone dwutlenkiem

węgla o dwóch możliwych zastosowaniach: do produkcji

wojskowego plutonu lub elektryczności. Produkcja plutonu

o jakości wojskowej była przeplatana bardziej ekonomicznymi

okresami wytwarzania prądu elektrycznego. Pluton

produkowano w latach 1956-64, późnych 70, oraz w połowie

1980. W latach 1960 reaktory te zostały rozbudowane

(podobnie jak identyczne reaktory w Chapelcross) do 240

MW. W następnym dziesięcioleciu ich moc ponownie

zmniejszono.

W Sellafield znajdują się także brytyjski zakład reprodukcji,

obecnie zarządzane przez Brytyjskie Paliwa Nuklearne

(British Nuclear Fuels Limited - BNFL). Zakład został

otworzony 25 lutego 1952. Pierwszą partię nieczystego

plutonu wyprodukowano 31 marca 1952. Obecnie istnieją

dwa główne zakłady - starszy B205 używany do oczyszczania

paliwa z reaktorów Magnox oraz THORP (Thermal

Oxide Reprocessing Plant), który zajmuje się wyłącznie

produkcją na potrzeby cywilne. Zakład B205 ma zdolność

oczyszczania 1,500 ton paliwa rocznie, THORP zaś 1,200

ton.

Chapelcross

Cztery dodatkowe wojskowe reaktory produkcyjne, identyczne

do modeli Calder Hall, jednak oznaczone jako

„CX”, są zlokalizowane w Annan, w pobliżu Dumfries nad

Solway Firth w południowo-zachodniej Szkocji. Chociaż

reaktory te były używane do produkcji plutonu, były również

głównym źródłem trytu dla Zjednoczonego Królestwa.

Wiadomo, że Wielka Brytania posiadała przed 1970 wielkości

rzędu kilogramów trytu (6,7 kg zostało importowane

do Stanów Zjednoczonych), ogłoszono, że początek produkcji

trytu w Chapelcross miał miejsce w kwietniu 1976.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 48

Reaktory komercyjne

Poza produkcją reaktorów wojskowych opisanych powyżej,

przed rokiem 1969 korzystano z paliwa wytworzonego

w reaktorach cywilnych. Próby oszacowania ilości plutonu

wojskowego z tylu różnych źródeł są dosyć trudne. Najlepszą

ocenę przedstawili Albright, Berkhout i Walker w Plutonium

and Highly Enriched Uranium (Pluton i Wysoko

Wzbogacony Uran), SIPRI Press, 1996. Według nich

Wielka Brytania wyprodukowała w reaktorach 3.6 ton

wojskowego plutonu +/- 0.5 tony. Około 0.5 tony zostało

straconych podczas procesów oczyszczania, zostało użytych

w testach czy przewiezionych do USA. Kolejne 8.7

ton paliwa lub plutonu o niskiej czystości również znajduje

się w wojskowych magazynach.

Brytyjski raport dotyczący plutonu z 1995 roku ujawnia, że

Brytyjskie Paliwa Nuklearne magazynują łącznie 85 ton

plutonu do zastosowań cywilnych. 54 tony są własnością

różnych podmiotów Wielkiej Brytanii a pozostałe 31 ton

należą do BPN lub ich zamorskich klientów. Z tych 85 ton,

39.5 pozostaje w formie paliwa. Cały odseparowany pluton

zawiera więcej niż 15% Pu-240. Podano, że wojskowy

magazyn plutonu zawiera 4.5 ton materiału przechowywanego

w różnych formach.

Capenhurst

Brytyjskie zapotrzebowanie na wzbogacony uran zaspokaja

zakład dyfuzji gazowej w Capenhurst, położony 25 mil od

Risley (Cheshire). Chociaż decyzję o budowie ośrodka

wzbogacania uranu podjęto w październiku 1946, miejsce

pod jego budowę nie zostało wybrane aż do początku 1950.

Capenhurst rozpoczął pracę w lutym 1952, jednak do 1953

nie działał na zamierzonym poziomie (produkował nisko

wzbogacony uran). W latach pięćdziesiątych ośrodek przeszedł

szereg modyfikacji, dzięki czemu w 1957 osiągnął

roczną zdolność produkcyjną 125 kg wysoko wzbogaconego

uranu (HEU) a w 1959 aż 1600 kg/rok. Capenhurst

wytwarzał wyłącznie HEU jedynie do końca 1961. Po tym

roku większość kaskad została zamknięta a zakład przekształcono

na ośrodek produkcji uranu nisko wzbogaconego,

wykorzystywanego w cywilnych reaktorach. Według

SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute -

Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań Naukowych)

w Capenhurst wyprodukowano 3.8-4.9 ton HEU,

większość w latach 1959-61.

Zakład dyfuzji gazowej został rozebrany w 1982, a na jego

miejscu wybudowano nowy ośrodek separacji metodą

wirówkową nazwany Capenhurst A3. Ma on zdolność

produkcyjną 200,000 SWU/rok (Separative Work Units -

jednostka, określająca zdolność separacyjną) i nigdy nie

był wykorzystywany do wytwarzania HEU. W latach 1984-

85 produkowano w nim uran wzbogacony do 4,5% na

eksport do Stanów Zjednoczonych, gdzie był on wzbogacany

aż do poziomu HEU lub był wymieniany za ekwiwalent

HEU. Od 1993 roku Capenhurst A3 wzbogaca paliwo

dla cywilnych reaktorów i jest kontrolowany przez IAEA.

Główne dostawy wysoko wzbogaconego uranu zostały

kupione od Stanów Zjednoczonych. Przed rokiem 1970

przywieziono do Wielkiej Brytanii 6700 kg HEU. Od tego

czasu Brytyjczycy kupili jeszcze około 4000 kg tego surowca.

Łączna ilość HEU, jaką dysponowała Wielka Brytania

od początku prowadzenia programu atomowego jest

oceniania przez SIPRI na 15.1 ton, z czego 5.8 zostało

użytych w reaktorach okrętów podwodnych, 1 tona w testach

jądrowych, a 0.5 tony utracono w procesach separacji

i oczyszczania. To daje 7.8 ton uranu dostępnego dla

użytku wojskowego (+/- 25%).

5.2.4 Francja

5.2.4.1 Historia rozwoju francuskiej broni nuklearnej

Chociaż Francja była krajem przodującym w badaniach

nad fizyką jądrową przed II Wojną Światową, po jej zakończeniu

znalazła się daleko za Stanami Zjednoczonymi,

Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią, a nawet Kanadą.

Pod niemiecką okupacją nie myślano o rozwoju prac - czas

wojny był czasem zastoju (w przeciwieństwie do innych

państw walczących z Rzeszą, które jednak nie były okupowane).

Dekret francuskiego rządu tymczasowego, ogłoszony z

datą 18 października 1945 z upoważnieniem prezydenta i

generała Charlesa de Gaullea, powołał do życia francuską

Komisję Energii Atomowej (Commissariat a l'Energie

Atomique - CEA). Podobnie jak jej później stworzony

amerykański odpowiednik (Atomic Energy Commission)

zarządzała wszystkimi aspektami wykorzystania energii

atomowej - naukowym, komercyjnym i wojskowym. Raoul

Dautry został Generalnym Administratorem natomiast

Frederic Joliot-Curie, największy francuski fizyk jądrowy

ówczesnych czasów, Wysokim Komisarzem. Miejscem

pod budowę głównego ośrodka badań jądrowych wybrano

Saclay (na południu Paryża), jednak początkowe prace

rozpoczęto w tymczasowej lokacji. Zakład miał stanąć na

ruinach starej fortecy Fort de Chatillon położonej na krańcach

Paryża. Wybudowano tam pierwszy francuski reaktor

nuklearny - reaktor wodny ciężki EL-1 lub ZOE - Zerowa

moc, paliwo w postaci tlenku (Oxide) uranu, chłodzony

ciężką wodą (Eau lourde). ZOE osiągnął stan krytyczny 15

grudnia 1948.

W roku 1949 CEA stworzyła w Le Bouchet zakład separacji

plutonu na laboratoryjną skalę, gdzie pracowano z napromieniowanym

paliwem z ZOE. 20 listopada 1949 CEA

ogłosiła, że otrzymano pierwszy miligram czystego plutonu.

Le Bouchet wyprodukował 10 mg do końca 1950

oraz 100 mg do schyłku 1951. W tym czasie opanowano

skuteczniejszą technologię separacji chemicznej. Zastosowano

ją w pilotowym, przemysłowym zakładzie separacji

wybudowanym w Fontenay-aux-Roses - w 1954 odizolowano

pierwszy gram plutonu.

W 1952 uruchomiono drugi reaktor - EL-2 (lub P-2) w

Saclay. Jako moderatora użyto ciężkiej wody, paliwa -

naturalnego uranu, zaś do chłodzenia wykorzystano sprężony

gaz. Pomiędzy 1954 a 1957 w Fontenay-aux-Roses

wyprodukowano 200 g plutonu z paliwa pochodzącego z

EL-2.

Chociaż de Gaulle był bezpośrednio po wojnie entuzjastycznym

zwolennikiem szybkich prac nad bombą atoMocarstwa

atomowe i ich arsenały 49

mową, pod koniec lat czterdziestych jego zapał osłabł.

Częściowo przyczyną było duże znaczenie komunistów

francuskich, którzy (zgodnie z zaleceniami z Moskwy)

sprzeciwiali się tego typu pracom. Sam Wysoki Komisarz

Joliot-Curie był gorliwym komunistą - powodowało to, że

Francja nie była dopuszczana do amerykańskich, brytyjskich

czy kanadyjskich prac badawczych.

W 1951 Joliot-Curie został zdymisjonowany i zastąpiony w

kwietniu przez Francisa Perrina. W sierpniu Felix Gaillard

został Sekretarzem Stanu ds. Energii Atomowej (później

był premierem i uczestniczył podczas pierwszego francuskiego

testu jądrowego). 21 sierpnia Generalny Administrator

Dautry zmarł, a jego stanowisko w listopadzie zajął

Pierre Guillaumat. Pod rządami tych trzech ludzi do końca

1951 roku opracowano pięcioletni plan dotyczący energii

atomowej. Plan ten, zatwierdzony przez Zgromadzenie

Narodowe w lipcu 1952, zakładał budowę zakładów separacji

plutonu na skalę przemysłową w Marcoule nad Renem

- nie zawierał jednak żadnych wojskowych implikacji.

W tym czasie w pobliżu Limoges (środkowa Francja) odkryto

duże złoża uranu, które mogły zaopatrywać Francję

w nieograniczone dostawy paliwa jądrowego. Reaktor G-1

w Marcoule, który korzystał z naturalnego uranu jako paliwa

oraz grafitu jako moderatora, mógł być skonstruowany

dzięki francuskim materiałom. G-1 osiągnął stan krytyczny

w 1956, jego moc wynosiła 38 MW (ciepła) i był zdolny do

produkcji 12 kg plutonu rocznie (od 1962 42 kg). G-1 pracował

do roku 1968. W tym samym miejscu rozpoczęto

prace nad zakładem reprodukcji, budowanym przez Saint-

Gobain Techniques Nouvelles (SGN). Budowa dwóch

większych reaktorów o podobnej konstrukcji (G-2 i G-3)

została ukończona w 1959 - moc każdego z nich wynosiła

200 MW (później zwiększono ją do 260 MW).

Oficjalna zgoda na prowadzenie programu budowy broni

jądrowej nie była wydana aż do końca 1945, nawet pomimo

faktu, iż niezbędny program produkcji plutonu był

wtedy dobrze rozwinięty. Po porażce sił francuskich nad

Dien Bien Phu oraz klęskach w Indochinach, Francja potrzebowała

broni jądrowej, aby podnieść swój międzynarodowy

prestiż - zainteresowanie nową techniką gwałtownie

wzrosło. 26 grudnia 1954 premier Pierre Mendes-France,

wraz ze swoim gabinetem, zatwierdził program budowy

broni nuklearnej. W celu rozwinięcia tej opcji 28 grudnia

powstało Biuro Studiów Generalnych (Bureau d'Etudes

Generales), którego dyrektorem został generał Albert Buchalet.

W 1955 Ministerstwo Sił Zbrojnych (Ministre des

Armees) rozpoczęło transfer dużych środków finansowych

na potrzeby nowego programu.

Upokarzający Kryzys Sueski z października 1956 spowodował

dalszy upadek morali Francuzów oraz był powodem

zwiększenia wysiłków nad rozwojem wojskowych technologii

jądrowych. Kryzys był spowodowany inwazją

brytyjsko-francuską (i izraelską) na Egipt. Stany Zjednoczone

stanowczo przeciwstawiały się zbrojnej interwencji i

zobowiązały Wielką Brytanię do szybkiego wycofania jej

wojsk. Te zdarzenia uczyniły Francję głęboko podejrzliwą

co do możliwości pomocy ze strony sojuszników oraz było

jedną z przyczyn wystąpienia tego państwa ze struktur

NATO oraz podjęcia decyzji o rozwoju własnego systemu

ochrony przeciwjądrowej. Jest prawdopodobnie przypadkiem,

że 30 listopada Minister Sił Zbrojnych oraz CEA

podpisali memorandum dotyczące przygotowania testu

broni nuklearnej.

Największy rzecznik rozwoju broni jądrowej w wojsku, płk

Charles Aillert, został w 1956 roku generałem a 10 czerwca

1958 został mianowany Commandement des Armes Speciales

(Dowódcą Wyposażenia Specjalnego). 11 kwietnia

1958 Felix Gaillard, ostatni premier IV Republiki, podpisał

oficjalny rozkaz wytworzenia i przetestowania głowicy

jądrowej. U schyłku 1958 Charles de Gaulle powrócił do

władzy jako pierwszy prezydent V Republiki. Program

broni nuklearnej miał teraz silne poparcie potężnego lidera.

To rządy de Gaullea doprowadziły, iż niezależna strategia

de frappe (potężnego uderzenia) została wprowadzona w

życie.

Pierwszy francuski test jądrowy, o nazwie kodowej

Gerboise Bleue, został przeprowadzony o 0704 GMT 13

lutego 1960 w Reggane w Algierii (00.04 W, 26.19 N) na

szczycie 105 m wieży. Bomba ta, prototyp dla rozwiniętej

trzy lata później głowicy AN-11, korzystała z plutonu i

osiągnęła siłę wybuchu 60-70 kt. Żadna inna głowica podobnego

typu nie osiągnęła tak dużej siły wybuchu.

Francja przeprowadziła jeszcze na obszarze testowym w

Reggane trzy testy atmosferyczne. Ostatni z nich, przeprowadzony

25 kwietnia 1965, był raczej sposobem na uniemożliwienie

przejęcia broni jądrowej przez buntowników

podczas „Powstania Generałów” - test został przeprowadzony

trzy dni wcześniej na rozkaz generała Maurice

Challe'a. Przeprowadzenie tych testów atmosferycznych

spowodowało ostrą reakcję ze strony państw afrykańskich -

dlatego wszystkie następne próby miały formę podziemnych

detonacji w In Ecker na południu Algierii. Testy na

terenie Algierii były kontynuowane aż do 16 lutego 1966,

trzy i pół roku po uzyskaniu przez to państwo niepodległości.

Program francuskich prób jądrowych został potem

przeniesiony na atole Mururoa i Fangataufa na południowym

Pacyfiku.

We wczesnych latach sześćdziesiątych Francja skoncentrowała

się na projektowaniu głowic korzystających wyłącznie

z rozszczepienia, o wysokiej sile wybuchu przeznaczonych

na broń strategiczną. Serie głowic (bomby AN-11

i AN-22 oraz głowica pocisku MR-31) posiadały siłę wybuchu

od 60 do 120 kt.

Francja rozpoczęła program budowy pocisków balistycznych

17 września 1959 wraz ze stworzeniem specjalnego

koncernu nazwanego Towarzystwem Badań i Rozwoju

Silników Balistycznych (ang. Society for Research and

Development of Ballistic Engines - SEREB). Musiano

stworzyć technologię od bardzo ubogiego stadium do poziomu

umożliwiającego budowę pocisków morskich i lądowych

o zasięgu 3500 km. Centrum lotów testowych dla

tego projektu, o nazwie kodowej „Drogocenne Kamienie”,

zostało stworzone na algierskiej Saharze.

26 listopada 1965 Francja wystrzeliła swojego pierwszego

satelitę. Testy pierwszego pocisku balistycznego - SSBS S2

(Sol-Sol Balistique Strategique) IRBM (Intermediate

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 50

Range Ballistic Missile - pocisk balistyczny średniego

zasięgu) - rozpoczęły się w październiku 1965. Wyposażono

nim 18 silosów (dwie grupy po dziewięć) wybudowanych

na Płaskowyżu d'Albion pomiędzy Lyonem a

Marseille (Marsylią). Pociski, uzbrojone w 120 kt głowice

MR-31, weszły do służby 2 sierpnia 1971.

W 1965 w Pierrelatte pracę rozpoczął duży zakład dyfuzji

gazowej, początkowo nastawiony na produkcję nisko

wzbogaconego uranu. W 1967 ukończono resztę ośrodka i

możliwym stało się wytwarzanie wysoko wzbogaconego

uranu na cele wojskowe - pierwszą partię HEU dostarczono

w kwietniu. Następny projekt zaplanowany do przetestowania

i wprowadzenia (MR-41) był bronią o wzmożonej

sile wybuchu korzystającej z HEU, a jej siła eksplozji wynosiła

500 kt. Przeprowadzono trzy testy tej głowicy pomiędzy

7 lipca a 3 sierpnia o łącznej sile wybuchu ponad

1000 kt. W próbach tych zastosowano zarówno wydajny

system łączenia jak i wysoki wskaźnik powielania.

W 1965 prace przesunęły się w kierunku taktycznej broni

nuklearnej. Opracowano projekty głowic o małej sile (korzystających

jedynie z reakcji rozszczepienia) dla taktycznych

bomb (6-25 kt AN-52) oraz pocisków (10-25 kt AN-

51 dla pocisku Pluton. Wyposażenie to weszło do służby w

latach 1972-73.

W początkach lat sześćdziesiątych zapoczątkowano program

konstrukcji broni termojądrowej. Człowiekiem, który

został szefem projektu, był Roger Dautry, genialny młody

fizyk zatrudniony przez CEA. Niewiele wiadomo na temat

samego programu, jednak jego skuteczność ukazał test

Canopus przeprowadzony 24 sierpnia 1968 o 1830 ponad

atolem Fangataufa. W tej ekspozji 3 tonowa głowica, wyniesiona

balonem na wysokość 600 m osiągnęła siłę wybuchu

2.6 megaton (i stała się największą głowicą termojądrową,

jaką Francja kiedykolwiek przetestowała). Bomba

ta używała jako drugiego stopnia deuterku litu-6 otoczonego

wysoko wzbogaconym uranem i spowodowała silne

skażenie atolu - przez sześć lat przekroczona była dawka

promieniowania dopuszczalna dla ludzi.

W czerwcu 1962 stworzono program Coelacanthe w celu

koordynacji rozwoju francuskiej floty nuklearnych okrętów

podwodnych: za głowice i reaktory odpowiedzialna była

CEA; za pociski balistyczne Zarząd Pocisków przy Ministerstwie

Obrony; zaś Stocznie Marynarki (Direction des

Constrouctions Navales, DCN) za okręty podwodne. Flota

miała podlegać pod utworzone w 1967 Oceaniczne Siły

Strategiczne (Force Oceanique Strategique - FOST).

Pierwszym typem francuskich strategicznych okrętów

podwodnych wyposażonych w pociski balistyczne (czyli

po prostu SSBN - we Francji określanych jako „sousmarins

nucleaires d'Englins” - SNLE) było pięć łodzi klasy

Le Redoutable zbudowanych w latach 1972-80. Pierwszy

był Redoutable, zwodowany 29 marca 1967, który nie

wszedł jednak do służby przed 1972, kiedy to 28 stycznia

rozpoczął swój pierwszy patrol. Okręty te początkowo

przenosiły po 16 MSBS M1 SLBM (później zastąpione

przez M2, a potem przez M20), uzbrojonych w 500 kt MR-

41. Pierwsza francuska broń termojądrowa - 1 Mt TN-60 -

została zastosowana w 1976 w trzeciej generacji SLBM -

M20. Możliwe jest , iż TN-60 zostało później zastąpione

przez model o zredukowanej masie - TN-61.

Chociaż wybudowano pięć okrętów, w pociski wyposażono

jedynie cztery. Stało się tak dlatego, iż tylko cztery

łodzie były gotowe w każdej chwili do wykorzystania

swojej niszczycielskiej siły - piąty okręt przechodził serwis

lub diagnostykę.

Potwierdzono zainicjowanie siedemnastu programów modernizacyjnych.

W 1978 rozpoczęto program, który zakładał stworzenie

drugiej generacji łodzi podwodnych o tym samym kadłubie

co okręty klasy Redoutable, jednak wyposażonych w najnowsze

rozwiązania techniczne oraz nowe pociski, MSBS

M4A - pierwsze francuskie pociski uzbrojone w głowice

MIRV (sześć 150 kt termojądrowych TN-70). Nowy okręt

- L'Inflexible - zwodowano 1 kwietnia 1985. Wszystkie

łodzie wyposażone w SLBM klasy Redoutable zostały

dostosowane do nowych standardów ustanowionych przez

L'Inflexible, jedynie za wyjątkiem samego Redoutable

który został w październiku 1991 wycofany ze służby.

Pomiędzy październikiem 1987 a lutym 1993 pozostałe

cztery okręty powróciły do służby jako część klasy

L'Inflexible.

Początkowy okres powstawania MSBS M4 rozpoczął się w

1978 wraz z decyzją wdrożenia programu modernizacji

floty okrętów podwodnych. Zanim jeszcze zbudowano

pierwszy M4A (1984), w 1983 wystartowały prace nad

programem modernizacyjnym dla pocisków M4. MSBS

M4B wszedł do służby w grudniu 1987 - był wyposażony

w nową głowicę TN-71, lżejszą i wzmocnioną wersję TN-

70.

W 1972 rozpoczęto prace nad IRBM drugiej generacji -

SSBS S-3. Nowy typ zastąpił S2 według zasady jeden-zajeden.

S3 rozpoczęły służbę w czerwcu 1980 i osiągnęły

pełną operacyjność do stycznia 1983 - w tym samym czasie

rozpoczął się program EMP. Do września 1984 wszystkie

18 pocisków zostało wzmocnionych i oznaczonych jako

SSBS S3D (od duci - twardszy). SSBS S3/S3D były wyposażone

w te same głowice termojądrowe TN-61 co MSBS

M20.

W początkach lat 1970 zwiększyło się zainteresowanie w

zwiększeniu zdolności samolotów w przenoszeniu broni

nuklearnej poprzez wyposażenie je w pociski jądrowe.

Użycie pocisków pozwala na przeniesienie głowic jądrowych

i użycia ich przeciwko dobrze bronionym celom -

dodatkowo zwiększają zasięg samolotów, co pozwala na

szybsze przeprowadzenie ataku na wiele celów oraz stwarza

możliwość uczynienia użytku z pozostających w służbie

starszych samolotów. Program budowy ASMP (Air-Sol

Moyenne Portee) rozpoczął się w maju 1978, zaś sam pocisk

wszedł do francuskiego arsenału w maju 1986. ASMP

był oryginalnie uzbrojony w 300 kt głowicę termojądrową

TN-80, którą później zastąpiła lżejsza TN-81.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 51

5.2.4.2 Francuskie wyposażenie nuklearne

AN-21

Ta wolno spadająca bomba była pierwszym francuskim

typem broni jądrowej - weszła do służby w 1964. Korzystała

z czystego plutonu i systemu implozyjnego (którego

wersja rozwojowa została przetestowana 13 lutego 1960).

Prototyp tej bomby został przetestowany 1 maja 1962.

Planowano, iż będzie ona zrzucana z dużych wysokości

przeciwko celom strategicznym przez pierwszy francuski

strategiczny bombowiec nuklearny - Mirage IVA (w służbie

od października 1964). 19 lipca 1966 przeprowadzono

próbny zrzut AN-21 z tego samolotu. Bomba ważyła 1500

kg i miała siłę wybuchu 60 kt. Znajdowała się na wyposażeniu

od 1963, kiedy to rozpoczęto produkcję na dużą

skalę, do listopada 1968. Zbudowano około 40 sztuk tego

typu. W 1967 rozpoczął się proces zastępowania AN-21

przez AN-22.

AN-22

Model ten zastąpił AN-11, jednak jest do niego podobny w

większości aspektów. Była to wolno spadająca, rozszczepialna

bomba plutonowa, ważąca początkowo 1400-1500

kg o sile wybuchu 60-70 kt, przenoszona przez bombowce

Mirage IVA. Weszła do służby w końcu 1967 a została z

niej wycofana do lipca 1988. Bomba ta dysponowała ulepszonymi

środkami bezpieczeństwa. Modyfikacje, którym

była poddana podczas służby, zredukowały jej masę o

połowę (przy niezmienionej sile wybuchu) i wyposażyły ją

w spadochron opóźniający na potrzeby detonacji na małej

wysokości. Zbudowano około 40 bomb, po jednej dla każdego

z 36 Mirage IVA. Gdy w późnych latach osiemdziesiątych

Mirage IVA wycofano ze służby to samo stało się z

ich bombami. Ostatnia eskadra została zlikwidowana 1

lipca 1988.

MR-31

Ta głowica znajdowała się na wyposażeniu wojsk francuskich

od roku 1970 do czerwca 1980. Jej test przeprowadzono

11 września 1966. Była wyposażeniem SSBS S2

IRBM - pierwsze dziewięć pocisków uzbrojono nią we

wrześniu 1971. Pozostałe dziewięć S2 osiągnęło sprawność

operacyjną w kwietniu 1972. Pozostawała w służbie dopóki

nie wycofano ostatniego SSBS S2 zastępując go SSBS

S3/TN-61.

Głowica ta opierała się o reakcję rozszczepienia w plutonie

- jej siła wybuchu wynosiła 120 kt a waga 700 kg. Jest to

prawdopodobnie broń plutonowa o najwyższej sile wybuchu

jaką kiedykolwiek zbudowano. Głowica pozostała nie

wzmocniona przeciwko efektom przed-detonacji prawdopodobnie

dlatego, iż niemożliwe było wzmocnienie tak

dużego rdzenia.

MR-41

MR-41 była pierwszą francuską głowicą o wzmożonej sile

wybuchu - posiadała ona największą siłę wybuchu spośród

głowic nie-termojądrowych. MR-41 pozostawała w służbie

od 1971 do 1979 i uzbrojono nią MSBS M1 i M2 SLBM.

Początkowe prace rozwojowe rozpoczęły się w 1963 - były

kontynuowane w latach 1966-1971. Projekt tej głowicy

bazuje na wysoko wzbogaconym uranie oraz deuterze i

trycie. Próby przeprowadzono 15 lipca i 3 sierpnia 1968.

Ostateczny projekt został przetestowany 12 czerwca 1971.

Miał on zaskakująco małą wagę jak na rozszczepialną

bombę o dużej sile wybuchu (500 kt) - około 700 kg. Produkcję

komponentów głowicy rozpoczęto w 1969. MR-41

rozpoczęła służbę wraz z pierwszym patrolem Le

Redoutable - 28 stycznia 1972. Zbudowano około 35 sztuk

tych głowic - były one użyte do uzbrojenia dwóch typów

pocisków dla okrętów podwodnych (16 MSBS M1/M2 na

każdej z dwóch łodzi). MR-41 został zastąpiony w latach

1977-79 przez TN-60, w który wyposażono MSBS M20.

AN-51 CTC

AN-51 był bazowany na projekcie rozszczepialnej głowicy

plutonowej oznaczonej jako MR-50 CTC (Charge Tactique

Commune). MR-50 została przetestowana 2 lipca 1966

osiągając siłę wybuchu 30 kt, zaś próbę AN-51 przeprowadzono

5 czerwca 1971 z siłą wybuchu 15 kt. Głowicy AN-

51 użyto do uzbrojenia taktycznych pocisków Pluton, które

weszły do służby 1 maja 1974. Ostatni egzemplarz tej głowicy

wyprodukowano w styczniu 1977 - broń ta służyła od

1973 do 1993. Istniały dwa warianty AN-51 - 10 kt i, silniejsza,

25 kt. Głowica ta była relatywnie lekka - ważyła

około 500 kg. Łącznie zbudowano 70 sztuk tej broni - po

jednej dla każdego z 70 pocisków.

AN-52 CTC

AN-52 była pierwszą francuską głowicą taktyczną i podobnie

jak AN-51 bazowała na tym samym projekcie -

MR-50 CTC. Była to bomba hamowana spadochronem o

małej sile wybuchu przeznaczona dla samolotów Mirage

IIIE i Jaguar A z Sił Powietrznych oraz Super Etendard z

lotnictwa marynarki (Aeronavale). AN-52 została przetestowana

28 sierpnia 1972 (siła wybuchu - 6.6 kt). Znajdowała

się na wyposażeniu armii od października 1972 do

września 1991. Istniały jej dwa warianty - 6-8 kt i 25 kt.

Bomba ważyła 455 kg, była długa na 4.2 m i szeroka na 0.6

m. Zbudowano 60-80 sztuk tej broni.

TN-60/61

Jest to rodzina głowic termojądrowych, których projektowanie

rozpoczęło się co najmniej w 1968 roku, kiedy to

przeprowadzono pierwszy test nuklearny. Pierwszy członek

tej serii - TN-60 - był także pierwszą francuską bronią

termojądrową. Cykl rozwojowy był dosyć długi - na jego

potrzeby przeprowadzono 21 testów jądrowych w ciągu

ośmiu lat. Ostateczna głowica była jednak wyrafinowaną

bronią, podobną do amerykańskich projektów z wczesnych

lat sześćdziesiątych, takich jak W-56 z Minuteman II. TN-

60 została zastąpiona przez ulepszoną głowicę TN-61

(zmniejszona masa oraz lepsze zabezpieczenia przeciwko

efektom eksplozji jądrowych). Rodzina TN-60/61 była

użyta do uzbrojenia pocisków odpalanych z okrętów podwodnych

(MSBS M20 oraz MSBS M4) i stacjonujących w

bazach lądowych (SSBS S-3).

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 52

Pierwsza TN-60 została przekazana przez CEA wojsku 24

stycznia 1976 a w zasadzie weszła do służby dopiero w

początku 1977, kiedy to okręt typu SSBN przenoszący

pociski MSBS M20 rozpoczął pierwszy patrol. TN-60 nie

pozostawał długo w służbie ponieważ już pod koniec 1977

zaczął być zastępowany przez TN-61. Obydwie głowice

miały siłę wybuchu 1 Mt, TN-61 ważyła 275-375 kg (700

kg z członem pocisku przenoszącym głowicę). Mniejsza

waga TN-61 umożliwiała zastosowanie dodatkowych RV

(np. wabiących). Zbudowano wystarczająco TN-60/61 aby

uzbroić pociski czterech okrętów podwodnych - a więc 64

głowice. Maksymalnie marynarka dysponowała 70 głowicami

tych typów (razem z kilkoma modelami testowymi/

eksperymentalnymi). Ostatni TN-61 został wycofany

ze służby w marynarce w lutym 1991.

TN-61 posłużyła również do uzbrojenia pocisków SSBS S-

3 stacjonujących w silosach na Płaskowyżu d'Albion.

Pierwsze dziewięć wyposażonych w TN-61 pocisków weszło

do służby 1 czerwca 1980, kolejne dziewięć swój stan

operacyjny osiągnęło 1 stycznia 1983. Na potrzeby pocisków

bazujących na lądzie zbudowano około 20 TN-61 (18

w służbie, 2 rezerwowe). Głowice TN-61 zostały wycofane

ze służby wraz z dezaktywacją SSBS S3D, która nastąpiła

16 września 1996. Łącznie, do wszystkich celów, zbudowano

około 90 sztuk TN-61.

TN-70/71

Rodzina głowic termojądrowych TN-70/71 miała mniejszą

siłę wybuchu i wagę w porównaniu z poprzednimi TN-

60/61. Mniejsze rozmiary głowic pozwalają na zastosowanie

ich do uzbrojenia pocisków korzystających z technologii

MIRV. Sześć głowic MIRV TN-70/71 zostało użytych

do uzbrojenia każdego z pocisków MSBS M4A i M4B

SLBM. Obydwie głowice dysponują siłą wybuchu 150 kt.

TN-70 waży mniej niż 200 kg, natomiast TN-71 mniej niż

175 kg. Czyni to głowicę TN-71 (produkowaną od 1985)

podobną pod względem rozmiarów i siły wybuchu do amerykańskiej

W-76 (wytwarzanej od 1978) stosowanej w

pociskach Trident.

Prace rozwojowe nad głowicami odpowiednimi dla MIRV

rozpoczęły się w grudniu 1972, a pierwszy ich test przeprowadzono

w 1974. Pierwszy TN-70 został przekazany

wojsku 12 lipca 1983 i wszedł do służby 25 maja 1985.

Łącznie na potrzeby jednej serii (16 pocisków) MSBS

M4A zmontowano 96 TN-70. W 1985 rozpoczęła się produkcja

udoskonalonej TN-71 - pierwsze głowice rozpoczęły

służbę 9 grudnia 1987. Razem zmontowano trzy serie

głowic (288 dla 48 pocisków MSBS M4B). Ponieważ

łączna ilość pocisków M4A/B została do końca roku 1996

ograniczona do 48 sztuk, możliwe jest, że TN-70 zostały

już całkowicie wycofane ze służby.

TN-80/81

TN-80/81 to są zminiaturyzowane, wzmocnione głowice

nuklearne przeznaczone dla pocisków powietrze-ziemia

ASMP. Z technicznego punktu widzenia TN-80/81 są podobne

do TN-70/71. Chociaż mają większą siłę wybuchu

są również podobne do amerykańskiej głowicy W78 stosowanej

w pociskach Minuteman III (i wprowadzonej do

użytku w 1979). TN-80/81 ma siłę wybuchu 300 kt oraz

wagę około 200 kg.

Prace projektowe TN-80 rozpoczęły się w początkach

1974, jednak poważne prace wystartowały dopiero wraz z

końcem roku 1977. Weszły do służby 1 września 1985 a

prace montażowe zakończyły się w grudniu 1987, kiedy to

wszystkie 18 Mirage IVP zostało uzbrojonych. Ulepszona

TN-81 została po raz pierwszy przetestowana w 1984, zaś

montaż rozpoczął się w 1987. Weszły do służby 1 lipca

1988 na samolotach Mirage 2000N, następnie na Super

Etenhardach, by ostatecznie w 1991 zastąpić TN-80 na

Mirage IVP. Łącznie zmontowano 65 sztuk TN-81. Oczekuje

się, że wszystkie pozostaną w służbie do roku 2005.

TN-90

Ta głowica pocisków taktycznych przeznaczona była do

uzbrojenia pocisków Hades mających zastąpić wyposażone

w AN-51 Plutony. Początkowo planowano, że pociski

Hades będą uzbrojone w głowice o wzmożonej radiacji

(„bomby neutronowe”), których technologię Francja rozwinęła

w latach 70/wczesnych 80. Zastosowano jednak

TN-90, termojądrową głowicę o zmiennej sile wybuchu

(maksymalnie 80 kt). Prace rozwojowe rozpoczęto w 1983,

natomiast produkcję seryjną w 1990. Zmontowano łącznie

30 sztuk tej broni. TN-90 weszła do służby w 1992.

Hades/TN-90 nie przeszły nigdy do aktywnej służby. Wraz

z upadkiem Związku Radzieckiego prezydent Mitterand

zdecydował, że liczba zmontowanych pocisków Hades

zostanie zmniejszona z 180 do 30 oraz, że będą one magazynowane

w miejscu wyprodukowania (jedynymi celami

osiągalnymi z obszaru Francji były dopiero co zjednoczone

Niemcy). Wraz z demontażem wszystkich francuskich

pocisków bazujących na lądzie w 1996, głowice zostały

przewiezione do magazynów w Valduc, gdzie oczekują na

demontaż.

TN-75

Pomimo niższego numeru niż TN-90, TN-75 jest obecnie

ostatnią głowicą, którą Francja rozwijała i testowała.

Ukończenie prób na potrzeby tej głowicy było główną

motywacją Francji do przeprowadzenia bardzo krytykowanej

serii testowej na południowym Pacyfiku. Broń ta podnosi

jakość technologii głowic strategicznych do poziomu

stosowanego w Stanach Zjednoczonych. TN-75 jest silnie

wzmocnioną, zminiaturyzowaną, o wysokim stopniu bezpieczeństwa

głowicą termojądrową o sile wybuchu 100 kt

nadającą się dla MIRV. Jest stworzona w technologii

zmniejszającej możliwość jej wykrycia i zniszczenia przez

przeciwnika. TN-75 została zastosowana w nowych MSBS

M45 SLBM, mających zastąpić obecną kombinację MSBS

M4B/TN-71. Połączenie mniejszej wagi z ulepszonym

pociskiem nośnym umożliwia zwiększenie zasięgu. Jest to

obecnie jedyna francuska głowica będąca w produkcji.

5.2.4.3 Współczesne siły jądrowe

W dniach 22-23 lutego 1996 roku, kilkanaście dni po przeprowadzeniu

ostatniego francuskiego testu nuklearnego

(seria Pacyfik), prezydent Jacques Chirac ogłosił wdrożeMocarstwa

atomowe i ich arsenały 53

nie pakietu reform dotyczących sił zbrojnych, które mają

zostać zrealizowanych w latach 1997-2002. Decyzje te

zostały podjęte łącznie z ogłoszeniem wycofania ze służby

szeregu przestarzałych systemów oraz zapowiedzią modernizacji

pozostałego uzbrojenia.

Także w lutym oświadczono, że pociski balistyczne średniego

zasięgu S3D zostaną całkowicie wycofane z czynnej

służby i nie zostaną zastąpione nowym rodzajem broni.

Ponad pół roku później, 16 września 1996 roku, wszystkie

18 rakiet stacjonujących na Plateau d'Albion zostało dezaktywowanych.

Dwa lata później ich silosy oraz ośrodki

pomocnicze zostały zdemontowane. Program ten pochłonął

77 mln USD.

Ośrodki testowe na Pacyfiku zostały także zamknięte.

Francja zaprzestała produkcji plutonu o jakości wojskowej

w 1992 roku, a wysoko wzbogaconego uranu w roku 1996.

Dwa lata później rozpoczęto demontaż zakładów reprodukcji

w Marcoule i wzbogacania w Pierrelatte.

Kilka lat temu, po raz pierwszy w historii, rząd ujawnił

dane dotyczące znajdującego się we Francji plutonu przeznaczonego

na cele cywilne. W tym czasie dysponowano

łącznie 206 tonami materiału, z czego 55 ton znajdowało

się w postaci oddzielonego plutonu (prawie połowa należała

do kontrahentów zagranicznych). Pozostały materiał

był przetwarzany - z tego 64 tony stanowiło paliwo w reaktorach,

a pozostałe 87 ton znajdowało się w zakładach

reprodukcji. Informacje dotyczące produkcji plutonu wojskowego

pozostały tajne, jednak szacunki wykonane przez

ekspertów SIPRI (Stockholm International Peace Research

Institute - Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań

Naukowych) wskazują, iż u schyłku 1995 roku Francja

posiadała około 6 ton plutonu (+/- 1.7 tony). Z powodu

strat w procesach reprodukcji oraz prób nuklearnych obecnie

sądzi się, że do dyspozycji pozostało w przybliżeniu 5

ton materiału (+/- 1.4 tony). W maju 1993 roku przewodniczący

Komisji Energii Atomowej (Commissariat a

l'Energie Atomique - CEA) oświadczył, że w 1992 roku

Francja zaprzestała produkcji plutonu do celów wojskowych.

Nie istnieją żadne oficjalne dane dotyczące rzeczywistej

ilości wysoko wzbogaconego uranu - eksperci SIPRI oceniają,

że w zakładach Pierrelatte mogło zostać wyprodukowane

około 45 ton HEU (+/- 30%). Biorąc pod uwagę

znaczne straty z różnych przyczyn (użycie w reaktorach

marynarki, próby jądrowe i inne) sądzi się, że Francja dysponuje

około 22-26 tonami HEU (+/- 30%) - jest to ilość 2-

3 krotnie większa od aktualnie potrzebnej na potrzeby

istniejącego uzbrojenia.

Ocenia się, że francuski arsenał, który w latach 1991-92

liczył około 550 głowic, obecnie zawiera w przybliżeniu

470 głowic. Przypuszcza się, że w najbliższej przyszłości

pozostanie on na niezmienionym poziomie.

Bombowce. W lipcu 1996 roku, po 32 latach służby,

Mirage IVP zostały wycofane z sił jądrowych. Pięć maszyn

przeznaczono do pełnienia roli lotnictwa rozpoznania -

stanowią one część 1/91 Eskadry Gasgone stacjonującej w

Mount-de-Marsan. Pozostałe cztery Mirage IVP są magazynowane

w Chateaudun.

Obecnie trzy eskadry Mirage 2000N osiągnęły gotowość

bojową w roli lotnictwa strategicznego. Czwarta jednostka

Mirage 2000N stacjonująca w Nancy - obecnie pełniąca

konwencjonalne zadania - ma zostać zastąpiona przez

Mirage 2000D. Maszyny eskadry być może zostaną dostosowane

do przenoszenia naddźwiękowych pocisków

ASMP (Air-Sol-Moyenne Porté) i zostaną przegrupowane

do trzech pozostałych jednostek Mirage 2000N stacjonujących

w Lexeuil i Istres. Szacuje się, że łącznie wyprodukowano

około 100 pocisków ASMP, przy czym liczba

zmontowanych głowic sięgnęła około 80 sztuk. W swoim

przemówieniu z lutego 1996 roku, prezydent Chirac

stwierdził, że Francja zamierza zaprojektować pociski

ASMP większego zasięgu, czasami określane jako „ASMP

Plus” (o zasięgu 500 km zamiast 300 km oferowanych

przez pierwotną wersję). Oczekuje się, że nowy pocisk

wejdzie do służby w ciągu dziesięciu lat.

Rafale ma być francuskim wielozadaniowym samolotem

marynarki XXI wieku. Spektrum jego zadań obejmuje

konwencjonalne ataki na cele naziemne, funkcje

obrony/dominacji powietrznej, jak również przenoszenie

pocisków ASMP i ASMP Plus. Jako pierwsza ma powstać

morska wersja Rafale stacjonująca na lotniskowcach. Wersja

operująca z baz lądowych - Rafale D - która ma m.in.

pełnić funkcję uderzenia jądrowego, ma wchodzić do

uzbrojenia począwszy od roku 2005. Siły powietrzne planują

zakup łącznie 234 maszyn Rafale.

Francja dysponuje obecnie tylko jednym lotniskowcem -

Foch - który wszedł do służby w 1963 roku. Clemenceau,

będący w składzie floty od roku 1961, został wycofany z

linii w roku 1997. Obie jednostki były przystosowane do

przenoszenia grawitacyjnych bomb nuklearnych AN 52

oraz pełniących strategiczną rolę samolotów Super

Etendard. AN 52 zostały wycofane ze służby w lipcu 1991

roku. Jedynie Foch został zmodyfikowany do przenoszenia

i magazynowania nowszych ASMP.

15 maja 1994 roku położono stępkę pod najnowszy francuski

lotniskowiec Charles de Gaulle, jednak liczne usterki

jakie wykryto podczas testów morskich przesunęły jego

oficjalne wejście do służby do października 2000 roku,

czyli o niemal cztery lata. W tym samym czasie Foch ma

zostać wycofany z linii. Na pokładzie Charles de Gaulle

będzie stacjonowała jedna eskadra Super Etendard (uzbrojona

przypuszczalnie w 10 ASMP) - docelowo ma zostać

zastąpiona przez Rafale M. Marynarka naciska na budowę

drugiego lotniskowca, roboczo nazywanego Richelieu.

Marynarka zamierza kupić 60 maszyn Rafale M, z czego

pierwszych 16 będzie pełniło rolę myśliwców. Funkcje

pełnione przez pozostałe samoloty mogą także obejmować

przenoszenie pocisków ASMP/ASMP Plus.

SSBN. Pierwsza jednostka nowej francuskiej klasy balistycznych

okrętów podwodnych, Le Triomphant, została

zwodowana w Cherbourgu 13 lipca 1993 roku. Uzbrojony

w unowocześnione pociski M45 (wyposażone w głowice

TN 75) okręt wszedł do czynnej służby we wrześniu 1996

roku. Kolejna jednostka, Le Temraire, rozpoczęła służbę

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 54

bojową w roku 1999. Prace nad trzecim okrętem klasy, Le

Vigilant, są opóźnione i nie ukończą się przed 2001 rokiem.

23 lutego 1996 prezydent Chirac oświadczył, że

czwarta jednostka zostanie wybudowana oraz, że do arsenału

jądrowego Francji wprowadzony zostanie nowy pocisku

SLBM - M51, który zastąpi M45. Oczekuje się, że

czwarty okręt podwodny klasy Triomphant wejdzie do

służby w okolicach roku 2005, zaś pocisk M51, w roku

2010.

Sądzi się, że dotępna ilość pocisków i głowic je uzbrajających

wystarczy na pełne wyposażenie trzech z czterech

okrętów Triomphant. Nie jest to sytuacja niezwykła -

obecnie na pięć okrętów SSBN, w pełni uzbrojone mogą

zostać tylko cztery.

Po wprowadzeniu w życie planu restrukturyzacji bazą

jednostek SSBN (obecnie Ile-Longue) i SSN (obecnie

Toulon) będzie Brest. Także tam Marynarka Wojenna

przeniesie dowództwo floty balistycznych okrętów podwodnych

(obecnie znajduje się ono w Houilles).

Ministerstwo Obrony Francji opublikowało w 1999 roku

analizę kosztów wdrożenia programu modernizacji floty

podwodnej. Łączne wydatki ocenia się na około 45 mld

franków (9 mld USD), nie wliczając kosztów związanych z

zakupem nowych głowic. Raport ten oszacowuje także

nakłady konieczne na utrzymanie floty balistycznych

okrętów podwodnych przez 30 lat na 100 miliardów franków

(20 mld USD).

Francuskie siły nuklearne: koniec 2000

Głowice Łącznie Sposób przenoszenia Wejście do służby Ilość Zasięg

(km) Typ Liczba Mt Ekw. Mt

Siły powietrzne

Mirage 2000N 1988 45 2,750 ASMP 1 x 300 kt 13.5 Mt 20.2 Mt

Lotnictwo morskie

Super Etendard 1978 24 650 ASMP 1 x 300 kt 7.2 Mt 10.7 Mt

Pociski SLBM

MSBS M4A/B 1985 32 6,000 TN70/TN71 6 x 150 kt 28.8 Mt 54.2 Mt

MSBS M45 1996 32 6,000 TN75 6 x 100 kt 19.2 Mt 41.3 Mt

5.2.4.4 Francuskie instalacje nuklearne

Podobnie jak w przeszłości amerykańska Komisja Energii

Atomowej, tak i CEA zajmuje się administracją wszystkich

gałęzi aktywności nuklearnej we Francji. Programy wojskowe

są kontrolowane przez Departament Wojskowy

(Direction des Applications Militaires - DAM), który został

utworzony 12 września 1958. Istnieje sześć centrów badawczych

DAM (Centre d'Etudes) zajmujących się badaniami,

projektowaniem, rozwojem głowic oraz ich produkcją

i montażem. DAM jest również odpowiedzialny za

produkcję materiałów nuklearnych o jakości wojskowej.

Centre d'Etudes de Limeil-Valenton

Zlokalizowany w Villeneuvre-Sain-Georges, 15 km na

południowy-wschód od Paryża, jest centralnym wojskowym

laboratorium projektowym, nazywanym „francuskim

Los Alamos”. W miejscu tym znajduje się pradawna forteca,

która została przeznaczona na cele programu atomowego

3 września 1951. Zmontowano tu pierwszą bombę

atomową - wtedy jeszcze w Batterie de Limeil (od 1 stycznia

1960 - Centre d'Etudes de Limeil). Ośrodek ten rozrastał

się aż do granic Valenton - zajmuje obecnie 12.5 hektarów.

Jest w nim zatrudnionych około 950 osób.

Centre d'Etudes de Valduc

Ten ośrodek naukowy to „francuski Pantex”, miejsce,

gdzie dokonuje się obecnie montażu i demontażu broni.

Znajduje się w pobliżu Is-sur-Tille, 25 km na północ od

Dijonu. Został stworzony w 1958. W 1986 zatrudniał ponad

1000 pracowników. Poza pracami związanymi z produkcją

broni, przeprowadza się tu procesy reprodukcji

produktów pozostałych po montażu broni oraz wysoko

ciśnieniowe badania materiałów nuklearnych (np. plutonu).

Centre d'Etudes du Ripault

Zlokalizowany w Mont-sur-Guesnes, w Indre-et-Loire, 30

km na południe od Chinon, ośrodek produkuje komponenty

z materiału wybuchowego (np. detonatory), spełnia funkcje

konserwacji wyposażenia oraz posiada specjalistyczny

zespół do walki ze skażeniami. Został on powołany w 1962

a obecnie zajmuje powierzchnię 103 hektarów. Posiada

80,000 metrów kwadratowych powierzchni budynków oraz

zatrudnia około 800 osób.

Centre d'Etudes Scientifiques et Techniques d'Aquitaine

(CESTA)

Te centrum badawcze jest zlokalizowane w Le Barp w

Gironde, 30 km na południowy-zachód od Bordeaux. Jest

to francuski odpowiednik amerykańskiego Narodowego

Laboratorium Sandia - spełnia rolę inżynierii wojskowej i

produkcyjnej dla głowic zaprojektowanych przez ośrodek

Limeil-Valenton. Kompleks ten został utworzony w 1965 i

zajmuje 700 hektarów puszczy pomiędzy Bordeaux a

Arcachon.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 55

Centre d'Etudes de Bruyeres-le-Chatel (CEB)

Ośrodek ten położony jest 35 km na południe od Paryża, w

Essone. Został ustanowiony w 1957 i zajmuje 35 hektarów.

Centrum zajmuje się metalurgią, chemią, elektroniką, sejsmologią,

toksykologią oraz sprzętem pomiarowym na

potrzeby testów jądrowych.

Centre d'Etudes de Vaujours-Moronvilliers

Zlokalizowane w Vaujours w Seine-Saint-Denis,17 km na

północny-zachód od Paryża, Centrum zostało stworzone w

1955 roku. Koncentruje się na badaniach z zakresu materiałów

wybuchowych i wysokich ciśnień.

Pierrelatte

Ten francuski zakład wzbogacania uranu jest zlokalizowany

we wsi Pierrelatte (Drome) nad Renem, około 80 mil

na północny-wschód od Marseille (Marsylii). Ośrodek

korzysta z techniki dyfuzji gazowej. Program rozwoju tej

metody separacji został rozpoczęty w 1953 i doprowadził

do budowy udanego zakładu pilotażowego w Saclay w

1958 - zdecydowano o stworzeniu ośrodka separacji na

dużą skalę. W 1960 wybudowano zakład budowy barier

dyfuzyjnych. W 1964 pierwsza z czterech sekcji ośrodka

rozpoczęła pracę, produkując uran wzbogacony do 2%.

Pozostałe trzy sekcje osiągnęły pełną sprawność produkcyjną

kolejno: u schyłku 1965, na początku 1966, oraz w

kwietniu 1967. Kiedy czwarta i ostatnia zarazem część

zakładu rozpoczęła normalną pracę, ośrodek zaczął produkować

wysoko wzbogacony uran. Obecnie pracują jedynie

dwie ostatnie sekcje.

Marcoule

Głównym zakładem produkującym pluton na cele wojskowe

jest kompleks ulokowany w Marcoule, w pobliżu

Bagnols-sur-Ceze w Gard. Utworzony w 1952, Marcoule

został wyposażony w pierwszy francuski reaktor produkcyjny,

zasilany naturalnym uranem, moderowany grafitem

a chłodzony gazem, reaktor G1, oraz w pierwszy zakład

separacji plutonu, znany jako UP1. Większe wersje G1,

znane jako G2 i G3 (250 MW każdy), zostały zbudowane

w połowie lat pięćdziesiątych. Te trzy reaktory dostarczały

około połowy całkowitej francuskiej produkcji plutonu. W

Marcoule zlokalizowano także 190 MW (ciepła) reaktory

Celestin I i II oraz prototypowy reaktor powielający

Phenix. Celestiny to reaktory ciężkie początkowo zasilane

plutonem, później -wzbogaconym uranem. Były one wykorzystywane

do produkcji cywilnych izotopów, trytu oraz

wojskowego plutonu. 563 MW Phenix miał być prototypem

większego reaktora energetycznego, jednak jego produkcja

plutonu wskazuje, że głównym celem jego budowy

są zastosowania wojskowe.

Reaktor G1 osiągnął stan krytyczny 7 stycznia 1956, zaś

pełną moc (40 MW ciepła) we wrześniu 1956. Został rozebrany

w październiku 1968. G1, oraz jego większe siostrzane

reaktory G2 i G3, zostały zaprojektowane zarówno

do produkcji plutonu jak i elektryczności. G2 i G3 miały

moc po 250 MW (taką samą jak początkowo reaktory w

Hanford). G2 osiągnął stan krytyczny w lipcu 1958, a pełną

moc w maju 1959 - został rozebrany w lutym 1980. G3

osiągnął stan krytyczny w czerwcu 1959, zaś zdemontowano

go w lipcu 1984.

Pierwszy reaktor Celestin rozpoczął pracę w maju 1967, a

drugi w październiku 1968. Początkowo planowano, że

będą one produkowały radioizotopy oraz tryt - od połowy

lat 70. Rozpoczęły wytwarzanie wojskowego plutonu. Gdy

G2 został rozebrany, ich główną funkcją stała się produkcja

plutonu. Od roku 1991 rozpoczęły pracę na zmianę - w

danej chwili pracował tylko jeden. Od kiedy w lutym 1992

Francja zaprzestała produkcji plutonu na cele wojskowe,

reaktory te są prawdopodobnie ponownie używane do

produkcji trytu. Planuje się, że pozostaną w służbie przynajmniej

do końca wieku. Reaktory te mają zdolność produkcji

około 1.5 kg trytu rocznie. Jeżeli przyjmiemy pracę

na zmianę, ich roczna produkcja wynosi 750 g - ilość ta

wystarcza do zaspokojenia obecnych i przyszłych zapotrzebowań

francuskich (na potrzeby arsenału jądrowego

wystarczy rocznie 200 g).

Phenix rozpoczął pracę w 1973 i nadal jest w służbie. Do

końca 1997 mógłby wyprodukować do 1400 kg wojskowego

plutonu, jednak ilość ta jest prawdopodobnie znacznie

mniejsza.

Budowa UP1 rozpoczęła się w lipcu 1955, a zakład osiągnął

pełną sprawność w styczniu 1958. UP1 korzysta z

procesu separacji Purex. Do sierpnia 1984 przetworzył

ponad 10,000 ton paliwa z chłodzonych gazem reaktorów

oraz oddzielił więcej niż 2.5 ton plutonu o jakości wojskowej.

La Hague

Drugi zakład separacji plutonu, nazwany UP2, został wybudowany

w La Hague, w pobliżu Cherbourga w Normandii.

UP2 rozpoczął pracę w 1966 i może przetwarzać 800

ton paliwa rocznie.

Inne reaktory

Francja nie oddziela programów cywilnych od wojskowych

i dlatego produkuje znaczne ilości plutonu wojskowego z

cywilnych reaktorów energetycznych. Przypuszcza się, że

największe ilości plutonu Francja uzyskała z paliwa z reaktorów

Chinon-1, Chinon-2, Chinon-3, St. Laurent-1, St.

Laurent-2 oraz Bugey-1. Ilość otrzymanego tą drogą plutonu

pozostaje niejasna, waha się od 500 kg do 2000 kg.

5.2.5 Chiny

Biorąc pod uwagę wielkość geograficzną (trzecia na świecie

po Rosji i minimalnie Kanadzie), populację (największą

na świecie) i ekonomię (według raportu CIA z 1995 miejsce

drugie pod względem siły nabywczej oraz tępa rozwoju

gospodarki) nieuchronnym staje się fakt, iż w przeciągu

kilku dekad Chiny staną się dominującą potęgą na świecie.

Chińscy przywódcy są świadomi tego faktu, wiedzą również,

że z wyjątkiem kilku ostatnich wieków, Chiny były

przez blisko 3500 lat najbardziej zaawansowaną i potężną

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 56

cywilizacją świata. Niewątpliwie będą zamierzali wyrównać

militarny status Chin z tym sprzed tysiącleci.

Chińska Republika Ludowa dysponuje arsenałem około

400 głowic jądrowych. Sądzi się, że około 250 z nich jest

używanych w systemach strategicznych, na które składają

się bazujące na lądzie pociski dalekiego zasięgu, lotnictwo

bombowe oraz pociski typu SLBM. Pozostałe ładunki,

czyli około 150 głowic, stanowi uzbrojenie broni taktycznej

- prawdopodobnie lotniczych bomb o małej mocy,

pocisków artyleryjskich i pocisków rakietowych krótkiego

zasięgu, takich jak DF-15 i DF-11. Pociski te znane są

lepiej pod ich eksportowymi nazwami: M-9 (DF-15) i M-

11 (DF-11).

Chińskie siły jądrowe rozmieszczone są w około 20 lokacjach.

Wszystkie znajdują się pod wyłączną kontrolą Centralnej

Komisji Wojskowej, której przewodniczącym jest

prezydent Jiang Zemin. Pozostałymi członkami komisji są

dowódcy Armii Ludowej, z których część należy także do

Biura Politycznego.

Użycie terminu „strategiczny” w przypadku Chin wymaga

pewnego wyjaśnienia. Państwo to dysponuje jedynie około

20 pociskami zdolnymi pokonywać odległości interkontynentalne

i kolejnymi 100 mogącymi pokonywać dystanse

1,800-4,750 km. Chociaż lotnictwo bombowe tradycyjnie

uznaje się za część sił strategicznych, chińskie bombowce

nie mogą pokonywać dużych odległości. Podobna sytuacja

ma miejsce w przypadku balistycznych pocisków przenoszonych

przez okręty podwodne. Dlatego, porównując do

innych mocarstw atomowych, siły chińskie są niewielkie i

mają ograniczone możliwości.

Ważne jest także, aby chińskie programy modernizacyjne i

konstrukcyjne systemów jądrowych postrzegać z odpowiedniej

perspektywy. W przeszłości stworzenie nowego

typu pocisków, bombowców czy okrętów atomowych

zajmowało bardzo dużo czasu. Okres od wstępnych badań

do realizacji projektu i przystąpienia do fazy testowej trwał

nawet dwie dekady - po takim czasie, według zachodnich

standardów wdrażane uzbrojenie było już przestarzałe.

Dążenie do posiadania lepszego i nowocześniejszego

uzbrojenia jest naturalne dla każdej armii. Dlatego nie jest

zaskoczeniem, że Chiny szukają możliwości zdobycia

nowych technologii militarnych poprzez działania handlowe,

także na czarnym rynku. Nie są także niespodzianką

ostatnio wykryte próby infiltracji amerykańskich ośrodków

wojskowych - powszechnie wiadomo, że Laboratoria Los

Alamos i Lawrence Livermore są światowymi liderami w

projektowaniu nowoczesnych, niewielkich i lekkich głowic

jądrowych. Wraz z upadkiem Związku Radzieckiego,

Chiny zwróciły swe zainteresowanie także ku nowoczesnej

technologii nuklearnej, będącej w posiadaniu przez następców

minionej potęgi.

Wraz z odcięciem pomocy dla programu nuklearnego przez

Związek Radziecki w 1960, większość technologii zastosowanych

w chińskim uzbrojeniu jądrowym zostało samodzielnie

opracowanych. Od dawna na Zachodzie pojawiają

się liczne głosy przeciwko eksportowaniu tego typu wiedzy

i rozwiązań technicznych do państw zainteresowanych w

budowie broni nuklearnej. Wiadomo natomiast, że Chiny

udzieliły Pakistanowi wszechstronnej pomocy w tym zakresie,

być może nawet przekazały mu plany głowic.

Sprzeciwy międzynarodowej opinii publicznej wywoływały

także umowy pomiędzy Chinami a Iranem.

Jak się sądzi, w dającej się przewidzieć przyszłości Chiny

nie zamierzają gwałtownie zwiększać liczby posiadanych

głowic. Zgodnie z raportem Pentagonu przedstawionemu

Kongresowi: „Posiadane dowody sugerują (...) że Chiny

będą rozwijały swoje wojska jądrowe w stałym tempie.

Znacznie zwiększenie siły jest postrzegane przez chińskich

przywódców jako niepotrzebne i szkodliwe dla utrzymania

wzrostu gospodarczego”.

W latach 1964-96 Chiny przeprowadziły 45 prób jądrowych,

z czego 22 to wybuchy podziemne. Jest to wiele

mniej testów niż przeprowadziły Stany Zjednoczone czy

Związek Radziecki/Rosja i z tego powodu Chiny blokowały

rokowania nad traktatem o całkowitym zakazie prób

jądrowych (CTBT), chociaż cofnęły wszystkie zastrzeżenia

po przeprowadzeniu ostatniej serii testów (dziewięć prób w

latach 1992-96). Miały one na celu potwierdzenie przydatności

uzbrojenia aktualnie znajdującego się w arsenale i

sprawdzenie poprawności projektów nowych głowic.

Ostateczna seria testowa została przeprowadzona wiosną i

latem 1996. Według źródeł japońskich (raport Nihon

Keizai Shimbun) ostatnim testem Chińskim była podziemna

detonacja kilku głowic (praktyka stosowana zarówno

przez Stany Zjednoczone jak i były Związek Radziecki)

przeprowadzona 8 czerwca 1996. Prawdopodobnie

była częścią programu produkcji zminiaturyzowanych

głowic dla łodzi podwodnych i pocisków wieloładunkowych.

Ostatni chiński test nuklearny został przeprowadzony o

godzinie 0149 GMT 29 lipca 1996. Według Australia

Geological Survey Organization (Australijska Organizacja

Geologiczna) w Canberra miał on siłę od 1 do 5 kiloton,

powodując wstrząs rzędu 4.3 w skali Richtera.

Sądzi się, że wraz z zakończeniem tej serii, Chiny ukończyły

program rozwoju głowic bojowych osiągając poziom

zaawansowania innych potęg nuklearnych. Dysponują

prawdopodobnie zminiaturyzowanymi, wzmocnionymi

głowicami termojądrowymi o sile setek kiloton. Sądzi się

także, że Chiny posiadają głowice o wzmożonej radiacji

(„bomby neutronowe”) oraz o zmiennej sile wybuchu.

Bombowce. Lotnictwo bombowe Chin jest bardzo przestarzałe

- bazuje na wersjach krajowej produkcji maszyn radzieckich.

Wraz z wycofaniem ze służby Hong-5a (bazującego

na projekcie bombowca średniego zasięgu Ił-28 Beagle)

podstawowym samolotem lotnictwa strategicznego

stał się Hong-6 (przeprojektowany Tu-16 Badger). Chiny

rozpoczęły montaż H-6 w latach sześćdziesiątych. Maszyny

te zostały dwukrotnie wykorzystane do zrzucenia

ładunku nuklearnego: bomby rozszczepialnej w maju 1965

roku, oraz wielomegatonowej w czerwcu 1967. Od ponad

dekady w Zakładach Lotniczych Xian trwają prace nad

nowym naddźwiękowym samolotem wielozadaniowym

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 57

Hong-7 (FB-7). Przypuszcza się, że maszyna ta nie będzie

dostosowana do przenoszenia uzbrojenia jądrowego.

Chiny mogą unowocześnić swoje powietrzne siły nuklearne

poprzez zaadaptowanie samolotów kupionych z zagranicy.

W 1992 roku Rosja sprzedała do tego kraju 24 Su-

27SK i dwa Su-27UBK Flanker za kwotę 1 mld USD.

Maszyny te obecnie znajdują się na stanie 3. Dywizji Powietrznej

stacjonującej w Wuhu, 250 kilometrów za zachód

od Szanghaju.

W oddzielnej umowie, Rosja sprzedała licencję na montaż

Su-27 w chińskich zakładach w Szenjangu. Pierwsze dwie

maszyny krajowej produkcji wzbiły się w powietrze w

grudniu 1998 roku. Siły powietrzne zamówiły 200 Su-27.

Przy obecnych zdolnościach montażowych, ostatnia maszyna

zostanie przekazana wojsku najszybciej w 2015

roku. Su-27 może odpalać pociski powietrze-ziemia, nie

ma jednak żadnych dowodów, aby trwały prace adaptacyjne

do przenoszenia tego typu pocisków nuklearnych.

Pociski balistyczne. Podstawą chińskich wojsk nuklearnych

są pociski balistyczne. Siły rakietowe stacjonujące na

lądzie są w stanie dosięgnąć cele oddalone od 3,000 do

13,000 km, jednak jedynie około 20 pocisków może uderzyć

na cele w Ameryce Północnej.

ChRL dysponuje pięcioma rodzajami pocisków rodziny

Dong Feng (Wschodni Wiatr): DF-3, DF-4, DF-5, DF-21 i

DF-31.

Po ponad 25 latach służby, pocisk średniego zasięgu DF-3

jest etapami wycofywany ze służby. Dwustopniowy DF-4

pocisk balistyczny dalekiego zasięgu, został zaprojektowany

zarówno w wersji bazującej w silosach jak i na wyrzutniach

mobilnych. Z kolei DF-21, dwustopniowa rakieta

średniego zasięgu, jest przenoszona na holowanej wyrzutni.

Unowocześniona wersja Mod 2 nie została jeszcze ukończona.

DF-31 to pierwszy chiński mobilny interkontynentalny

pocisk balistyczny (ICBM). Pierwszy całościowy test DF-

31 miał miejsce 2 września 1999 roku, 250 km na południowy-

zachód od Pekinu. Egzemplarz testowy był wyposażony

w makiety głowic oraz kilkanaście wabików. Pocisk

ten zawiera wiele rozwiązań technicznych zakupionych

lub wykradzionych z USA (m.in. system naprowadzania

oraz technologie silników na paliwo stałe).

Według tajnego raportu Wywiadu Sił Powietrznych USA z

1997 roku, DF-31 „zmniejszy różnicę techniczną między

projektami pocisków chińskich a amerykańskich czy rosyjskich”.

Dalej raport stwierdza: „DF-31 ICBM umożliwi

Chinom przeprowadzenie uderzenia, któremu będzie ciężko

zapobiec we wszystkich fazach ataku, począwszy od przygotowania

do startu a na końcowej fazie lotu kończąc. (...)

Będzie on stanowił poważne zagrożenie nie tylko dla sił

USA obszaru Pacyfiku, ale także dla fragmentu części

kontynentalnej USA jak również dla wielu naszych sojuszników”.

Dokument podsumowuje obecne możliwości Chin

w dziedzinie budowy zaawansowanych pocisków ICBM

jako „silnie wzrastające”.

W listopadzie 2000, na kilka dni przed wyborami w USA,

Pekin przeprowadził kolejny udany test DF-31. W tym

samym czasie w Chinach przebywał generał Henry

Shelton, przewodniczący Komitetu Szefów Sztabów USA.

Podczas jego wizyty przedstawiciele władz chińskich kolejny

raz zaprotestowali przeciw sprzedaży amerykańskich

systemów obronnych do Tajwanu. Analitycy wskazują, że

czas przeprowadzenia próbnego odpalenia DF-31 nie był

przypadkowy i należy go odbierać jako wyraźny sygnał dla

Stanów Zjednoczonych, aby nie mieszały się one do sytuacji

na Tajwanie.

Chiny anulowały program projektowy szóstego typu pocisków

rodziny Dong Feng - DF-41 - i rozpoczęły prace nad

nowym, mobilnym pociskiem ICBM zasilanym paliwem

stałym.

Nie ma wystarczających dowodów, czy rakiety M-9 (o

zasięgu 600 km) i M-11(zasięg 300 km) są przystosowane

do przenoszenia ładunków jądrowych. Unowocześniona

M-11 Mod 2 brała udział w paradzie wojskowej 1 października

1999 roku. Należy pamiętać także o pociskach

balistycznych krótkiego zasięgu M-7. Broń ta jest zasilana

paliwem stałym (pierwszy stopień) i ciekłym (stopień

drugi).

Tajwański minister obrony oświadczył, że pociski M-9 i

M-11 są przystosowane do przenoszenia ładunków jądrowych.

Władze tajwańskie alarmują także, że w ciągu ostatnich

czterech lat liczba pocisków SRBM w trzech południowych

prowincjach Chin zwiększyła się z 30-50 do

160-200.

Od 20 lat Chiny dysponują wystarczającą wiedzą techniczną

do skonstruowania uzbrojenia w konfiguracji MRV

(Multiple Reentry Vehicles). System taki umożliwia odpalanie

dwóch lub więcej RV (Reentry Vehicle - człony pocisku

balistycznego przenoszące głowice bojowe) wzdłuż

trajektorii lotu pocisku. Są one wycelowane w ten sam cel i

docierają do niego w podobnym czasie. W przeciwieństwie

do pocisków uzbrojonych w układzie MIRV, poszczególne

RV nie mogą być naprowadzane osobno na oddzielne cele.

SSBN. Chiny mają poważne problemy z realizacją własnego

programu budowy balistycznych okrętów podwodnych.

Aktualnie na wyposażeniu znajduje się jedynie jedna

sprawna jednostka klasy Xia. Zamierzano zbudować więcej

egzemplarzy, jednak problemy z paliwem stałym dla pocisków

SLBM oraz reaktorami okrętów spowodowały szybkie

zamknięcie całego programu. Druga jednostka klasy

Xia nigdy nie weszła do służby.

Istniejący okręt został zbudowany w Bazie i Stoczni Marynarki

Wojennej Huludao i został zwodowany w kwietniu

1981 roku. Do czynnej służby wszedł dopiero w styczniu

1989 roku. Jednostka stacjonuje w Bazie Okrętów Podwodnych

Jianggezhuang, gdzie jak się sądzi magazynowane

są głowice dla pocisków Julang-1 (Olbrzymia Fala).

Zarówno Xia jak i pięć jednostek klasy Han (SSN) nigdy

nie wypłynęły poza wody terytorialne Chin.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 58

Pocisk Julang-1 SLBM jest pierwszym i jedynym chińskim

pociskiem balistycznym zasilanym paliwem stałym. Przeszedł

on serię testów w latach 1981-84, włączając to pomyślne

odpalenie ze zbudowanego w Chinach okrętu podwodnego

(przeprojektowana klasa Golf). Prace nad Julang-

2, bazującym na DF-31 pociskiem SLBM drugiej generacji,

nadal trwają.

Sądzi się, że Chiny rozpoczęły prace nad nową klasą okrętów

SSBN (Typ 094). Jak się przypuszcza, jednostki tego

typu zostaną uzbrojone w trzystopniowe pociski Julang-2.

Prace rozwojowe potrwają jeszcze wiele lat.

Biorąc pod uwagę dotychczasowe trudności jest mało

prawdopodobne, aby chińska flota nuklearna w przyszłości

dysponowała więcej niż 4-6 jednostkami.

Taktyczne siły jądrowe. Dostępne dane na temat chińskiej

nuklearnej broni taktycznej są bardzo skromne i nieścisłe.

Co więcej, nie istnieje żaden oficjalny dowód, że uzbrojenie

takie w ogóle istnieje. Szereg testów o małych ładunkach

u schyłku lat siedemdziesiątych oraz duże manewry

przeprowadzone w lipcu 1982 roku, w których symulowano

użycie broni tego typu, przemawiają jednak za tezą,

iż taktyczna broń nuklearna znajduje się na wyposażeniu

armii chińskiej.

Chińskie siły nuklearne: koniec 2000

Sposób przenoszenia Wejście do służby Ilość Zasięg (km)/

ładowność (kg) Liczba głowic MŁSW1

Siły powietrzne

Hong-6 (B-6) 1965 120 3100/4500 1-3 bomby

Qian-5 (A-5) 1970 30 400/1500? 1 bomba

od 150-180 kt

do kilku Mt

Pociski lądowe

Dong Feng-3A/CSS-2 1971 50-80 2800/2150 1 x 3.3 Mt 165-264 Mt

Dong Feng-4/CSS-3 1980 20-30 5500/2200 1 x 3.3 Mt 66-99 Mt

Dong Feng-5A/CSS-4 1981 20-24 13000+/3200 1 x 4-5 Mt 80-120 Mt

Dong Feng-21A/CSS-5 1985-86 36-50 1800/600 1 x 200-300 kt 7.2-15 Mt

Dong Feng-31 2001/02? 0 8000/700 3 x 50-100 kt 0

Nowy ICBM 2010? 0 12000/800 ? x MIRV 0

Pociski SLBM

Julang-1/CSS-N-3 1986 12 1700/600 1 x 200-300 kt 2.4-3.6 Mt

Julang-2/CSS-NX-4 2010? 0 8000/700 1 x 200-300 kt 0

Broń taktyczna

Artyleria/ADM/SRM 2 od połowy lat 70 120 kilka kt 1-2 Mt

Łącznie 321-503

(1) Maksymalna Łączna Siła Wybuchu

(2) Short Range Missiles - pociski któtkiego zasięgu (M-9 i M-11)

5.2.6 Inne państwa dawnego Związku Radzieckiego

26 grudnia 1991 roku, w dzień rozpadu Związku Radzieckiego,

trzy nowo powstałe kraje - Ukraina, Kazachstan i

Białoruś stały się pod względem wielkości trzecią, czwartą

i ósmą potęgą atomową świata. Tylko na papierze. Żadne z

tych państw nie miało kontrolny nad strategicznym arsenałem

jądrowym stacjonującym na ich terenie, a odebranie

kontroli nad nim Moskwie nie było łatwe. Państwa te mogły

zrobić użytek z części taktycznego wyposażenia jądrowego

przechowywanego w ich magazynach, jednak na

szczęście broń ta została szybko przekazana przez wszystkie

trzy kraje Rosji.

Negocjacje dotyczące demontażu arsenałów strategicznych

w tych państwach były powolnym i trudnym procesem.

Jednak wszystkie trzy państwa podpisały ostatecznie traktat

NPT (Nuclear Non-Proliferation Treatry - Traktat o Nierozprzestrzenianiu

Broni Jądrowej), poparły postanowienia

START I oraz zrzekły się roszczeń do stacjonujących na

ich terenie głowic strategicznych. 23 listopada 1996 roku z

Białorusi przetransportowano ostatnią głowicę do Rosji,

czyniąc tym samym Rosję jedynym spadkobiercą nuklearnego

arsenału Związku Radzieckiego. Dlatego też broń, o

której wspomina się poniżej, jest liczona w punkcie 7.1.2

jako część arsenału rosyjskiego.

5.2.6.1 Ukraina

Pobudki nacjonalistyczne w tym kraju były początkowo

przeszkodą w negocjacjach dotyczących przekazania głowic

strategicznych Rosji. Pierwszy prezydent, Leonid

Krawczuk, wykorzystał fakt stacjonowania sił strategicznych

do wymuszenia od państw zachodnich zobowiązań

udzielenia pomocy gospodarczej borykającej się z licznymi

problemami Ukrainie. Gdy takież zostały udzielone 16

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 59

listopada 1994 ukraiński parlament przegłosował 301 do 8

ratyfikację przystąpienia do NTP. 5 grudnia 1994 Ukraina

stała się 167 członkiem NTP, w konsekwencji zaś w tym

samym dniu w życie wszedł START I.

W marcu 1994 Ukraina zainicjowała, liczbą 60 pocisków

typu ICMB, proces przetransportowania broni atomowej do

Rosji. W całym roku 1994 przekazano 540 sztuk broni, w

1995 zaś 720. Ostatnie głowice zostały wywiezione w maju

1996, czyniąc tym samym z Ukrainy państwo wolne od

broni jądrowej.

Na terenie Bazy Lotniczej w Priluki stacjonowało 19 Tu-

160 a w Bazie Lotniczej w Uzin 25 Tu-95H. Ukraina początkowo

zgodziła się zwrócić wszystkie bombowce Rosji,

jednak 3 grudnia 1996 zaproponowała jej sprzedaż 10 Tu-

160 i 15 Tu-95H. Prawdopodobnie samoloty te są sprawne,

jednak nie odbyły żadnego lotu od chwili upadku Związku

Radzieckiego. Rosja ocenia, że około jedna trzecia z nich

jest sprawna. Za samoloty zapłacone zostanie gotówką

(320-350 milionów USD), pomijając tym samym wzajemne

rozliczenia długów Rosja-Ukraina.

Według stanu na 1995 rok na terenie Ukrainy pracowało 15

reaktorów wytwarzając 70.5 tryliona watogodzin elektryczności,

co jest równoważne 37% krajowego zapotrzebowania

na energię elektryczną (wskaźnik ten wzrósł więc

z 34.2% w 1994 i 24.5% w 1990).

Na Ukrainie realizuje się obecnie program budowy nowych

reaktorów. Zaporożje-6 został oddany do użytku w 1995,

Czmielnickij-2 planuje się na 1998, Rowno-4 w 1999, a

Czmielnickij-3 i -4 w latach 1999-2000. Nowe instalacje

nuklearne zapewnią 30% wzrost zdolności produkcji elektryczności,

co spowoduje wzrost do minimum 40% zaspokajania

zapotrzebowania krajowego tą drogą. W grudniu

1995 na szczycie G-7 podpisano umowę, w myśl której

Ukraina otrzyma 2.5 miliarda USD w zamian za całkowite

zamknięcie elektrowni w Czernobylu po roku 2000.

Szybki rozwój energetyki jądrowej Ukrainy związany jest z

chęcią jak najszybszego usamodzielnienia się od źródeł

zagranicznych. Wiąże się to ze zwiększeniem liczby kopalni

uranu, zakładów wzbogacania, reaktorów, jak i zakładów

odzysku i neutralizacji odpadów.

5.2.6.2 Kazachstan

W dniu uzyskania niepodległości była to czwarta, pod

względem wielkości, potęga nuklearna (posiadająca być

może tyle głowic co Francja, Wielka Brytania i Chiny

razem wzięte). Kazachstan sam silnie dążył do zlikwidowania

swojego arsenału jądrowego. Początkowo na jego

terenie stacjonowały 104 pociski SS-18 Satan (RS-20),

rozlokowane w dwóch bazach. Do końca 1994, 44 z nich

zostało wywiezionych z silosów. Pozostałe SS-18 zostały

przekazane Rosji w 1995 roku. Do kwietnia 1995 wszystkie

głowice pocisków SS-18 opuściły Kazachstan.

Ostatnie 40 bombowców Tu-95H (27 Tu-95 H6 i 13 Tu-95

H16) opuściło bazę w Semipałatynsku w lutym 1994, razem

z 370 odpalanymi z powietrza pociskami AS-15.

W tajnej operacji o kryptonimie „Projekt Szafir” w listopadzie

1994 roku Stany Zjednoczone przejęły około 600 kg

wysoko wzbogaconego uranu magazynowanego w Kazachstanie

i przetransportowały go do USA. Uran ten został

zdemilitaryzowany przez zmniejszanie jego stopnia

wzbogacenia (proces ten zakończył się w maju 1996).

Stany Zjednoczone zakupiły także od Kazachstanu 30 kg

plutonu (1994).

5.2.6.3 Białoruś

W dniu uzyskania niepodległości Białoruś posiadała 81

pocisków SS-25 w dwóch bazach: Lida i Mozyr. U schyłku

1994 na Białorusi nadal stacjonowało 36 SS-25, po 18 w

każdej z baz. W 1995 już tylko 18 (po 9 na bazę). Chociaż

Białoruś była niezadowolona z odmowy przez Rosję zapłacenia

rekompensaty za zwrócone pociski, ostatnie głowice

nuklearne zostały wywiezione z Białorusi 23 listopada

1996.

5.3 Państwa podejrzane o posiadanie broni jądrowej

Spornym jest fakt, czy Indie, Pakistan i Izrael można zakwalifikować

jako państwa podejrzane o posiadanie broni

nuklearnej. Chociaż żadne z nich nie jest zadeklarowanym

posiadaczem takiej broni, co więcej - stanowczo zaprzeczają,

jakoby mieli ją we władaniu, jest dostatecznie dużo

danych, aby przypuszczać, że jeśli jeszcze jej nie mają,

wkrótce posiądą.

5.3.1 Indie

Pytanie, czy Indie są w stanie zbudować bombę jądrową

znalazło odpowiedź 18 maja 1974 roku o 0805 (czasu lokalnego),

kiedy to zdetonowały one bombę plutonową o

sile wybuchu 12-15 kt w podziemnym teście o kryptonimie

„Uśmiechnięty Budda” (zazwyczaj identyfikuje się go jako

„Pokaharan”, lub „Pokhran”, od nazwy miasta położonego

24.8 km na południowy-wschód od miejsca próby) przeprowadzonym

na pustyni Radżasthan (27.095 N, 71.752

E).

Indie utrzymują, że test ten służył pokojowym zamiarom i

nie posiadają w swoim arsenale broni jądrowej. Dotychczas

nie przedłożono przekonywujących i wiarygodnych argumentów

dowodzących, w jaki sposób test jądrowy mógł

służyć pokojowym celom. 10 października 1997 prasa

indyjska opublikowała wywiad przeprowadzony z Raj

Ramanna, byłym dyrektorem BARC - indyjskiej agencji

jądrowej - człowiekiem bezpośrednio odpowiedzialnym za

rozwój broni i jej przetestowanie w Uśmiechniętym Buddzie.

Ramanna stwierdził: "Pokhran była bombą, mogę

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 60

wam to teraz powiedzieć". Stwierdził także: "Eksplozja to

eksplozja, tak jak pistolet to pistolet i nie ważne czy strzelasz

w kogoś, czy w ziemię”. Powiedział również, że etykieta

„pokoju” przyszła „od strony politycznej” dodając,

że: „Chcę, aby było jasne, że test nie był taki pokojowy”.

Motywacją do tworzenia technologii nuklearnych dla Indii

są niewątpliwie wyposażone w taką broń Chiny, z którymi

państwo to graniczy od północy. Przyczyną sporu jest zaś

płaskowyż Aksai Chin należący do gór Ladakh (Kaszmir)

w północnych Indiach okupowany obecnie przez wojska

chińskie; Indie okupują za to północno-wschodni odcinek

przygraniczny do którego prawa roszczą sobie Chiny. W

październiku 1962 roku Chiny zaatakowały Indie. Był to

atak, wobec którego Indie były bezsilne. Chiny dobrowolnie

się wycofały pod koniec roku. Indie także często walczyły

z Pakistanem po roku 1947 o Kaszmir (i utrzymały

go) - terytorium muzułmańskie. Obecnie nuklearny program

pakistański jest tłumaczony wyłącznie jako odpowiedź

na takiż ze strony Indii (faktem jest, że dopiero indyjska

próba nuklearna skłoniła Pakistan do rozpoczęcia

prac nad budową bomby jądrowej). Indie aspirują także do

miana dominującej potęgi w Azji i posiadanie broni o tak

potwornej sile niewątpliwie może okazać się pomocne.

Głównym ośrodkiem indyjskiego programu jądrowego jest

Centrum Badania Technologii Atomowych w Bhabha w

pobliżu Bombaju. Pluton dla bomby użytej w teście wyprodukowano

przez napromieniowanie próbek uranowych

w CBTA w naukowym reaktorze CIR (Canadian-Indian

Reactor - reaktor ten był dostarczony przez Kanadyjczyków)

o mocy 40 MW. Reaktor ten zaczął pracować 1960 i

może wytwarzać 9-10 kg plutonu rocznie. Reaktor ten nie

znajduje się pod kontrolą IAEA (International Atomic

Energy Agency - Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej),

chociaż Kanada zastrzegła, że może on być wykorzystywany

tylko do pokojowych zamiarów. Indie argumentują,

że klauzula ta nie zabrania produkcji materiałów

rozszczepialnych.

Prawdopodobnie Indie rozpoczęły swój program atomowy

krótko po pierwszym teście chińskiej broni jądrowej, tj. w

połowie lat 60-tych. W roku 1971 Indira Gandhi pozwolił

na wytworzenie niezbędnych elementów i test bomby.

Według Raj Ramanna, ówczesnego dyrektora CBTA, kolejne

dwa lata zajęło oddzielenie, oczyszczenie i odpowiednie

uformowanie plutonu oraz stworzenie systemu

implozyjnego i dodatkowej elektroniki. Większość prac

wykonano w CBTA, ale ładunki wybuchowe dla systemu

implozyjnego stworzono w Organizacji Badań i Rozwoju.

Najwidoczniej stworzenie dokładnej elektroniki implozyjnej

stwarzało znaczne problemy. Jako inicjatora użyto Po-

210/Be o oznaczeniu kodowym "Kwiat", którego wykonanie

zajęło dużo czasu. Chociaż twierdzenie, że test służył

celom pokojowym można przyjąć ze słusznym sceptycyzmem,

użyta w nim głowica była produktem laboratoryjnym,

nie zaś prototypową wersją broni.

Pluton dla testu z 1974 został poddany obróbce w zakładach

separacji w Trombaju, niedaleko Bombaju. Budowa

tego zakładu rozpoczęła się w początkach lat 50-tych,

ośrodek zaś zaczął pracować w 1964. W 1974 czasowo

zamknięto zakład w celu konserwacji i rozbudowy - ponownie

go otwarto w początkach lat 80-tych.

Indie opanowały również technikę budowy reaktorów. 8

sierpnia 1985 otwarto 100 MW reaktor w Dhurva, który

bazuje na projekcie CIR i może wytwarzać 20-25 kg plutonu

rocznie. Początkowo pojawiły się pewne problemy,

jednak reaktor osiągnął pełną moc u schyłku lat 80-tych.

Być może dodatkowym źródłem plutonu są niekontrolowane

przez IAEA Elektrownie Atomowe w Madras

(EAM), znane jako Madras I i II. Podobnie jak CIR i

Dhruva, EAM są chłodzonymi ciężką wodą reaktorami

zasilanymi naturalnym uranem, które mogą być skutecznie

użyte do produkcji plutonu wojskowego. Ilość wyprodukowanego

w ten sposób plutonu jest o wiele większa niż

reaktorów CIR i Dhruva razem wziętych, chociaż paliwo

wykorzystywane do tego typu reaktorów produkuje pluton

nieodpowiedni do wojskowego użycia. Nie jest pewne jak

naprawdę wygląda sytuacja z produkcją plutonu w EAM,

chociaż nawet pluton o niskiej jakości stanowi potencjalnie

materiał wojskowy. Jeżeli w CBTA rzeczywiście wytwarzano

pluton militarny przez napromieniowanie uranu,

może on zostać zmieszany z plutonem pochodzącym z

EAM zwiększając tym samym ilość dostępnego materiału.

W 1989 Indie posiadały łącznie 8 reaktorów produkujących

1478 MW energii elektrycznej, następne 13 jest planowanych

lub w trakcie budowy - zwiększą one produkcję o

kolejne 5100 MW.

Posiadające ogromne zasoby toru Indie są niewątpliwie

zainteresowane w zastosowaniu technologii paliwowego

obiegu tor-U-233. Wiadomo, że Indie uzyskały kilka kilogramów

U-233 poprzez napromieniowywanie toru w reaktorach

CIR, Dhruva i EAM. Masowa produkcja U-233

nie jest możliwa w reaktorach zasilanych naturalnym uranem.

Tor wymaga bardziej wzbogaconego paliwa. Pluton

wytwarzany w CBTA może służyć w przyszłości jako

paliwo dla produkcji U-233. Oczywiście jeżeli U-233

okaże się bardziej efektywnym materiałem niż pluton.

Indie pracują także nad uruchomieniem produkcji ciężkiej

wody w celu zapewnienia chłodziwa dla przyszłych reaktorów.

Ciężka woda dla istniejących instalacji została importowana.

Kanada dostarczyła jej dla CIR. 110 ton chłodziwa

dla reaktorów w Dhruva, Madras I i II zostało kupionych

od Chin.

Drugi zakład separacji plutonu został wybudowany w

Tarapur (północny Bombaj) i rozpoczął pracę na przełomie

1985/86. Zakład ten miał początkowo pewne problemy

techniczne, jednak zostały one usunięte po 1990 roku. O

wiele większy ośrodek jest obecnie budowany w

Kalpakkam - będzie on mógł obsłużyć wszystkie istniejące

reaktory.

Reasumując, Indie gwałtownie zwiększają zdolności produkcji

i odzysku plutonu. U schyłku 1991 roku produkowały

około 300 kg plutonu wojskowego. W połowie 1995

roku już ponad 400 (równowartość 65-80 bomb). Szacunki

te bazują wyłącznie na zdolności produkcji reaktorów CIR

i Dhruva. Ilość wytwarzanego plutonu może jednak wynosić

nawet 1000 kg.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 61

Indie opanowały także technikę separacji metodą wirówki i

zbudowały w latach osiemdziesiątych zakłady wzbogacania

bazujące na tej metodzie w Trombaju i Mysore. Zakłady

te nie pełnią żadnej roli w planach rozwoju reaktorów

nuklearnych, dlatego możliwe jest, że jedynym celem

ich stworzenia było zmniejszenie rangi pakistańskich

ośrodków wzbogacania, lub pełnienie roli dodatkowej

rezerwy produkcyjnej.

Indie zbudowały pociski krótkiego i średniego zasięgu

(Prithvi - zasięg 250 km i Agni - zasięg 2500 km) zdolnych

do przenoszenia lekkich głowic jądrowych (500-1000 kg).

Indie rozwijają także program konstrukcji pocisków dalekiego

zasięgu. Trwają prace nad bronią typu ICBM o

kryptonimie Suriya.

Indie zaprzeczają, że jakoby produkują rdzenie plutonowe

dla broni jądrowej. Indie znają technologię produkcji trytu,

mogą więc pokusić się o stworzenie broni o wzmożonej

sile wybuchu.

Indie nie są sygnatariuszem NPT i są przeciwne postanowieniom

traktatu, zwłaszcza zakazowi wykonywania testów

jądrowych i produkcji materiałów rozszczepialnych

na wojskowy użytek. Poza Chinami, które kontynuują

testy, de facto nie wykonuje się już prób nuklearnych,

podobnie jak nie produkuje się plutonu czy uranu o militarnym

przeznaczeniu. Indie nie są więc zainteresowane w

podpisaniu traktatu - nie mają powodu aby nakładać na

siebie tak surowe restrykcje. Indie odrzuciły także propozycję

dwustronnych negocjacji z Pakistanem, jednak w

grudniu 1988 obydwa kraje podpisały umowę zakazującą

atakowania instalacji nuklearnych drugiej strony.

Pod koniec 1995 roku Indie zmieniły pozycję w stosunku

do CTBT z popierającej na przeciwną. 15 grudnia 1995

New York Times odnotował, że Indie mogą przygotowywać

się do przeprowadzenia drugiego testu jądrowego.

Gazeta zacytowała (anonimowego) urzędnika rządowego,

który twierdził, że satelity szpiegowskie odnotowały

wzmożoną aktywność w ostatnich tygodniach na obszarze

testowym Pokaran na pustyni Radżasthan. Mówił, że eksperci

wywiadu nie mogli stwierdzić, czy czynione przygotowania

związane są z testem jądrowym czy być może

innymi eksperymentami związanymi z programem nuklearnym.

Indyjski rząd nazwał sensacje zawarte w artykule w

New Youk Times "dużymi spekulacjami" - nie zaprzeczył

jednak całkowicie. 5 grudnia 1995 (czyli jeszcze przed

artykułem w New York Times) jeden z indyjskich dzienników

opublikował wyniki ankiety przeprowadzonej wśród

2000 obywateli. 62% respondentów zgadzało się na przeprowadzenie

próby bomby atomowej, jeżeli przyczyniła by

się ona do rozwoju prac. Pakistan stwierdza, że takie prowokacje

zmusiły go do przeprowadzenia własnego testu.

5.3.2 Iran

Iran jest w trakcie aktywnego wdrażania swojego programu

energii jądrowej, wywiad Stanów Zjednoczonych uważa,

że także i programu budowy broni nuklearnej. Uważa się,

że Iran posiada wiele instalacji atomowych nie objętych

traktatem NPT. Prawdopodobnie Iran uzyskuje wysoko

wzbogacony uran z zakładów metalurgicznych w Ulba

(Kazachstan), prowadzi także prace nad opanowaniem

techniki wzbogacania uranu i separacji plutonu. Iran nie

został jednak formalnie oskarżony o łamanie traktatu NTP.

Kilka lat temu bardzo szybko rozeszła się plotka, iż Iran

wykradł dwie głowice z po radzieckiego magazynu w Kazachstanie

- okazała się jednak kompletną nieprawdą.

Rosja zgodziła się zaprojektować dwa 1000 MW (energii

elektrycznej) reaktory lekkie (chłodzone wodą) oraz 30-50

MW naukowy reaktor lekki, które to Iran wybuduje i będzie

użytkował pod kontrolą IAEA. W umowie była także

mowa o sprzedaży 2000 ton naturalnego uranu, pomocy w

budowie i eksploatacji kopalni uranu, oraz oryginalnie o

budowie zakładu gazowej separacji uranu metodą wirówkową.

Chociaż Iran jest sygnatariuszem NPT i reaktory

kontrolowane przez IAEA nie zostaną użyte przy programie

budowy broni atomowej, Stany Zjednoczone zaprotestowały

przeciw tej umowie, gdyż zwiększała dostęp Iranu

do technologii nuklearnych. Na szczycie USA-Rosja 10

kwietnia 1995 zawarto porozumienie, w myśl którego Rosja

zrezygnować z budowy zakładu wzbogacania uranu.

Jako sygnatariusz NPT Iran ma prawo do posiadania cywilnych

instalacji nuklearnych. Jeżeli zaś udowodni się mu

łamanie postanowień paktu, prawo to zostaje cofnięte.

Niektórzy argumentują, że Iran potrzebuje umowy z Rosją

do programu prac nad bronią jądrową, ponieważ posiada

duże ilości paliw kopalnych i nie potrzebuje reaktorów do

produkcji energii. Rozumowanie takie nie jest koniecznie

poprawne. Iran być może chce przeznaczyć więcej gazu i

ropy na eksport, co okaże się opłacalne, jeżeli sam będzie

korzystał z taniej energii jądrowej. Iran posiada rezerwy

uranu, nie może jednak zbudować i używać zakładów

wzbogacania taniej niż kosztował by zakup gotowego reaktora

na takie paliwo zagranicą. Mógłby nawet odpłatnie

wzbogacać własny uran zagranicą (np. w Rosji). Podobnie

skala 2000 ton naturalnego uranu nie jest praktyczna dla

użytku w irańskiej energetyce ponieważ musi on być

wzbogacony zanim zostanie użyty w reaktorach lekkiego

typu (chłodzonych wodą). Jest to zaś ilość większa, niż ta

dostępna w czasie tworzenia pierwszej bomby atomowej

przez Stany Zjednoczone czy Związek Radziecki. Iran nie

zgodził się na przedłużenie paktu NTP wiosną 1995 roku.

Iran posiada 5 MW reaktor cieplny kontrolowany przez

IAEA w Teherańskim Centrum Badań Naukowych, w

skład którego wchodzi centrum badań nuklearnych w

Isfahanie, także kontrolowane przez IAEA, w którym

można rozwijać technologie plutonową na laboratoryjną

skalę. Iran także prawie ukończył dwa reaktory jądrowe w

Bushehr, na których budowę wydano już więcej niż 1 miliard

USD. Program budowy tych reaktorów przerwano po

Irańskiej Rewolucji roku 1979 (zaniechano sprowadzania

zachodniej technologii). Ukończenie tych reaktorów jest

częścią umowy z Rosją. Iran posiada małą maszynę separacji

elektromagnetycznej zakupioną od Chin, nie adekwatną

do programu wojskowego, wystarczającą jednak

aby zdobyć wiedzę techniczną potrzebną do wytworzenia

własnych zakładów tego typu. Chiny podpisały także

umowę dotyczącą procesów obróbki uranu i projektowania

zakładów.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 62

Jeżeli Iran rzeczywiście prowadzi własny program jądrowy,

znajduje się on w początkowym stadium. Krajowi

temu brakuje podstawowych technologii i materiałów do

zainicjowania programu rozwoju. W świetle ataku irackiego

i ośmioletniej z nim wojny, jak i jego programu budowy

broni nuklearnej nie dziwi fakt chęci zdobycia broni

jądrowej. Dodatkową motywacją staje się wrogo nastawiony

Izrael, podejrzany o posiadanie broni nuklearnej jak

i bliskie sąsiedztwo Pakistanu i Indii, prowadzących własne

programy badawcze.

5.3.3 Izrael

Zainteresowanie Izraela w technologii nuklearnej sięga aż

powstania państwa w 1948 roku. W latach trzydziestych i

czterdziestych do Palestyny wyemigrowało bardzo dużo

utalentowanych naukowców, w szczególności Ernst David

Bergmann - późniejszy dyrektor Izraelskiej Komisji Energii

Atomowej i orędownik zwiększenia wysiłków Izraela w

rozwoju technologii nuklearnej. Do 1949 Instytut Nauk im.

Weizmanna, w którym Bergmann przewodził wydziałowi

chemii, prowadził aktywne badania jądrowe. Również w

1949 Francis Perrin - francuski fizyk jądrowy, członek

CEA i przyjaciel Bergmanna - odwiedził Instytut

Weizmanna i zaprosił naukowców izraelskich do nowo

stworzonego ośrodka badań atomowych w Saclay. Był to

pierwszy krok do późniejszej współpracy pomiędzy tymi

państwami w dziedzinie energii atomowej.

W tym czasie zdolność badawcza procesów jądrowych

Francji była mocno ograniczona. Przed wojną Francja była

czołowym państwem w badaniach nad fizyką jądrową,

jednak po jej zakończeniu pozostała daleko za Stanami

Zjednoczonymi, Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią

a nawet Kanadą. Dlatego Izrael i Francja znajdowały się

mniej więcej na tym samym poziomie zaawansowania, co

stwarzało izraelskim uczonym możliwość odegrania znaczącej

roli. Zatem we wczesnych latach pięćdziesiątych

rozwój prac nad zjawiskami jądrowymi we Francji i Izraelu

pozostawał bardzo blisko - na przykład naukowcy izraelscy

uczestniczyli w pracach konstrukcyjnych reaktora produkcyjnego

G1 oraz zakładu reprodukcji UP1 w Marcoule.

W latach 1950 i wczesnych 1960, Francje i Izrael łączyły

bardzo bliskie stosunki. Francja była głównym dostawcą

broni dla Izraela, zaś w związku z chwiejnościami francuskiej

władzy w jej koloniach w północnej Afryce, Izrael

dostarczał cennych informacji wywiadowczych. Te dwa

państwa współpracowały (razem w Wielką Brytanią) w

planowaniu operacji Suez-Sinai przeciwko Egiptowi, która

odbyła się w październiku 1956. Kryzys Sueski, jak przyjęto

nazywać tamte wydarzenia, stał się bezpośrednią przyczyną

izraelskiego programu konstrukcji broni jądrowej.

Sześć tygodni przed planowaną operacją Izrael zwrócił się

do Francji z prośbą o pomoc przy budowie reaktora nuklearnego.

Kanada rok wcześniej stworzyła swoisty precedens

- zgodziła się wybudować 40 MW reaktor CIRUS w Indiach.

Shimon Peres, prawa ręka premiera (i Ministra

Obrony) Davida Ben Guriona, i Bergmann zorganizowali

spotkanie z członkami CEA (francuskiej Komisji Energii

Atomowej). We wrześniu osiągnięto wstępne porozumienie.

Cała operacja sueska, rozpoczęta 29 października, okazała

się katastrofą. Chociaż izraelską część operacji należy

uznać za prawdziwy sukces (zajęcie całego półwyspu Synaj

do 4 listopada), inwazja wojsk francuskich i brytyjskich

zakończyła się klęską. Próba posuwania się naprzód

wzdłuż Kanału Sueskiego została powstrzymana a cała

inwazja załamała się pod naciskiem Stanów Zjednoczonych

i Związku Radzieckiego. Obydwa państwa europejskie

wycofały się, pozostawiając Izrael w obliczu dwóch

supermocarstw. Związek Radziecki wystosował żądanie, w

którym zagroził użyciem broni jądrowej przeciwko Izraelowi,

jeżeli ten nie wycofa się z Sinai.

7 listopada 1956 odbyło się tajne spotkanie pomiędzy ministrem

spraw zagranicznych Golda Meirem i Peresem a

francuskimi ministrami spraw zagranicznych i obrony:

Christian Pineau i Maurice Bourges-Manoury. Francuzi

byli bardzo przejęci brakiem możliwości wspomożenia

swojego sojusznika w niedawnej operacji, natomiast Izraelczycy

koncentrowali swoją uwagę na radzieckim zagrożeniu.

Podczas tego spotkania zmodyfikowano wcześniejsze

porozumienie w sprawie reaktora badawczego, a Peres

zapewnił swojemu państwu pomoc w rozwijaniu technologii

jądrowych.

Po kilku miesiącach dalszych negocjacji, porozumienie

przybrało formę mówiącą o 18 MW (ciepła) naukowym

reaktorze typu EL-3 wraz z technologią separacji plutonu.

W pewnym momencie jego moc oficjalnie zwiększono do

24 MW, ale obecne specyfikacje mówią, że przy zastosowanym

tam systemie chłodzenia możliwe jest osiągnięcie

trzykrotnie większej ilości mocy. Niewiadomo jednak w

jaki sposób te modernizacje przebiegły.

Reaktor zbudowano pod ziemią w Dimonie, mieście położonym

na pustyni Negew w południowym Izraelu. W 1960

roku, jeszcze przed jego otwarciem, Francja zrewidowała

umowę i zadecydowała o wstrzymaniu projektu. Po kilku

miesiącach negocjacji, w listopadzie osiągnięto porozumienie

- Francja miała dokończyć prace jeżeli Izrael obieca

nie wykorzystywać reaktora do celów wojskowych oraz

ogłosi światu jego istnienie.

Izrael używa wielu wybiegów aby wytłumaczyć aktywność

w Dimona - twierdzi na przykład, że znajduje się tam zakład

produkcji manganu. Wywiad Stanów Zjednoczonych

dowiedział się o projekcie przed końcem 1958 dzięki zdjęciu

wykonanemu z samolotu rozpoznania U2, na którym

zidentyfikowano prawdopodobny kompleks reaktora. Nie

dało się ukryć znacznego zaangażowania Francuzów w

prowadzone tam prace.

W 1960, zanim reaktor został ukończony, Francja, teraz

pod rządami de Gaulle'a, zrewidowała umowę i zdecydowała

o wstrzymaniu projektu. Po kilku miesiącach negocjacji,

w listopadzie osiągnięto porozumienie, które mówiło,

że reaktor zostanie ukończony jeżeli Izrael nie będzie

go wykorzystywał do celów wojskowych (budowa bomby)

oraz ogłosi światu istnienie projektu. Prace nad zakładem

separacji plutonu zostały tymczasowo wstrzymane.

2 grudnia 1960, zanim Izrael zdążył wydać oświadczenie,

Departament Stanu Stanów Zjednoczonych zasygnalizoMocarstwa

atomowe i ich arsenały 63

wał, że Izrael posiada tajne instalacje nuklearne. 16 grudnia

informacja ta dostała się do publicznej wiadomości wraz z

artykułem w New York Times. 21 grudnia Ben Gurion

ogłosił, że Izrael posiada 24 MW reaktor przeznaczony "do

celów pokojowych".

W ciągu następnego roku stosunki pomiędzy Stanami

Zjednoczonymi a Izraelem pozostały napięte. Chociaż

Izrael dopuścił do powierzchownych inspekcji fizyków

Eugene Wignera i I.I. Rabiego, premier Ben Gurion stanowczo

odmówił przeprowadzenia inspekcji międzynarodowych.

Ostatecznie Izrael zobowiązał się do wykorzystywania

zakładów jedynie do celów pokojowych oraz zgodził

się na przyjęcie amerykańskich inspekcji raz rocznie. Inspekcjom

tym, trwającym od 1962 do 1967, pokazywano

jedynie naziemną część budynków, które miały jeszcze

wiele podziemnych poziomów. W części naziemnej znajdowały

się improwizowane pomieszczenia kontrolne oraz

wejścia do części podziemnej, które w czasie pobytu inspekcji

były zamurowywane. Najbardziej pomysłową izraelską

interpretację złożonego przez siebie zobowiązania

było stwierdzenie, że nie zabrania ono prowadzenia prac

nad bronią nuklearną, jeżeli ma ona pełnić jedynie rolę

obronną. Trzeba zauważyć, że bezpieczeństwo Izraela w

późnych latach pięćdziesiątych i początkach sześćdziesiątych,

kiedy to tworzono program nuklearny, było bardzo

niepewne w stosunku do tego po Wojnie Sześciodniowej.

W latach pięćdziesiątych i wczesnych sześćdziesiątych

Izrael kilkakrotnie podejmował próby otrzymania amerykańskich

gwarancji bezpieczeństwa, które umieściłyby go

pod parasolem nuklearnym Stanów Zjednoczonych w podobny

sposób co państwa NATO czy Japonię. Wydaje się,

że jeżeli podjętoby politykę ograniczania Izraelskich wysiłków

rozwojowych broni jądrowej oraz zagwarantowanoby

mu bezpieczeństwo, można było uniknąć stworzenia

izraelskiego arsenału nuklearnego.

Gdy w 1962 reaktor w Dimona osiągnął stan krytyczny,

Francuzi wznowili prace nad zakładem separacji plutonu,

który został prawdopodobnie ukończony w 1964 lub 1965

roku. Nabycie reaktora i związanych z nim technologii

miało ma celu wojskowe wykorzystanie tych technik (nie

były to zakłady zdolne do wytwarzania zarówno na potrzeby

cywilne jak i wojskowe). Bezpieczeństwo Dimony

(oficjalnie Nuklearnego Centrum Badawczego Negev) jest

bardzo surowo przestrzegane - w 1967 zestrzelono samolot

Mirage za przebywanie w zakazanej przestrzeni powietrznej

Dimony. Istnieją jednak wątpliwości co do tego, czy

Izrael stał się w późnych latach sześćdziesiątych szóstym

państwem zdolnym do wytwarzania broni jądrowej.

Według Seymoura Hersha, premier Levi Eshkol opóźnił

rozpoczęcie produkcji broni nuklearnej nawet po zakończeniu

budowy fabryki w Dimona. Reaktor pracował, także

ilość pozyskanego plutonu zwiększała się. Sądzi się jednak,

że dopiero w 1965 rozpoczęto proces separacji surowca i,

że podczas Wojny Sześciodniowej Izrael dysponował wystarczającą

ilością plutonu dla jednej bomby (nie wiadomo

jednak, czy wtedy istniał już prototyp nowej broni). Hersh

twierdzi, że Moshe Dayan kazał rozpocząć produkcję broni

w początkach 1968 roku, kiedy to zakład separacji plutonu

osiągnął pełną sprawność produkcyjną. Od tego czasu

Izrael rozpoczął produkcję trzech do pięciu bomb rocznie.

Z drugiej strony William Burroms i Robert Windrem dowodzą,

że w 1967 Izrael dysponował już dwoma bombami

atomowymi oraz, iż podczas Wojny Sześciodniowej

Eshkol zarządził pierwszy alarm dla sił jądrowych.

O godzinie 14 (czasu lokalnego) 6 października 1973 Egipt

i Syria zaatakowały Izrael w skoordynowanym ataku, rozpoczynając

Wojnę Yom Kippur (od nazwy najważniejszego

święta judaizmu, w trakcie którego rozpoczęła się

wojna). Zaskoczony z jedynie jednostkami będącymi w

aktywnej służbie, często o małym stopniu gotowości, Izrael

znalazł się w trudnej sytuacji. Wczesnym popołudniem 7

października na południowej części Wyżyny Golan nie

pozostały żadne jednostki i wojska syryjskie zajęły szczyt

płaskowyżu, z którego widać było rzekę Jordan. Wiadomym

jest, iż kryzys ten wywołał pierwszy izraelski alarm

dla sił jądrowych. Hersh twierdzi, że decyzja o jego wprowadzeniu

została podjęta przez premiera Golda Meir i jego

gabinet w nocy 8 października. Rezultatem było uzbrojenie

i przygotowanie do uderzenia przeciwko celom w Egipcie i

Syrii pocisków Jericho z bazy w Hirbat Zachariah oraz

przystosowanych do przenoszenia broni nuklearnej F4 z

bazy Tel Nof. Amerykański Sekretarz Stanu Henry

Kissinger został poinformowany o tym alarmie kilka godzin

później, rankiem 9 października - stało się to motywacją

dla Stanów Zjednoczonych do dostarczenia pomocy

Izraelowi (izraelskie samoloty rozpoczęły pobieranie dostaw

tego dnia, pierwsze amerykańskie maszyny dotarły 14

października).

Sytuacja ustabilizowała się 8 i 9 października, kiedy to

Izrael włączył do walki swoje rezerwy, zapobiegając tym

samym groźbie klęski. Zanim do Izraela dotarły znaczące

posiłki, przeprowadził on udany kontratak i zmienił sytuacje

na obu frontach. 11 października uderzenie na Golan

złamało ofensywę wojsk syryjskich, a 15 i 16 października

siły izraelskie niespodziewanie przeszły przez Kanał Sueski.

Wkrótce potem egipska Trzecia Armia została okrążona

i zniszczona, bez żadnej ochrony pomiędzy wojskami

izraelskimi a Kairem. Skłoniło to Leonida Breżniewa do

zapowiedzenia 24 października otworzenia przez ZSRR

mostu powietrznego, mającego wspomóc i dozbroić siły

egipskie. Odpowiedzią Nixona było ogłoszenie następnego

dnia alarmu jądrowego dla wojsk amerykańskich na całym

świecie. Ten nagły kryzys znalazł rozwiązanie, gdy premier

Meir zgodził się na zaprzestanie ataku oraz zmniejszenie

nacisku na Egipt.

Wydaje się, że w latach 70. rozwinęła się współpraca nuklearna

pomiędzy RPA a Izraelem, która trwała przez lata

80. W tym czasie RPA była głównym dostawcą uranu dla

Dimony. Otwartą kwestią pozostaje, jaki udział miał Izrael

w próbnej eksplozji nuklearnej z 22 września 1979 przeprowadzonej

w południowej części Oceanu Spokojnego,

którą to próbę uznaje się za wspólny test Izraela i RPA.

Hersh opisał również wzmożone (i zakończone pełnym

sukcesem) wysiłki Izraela w zdobyciu współrzędnych celów

od wywiadu Stanów Zjednoczonych. Wiele danych

satelitarnych dotyczących Związku Radzieckiego zostało

przekazanych przez amerykańskiego szpiega Jonathana

Pollarda - wskazuje to, że intencją Izraela było wykorzyMocarstwa

atomowe i ich arsenały 64

stanie swojego arsenału jako "straszaka" lub potencjalnej

siły odwetowej przeciwko ZSRR.

Na przykład zdjęcia satelitarne z amerykańskiego KH-11

pomogły w planowaniu ataku z 7 czerwca 1981 na reaktor

Tammuz-1 w Osiraq w Iraku. Atak ten, przeprowadzony

przez 8 F-16 oraz 6 F-15 spowodował zniszczenie kopuły

reaktora zanim ten rozpoczął jeszcze pracę. Zrzucono 15

200 funtowych bomb o opóźnionej detonacji które głęboko

spenetrowały struktury reaktora (szesnasta bomba uderzyła

w pobliska halę). Eksplozje rozerwały reaktor i zniszczyły

jego fundamenty. Był to pierwszy światowy atak na reaktor

atomowy.

Od 19 września 1988 Izrael posiada własny system rozpoznania

satelitarnego i z tego powodu nie potrzebuje już

dłużej polegać na informacjach amerykańskich. W tym

dniu wystrzelono satelitę Offeq-1 na rakiecie nośnej Shavit,

bardzo podobnej do pocisku Jericho-2. Offeq-2 znalazł się

na orbicie 3 kwietnia 1990. 15 września 1994 przeprowadzono

nieudaną próbę wystrzelenia Offeq-3, jednak 5

kwietnia 1995 wszystko przebiegło już pomyślnie.

Zarówno Hersh, Burrows i Windrem są zgodni, że Izrael

ogłosił pełną mobilizację sił jądrowych (alarm nuklearny)

jeszcze raz w pierwszym dniu operacji Pustynna Burza, tj.

18 stycznia 1991, kiedy to Irak odpalił 7 pocisków Scud

przeciwko miastom Tel Aviv i Haifa (tylko dwa trafiły w

Tel Aviv oraz jeden w Haifa). Alarm ten prawdopodobnie

trwał przez całą wojnę (43 dni). Zapowiedzenie odwetu

przez rząd Shamira, jeżeli Irak użyje głowic chemicznych

jest interpretowane jako zapowiedź przeprowadzenia w

takiej sytuacji kontruderzenia jądrowego.

Zasadniczym problemem w ocenianiu możliwości produkcji

broni jądrowej przez Izrael jest ocena obecnego poziomu

wykorzystania reaktora w Diamon. Od dawna sądzi

się, że Izrael wielokrotnie modyfikował reaktor w celu

zwiększenia produkcji plutonu. Jedynym pewnym źródłem

informacji jest wywiad przeprowadzony przez London

Sunday Times i opublikowany 5 października 1986 z

Mordecai Vanunu, inżynierem pracującym przez 9 lat w

Dimona. Stwierdził on, że Izrael posiada 100-200 sztuk

broni jądrowej (zawierającej 400-800 kg plutonu) i jest w

stanie wytwarzać 40 kg plutonu rocznie. Oznacza to średnią

moc rzędu 150 MW. Badania Sztokholmskiego Międzynarodowego

Instytutu Badań Naukowych (SMIBN)

oszacowują, że Izrael wyprodukował do 1995 330-580 kg

plutonu, co wystarczyło mu do stworzenia 80-150 głowic.

Vanunu twierdzi, że Izrael posiada broń o wzmożonej sile

wybuchu oraz, że opanował technologię budowy bomby

termojądrowej. Republika Południowej Afryki potwierdziła

fakt produkcji trytu przez Izrael, zakupiła bowiem od niego

30 g tego materiału w późnych latach siedemdziesiątych.

Takie ilości wskazują na możliwość wykorzystania go

tylko do produkcji broni o wzmożonej sile wybuchu.

Jest całkiem trudnym przedsięwzięciem rozwinięcie technologii

potrzebnej do budowy broni o wzmożonej sile wybuchu,

poza tym w takim przypadku konieczne staje się

przeprowadzenie testów. Chociaż broń korzystająca z implozji

radiacyjnej może być udanie skonstruowana bez

przeprowadzania testów, jest to broń raczej duża i ciężka,

przez co może być niekompatybilna z izraelskim systemem

przenoszenia. Jest więc całkiem prawdopodobne, że rozwinięty

został typ przekładaniec/budzik (deuterek litu-6 otoczony

przez rdzeń plutonowy).

Plutonowe komponenty bomby, deuterek litu-6 oraz beryl

są wytwarzane na poziomie 5 ośrodka Machon 2. Są ona

następnie transportowane przez konwoje nieoznakowanych

samochodów do zakładu montażu głowic, znajdującego się

w Rafael, niedaleko od Haifa.

Hersh twierdzi również, że Izrael rozwinął obszerne spektrum

taktycznej broni nuklearnej: efektywne bomby o

wzmożonej sile wybuchu, bomby neutronowe (do połowy

lat 80. liczone w setkach), jądrowe pociski artyleryjskie

oraz miny nuklearne. Jeżeli arsenał jądrowy Izraela przekracza

100 sztuk broni, jest całkiem możliwe, że jego część

to uzbrojenie taktyczne. Posiadanie przez Izrael bomb o

wzmożonej sile wybuchu, podobnie jak bomb neutronowych,

jest jednak wątpliwe z uwagi na problemy konstrukcyjne

spowodowane brakiem odpowiedniego programu

testowego. Z kolei bomby neutronowe wymagają bardzo

dużych ilości trytu (20-30 g na sztukę), którego produkcja z

kolei wymaga poważnych ilości plutonu (do wytworzenia

każdego grama trytu potrzeba 80 g plutonu). Pociski artyleryjskie

charakteryzują się natomiast marnotrawieniem

plutonu. Dlatego wydaje się, że bronią taktyczną, jaka jest

w podsianiu Izraela, może być dostarczana przez pociski,

lotnictwo lub ewentualnie w formie wcześniej umiejscowionych

min.

Burrows i Windrem twierdzą, że Izrael wyprodukował 300

głowic, włączając w to te, które zostały już rozmontowane.

Oceniają obecny arsenał na około 200 sztuk broni.

Kilka raportów informuje o tym, iż Izrael posiada w Dimona

pewne ośrodki wzbogacania uranu. Vanunu dowodzi,

że w Machoon 8 istniał zakład wzbogacania metodą wirówkową,

zaś w Machoon 9 zakład separacji laserowej

(Izrael posiada patent z 1973 roku na wzbogacanie izotopów

metodą laserową). Zgodnie z Vanunu zakład wzbogacania

został otworzony w latach 1979-80. Skala separacji

metodą wirówkową mogła zostać zmniejszona z powodu

przestrzeni przez nią wymaganą oraz mogła być wykorzystywana

do wzbogacania paliwa dla reaktorów, dzięki

czemu lepiej wykorzystanoby izraelskie dostawy uranu.

System separacji laserowej, jeżeli udało się go rozwinąć do

rozmiarów przemysłowych, mógłby być wykorzystany do

produkcji materiału o jakości wojskowej w znacznych

ilościach. Jeżeli rzeczywiście Izrael produkował wysoko

wzbogacony uran, rozmiary jego arsenału jądrowego mogą

być znacznie większe aniżeli wskazywałaby na to produkcja

plutonu.

Informacje podane przez Zalman Shapiro, amerykańskiego

właściciela kompanii reprodukcji paliwa jądrowego

NUMEC, iż w latach 1960 jego firma dostarczała wzbogacony

uran do Izraela, zostały zaprzeczone przez Hersha.

Izrael wytwarza uran jako produkt uboczny w kopalni

fosforu w pobliżu Morza Martwego, jednak są to ilości

tylko 10 ton rocznie, o wiele za mało w stosunku do poMocarstwa

atomowe i ich arsenały 65

trzeb. Izrael radzi sobie z tymi brakami na przykład poddając

procesom reprodukcji słabo napromieniowane paliwo

reaktorowe, odzyskując uran (większość państw tego nie

robi). Wiadomo również, że Izrael zakupił przez podstawione

firmy na światowym rynku przynajmniej 200 ton

naturalnego uranu. Głównym źródłem dostaw była republika

Południowej Afryki, od której otrzymał 600 ton uranu

w zamian za pomoc Izraela w ich programie jądrowym.

Biorąc pod uwagę stosowanie procesów odzysku uranu,

oraz prawdopodobnie wzbogacanie go w celu lepszego

wykorzystania dostaw, ilości te są wystarczające dla zapotrzebowania

paliwowego Dimony po obecne czasy (1997).

Izrael może przenosić swoje pociski jądrowe niewątpliwie

jednostkami lotniczymi. Samoloty i załogi przeznaczone do

misji z zastosowaniem tej broni stacjonują w bazie lotniczej

w Tel Nof. Początkowo rolę nosiciela pełniły prawdopodobnie

F-4 Phantom II zakupione w 1969, ich rolę dziś

przejęły F-16. F-16 ma zasięg (bez dodatkowego tankowania)

1250 km, co wystarcza na dotarcie do zachodniego

Iranu, wybrzeży Morza Czarnego czy granicy libijskiej.

Wliczając dodatkowe tankowania może on naturalnie dotrzeć

o wiele dalej, zaś jeżeli przyjąć opcję misji w jedną

stronę bez dodatkowych tankowań może dotrzeć aż do

Moskwy.

Posiada on również pociski balistyczne średniego zasięgu:

Jericho 1 (oznaczenie zachodnie Ya-1) zdolnej do przenoszenia

500 kg ładunków i zasięgu 480-650 km (w służbie

od 1973); oraz Jericho 2 (Ya-2 lub Ya-3) o ładowności

1000 kg i zasięgu ponad 1500 km (w użyciu od 1990).

Trwają prace nad Jericho IIB o zasięgu 2,500 km. Pociski

te zostały z pewnością zaprojektowane do przenoszenia

głowic balistycznych (chociaż nie można wykluczyć użycia

głowic chemicznych). Zmontowano około 50 Jericho 1 i 50

Jericho 2. Izrael posiada również około 100 pocisków taktycznych

Lance dostarczonych przez Stany Zjednoczone, o

zasięgu 115 km (72 mile). Chociaż pociski te zostały dostarczone

z głowicami konwencjonalnymi, mogą być one

dostosowane do przenoszenia głowic jądrowych lub chemicznych.

Zarówno Jericho 1 jak Jericho 2 są dwustopniowymi pociskami

na paliwo stałe. Jericho-1 jest długo na około 10 m,

szeroki na 1 m i waży 4500 kg. Jericho-2 ma 12 m długości,

1.2 m szerokości i waży 6500 kg. Jericho-1 został zaprojektowany

przy francuskiej pomocy w połowie lat

sześćdziesiątych. Sądzi się, że bazuje on na Dassault MD-

600. Jericho-2 jest owocem pracy wyłącznie izraelskich

inżynierów, a prace nad nim rozpoczęły się wkrótce po

ukończeniu Jericho-1. Loty testowe rozpoczęły się w 1986,

a pierwsze dwa odpalone pociski miały zasięg 465 km

(1986) i 820 km (1987). Pierwsze dwa stopnie Jericho-2 są

zastosowane w cywilnej rakiecie nośnej Shavit (Kometa),

którą wyniesiono we wrześniu 1988 pierwszego izraelskiego

satelitę - Offeq-1.

Jericho 1 i 2 zostały zaprojektowane w pobliżu Kfar Zachariah

i Sderot Micha na podgórzach Judean, około 23 km na

wschód od Jeruzalem (i około 40 km na południowywschód

od Tel Avivu). Kilka kilometrów na północnywschód

znajduje się baza lotnicza Tel Nof. Zdjęcia kompleksu

pocisków zrobione przez komercyjne satelity zostały

opublikowane w ostatnich latach, a we wrześniu 1997

Jane's Intelligence Review opublikował analizy 3D zdjęć o

wysokiej rozdzielczości wykonanych przez indyjskiego

satelitę IRS-C.

Nie jest to duży kompleks - jest mniejszy niż 6 km x 4 km.

Pociski są mobilne - znajdują się na TEL (Transporter-

Erector-Launchers - pojazdy transportowe, z których odpala

się pociski balistyczne) - i stacjonują w tunelach bunkrów

wewnątrz wapiennych wzgórz. Nie wiadomo nic o

istnieniu silosów. TEL wymagają odpowiedniego podłoża -

w szczególności równego i dobrze wypoziomowanego -

oraz, dla maksymalnej dokładności, dobrze określonych

miejsc odpalenia. Dlatego znajduje się tam kilka przygotowanych

miejsc startowych (o utwardzonej powierzchni)

połączonych z bunkrami betonowymi drogami. Zdjęcia

TEL przenoszących Jericho-2 wskazują, że są one długie

na 16 m, szerokie na 4 m i wysokie na 3 m. Towarzyszą im

trzy dodatkowe pojazdy (prawdopodobnie stacja zasilania,

samochód kontroli odpalenia oraz wóz łączności). Baza

pocisków Zachariah została rozbudowana w latach 1989-

1993, podczas prac konstrukcyjnych Jericho-2. Kilka kilometrów

na północ od Tel Nof znajduje się fabryka Be'er

Yaakov, gdzie prawdopodobnie są montowane pociski

Jericho i rakiety Shavit.

Z centralnego Izraela pociski Jericho-1 mogą dosięgnąć

takich celów jak Damaszek, Aleppo czy Kair. Jerycho-2

mogą uderzyć na dowolny fragment Syrii czy Iraku, mogą

zaatakować Teheran (Iran), czy Banghaz (Libia). Jerycho-

2B będą zdolne osiągnąć dowolny cel w Libii czy Iranie,

będą mogły zaatakować nawet południowe obszary Rosji.

Mały zasięg Lance predysponuje je raczej do użytku w

czasie bitwy, chociaż stolica Syrii - Damaszek - jest dla

tych pocisków dostępna z większości obszaru północnego

Izraela. Zgodnie z Jane's World Air Forces, Izrael posiada

trzy eskadry wyposażone w pociski Jericho.

Również na terenie bazy znajduje się grupa 21 bunkrów

zawierających prawdopodobnie wolno spadające bomby

nuklearne. Pięć z tych większych jest długich na 20 m,

szerokich na 15 m i wystaje nad powierzchnię ziemi na 6

m.

Izrael podejmuje aktywne działania w celu zapobieżenia

rozwijaniu technologii jądrowych przez państwa z którymi

jest w stanie wojny. Najbardziej znanym przykładem jest

zbombardowanie reaktora w Osirak w Iraku w roku 1981 -

z wcześniejszych działań tego typu należy wymienić sabotaż

rdzenia reaktora tuż przed załadunkiem we Francji,

czego sprawcą był prawdopodobnie Mosad.

Izrael prowadzi politykę, według której pierwszy nie potwierdzi

faktu posiadania broni nuklearnej spośród państw

Bliskiego Wschodu. Oficjalnie zaprzecza faktowi posiadania

takiej broni.

5.3.4 Libia

Wbrew postanowieniom NTP podpisanego w 1995, pułkownik

Kadafi otwardzie zapowiedział chęć zbudowania

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 66

broni jądrowej. Jest kilka dowodów zaawansowania prac w

tej kwestii.

Libia posiada 10 MW naukowy reaktor w Centrum Badań

Naukowych w Tajoura. Jest to radziecki rektor chłodzony

wodą i zasilany wysoko wzbogaconym uranem.

5.3.5 Korea Północna

Wydaje się, że Korea Północna swój program budowy

broni jądrowej rozpoczęła w 1980, kiedy to rozpoczęto

budowę małego reaktora zasilanego naturalnym uranem w

Yongbyon, 100 km na północ od Phenianu. Reaktor bazuje

na technologii MAGNOX z lat pięćdziesiątych (moderator

grafitowy, paliwo z naturalnego uranu osłonięte koszulkami

aluminiowo-magnezowymi, chłodzenie CO2), który

bardzo dobrze nadaje się do produkcji jako produktu

ubocznego plutonu o jakości wojskowej. Po pewnych początkowych

problemach osiągnął on 20-30 MW w roku

1990.

Większy 50 MW reaktor typu MAGNOX został ukończony

w Youngbyon w 1995 roku. Zbudowano również 200 MW

reaktor tego typu w Taechon, 60 mil na północ od

Phenianu, gdzie trwają również prace nad 600-800 MW

reaktorem (ukończenie prac - 1997). Największy z tych

reaktorów może produkować 180-230 kg plutonu rocznie,

ilość wystarczającą dla 30-40 głowic. Są to reaktory podwójnego

użytku (mogą służyć zarówno do celów cywilnych,

np. produkcji energii elektrycznej, jak i wojskowych,

produkcja plutonu).

Duży tajny ośrodek separacji plutonu został zbudowany w

Yongbyon w początkach lat osiemdziesiątych o możliwościach

przetwarzania kilkuset ton plutonu rocznie, ilości

wystarczającej do obsłużenia wszystkich reaktorów. Istnienie

tego zakładu zostało odkryte przez wywiad w 1989

roku.

Małe laboratorium radiochemiczne znajduje się w Phenianie,

zbudowane zostało przez Sowietów w latach siedemdziesiątych.

Oddzielano tu małe ilości plutonu w 1975 z

radzieckich dostaw.

Pod naciskiem Związku Radzieckiego Północna Korea

przystąpiła do paktu NTP 12 grudnia 1985 i przedstawiła

IAEA fakt istnienia instalacji jądrowych w Yongbyon. 4

maja 1992 Północna Korea po raz pierwszy przedstawiła

ilość posiadanych materiałów rozszczepialnych. Podczas

inspekcji IAEA weryfikującej tą deklarację, Korea północna

ogłosiła, że w marcu 1990 oddzieliła 100 g plutonu.

W wyniku dalszych analiz próbek pobranych przez IAEA

stwierdzono, że otrzymano więcej plutonu niż to podały

władze. Przebadane próbki zawierały 97.5% Pu-239 i 2.5%

Pu-240. W związku z koniecznością dalszych inspekcji

Północna Korea ogłosiła wycofanie się z NTP z dniem 12

marca 1993.

Korea Północna nie wycofała się z NTP, trwały bowiem

przez następny rok napięte negocjacje, podczas których

Korea Pn. odrzuciła postanowienia traktatu. 8 kwietnia

1994 Północna Korea zamknęła czasowo reaktor w celu

wymiany paliwa. Do tego czasu wykorzystywano paliwo z

oryginalnego załadunku do reaktora (jak twierdzą władze

Korei Pn.), wcześniejsze zaś wymiany były związane z

uszkodzonymi prętami paliwowymi. 12 maja zakończono

proces demontażu 50 ton napromieniowanego paliwa (nie

oczyszczonego plutonu) z reaktora. Wczesne dane mówiły,

że z paliwa uzyskano około 32 kg plutonu wojskowego

(równowartość 5-6 bomb), jednak wielkości rzędu 25 kg są

bardziej realne. Maksymalna możliwa ilość (wymagająca

nierealnych założeń: pełna moc reaktora przez 80% czasu)

to 53 kg. Do tej pory paliwo to nie zostało poddane procesom

odzysku.

CIA uważa, że Korea Północna wymieniła połowę paliwa

w czasie zamknięcia rektora w 1989. Zakładając 55% moc

reaktora do tego czasu, daje to 7-14 kg plutonu. Paliwo te

mogło zostać poddane procesom odzysku i mogło dostarczyć

ilość plutonu wystającą dla jednej lub może dwóch

bomb.

Sytuacja ekonomiczna Korei Północnej zaczęła się pogarszać

w początkach lat dziewięćdziesiątych razem z zakończeniem

pomocy ze Związku Radzieckiego i Chin. Wiosną

1994 Wielki Wódz Kim Il Sung zrewidował długo planową

politykę i zasygnalizował chęć zwiększenia współpracy z

Zachodem. Jako rezultat misji dyplomatycznej Jimmiego

Cartera, Kim zgodził się na kompromis związany z programem

jądrowym. Kim zmarł wkrótce po tym spotkaniu,

jednak Korea Północna kontynuowała jego politykę.

U schyłku 1994 roku Korea Północna zgodziła się uśpić

swój program nuklearny w zamian za pomoc w wysokości

4.5 miliarda USD przeznaczonych na budowę dwóch reaktorów

wodnych lekkich pracujących pod nadzorem

IAEA (każdy po 1000 MW). Większość z tych funduszy

wyłoży Japonia, same zaś reaktory zostaną zbudowane prze

Koreę Południową. Umowa wymaga od Korei Pn. zamknięcia

wszystkich reaktorów i zakładów separacji, przekazania

napromieniowanego paliwa kontrolerom IAEA,

oraz rozbiórki reaktorów. Po kilku miesiącach sytuacja

wyglądała tak, że Korea Północna odmawiała wprowadzenia

założeń umowy w życie. Kiedy sytuacja ekonomiczna

pogarszała się w zastraszającym tempie władze przyjęły

zagraniczną pomoc w formie ryżu. 13 czerwca 1995 Korea

Północna oficjalnie przyjęła nuklearny pakt ze Stanami

Zjednoczonymi.

5.3.6 Pakistan

7 lutego 1992 minister spraw zagranicznych Pakistanu

Shahryrar Khan w wywiadzie dla Washington Post

oświadczył, że Pakistan dysponuje komponentami do zbudowania

jednej lub więcej sztuk broni jądrowej. Pakistan

wcześniej oświadczył, że dysponuje rdzeniami dla bomb

rozszczepialnych. W lipcu 1993 emerytowany generał

Mirza Aslam Beg, dawny zwierzchnik sił zbrojnych, zakomunikował,

że Pakistan przeprowadził test jądrowy.

Ponieważ nie uzyskano żadnych informacji z ośrodków

pomiarowych o eksplozji jądrowej, wskazuje to prawdopodobnie

na test hydronuklearny (czyli eksperymentalny test

implozji w wyniku którego otrzymuje się stan podkrytyczny,

lub nadkrytyczny z siłą wybuchu ekstremalnie

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 67

małą; testy takie często określa się mianem "testów zerowej

siły eksplozji").

Program pakistański bazuje na zakładach wzbogacania

uranu metodą wirówkową, w których wykorzystano technologie

wykradzione z europejskiego konsorcjum wzbogacania

uranu URENCO (w skład którego wchodzą przede

wszystkim Wielka Brytania, Niemcy i Holandia). Program

rozpoczęto w ścisłej tajemnicy w latach siedemdziesiątych

po indyjskim teście z 1974 roku. Poważne prace rozpoczęły

się w roku 1976 wraz z budową Inżynierskich Laboratoriów

Naukowych (ILN).

Źródłem informacji z URENCO był prawdopodobnie dr

Abdul Quader Khan, pakistański inżynier hutnictwa. Był

on zatrudniony od 1972 do 1975 przez zakłady Ultra-

Centrifuge Nederland (UCN), holenderskiego partnera w

konsorcjum URENCO, gdzie pracował przy dwóch projektach

wczesnych wirówek - CNOR i SNOR. W 1974

UNC nakazało przekazać Khanowi dokumenty tajnych

projektów na potrzeby dwóch zaawansowanych niemieckich

maszyn, G1 i G2. Uciekł on z Europy zanim odkryto

jego szpiegostwo i stał się technicznym kierownikiem

programu w ILN. Z powodu jego działalności, wolnego

postępowania wywiadów zachodnich w wykrywaniu istnienia

programu oraz słabych zabezpieczeń w tym czasie,

Pakistan dokonał gwałtownego skoku w zaawansowaniu

prac nad produkcją U-235. W uznaniu zasług Khana prezydent

Zia ul-Haq w roku 1981 zmienił nazwę ILN na

Naukowe Laboratoria im. A. Q. Khana. W Holandii w

1983 roku Khan został skazany zaocznie za szpiegostwo na

cztery lata więzienia.

Podczas lat 70. aresztowano wielu pakistańskich agentów

próbujących wywieść ważne technologie lub materiały. W

1984 trzech obywateli pochodzenia pakistańskiego zostało

oskarżonych w Stanach Zjednoczonych o próbę przemytu

50 krytronów (szybkich przełączników stosowanych do

systemu implozyjnego). Pomimo takich "wpadek" zdobyto

wiele materiałów i technologii, włączając w to plany niemieckiego

zakładu produkcji sześciofluorku uranu.

W 1980 Pakistan dysponował już dużą liczbą wirówek.

Pod koniec lat 80. Pakistan opublikował techniczny artykuł

dotyczący zasad projektowania wirówek, zawierających ich

zdolności separacyjne i opisujący detale konstrukcji, dane

początkowo tajne. W 1987 opublikowano materiał, którego

współautorem był Khan dotyczący zaawansowanych rotorów

wirówek.

Funkcję wzbogacania uranu pełni zakład gazowej separacji

metodą wirówkową w Kahuta niedaleko Islamabad. Fabryka

ta została otwarta w początkach lat 80., ale początkowo

sprawiała poważne problemy. Sądzi się, że Chiny

zaoferowały pomoc techniczną w zamian za technologię

URENCO, ale dokładniejsza forma pomocy nie jest znana.

Dr Khan stwierdził, że Kahuta w 1984 produkowała nisko

wzbogacony uran. Wywiad Stanów Zjednoczonych uważa,

że w roku 1984 stopień wzbogacania uranu przekroczył 5%

oraz, że produkcję wysoko wzbogaconego uranu osiągnięto

w 1986. W tym czasie Pakistan posiadał 1400 wirówek, ale

tylko 1000 używano. Według wywiadu USA po roku 1991

pracowało już około 3000 maszyn. Oznacza to zdolność

produkcyjną rzędu 45-100 kg U-235 rocznie, co wystarcza

dla 3-7 bomb implozyjnych. Shahryar Khan powiedział, że

koszty budowy Kahuty były relatywnie niskie, mniejsze niż

150 milionów USD.

Pakistan sporadycznie wykorzystuje swój zakład. Produkcję

wstrzymano w lipcu 1989 przed wizytą Prezydenta

Pakistanu w Stanach Zjednoczonych. Wznowiono ją w

początkach 1990 na skutek sporów z Indią, i kontynuowano

z przerwami. SMIBN oszacowuje, że do końca

1991 roku Pakistan posiadał 120-220 kg wzbogaconego

uranu (8-15 głowic).

Pakistan zbudował drugi zakład wzbogacania w Golra, 6

mil od Islamabadu. Sądzi się, że jest on nawet większy od

tego w Kahuta, oraz wyposażony jest w nowocześniejsze

wirówki. Możliwe, że nie rozpoczął on jeszcze produkcji w

związku z trudnościami w produkcji. W marcu 1996 New

York Times doniósł, że rok wcześniej Chiny sprzedały

Pakistanowi 5000 pierścieni magnezowych przeznaczonych

do użycia w wirówkach gazowych.

Pakistan rozwija wojskowe technologie nuklearne również

na innych obszarach. Posiada zakład separacji plutonu

nazywany "Nowym Laboratorium" w kompleksie Pinstech

w pobliżu Rawalpindi. Obecnie wszystkie znane reaktory

pakistańskie są przedmiotem kontroli IAEA i z tego powodu

nieprzydatne w programach rozwoju broni jądrowej.

Prawdopodobnie Pakistan posiada reaktor zwany "basenem"

wybudowany w późnych latach osiemdziesiątych,

używający jako paliwa wzbogaconego uranu, który może

być obecnie wykorzystywany. Pakistan wytwarza także

grafit, prawdopodobnie dla reaktorów produkujących pluton.

Pakistan aktualnie posiada jeden reaktor produkujący

energię elektryczną o mocy wyjściowej 137 MW. Do takiego

celu budowany jest obecnie 300 MW reaktor wodny

ciśnieniowy przez Chińską Narodową Korporację Nuklearną

w Chashma.

Ostatnio mówi się również o 50 MW reaktorze wodnym

ciężkim, całkowicie zaprojektowanym przez pakistańskich

inżynierów, ukończonym w pobliżu Khusab (Punjabi). Jest

on prawdopodobnie wykorzystywany do produkcji izotopów

na eksport i przy programie budowy elektrowni słonecznych.

Wiadomości o jego istnieniu zostały uznane

przez źródła pakistańskie jako "nieścisłe i bezpodstawne",

kilka lat temu prezydent Bhutto stwierdził, że istnieje

"mały eksperymentalny reaktor", który został "przekształcony

w elektrownię jądrową przez Chiny".

Pakistan prawdopodobnie nie produkuje Po-210, wymaganego

dla inicjatorów neutronowych Po/Be, ponieważ wymagało

by to nielegalnego wykorzystania reaktorów kontrolowanych

przez IAEA. Wiadomo jednak o przemycie

0.8 g trytu z Niemczech w 1987. Jest to ilość wystarczająca

do wytworzenia kilku inicjatorów trytowych. Podczas

podróży Rudolfa Ortmayera w 1990 zdobyto wiele informacji

o pakistańskim programie jądrowym. Odkryto między

innymi, że Pakistan dysponuje technologią produkcji

trytu. Jest więc prawdopodobne, że posiada broń o wzmożonej

sile wybuchu.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 68

Pakistan prawdopodobnie posiada broń systemu implozyjnego.

Sądzi się, że Pakistan otrzymał od Chin tę technologię

(wykorzystaną w czwartym teście chińskim z 1966).

Był to prawdopodobnie projekt lekkiej (200 kg) bomby o

litym rdzeniu. Pakistan przeprowadził wiele prób ładunków

wybuchowych przeznaczonych dla broni jądrowych. Niewątpliwie

wykonano system implozyjny, możliwe nawet,

że przeprowadzono jego test. "Testy zerowej siły eksplozji"

korzystające ze wzbogaconego uranu (w ilości kilku kg) są

także możliwe. Pakistan zdolny był do zbudowania broni

jądrowej w 1986, lub wkrótce potem.

Pakistan dysponuje pociskami zdolnymi do przenoszenia

głowic jądrowych. Obecnie w służbie są HATF 2 (ładowność

500 kg) i M-11/DF-11 (ładowność 800 kg) - obydwie

o zasięgu 300 km. Trwają prace nad HATF 3, mającej

zasięg 600 km i ładowności 500 kg. 13 czerwca 1996 Washington

Post zacytował dokument CIA stwierdzający, że

Pakistan "prawdopodobnie stworzył głowice jądrowe" dla

dostarczonych z Chin pocisków M-11. Fakt ten, jeżeli jest

prawdziwy, dowodzi chińskiej pomocy w miniaturyzacji

pakistańskich głowic.

5.4 Państwa dawniej posiadające broń lub rozwijające

wojskowe technologie nuklearne

D

o tej grupy należą kraje o których wiadomo, że prowadziły

poważne programy badawcze nad bronią jądrową, z

różnym stopniem sukcesu. Wszystkie z nich są obecnie

traktowane jako państwa nie rozwijające militarnych technologii

nuklearnych.

5.4.1 Argentyna

Argentyna rozpoczęła poważny program nuklearny mający

na celu budowę broni jądrowej w 1978, kiedy to nie przystąpiła

do NTP. Główną przyczyną tej decyzji był sukces

tajnego programu opanowania techniki dyfuzji gazowej.

Opanowanie tej technologii, oraz budowy zakładów wzbogacania

w Pilcaniyeu zostały dobrze utajnione i fakty te

zostały podane do publicznej wiadomości dopiero za rządów

Alfonsina, tuż po zmianie polityki jądrowej na cywilne

cele. Chociaż zakłady były zaprojektowane do produkcji

wysoko wzbogaconego uranu, były wykorzystywane

wyłącznie do produkcji nisko wzbogaconego uranu i pozostały

niedokończone.

Argentyna miała znaczące zdolności produkcyjne plutonu.

Posiadała reaktor wodny ciśnieniowy Atucha I. Zbudowała

eksperymentalny zakład separacji plutonu w Ezeira, którego

budowę rozpoczęto także przez wojskowy rząd Galtieriego

w 1978. Fabryka ta była zaprojektowana do wytwarzania

15 kg plutonu rocznie, ostatnio została przeznaczona

do przetwarzania 15 ton paliwa rocznie. Argentyna

wykorzystuje 3 elektrownie jądrowe o łącznej mocy 1750

MW elektryczności (14% możliwości produkcyjnych w

1994) i ma plany budowy reaktorów cywilnych na dużą

skalę w ciągu następnych 20-30 lat.

W przeszłości Argentyna rywalizowała z Chile i Brazylią.

Często walczyła z Chile o terytorium, chociaż Brazylia

była zazwyczaj uważana za większe zagrożenie. Argentyna

i Brazylia niedawno osiągnęły porozumienie w sprawie

ujawnienia danych i ograniczenia programów nadań nad

bronią jądrową, jak również wymianie informacji na ten

temat. Chociaż Argentyna zgodziła się na kontrolę swojego

programu rozwoju technologii jądrowych przez IAEA nie

przystąpiła do NTP czy Traktatu Tlatelolcoliańskiego.

5.4.2 Brazylia

Brazylia rozpoczęła program rozwoju broni jądrowej w

1978, w czasie trwania rządów wojskowych. Chociaż władze

cywilną przywrócono w 1985, wojsko stanowiło potężną

i rozległą siłę autonomiczną (inaczej niż było w Argentynie).

Program jądrowy był w dalszym ciągu kontynuowany.

Brazylia prowadzi równolegle dwa pogramy jądrowe,

jawny program cywilny oraz tajny wojskowy (który niewątpliwie

korzysta z technologii programu cywilnego).

Program cywilny znajduje się pod kontrolą IAEA i jest

zarządzany przez państwową Brazylijską Korporację Nuklearną

(Nuclebras). W 1989 Brazylia dysponowała jednym

reaktorem o mocy wyjściowej 657 MW energii elektrycznej

i buduje lub planuje wybudować 4 kolejne o łącznej

mocy 5236 MW.

Nuclebras współdzieli się technologią wzbogacania uranu z

URENCO. Przez większość lat osiemdziesiątych Brazylia

pracowała nad własnym projektem separacji metodą wirówkową

- w 1987 roku ogłosiła, że wybudowała eksperymentalny

zakład w IPEN w pobliżu Sao Paulo. O wiele

większy zakład został zbudowany w Centrum Naukowym

Aramar w pobliżu Ipero. Brazylia posiada więc zdolność

wzbogacania uranu do poziomu wykorzystywanego w

wojsku, nie wiadomo jednak czy z niej korzysta.

Zakład separacji plutonu na skale laboratoryjną został zbudowany

w IPEN, razem z zakładem produkcji ciężkiej

wody.

Podobnie jak Argentyna, Brazylia nie podpisała NTP i

Traktatu Tlatelolcoliańskiego.

5.4.3 Irak

Status Iraku jako "państwa dawniej rozwijającego wojskowe

technologie jądrowe" jest oczywisty. Międzynarodowe

inspekcje i presja wywierana na Irak po zwycięstwie

operacji Pustynna Burza sprawiła, że dotychczasowy program

nuklearny został w dużej mierze ujawniony oraz

wstrzymany. Odkrycia poczynione po wojnie zaskoczyły

agentów wywiadów i analityków na całym świecie i wyMocarstwa

atomowe i ich arsenały 69

wołały dyskusję jak efektywnie monitorować programy

jądrowe. Irak ciągle ukrywał informacje i technologię jak

to tylko było możliwe. Z Iraku nigdy nie pochodziły wiadomości

o nielegalnym importowaniu technologii jądrowych

- wyposażenie zazwyczaj gdzieś ginęło. Prawdopodobnie

Irak kontynuuje swoje ambitne plany nuklearne, ale

pod ciągłymi restrykcjami importu/eksportu ONZ, zdolności

w tej mierze są ograniczone.

Irackim odpowiednikiem ośrodka w Los Alamos był nuklearny

kompleks w Al Atheer, 40 km na południe od Bagdadu.

Te zakłady i przyległa fabryka materiałów wybuchowych

w Al Hateen zostały wysadzone w powietrze pod

dozorem ONZ 14 kwietnia 1992. Przejęte dokumenty pokazują,

że był to główny ośrodek rozwoju prac nad bronią

jądrową. Te zakłady badawcze zawierały w sobie ośrodek

metalurgii uranowej o powierzchni 15,000 m2, bunkier

testów wysokich energii, wewnętrzne laboratoria testów

materiałów wybuchowych, zakład produkcji wolframu

karbidu (używanego prawdopodobnie jako reflektor),

ośrodki pomiarowe, zakłady produkcji dodatkowego

sprzętu i inne.

Głównym komponentem irackiego programu nuklearnego

było wzbogacanie uranu oparte o technologię separacji

elektromagnetycznej. To opanowanie tej technologii było

największym zaskoczeniem, ponieważ nic o nich nie wiedziały

żadne inspekcje międzynarodowe sprzed Pustynnej

Burzy.

Technologia separacji elektromagnetycznej została opanowana

w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych. Plany

zakładały budowę dużego zakładu wzbogacania w

Tarmiya, wystarczającego do produkcji uranu w ilości

wystarczającej na 0.5 bomby rocznie, przy wykorzystaniu

naturalnego uranu. Proces tej jednak okazał się wolniejszy

niż zakładano. Przejęte dokumenty z 1987 wskazują, że

Irak planował zainstalować 70 kolektorów alfa (pierwszego

stopnia wzbogacenia) oraz 20 beta (ostatecznego wzbogacenia)

w okresie 8/89-12/92. W okresie 2/90-9/90 było

zainstalowanych jednak jedynie osiem maszyn alfa - stanowiło

to więc około dziesięciomiesięczne opóźnienie. Irak

planował zainstalowanie kolejnych 17 maszyn alfa w

styczniu 1991, proces ten zajął by miesiąc, został jednak

wstrzymany z uwagi na działania wojenne. Nie było żadnych

maszyn beta gotowych do zainstalowania, chociaż w

październiku 1990 dodano cztery urządzenia tego typu.

Zgodnie z oryginalnymi planami wszystkie maszyny zaczęły

być wykorzystywane tuż po zainstalowaniu. Używając

naturalnego uranu jako wsadu mogły wyprodukować 15

kg 93% uranu do czasu instalacji ostatniej maszyny.

Ewentualnie, jeżeli użyto by 2.5% nisko-wzbogaconego

uranu jako wsadu, pierwsze 15 kg byłoby gotowe w 24

miesiące. Roczny wskaźnik produkcji kompletnej fabryki

wynosiłby 7 kg/rocznie, zakładając wykorzystanie jako

surowca naturalnego uranu. W każdej z możliwości wartości

są zbyt optymistyczne. Irak wykorzystywał kolektory

na poziomie eksperymentu i nie miał żadnego doświadczenia

z produkcją na dużą skalę. Potrzeba było więcej czasu

do zlikwidowania problemów i stworzenia dużej możliwości

produkcyjnej. Ostatnie raporty podają, że Irak traktuje

separację elektromagnetyczną jako rozczarowanie i jest

nieprawdopodobne, aby rozwijał tę technologię w przyszłości.

Aktywnie rozwijano również technologię separacji wirówkowej.

Nie mogąc wykraść projektu wirówki typu pakistańskiego,

Irak nabył tę technologię prawdopodobnie na

"czarnym rynku". Wynajęto niemieckiego byłego pracownika

URENCO w celu ulepszenia nabytego projektu.

Informacje dla irackiej wirówki dostarczał Bruno

Stemmlera, były pracownik MAN Technologie w Monachium,

który to zakład jest ważnym partnerem URENCO.

W 1988 został on wsparty przez Waltera Busse, kolejnego

niemieckiego eksperta od wirówek, który w latach 1988-89

podróżował do Iraku dostarczając mu technologii i służąc

wsparciem (obydwaj zostali aresztowani w 1989 w Niemczech).

Busse prawdopodobnie dostarczał informacji technologicznych,

Stemmler zaś pomagał w wielu aspektach

projektowania i wytwarzania wirówek.

Testy wirówek przeprowadzono i ostatecznie wykorzystywano

w Tuwaitha i Al Furat. Kiepskiej jakości wirniki

zostały produkowane w Fabryce 10 niedaleko Bagdadu.

Trwały prace nad zakładami lepszej jakości w Al Furat, w

którym planowano umieszczenie także kaskady złożonej ze

100 wirówek. Irak importował 400 ton specjalnej stali

przeznaczonej do produkcji wirników, chociaż inspektorzy

zlokalizowali tylko 100 ton. Odkryto, że Irak posiadał

wirniki z włókien węglowych lub nawet bardziej zaawansowanych

materiałów. Późniejsze dochodzenie pokazało,

że 20 wirników z włókien węglowych Irak zakupił od niemieckiej

firmy RO-SCH Verbundwerstoff GmbH. Minęło

kilka lat zanim Irak był zdolny do produkcji wirówek przeznaczonych

dla programu wzbogacania.

Nad technologią separacji plutonu pracowano w Tuwaitha

w latach 70. Ta część programu została zawieszona po tym

jak Izrael zbombardował ten ośrodek w 1981 roku. Irak

zadeklarował, że w Tuwaitha oddzielono 5 g plutonu.

Irak był także zainteresowany technologią chemicznego

wzbogacania w celu częściowego podniesienia U-235 we

wsuwie kolektorów. Dzięki zastosowaniu mieszanej metody

francuskiego Chemexu i japońskiego Ashi uzyskiwano

6-8% wzbogacenie.

W 1990 agenci Iraku zostali wykryci przy próbie zdobycia

krytonów w Stanach Zjednoczonych.

Po 8 sierpnia 1995 z Iraku uciekł generał porucznik

Hussein Kamel Majid, rodzony syn Saddama Husseina i

były dyrektor programu nuklearnego. Ujawnił on, że podczas

konfliktu w Zatoce w 1990-91 Irak rozpoczął prace

nad zbudowaniem pojedynczej bomby jądrowej korzystającej

z wysoko wzbogaconego uranu. Plan zakładał ukończenie

bomby atomowej wiosną 1991. Irak posiadał 12.3

kg 93% U-235 oraz 33.1 kg 80% U-235. Razem z początkiem

klęski w styczniu plany te zostały przerwane.

W początkach 1996, były generał Majid powrócił do Iraku

mając osobiste zapewnienie bezpieczeństwa ze strony Saddama

Husseina. Został zamordowany dwa dni później.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 70

5.4.4 Republika Południowej Afryki

Jest to jedyne znane państwo, które uzyskało zdolność

wytwarzania broni jądrowej i samo się jej zrzekło. 24

marca 1993 prezydent De Klerk ogłosił, że RPA produkowało

broń nuklearną, jednak cały swój arsenał zniszczyło

przed 10 lipca 1991, kiedy to przystąpiło do NTP. Po tym

oświadczeniu opublikowano dalsze detale dotyczące programu

jądrowego.

Południowo afrykański program rozpoczęto z połowie lat

70., po militarnej interwencji Kuby na dużą skalę w centralnej

i południowej Afryce. Oczywistą motywacją było

zabezpieczenie się przed proradziecką agresją. Strategia

zakładała szantażowanie Zachodu - grożenie, że jeżeli nie

udzieli pomocy broń ta zostanie wykorzystana. Przyczyną

podjęcia decyzji o zniszczeniu arsenału był koniec Zimnej

Wojny oraz perspektywa rychłego upadku apartheidu.

Bano się przede wszystkim przejęcia technologii lub informacji

nuklearnych przez przyszłe "czarne" rządy.

RPA rozwinęła unikalną technologię wzbogacania uranu

nazwaną UCOR w latach sześćdziesiątych. Badania nad

budową broni rozpoczęto w 1971, a w 1974 podjęto decyzję

o budowie konkretnego wyposażenia.

Pierwszą bombą była eksperymentalna głowica w 80%

zawierająca U-235, nazwana "Melba" i ukończona w 1980

roku. Była ona użyta w teście zerowej siły wybuchu, jedynej

próbie jądrowej na cały program.

Pierwsza głowica zdolna do przenoszenia i zarazem druga

bomba była gotowa w kwietniu 1982.

Ostateczny projekt broni określał bombę o wymiarach 65

cm na 1.8 m., ważącą około 1000 kg i możliwą do przenoszenia

przez lotnictwo. Używała ona 55 kg 90% U-235 a

siła wybuchu była szacowana na 10-18 kt (co oznacza 1.0-

1.8% skuteczność). To ukazuje, że stawiano głównie na

niezawodność, nie zaś na efektywność. Jako reflektora

użyto wolframu. Pierwsza bomba według tego projektu

została zbudowana w sierpniu 1987, i była pierwszą prawdziwą

głowicą bojową. Tylko cztery tego typu bomby

zostały zbudowane. Kiedy przerwano program w 1990,

piąta była w trakcie konstrukcji (tylko części nie jądrowe).

Instalacja wzbogacania, Zakład Y w Valindaba, uzyskiwała

zdolność produkcyjną około 60 kg 90% U-235 rocznie - w

projekcie zakładano 120 kg/rok - i została zamknięta w

lutym 1990. Część możliwości produkcyjnych wykorzystywano

do wzbogacania uranu do niskiego stopnia dla

dwóch elektrowni jądrowych w Koebergu (1930 MW

elektryczności) i do dostarczenia 45% wzbogaconego materiału

dla eksperymentalnego reaktora Safari 1. Zakład

wzbogacania oddano do użytku w 1974 roku, produkcję

wysoko wzbogaconego uranu rozpoczęto w 1978, a u

schyłku 1979 wyprodukowano wystarczającą ilość 80% U-

235 (55 kg) dla Melby. Instalacja początkowo sprawiała

problemy i została zamknięta pomiędzy 8/79-7/81, później

jednak pracowała poprawnie. Łączna produkcja wzbogaconego

uranu (powyżej 80%) wyniosła 400 kg, 40% zaś 150-

200 kg. Wyposażenie ostatniego stopnia wzbogacania

zostało zdemontowane.

Program budowy bomby był zarządzany przez państwową

kompanię uzbrojenia Armscor, teraz sprywatyzowaną i

nazwaną Denel. Prace badawcze prowadzono w Laboratoryjnym

Centrum Advena, 15 km na wschód od zakładów w

Pelindaba nadzorowanych przez Południowo Afrykańską

Komisję Energii Atomowej.

W początkach lat osiemdziesiątych przy programie pracowało

około 100 ludzi, z czego około 40 bezpośrednio przy

nim a tylko około 20 budowało głowice. Reszta była zatrudniona

w administracji i ochronie. W 1989 zatrudnionych

było już 300 osób, z czego połowa bezpośrednio przy

programie.

Pod koniec programu byli oni wstanie produkować od

dwóch do trzech bomb rocznie. W tym czasie wydatki

sięgały 20-25 milionów randów, czyli 5.9-7.4 miliona

USD. W początkach lat 80. budżet wynosił 10 milionów

radów (równowartość 2.9 milionów USD).

Stopień zaawansowania i technologia dostępna w Advena

była o wiele lepsza niż wymaga tego konstrukcja broni

typu działa. Pod koniec programu RPA pracowało nad

systemem implozji (badania w tym zakresie rozpoczęto w

połowie lat 80.). Zamierzano wybudować zakład testów

implozyjnych (rdzeń z naturalnego uranu, bez reakcji nuklearnych)

i w ten sposób rozwinąć tę technologię. Koszty

planowano na 3.5 miliona USD, jednak zakładu nigdy nie

zbudowano. Zastosowanie implozji zmniejszyło by o połowę

ilość materiału potrzebnego do zbudowania bomby i z

tego powodu zwiększyło by dwukrotnie arsenał, podnosząc

tym samym siłę wybuchu.

Ośrodek w Advenie był zainteresowany wykorzystaniem

trytu do zwiększenia siły istniejącej broni, jednak nie podjęto

w tym temacie żadnych działań. Można było w ten

sposób zwiększyć siłę wybuchu do 100 kt (10% skuteczność).

Od kiedy implozyjne ładunki wybuchowe są przeznaczane

na wojskowe i komercyjne użycie, jasnym staje

się, że RPA zgromadziło wystarczającą ilość technologii do

zbudowania bomb implozyjnych.

Republika Południowej Afryki posiada duże złoża tlenku

uranu, oceniane obecnie na 144,000 ton U308 (produkcja 1

kg kosztuje mniej niż 66 USD). Elektrownie jądrowe w

RPA zaspokajają 6% krajowego zapotrzebowania na energię

elektryczną.

5.4.5 Korea Południowa

Korea Południowa rozpoczęła swój program budowy broni

jądrowej w początkach lat siedemdziesiątych - sądzi się, że

przerwała go po przystąpieniu do NTP w 1975. Chociaż

istnieje możliwość jego kontynuowania przez rządy wojskowe

do 1978 roku. W 1984-5 Korea Pd. rozpoczęła program

dzielenia się informacjami z zakresu produkcji plutonu

z Kanadą, jako częścią własnego programu cywilnej

energetyki jądrowej. Współpraca ta została wstrzymana

pod naciskiem Stanów Zjednoczonych. Korea Południowa

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 71

wybudowała elektrownie jądrowe własnego projektu i

planuje zaopatrzenie w je Koreę Pn. W 1989 wykorzystywanych

było 9 reaktorów wytwarzających 7700 MW energii

elektrycznej (50% zapotrzebowania krajowego) oraz

planuje budowę kolejnych 5 o łącznej mocy 4500 MW. Do

roku 1995 wybudowano tylko jeden.

5.4.6 Szwecja

W latach 50. i 60. Szwecja poczyniła znaczny rozwój w

technologii nuklearnej - zaprojektowała reaktor i zbudowała

elektrownie jądrowe. Szwecja zaczęła poważnie pracować

nad budową broni jądrowej od połowy lat pięćdziesiątych

do lat sześćdziesiątych. Prowadzono wiele badań i

zdobywano niezbędną wiedzę na temat projektowania i

budowy takiej broni. W połowie lat 60. te prace pozwoliły

Szwecji na rozpoczęcie bezpośrednich prac nad budową

bomby. W obliczu takiego faktu, władze szwedzkie postanowiła

nie posuwać dalej prac nad tą bronią.

W 1989 Szwecja posiadała 12 reaktorów produkujących

10130 MW energii elektrycznej (45% krajowego zapotrzebowania

- do roku 1995 wskaźnik ten podniósł się do

51%). Początkowe referendum dotyczące eliminacji energii

jądrowej do 2010 roku wydaje się być mało prawdopodobne

ze względów na ekonomiczne konsekwencje.

5.4.7 Szwajcaria

W 1995 roku początkowo tajne dokumenty dotyczące studiów

nad bronią nuklearną i planów jej rozwoju ujrzały

światło dzienne. W 1946 roku powołano do życia grupę

naukowców mających pracować nad cywilnym wykorzystaniem

energii atomowej i (w tajemnicy) tworzyć naukowe

i techniczne podstawy budowy broni jądrowej.

Aktywność tej grupy była raczej mała i poczyniono małe

postępy. W 1960 roku zbudowano pierwszy reaktor (testowy

reaktor wodny ciężki).

W początkowych latach sześćdziesiątych plany wojskowe

zakładały zbudowanie 100 bomb (60-100 kt), 50 pocisków

artyleryjskich (5 kt) i 100 głowic dla pocisków rakietowych

(100 kt) w ciągu następnych 15 lat, co miało kosztować

750 milionów franków szwajcarskich. Planowano również

wykonać siedem podziemnych testów w "niezamieszkałych

regionach" Szwajcarii. Wszystkie te plany zostały zablokowane

przez rząd i aktywność w materii broni jądrowej

pozostawiono na niskim poziomie. Po roku 1970, wielu

generałów przeszło już na emeryturę i prace stopniowo

zmniejszano. Pod koniec 1995 roku grupę utworzoną w

1946 roku formalnie rozwiązano.

Szwajcaria posiada pięć reaktorów o łącznej mocy 3049

MW, co równe jest 40% produkcji krajowej.

5.4.8 Tajwan

Tajwan ratyfikował NTP w 1970 roku, jednak swój program

jądrowy rozpoczął dopiero w połowie lat 80. Zaczął

budowę na skalę laboratoryjną zakładów separacji plutonu

w 1987. Prace wstrzymano w 1988 pod naciskiem Stanów

Zjednoczonych. Tajwan zgodził się również na zaprzestanie

eksploatacji 40 MW kanadyjskiego naukowego reaktora

wodnego ciężkiego. Zatrzymano również prace nad

programami badawczymi. W 1988 roku Tajwan dysponował

85 tonami napromieniowanego paliwa pochodzącymi z

reaktora, zawierającymi około 85 kg plutonu - ilość wystarczającą

do budowy 20 bomb. Materiał ten znajduje się

pod kontrolą IAEA. W 1989 Tajwan wykorzystywał 6

reaktorów produkujących 5144 MW energii elektrycznej

(35% zapotrzebowania krajowego) oraz planuje budowę

kolejnych dwóch o łącznej mocy 2000 MW.

5.4.9 Algieria

Algieria jest państwem, którego działania i zdolności nuklearne

są bardzo zagadkowe. W roku 1983 Chiny potajemnie

zgodziły się wybudować nuklearny zakład badawczy,

w skład którego miał również wchodzić reaktor, w Ain

Oussera. Jest to odizolowany obszar w górach Atlas, 123

km na południe od Algieru. Reaktor, nazwany Es Salam, to

15 MW konstrukcja moderowana ciężką wodą, która jako

paliwo wykorzystuje nisko wzbogacony uran. Zakład zawiera

również urządzenia, które mogą być wykorzystane

do separacji plutonu na małą skalę. W pobliżu znajduje się

silnie ufortyfikowany budynek, który pełni niepoznane

dotąd funkcje - sądzi się, że jest on przeznaczony pod duży

zakład separacji plutonu.

Istnienie tego kompleksu zostało ujawnione w kwietniu

1991 i wkrótce potem władze algierskie zgodziły się na

objęcie kontrolami IAEA. Zgoda na inspekcje została podpisana

22 lutego, 22 miesiące przed uruchomieniem reaktora.

W styczniu 1995 Algieria podpisała NTP. Jest jednak

jednym z sześciu państw posiadających reaktory, które pod

koniec 1996 odmówiło przystąpienia do Traktatu o Zakazie

Przeprowadzania Prób Nuklearnych (Comprehensive Test

Ban Treaty - CTBT). Znane urządzenia mogące służyć do

separacji plutonu są obecnie objęte kontrolą IAEA, lecz

sąsiedni budynek nie został przez Algierię zadeklarowany

jako instalacja nuklearna i dlatego nie jest objęty inspekcjami.

Reaktor Salem może produkować ponad 5 kg plutonu

rocznie - ilość wystarczającą dla jednej bomby. Ponieważ

reaktor ten od początku swojej pracy był objęty kontrolami

IAEA nie ma mowy o nieznanych zapasach paliwa czy

plutonu w Algierii. Dlaczego więc Algieria podjęła a potem

dobrowolnie zaniechała czegoś, co moglibyśmy nazwać

projektem budowy bomby atomowej na małą skalę,

pozostaje tajemnicą.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 72

5.5 Inne państwa zdolne do produkcji broni jądrowej

Według stanu na sierpień 1996 istniało 439 elektrowni

jądrowych w 32 krajach, wytwarzających 17% ogólnej

produkcji światowej (347,000 MW energii elektrycznej;

łącznie 2228 trylionów watogodzin w 1995). W trakcie

budowy znajduje się 32 reaktory w 12 krajach (podniesie to

o 7% obecną zdolność produkcyjną). Obecnie wskaźnik

wzrostu produkcji elektrowni jądrowych wynosi około

4.5% (głownie z powodu wprowadzania ulepszeń w istniejących

instalacjach). Postępująca industrializacja Azji

(szczególnie Chin), połączone z stosunkowo małymi dostawami

ropy naftowej oraz presji dotyczącej zaprzestania

niszczącej gospodarki zasobami naturalnymi, sprawiają, że

przez następne kilka dekad będziemy obserwować szybką

ekspansję elektrowni nuklearnych. W piętnastu krajach

30% lub więcej energii pochodzi z siłowni atomowych.

Istnieje także 310 reaktorów naukowych w 54 krajach, z

których większość jest jednak dopiero budowana.

Reaktory jądrowe świata wymagają dostaw 60,000 ton

uranu rocznie. Łączna produkcja plutonu wynosi około

1270 ton (większość nie odseparowana). Oszacowuje się,

że w ciągu lat dziewięćdziesiątych programy separacji

plutonu na cywilne potrzeby przyniosą około 190,000 kg

tego materiału.

W rzeczywistości każde uprzemysłowione państwo ma

techniczną możliwość rozwinięcia programów budowy

broni jądrowej w ciągu kilku lat od takiej decyzji. Kraje

posiadające odpowiednią wiedzę techniczną i zakłady

przemysłowe mogą tego dokonać w ciągu roku lub dwóch.

Lepiej rozwinięte państwa (na przykład Niemcy czy Japonia)

mogą zbudować realne arsenały, komplikując tym

samym wejście w życie START II.

Poniżej zostały opisane więc tylko państwa, które mogą

potencjalnie rozwinąć technologię nuklearną, jeżeli będą

tego chciały.

5.5.1 Australia

Od lat 50. do 1971 Australia produkowała uran, głównie na

potrzeby Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Kiedy

jednak surowiec w dotychczasowych kopalniach wyczerpał

się, produkcję i eksport zaniechano.

Duże nowe złoża zaczęto wykorzystywać w późnych latach

70., w tym czasie wyłącznie dla użytku cywilnego pod

kontrolą międzynarodową. Gdy jednak kupnem uranu

zainteresowała się Francja, w której nie istnieje podział na

program cywilny i wojskowy, rozpoczęto eksport i dostarczono

materiał.

Produkcja w 1981 i całej minionej dekadzie spowodowała,

że Australia stała się jednym z największych producentów

uranu na świecie. Od połowy 1985 do połowy 1995 wyeksportowano

43,000 ton U3O8 (zawartość uranu - 36,000

ton) wartych niemal 3 miliardy dolarów australijskich, co

stanowił równowartość 10% produkcji światowej (obecnie

7%). Australia posiada największe rezerwy uranu i zarazem

najtańsze w wydobyciu, oszacowywane na 27% zapasów

światowych, wynoszące około 928,000 ton U3O8 o kosztach

produkcji mniejszych niż 80 USD/kg (stan z maja

1995).

Kuriozalnie państwo uprzemysłowione, na którego terenie

znajdują się największe złoża uranu nie posiada elektrowni

jądrowych. Australia dysponuje jedynie jednym 10 MW

reaktorem naukowym.

5.5.2 Kanada

Kanada posiada dobrze rozwinięty przemysł jądrowy na

czele z cywilnym reaktorem CANDU (CANadian

Deuterium Uranium) własnej konstrukcji i dużymi zapasami

uranu. CANDU to reaktor wodny ciężki, w którym

jako paliwa używa się dwutlenku uranu. Są one zdolne do

produkowania plutonu o wojskowej jakości. Wytwarzają

również jako produkt uboczny 250-500 g trytu rocznie. W

1995 Kanada wykorzystywała 21 reaktorów cywilnych. 19

z nich znajduje się w trzech miejscach Ontario z łączną

mocą 13300 MW, pozostałe są ulokowane w Quebeku i

Nowym Brunszwiku. Kanada wytwarza 19% energii elektrycznej

w ten sposób.

Kanada była pierwszym państwem na półkuli zachodniej,

który zbudował zakład produkcji ciężkiej wody (Zakład w

Trail podczas II Wojny Światowej, będący wówczas drugą

fabryką tego typu na świcie). Produkowano w nim ciężką

wodę użytą w krajowych reaktorach. Obecnie produkuje

się tylko D2O. Ciężką wodę eksportuje się pod kontrolą

IAEA.

Łącznie sprzedano 13 reaktorów CANDU do Pakistanu,

Indii, Argentyny, Południowej Korei i Rumunii razem z

niezbędnymi danymi technicznymi potrzebnymi do ich

zbudowania i użytkowania.

Kanada posiada jeden zakład produkcji UF6 (sześciofluorku

uranu), o zdolności przetwarzania 10,500 ton U rocznie.

Dwa zakłady wytwarzania paliwa produkują 1700 ton

U rocznie dla potrzeb krajowych reaktorów.

Kanadyjski przemysł nuklearny bezpośrednio zatrudnia

30,000 ludzi (2000 z nich w kopalniach) oraz dalsze 10,000

w sposób pośredni.

Kanada jest obecnie największym producentem uranu,

oszacowywanym na 32% światowej produkcji (1995). W

1995 roku wyprodukowała 12,351 ton U3O8 (10,473 ton

uranu). Około 20 procent z produkcji uranu wykorzystywane

jest w kraju. Biorąc pod uwagę nowe badania geologiczne,

rezerwy ocenia się obecnie (styczeń 1996) na

484,000 ton uranu przy koszcie produkcji 72.70 USD/kg

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 73

(14% światowych rezerw, trzecie miejsce pod względem

wielkości po Australii i Kazachstanie).

5.5.3 Niemcy

Niemcy posiadają bardzo dobrze rozwinięty przemysł nuklearny

zdolny do wytwarzania własnych reaktorów,

wzbogaconego uranu, paliwa jądrowego i zakładów odzysku.

Podczas lat 80. Niemcy były czołowym eksporterem

technologii nuklearnej, czasami z niekorzystnymi skutkami

jak w przypadku Iraku.

Niemcy posiadają 23 reaktory cywilne produkujące 24000

MW energii elektrycznej, co stanowi 35% potrzeb.

Wszystkie reaktory znajdujące się w byłej Niemieckiej

Republice Demokratycznej zostały zamknięte.

Niemcy ostatnio zaniechały stosowania procesów odzysku

paliwa i nie używają już plutonu w swoich reaktorach.

Planowana budowa komercyjnego zakładu reprodukcji

została anulowana, a istniejące reaktory powielające zostały

zrekonfigurowane na stosowanie jako paliwa plutonu.

Po roku 2000 Niemcy będą posiadać 48 ton plutonu dla

reaktorów.

Kilka niemieckich firm biorą aktywny udział w trójnarodowym

konsorcjum wzbogacania uranu URENCO, które

zajmuje się rozwojem technologii gazowej separacji metodą

wirówkową.

Podobnie jak w przypadku Japonii, Niemcy dysponują

odpowiednią wiedzą techniczną i technologią mogącą dostarczyć

niezbędnych składników dla wojskowego programu

jądrowego. Chociaż informacje te są skrzętnie

ukrywane, jest wielce prawdopodobne, że Niemcy podjęły

zaawansowane prace nad rozwojem pełnego spektrum

rodzajów broni jądrowej.

5.5.4 Japonia

Japonia prowadzi bardzo agresywny program jądrowy oraz

rozwija produkcję plutonu jako paliwa dla reaktorów na

dużą skalę. Japonia utrzymuje aktywne reaktory powielające

i spodziewa się, że wraz z pełnym procesem reprodukcji

plutonu, uda jej się ekonomicznie wykorzystywać energię

plutonu po roku 2000.

Japonia posiada ekstremalnie zaawansowaną cywilną infrastrukturę

badawczą i technologiczną zdolną do rozwijania

programu i produkcji broni jądrowej. Japonia opanowała

kilka procesów wzbogacania uranu i ma techniczne możliwości

do rozwijania innych, jeżeli zajdzie taka potrzeba.

Jako jeden z dwóch wiodących dostarczycieli komputerów

(zwłaszcza superkomputerów) jak i posiadając drugi pod

względem wielkości program badania procesów fuzji na

cywilne cele, Japonia posiada dobry start do szybkiego

rozwoju broni termojądrowej.

W 1989 Japonia produkuje 28% elektryczności (30500

MW) z 39 elektrowni nuklearnych, dalszych 26 znajduje

się w trakcie budowy lub na deskach kreślarskich. Podniesie

to produkcję energii z siłowni jądrowych do 57000

MW, czyli do ponad 50% produkcji ogólnej. W 1995 roku

wykorzystywano 50 reaktorów, dostarczających 31% energii

elektrycznej. Japonia planuje w przyszłości wytwarzanie

całość energii z elektrowni jądrowych.

Japonia posiada aktywny program rozwoju reaktorów powielających

i dysponuje szybkim reaktorem powielającym

w Monju. Japonia operuje małym zakładem reprodukcji w

Tokai i podpisała kontrakty na odzysk kilku ton plutonu z

Wielką Brytanią i Francją - w przyszłości planuje się podpisanie

umów na kilkadziesiąt ton.

Zakład separacji w Rokkasho, będący w budowany przez

Japan Nuclear Fuels Ltd od 1993, będzie posiadał zdolność

przetwórczą 800 ton/rocznie. Budowa, wraz z dodatkowymi

ulepszeniami, ma się ukończyć przed 2003 roku,

kosztować ma zaś 15 miliardów USD. Szacuje się, że

koszty reprodukcji będą około 40% wyższe niż obecne w

Europie.

W końcu 1994 roku Japonia posiadała 13 ton odseparowanego

plutonu. Z tego:

a) 4352 kg znajdowało się w kraju:

���� w zakładach reprodukcji: 836 kg

���� w fabrykach produkcji paliwa: 3018 kg

���� w reaktorach: 498 kg

b) 8720 kg znajdowało się zagranicą:

���� w Wielkiej Brytanii: 1412 kg

���� we Francji: 7308 kg

Japonia używa plutonu w formie tlenku dla paliwa w reaktorach

lekkich wodnych i szybkich reaktorach neutronowych

od ponad 15 lat. W 1994 roku, 323 kg plutonu używano

w reaktorach w Monju, Joyo i Fugen a 111 kg odzyskano

w zakładach reprodukcji.

Po roku 2000 Japonia będzie posiadała około 50 ton

oczyszczonego plutonu o jakości dla reaktorów. Trzeba

zaznaczyć, że taka ilość plutonu wystarczy dla ~10,000

głowic, więcej niż łączne arsenały Stanów Zjednoczonych i

Rosji po wejściu w życie START II.

Chociaż fakty tego typu są ściśle strzeżone, jest prawdopodobne,

że Japonia prowadzi zaawansowane prace nad

wszystkimi typami broni jądrowej. W przeciwieństwie do

Niemiec, Japonia ma poważne podstawy do tworzenia

broni nuklearnej biorąc pod uwagę długo terminowy

wzrost siły Chin. Powodem może też być fakt, że brak

członkostwa w NATO sprawia, że nuklearny parasol Stanów

Zjednoczonych nad tym państwem jest w miarę

wiotki. Nie jest jednak pewne, czy Japonia zadecydowała o

budowie tego typu wyposażenia - w tak rozwiniętym państwie

wystarczy kilka miesięcy od podjęcia decyzji do jej

stworzenia.

Według szacunków rządu Stanów Zjednoczonych żadne

inne państwo nie posiadające broni jądrowej nie potrzebuje

tak mało wysiłku aby złamać te określenie i rozwinąć zaawansowaną

broń nuklearną jak Japonia.

Mocarstwa atomowe i ich arsenały 74

5.5.6 Holandia

Holandia posiada dwa reaktory produkujące 539 MW

energii elektrycznej, 5% zapotrzebowania elektrycznego.

Kilka zakładów holenderskich aktywnie uczestniczy w

trójnarodowym konsorcjum wzbogacania uranu URENCO.

Po roku 2000 Holandia będzie posiadała 2 tony oddzielonego

plutonu o jakości do wykorzystania w reaktorach.

6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ

Tematem tego rozdziału jest omówienie rozwoju badań

prowadzących do zbudowania broni atomowej, w szczególności

zaś Projektu Manhattan. Znaleźć tu można chronologicznie

posegregowane informacje, które jako całość

w miarę wiernie oddają historię wczesnych badań jądrowych.

Kalendarium zostało podzielone na kilka okresów, których

granice wyznaczają istotne wydarzenia. Każdy okres rozpoczyna

się krótką charakterystyką.

6.1 Wczesna historia badań jądrowych

Od roku 1920 do grudnia 1938

Podczas tych lat odkryto zjawiska, które stały się niezbędne

w dalszych pracach nad rozszczepieniem jądrowym.

3 czerwca 1920 - Ernest Rutherford rozważa możliwość

istnienia i właściwości neutronów w „Bakerian Lecture”.

28 grudnia 1931 - Irena Joliot-Curie informuje o wynikach

badań nad cząstkami wyprodukowanymi podczas bombardowania

berylu promieniowaniem alfa. Uważa, że otrzymane

cząstki, będące w istocie neutronami, to energetyczne

promieniowanie gamma.

7-17 lutego 1932 - w serii eksperymentów James Chadwick

wykazuje istnienie neutronów.

12 września 1932 - Leo Szilard przedstawia idee wywołania

reakcji łańcuchowej poprzez pochłanianie neutronów

przez jądra atomowe, czemu towarzyszyłoby wydzielenie

dużych ilości energii. Uważa także, że metodę tę można

zastosować do budowy bomby. Przyspiesza to datę odkrycia

rozszczepienia o ponad sześć lat.

10 maja 1934 - grupa badawcza Enrico Fermiego publikuje

wyniki eksperymentów, podczas których bombardowano

jądra uranu neutronami. Wykryto kilka radioaktywnych

produktów.

4 lipca 1934 - Leo Szilard patentuje technologię wykorzystania

neutronów, włączając w to reakcję łańcuchową i

koncepcję masy krytycznej.

Wrzesień 1934 - Ida Noddack publikuje artykuł w

"Zeitschrift fur Angewandte Chemie", w którym wykazuje,

iż dziwne produkty bombardowania uranu neutronami

mogą być spowodowane rozpadem jąder atomów na mniejsze

fragmenty.

22 października 1934 - Enrico Fermi odkrywa zasadę moderacji

neutronowej oraz zjawisko wzmożonego pochłaniania

wolnych neutronów.

8 października 1935 - Ministerstwo Wojny Wielkiej Brytanii

odrzuca poufną ofertę Szilarda, chcącego zrzec się bezpłatnie

praw do swoich patentów dotyczących energii nuklearnej.

Grudzień 1935 - Chadwick otrzymuje Nagrodę Nobla za

odkrycie neutronu.

Luty 1936 - Brytyjczycy godzą się na przywrócenie

Szilardowi jego patentów.

6.2 Odkrycie rozszczepienia i poznanie jego własności

Od grudnia 1938 do września 1939

Okres ten, rozpoczęty odkryciem rozszczepienia przez

Hahna, charakteryzował się badaniem działania i własności

tego procesu. Rozpoczęły się również dyskusje na temat

możliwego zastosowania rozszczepienia, nie poparte jednak

żadnymi eksperymentami.

21 grudnia 1938 - Otto Hahn publikuje na łamach

"Naturwissenschaften" artykuł, w którym dowodzi występowania

śladów baru w produkcie po zbombardowanymi

neutronami jądrami uranu, inaczej mówiąc dowodzi istnienia

rozszczepienia jądrowego.

13 stycznia 1939 - Otto Frisch obserwuje rozszczepienie

bezpośrednio przez detekcję produktów reakcji. Wraz ze

swoim współpracownikiem określają tę przemianę jądrową

mianem "rozszczepienia".

Połowa stycznia 1939 - Leo Szilard dowiaduje się o odkryciu

rozszczepienia od Eugene Wignera. Od razu zdaje

sobie sprawę, iż w reakcji tej, ze względu na mniejszą masę

atomową powstałych cząstek, powstaje nadmiar neutronów,

które mogą być emitowane.

26 stycznia 1939 - Niels Bohr publicznie ogłasza odkrycie

reakcji rozszczepienia na corocznym kongresie fizyki teoretycznej

na Uniwersytecie Georga Washingtona w Waszyngtonie.

29 stycznia 1939 - Robert Oppenheimer dowiaduje się o

odkryciu rozszczepienia. Uważa on, że nadmiar neutronów

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 76

musi być wyemitowany oraz, że umożliwia to budowę

bomby.

5 lutego 1939 - Niels Bohr dochodzi do wniosku, że U-235

i U-238 mają różne właściwości rozszczepienia. Wnioskuje,

iż do rozszczepienia U-238 potrzebne są neutrony

prędkie podczas gdy do rozszczepienia U-235 wymagane

są neutrony powolne.

Aż do tego momentu istniało bardzo wiele niejasności

związanych z rozszczepieniem - za wiele, aby można było

stwierdzić czy i w jaki sposób można wywołać samo-podtrzymującą

się reakcję łańcuchową. Niepewnymi były

zwłaszcza: 1) liczba neutronów wytworzonych w jednym

ogniwie reakcji, oraz 2) przekrój czynny dla rozszczepienia

i absorpcji dla różnych poziomów energetycznych jąder

izotopów uranu. Dla podtrzymania reakcji łańcuchowej

istotny jest zarówno znaczący nadmiar produkcji neutronów

jak i odpowiednio duży stosunek pomiędzy rozszczepieniem

a absorpcją.

Różnice pomiędzy U-235 a U-238 były istotne przy rozważaniu

budowy bomby atomowej, czy też innego źródła

energii jądrowej. W tamtych czasach do badań dostępny

był jedynie uran naturalny, który zawiera jedyne 0.71% U-

235.

Marzec 1939 - Fermi i Herbert Anderson odkrywają, że na

miejsce każdego neutrona wykorzystanego w reakcji rozszczepienia

wyemitowanych jest około dwóch nowych neutronów.

Czerwiec 1939 - Fermi i Szilard publikują w "Physical

Review" wyniki eksperymentów, podczas których badali

powielanie neutronów w próbce tlenku uranu umieszczonego

w zbiorniku z wodą. Okazało się, że uran naturalny i

woda nie są w stanie wytworzyć samo-podtrzymującej się

reakcji.

3 lipca 1939 - Szilard w liście do Fermiego opisuje idee

użycia uranu otoczonego węglem (grafitem) w celu stworzenia

reakcji łańcuchowej.

31 sierpnia 1939 - Bohr i John Wheeler publikują w

"Physical Review " artykuł analizujący teorię rozszczepienia.

Stwierdzili, iż U-235 jest materiałem bardziej rozszczepialnym

niż U-238 oraz, że nie odkryty jeszcze pierwiastek

94-239 powinien się charakteryzować równie wysokim

stopniem rozszczepienia.

1 września 1939 - Niemcy napadają na Polskę. Rozpoczyna

się II Wojna Światowa.

6.3 Badanie możliwości konstrukcji broni atomowej

Od września 1939 do września 1941

Wstępne badania rekcji rozszczepienia wskazywały, iż

prawdopodobnie tą drogą można produkować duże ilości

energii. Brano pod uwagę dwa, najbardziej obiecujące,

typy reaktorów: uranowo-grafitowy oraz chłodzony ciężką

wodą. Możliwość zbudowania bomby była w dalszym

ciągu kontrowersyjna. Wraz ze wzrostem skali badań potrzebne

były coraz większe fundusze dla ich kontynuacji.

Wybuch wojny w Europie spowodował wzrost nacisku na

naukowców, aby ci odpowiedzieli, czy budowa bomby jest

możliwa. Próby zyskania aprobaty rządowej, a co za tym

idzie i dotacji, stały się bardzo wyraźne.

Podczas tego okresu wywierano nacisk na rządy Stanów

Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, aby zwiększyły one

wysiłki w kierunku badania możliwości budowy bomby

atomowej oraz rozwijania podstawowych technik temu

służących. Znacznie większe sukcesy w tej materii odnieśli

Brytyjczycy - chociaż Stany Zjednoczone posiadały liczną

kadrę naukową, była ona wciąż wykorzystywana do prac

nad pokojowymi badaniami. Sukcesy Wielkiej Brytanii

stały się bodźcem dla Amerykanów.

11 października 1939 - Alexander Sachs (pod naciskiem

Szilarda) przedstawia prezydentowi Rooseveltowi "list

Einsteina". List ten był w istocie podpisany przez Alberta

Einsteina, treść zaś w porozumieniu z nim napisał Szilard.

Ostrzegał w nim prezydenta, iż zapewne można zbudować

broń jądrową oraz nalegał aby przede wziąć działania,

któreby zapobiegły uzyskaniu przewagi w tej technologii

przez Niemców.

21 października 1939 - pierwsze spotkanie Doradczego

Komitetu do spraw Uranu (zwanego czasem "Komitetem

Briggisa") w Waszyngtonie. Został on powołany przez

Roosevelta. Przewodniczącym został Lyman Briggs, a

członkami: Szilard, Wigner, Sachs, Teller, por. płk

Adamson oraz komandor Hoover. Fizycy byli zadowoleni z

błyskawicznej reakcji rządu; Adamson był nastawiony

wrogo. Teller potrzebował 6000 USD na przeprowadzenie

eksperymentów z powolnymi neutronami - obiecano mu je

(choć nie bez kłopotów). Raport ze spotkania został wysłany

do prezydenta 1 listopada.

Od początku nie było jasne dla wszystkich fizyków, rozpatrujących

problem poważnie, czy zastosowanie rozszczepienia

prędkimi neutronami było niezbędne do zbudowania

bomby. Szybkie powielenie było istotne dla uzyskania

znaczącej siły wybuchu a proces spowalniania neutronów

trwał za długo. Z drugiej jednak strony wiadomym było, że

średni przekrój czynny na rozszczepienie prędkimi neutronami

dla U-238 był zbyt mały, aby możliwa była reakcja.

Aż do tego momentu U-235 był rozpatrywany jedynie ze

względu na możliwość rozszczepienia neutronami powolnymi

- nadawał się wiec na użytek elektrowni jądrowych a

nie bomb. Nikt do tej pory nie przedstawił rozsądnego

projektu budowy broni atomowej. Fakt, iż duży przekrój

czynny dla rozszczepienia powolnymi neutronami jest

równoznaczny z dużym przekrojem dla szybkiego rozszczepienia

nie był dotychczas zauważony.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 77

Luty 1940 - żyjący w Wielkiej Brytanii Frisch i Rudolf

Peierls dostrzegają możliwość rozszczepienia U-235 prędkimi

neutronami. Na podstawie teoretycznych analiz przekroju

czynnego oszacowują masę krytyczną czystego U-

235 na "funt lub dwa" - sądzą, iż większość z tego materiału

przereaguje przed eksplozją bomby. Próbują przewidzieć

prawdopodobne skutki eksplozji oraz omawiają

możliwe metody połączenia materiału jądrowego, jak również

oceniają wykonalność separacji izotopów. Kopię ich

raportu, podsumowującego wyniki badań, otrzymuje Mark

Oliphant, który przekazuje ją Henremu Tizardowi, przewodniczącemu

Komitetu Badań Naukowych (Committee

on the Scientific Survey). W tamtych czasach "Komitet

Tizarda" był najważniejszą instytucją naukową zajmującą

się obroną w Wielkiej Brytanii.

Marzec 1940 - po wielu interwencjach Szilarda, Briggis w

końcu wypłaca obiecane 6000 USD.

2 marca 1940 - John Dunning na Columbia University po

raz pierwszy dokonuje pomiarów przekroju poprzecznego

na powolne neutrony dla U-235.

9 kwietnia 1940 - Niemcy napadają na Danię i Norwegię.

10 kwietnia 1940 - pierwsze spotkanie komitetu (później

określanego kryptonimem "Komitet Maud") zorganizowanego

przez Tizarda w celu określenia polityki Wielkiej

Brytanii wobec "problemu uranu". Zgodzono się na prowadzenie

prac badawczych dotyczących separacji izotopów

oraz szybkiego rozszczepienia.

27 kwietnia 1940 - drugie spotkanie Doradczego Komitetu

do spraw Uranu. Decyzją Briggsa wstrzymano prace nad

szybkim rozszczepieniem oraz projektem badań stosu uranowo-

grafitowego dopóki nie ukończą się, dopiero co rozpoczęte,

eksperymenty laboratoryjne.

Maj 1940 - George Kistiakowsky podczas rozmowy z

Vannevar Bushem w Instytycie Carnegie proponuje dyfuzję

gazową jako możliwą drogę separacji U-235.

10 maja 1940 - Niemcy rozpoczynają marsz ku podbojowi

państw Europy Zachodniej - atakują Holandię, Belgię i

Francję.

27 maja 1940 - Louis Turner wysyła do Szilarda pracę w

której dowodzi, że nie odkryty dotychczas pierwiastek 94-

239 powinien być równie przydatny do rozszczepienia co

U-235. Uważa, że może on być wyprodukowany poprzez

bombardowanie U-238 neutronami, czego efektem powinien

być nietrwały U-239. Izotop ten doznaje dwóch rozpadów

beta minus do 93-239 i w końcowej formie do 94-

239.

27 maja 1940 - Edwin McMillan i Philip Abelson publikują

w "Physical Review" artykuł zatytułowany "Radioaktywny

pierwiastek 93", w którym opisują odkrycie neptunu przez

bombardowanie uranu neutronami. Brytyjczycy protestują

przeciwko publikacji w czasie wojny tekstu przekazującego

tak istotne dane.

Czerwiec 1940 - grupa Tizarda otrzymuje nazwę "Komitet

Maud". Franz Simon rozpoczyna badania nas separacją

izotopów metodą gazowej dyfuzji.

1 lipca 1940 - nowo utworzona Narodowa Rada Badań

Naukowych ds. Obrony (National Defense Research

Council - NDRC), której przewodniczącym został

Vannevar Bush, bierze odpowiedzialność za badania dotyczące

uranu. W swoim raporcie Briggs żąda 140,000 USD

na przyszłe prace: 40,000 USD na eksperymenty laboratoryjne,

oraz pozostałe 100,000 na badania na dużą skalę nad

stosem uranowo-grafitowym. Bush zgadza się jedynie na

40,000 USD.

Listopad 1940 - zdobywca Nagrody Nobla Harold Urey

rozpoczął własne, niezwiązane z rządowymi, badania nad

technicznymi aspektami separacji izotopów.

1 listopad 1940 - zadeklarowane 40,000 USD z Narodowej

Rady Badań Naukowych ds. Obrony w końcu wpłynęły i

rozpoczęły się prace na Uniwersytecie stanu Kalifornia nad

budową dużego, podkrytycznego, stosu grafitu i tlenku

uranu.

Grudzień 1940 - okresowe sprawozdanie Komitetu Maud

zawiera raport Simona dotyczący separacji izotopów. Raport

ten stwierdza, iż dyfuzja gazowa umożliwia separację

izotopów na skalę wystarczającą do produkcji bomby atomowej.

Luty 1941 - Philip Abelson rozpoczyna pracę nad wzbogacaniem

uranu w Laboratoriach Naukowych Marynarki

Wojennej (Naval Research Laboratory). Jako metodę separacji

wybiera termodyfuzję.

26 lutego 1941 - Glenn Seaborg i Arthur Wahl udowadniają

istnienie pierwiastka o liczbie atomowej 94. Nazywają

go później "pluton".

Marzec 1941 - korzystając z nowo wyznaczonego przekroju

czynnego na szybkie neutrony U-235, Peierls ponownie

określił masę krytyczną U-235 na około 8.2 kg

samego materiału, lub na 4-4.5 kg gdy jest on otoczony

reflektorem. Memorandum sporządzone przez Komitet

Maud, opisujące znaczenie szybkiego rozszczepienia przy

budowie bomby, zostało przekazane do Stanów Zjednoczonych

- Lyman Briggs tylko przejrzał dokument i nie

pokazał go nikomu.

6 marca 1941 - Seaborg i Wahl poraz pierwszy odizolowują

czysty neptun-239 (0.25 miligram), który w ciągu

kilku dni uległ rozpadowi do, (ledwo) widocznego, czystego

plutonu.

28 marca 1941 - Joseph Kennedy, Seaborg i Emilio Segre

wykazują, że pluton ulega rozszczepieniu powolnymi neutronami,

dzięki czemu staje się materiałem mogącym posłużyć

do budowy bomby.

Maj 1941 - po miesiącach rosnącego nacisku ze strony

naukowców w Wielkiej Brytanii, Narodowa Rada Badań

Naukowych ds. Obrony ponownie rozpatruje sprawę enerKalendarium

rozwoju broni nuklearnej 78

gii atomowej i powierza ją Narodowej Akademii Nauk

(National Academy of Sciences). Raport datowany na 17

maja omawia wojskowe wykorzystanie nowej techniki do

produkcji energii, nie wspomina nawet jednak o możliwym

użyciu jej do produkcji bomby.

W tym samym czasie Bush tworzy większe i bardziej potężne

Biuro Badań Naukowych i Wdrożeń (Office of

Scientific Research and Development - OSRD) i zostaje

jego dyrektorem. Biuro jest upoważnione do prowadzenia

dużych projektów inżynieryjnych będących uzupełnieniem

badań.

Również w tym miesiącu Tokutaro Hagiwara z Uniwersytetu

Kyoto dyskutuje nad możliwością zainicjowania reakcji

fuzji przez bombę atomową - prawdopodobnie jest to

pierwsza wzmianka na ten temat.

18 maja 1941 - Segre i Seaborg utrzymują, iż przekrój

czynny na wolne neutrony dla Pu-239 stanowi 170% tego z

U-235. Dowodzi to, iż Pu-239 jest nawet lepszym materiałem

do budowy bomby atomowej.

15 lipca 1941 - Komitet Maud zatwierdza swój finalny

raport i rozwiązuje się. Raport zawiera techniczne aspekty

przyszłej bomby atomowej, propozycje rozwoju niezbędnych

technik, oraz szacunkowe koszty projektu.

Chociaż końcowy raport Maud błyskawicznie trafia do

Vannevara Busha, postanawia on poczekać z dalszymi

działaniami dotyczącymi rozwoju prac nad rozszczepieniem

do oficjalnego przekazania mu kopii raportu.

Sierpień-Wrzesień 1941 - Fermi wraz ze swoją grupą badawczą

na Uniwersytecie stanu Kalifornia rozpoczął montaż

podkrytycznego stosu zawierającego 30 ton grafitu i 8

ton tlenku uranu. Otrzymany współczynnik powielania

neutronów wynosi k=0.81 - potrzebne są czystsze materiały.

Wrzesień 1941 - Fermi pyta Tellera o zdanie na temat, czy

eksplozja materiału rozszczepialnego może zainicjować

reakcję w deuterze. Teller stwierdził, że nie.

6.4 Początki prac nad budową bomby atomowej

Od września 1941 do września 1942

Okres ten charakteryzował się skromnym rozpoczęciem

zorganizowanych prac nad budową bomby atomowej w

Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych - większość z

planów podstawowych badań pozostała na deskach kreślarskich.

Czas pomiędzy OSRD (Biuro Badań Naukowych i

Wdrożeń) a programem wojskowym był zdezorganizowany,

przepełniony biurokracją oraz, pod rządami Comptona,

źle prowadzony. Mimo to prace teoretyczne zaczęły

być bardziej dokładne, a eksperymenty na dużą skalę prowadziły

prosto do ku osiągnięciu samo-podtrzymującej się

reakcji.

Próby rozwoju niezbędnej infrastruktury potrzebnej do

budowy broni atomowej (zakup materiałów, kompleksów

nieruchomości, skompletowanie zespołów badawczych,

przygotowanie podstawowych projektów inżynierskich)

dały pewien postęp.

3 września 1941 - za wiedzą Winstona Churchilla, Komitet

Szefów Sztabu zgodził się na rozpoczęcie programu atomowego.

3 października 1941 - końcowy raport Komitetu Maud

dotarł do Stanów Zjednoczonych oficjalnymi kanałami.

9 października 1941 - Bush przedstawia raport Maud

Rooseveltowi. Prezydent aprobuje rozleglejszy projekt

badania możliwości budowy bomby atomowej, który miał

na celu również potwierdzenie brytyjskich szacunków.

21 października 1941 - Compton organizuje spotkanie w

Schenectady (Nowy Jork) z Lawrencem, Oppenheimerem,

Georgem Kistiakowskym i Jamesem Conantem (nowym

szefem NDRC) w celu omówienia raportu Komitetu Maud

oraz ostatnich wyników prac. Efektem spotkania jest

wspólny wniosek, iż budowa bomby jest prawdopodobna.

1 listopad 1941 - Compton publikuje końcowy raport Narodowej

Akademii Nauk, w którym podkreśla znaczenie

rozwijania prac nad budową bomby U-235. Raport jest

przedstawiony prezydentowi 27 listopada.

Listopad 1941 - John Dunning i Eugene Booth demonstrują

pierwszą mierzalną próbkę U-235 wzbogaconego dzięki

dyfuzji gazowej.

6 grudnia 1941 - Bush organizuje spotkanie w Waszyngtonie,

którego celem jest przyspieszenie programów badawczych.

Compton odpowiada za fundusze. Urey ma pracować

nad dyfuzją gazową i produkcją ciężkiej wody na

Columbia University. Lawrence będzie pracował nad separacją

elektromagnetyczną w Berkeley a Eger Murphree nad

separacją metodą wirówkową oraz będzie nadzorował

wyniki nadań inżynieryjnych. Contat zaleca produkcję Pu-

239 - nie podjęto jednak żadnych decyzji w tej materii.

7 grudnia 1941 - japończycy atakują Pearl Harbor.

8 grudnia 1941 - Stany Zjednoczone wypowiadają Japonii

wojnę.

11 grudnia 1941 - Stany Zjednoczone wypowiadają Rzeszy

Niemieckiej i Włochom wojnę (wcześniej państwa te zadeklarowały

wojnę Stanom Zjednoczonym).

18 grudnia 1941 - zorganizowane zostaje pierwsze spotkanie

członków projektu S-1, popieranego przez OSRD. S-1

decyduje rozpocząć badania na pełną skalę nad reakcją

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 79

rozszczepienia oraz jej wykorzystaniem w budowie broni

atomowej.

Styczeń 1942:

����Compton tworzy Laboratorium Metalurgiczne na Uniwersytecie

w Chicago pełniącego funkcję centrum naukowego.

Przenosi prace nad "zapalnikami uranowymi"

- reaktorami - do niego.

����Oppenheimer organizuje program fizyki teoretycznej

prędkich neutronów na Berkeley.

Luty 1942 - Compton proponuje Gregorowi Breitowi koordynację

badań nad fizyką prędkich neutronach. W tym

czasie dostępne dane eksperymentalne na temat wszystkich

aspektów reakcji prędkich neutronów oraz ich udziale w

szybkim rozszczepieniu były bardzo skromne i nieprecyzyjne.

Wiedza techniczna jest także ograniczona.

Ważne jest, aby uzmysłowić sobie, że w początku 1942

roku fizyka rozszczepienia, a zwłaszcza fizyka prędkich

neutronów, była dziedziną mało poznaną. Możliwość, że

jakieś nie odkryte dotąd zjawisko może zniszczyć rozwój

programów atomowych było całkiem realne, dlatego niezbędne

były rozległe badania które upewniłyby, że program

budowy bomby nie jest kierowany w ślepą uliczkę.

Skromna oraz niska jakość danych eksperymentalnych była

głównym problemem wtedy nawet, gdy żadnych problemów

nie odkryto.

23 marca 1942 - liderzy programu S-1 przedyskutowują

dalsze priorytety. Conant ponagla, aby rozwijać wszystkie

metody mogące służyć do produkcji materiałów rozszczepialnych:

dyfuzję gazową, separację wirówkową i elektromagnetyczną

oraz wytwarzanie plutonu w reaktorach grafitowych

oraz wodnych ciężkich. Argumentował, że doprowadzi

to do skrócenia czasu wytworzenia materiału,

niezależnie od kosztów.

Kwiecień 1942

����Fermi przenosi się do Chicago. Buduje na tamtejszym

uniwersytecie eksperymentalny stos o współczynniku

k=0.995. Planuje konstrukcję pierwszego na świecie

stosu krytycznego, którego nazwał CP-1. Wysiłki

Fermiego koncentrują się na zapewnieniu odpowiedniej

czystości i wystarczającej jakości grafitu i uranu

dla wykorzystania w budowie reaktora.

����Seaborg przyjeżdża do Chicago i rozpoczyna prace

nad separacją plutonu na skalę przemysłową oraz jego

oczyszczaniem.

����Percival Keith z Kellog Co. rozpoczyna projektowanie

pilotowego zakładu dyfuzji gazowej.

18 maja 1942 - Breit odchodzi, zostawiając badania nad

fizyką neutronów. Compton proponuje jego stanowisko

Oppenheimerowi.

19 maja 1942 - Oppenheimer w liście do Larwenca pisze,

że problemy związane z budową bomby są w zasadzie

rozwiązane oraz że sześciu dobrych fizyków powinno

dopracować pozostałe szczegóły w pół roku. Jego optymizm

był oparty o przeświadczeniu, że łączenie metodą

działa (wstrzeliwanie) jest odpowiednie zarówno dla uranu

jak i plutonu.

Czerwiec 1942

����Oppenheimer dołącza do Laboratorium Metalurgicznego

wspomagając prace nad fizyką prędkich neutronów

oraz przygotowuje zarys całego programu fizyki

neutronów.

����rozpoczęła się produkcja plutonu poprzez

napromieniowanie w cyklotronie.

����rada inżynieryjna przy Laboratorium Metalurgicznym

rozpoczyna pracę nad rozwojem reaktorów produkujących

pluton na dużą skalę

Roosevelt zgadza się przeznaczyć 85 milionów USD na

wojskowy program atomowy.

18 czerwca 1942 - z powodu narastających problemów

organizacyjnych płk James Marshall dostaje rozkaz od gen.

bryg. Steyra zorganizowania Wojskowego Korpusu Saperów

(Army Corps of Engineers), który miał przejąć i zreorganizować

program budowy bomby atomowej.

Lipiec-wrzesień 1942 - Oppenheimer organizuje teoretyczną

grupę badawczą w Berkeley, której zadaniem ma

być stworzenie podstawowego projektu bomby. W skład

grupy wchodzą: Oppenheimer, Hans Bethe, Teller, John

Van Vleck, Felix Bloch, Robert Serber i Emil Konopiński.

Podczas lata grupa ta opracowuje zasady projektowania

bomby oraz rozważa możliwość budowy bomb fuzyjnych

(termojądrowych). Oppenheimer wyłania się jako naturalny

lider. Grupa oszacowuje masę U-235 niezbędną do wywołania

eksplozji o dużej sile wybuchu na 30 kg (około 100

kt), ocenia również, że budowa megatonowych bomb fuzyjnych

jest wielce prawdopodobna.

W tym czasie Richard C. Tolman i Serber dyskutowali na

temat użycia specjalnie uformowanego materiału wybuchowego,

którego celem było zgniecenie bryły materiału

rozszczepialnego (tzw. implozja; więcej na ten temat:

3.1.4.1.1 Implozja) do poziomu krytycznego. Metoda ta

miałaby zostać użyta w miejsce działa. Serber twierdzi, że

byli oni współautorami krótkiego raportu na ten temat,

którego jednak nie odnaleziono.

Fermi i jego ludzie są zaangażowani w organizowanie

materiałów wymaganych dla CP-1.

27 czerwca 1942 - pierwszy ładunek napromieniowanego

uranu dociera do Laboratorium Metalurgicznego (500 funtów

- około 136 kg).

Połowa września 1942 - Fermi ze współpracownikami

demonstruje eksperymentalny stos o współczynniku powielania

neuronów równym prawie k=1.04. Osiągnięcie

samo-podtrzymującej się reakcji łańcuchowej jest teraz

pewne.

20 września 1942 - Seaborg odizolowuje czysty pluton

dzięki procesowi separacji odpowiedniemu dla skali przemysłowej.

6.5 Projekt Manhattan

Od września 1942 do stycznia 1945

W czasie tego okresu, lat wojny z Japonią, program był

kontynuowany, rozwijano techniki jądrowe co w efekcie

doprowadziło do zbudowania pierwszych bomb atomowych.

Dzięki agresywnym, ale zrozumiałym, działaniom

gen. bryg. Grovesa program uzyskał prawdziwego wigoru

oraz otrzymał najwyższy priorytet. Dostępne były ogromne

fundusze - jedynym ograniczeniem była szybkość absorbowania

pieniędzy przez program oraz prędkość w odnajdowaniu

nowego personelu. Bardzo szybko zdecydowano

się wykorzystać na duża skalę wszystkie trzy dostępne

metody produkcji materiałów rozszczepialnych: wzbogacanie

uranu poprzez dyfuzję gazową i separację elektromagnetyczną

oraz wytwarzanie plutonu w reaktorach uranowo-

grafitowych. W podpunkcie tym przedstawiony

zostanie wczesny okres trwania Projektu Manhattan, w

którym rozwiązano wiele naukowych i technicznych problemów

związanych z budową bomby jak i metodami produkcji.

Sierpień 1942 - płk Marshall z Wojskowego Korpusu Saperów

tworzy nową jednostkę organizacyjną nazwaną Dystrykt

Inżynieryjny Manhattan (Manhattan Engineer District

- MED).

29 sierpnia 1942 - Bush odsyła raport Conanta Sekretarzowi

Wojny, zwracając szczególną uwagę na bardzo pozytywne

wyniki grupy Oppennheimera. Bush dołącza własną

notatkę na temat organizacji i kierowania projektem, w

którym wskazuje na konieczność wyznaczenia nowego

szefa projektu.

13 września 1942 - spotkanie komitetu S-1; naukowcy

dyskutują na temat potrzeby stworzenia centralnego laboratorium

prędkich neutronów - operacja to uzyskuje kryptonim

Projekt Y.

15 września 1942 - od tego dnia aż do 15 listopada, grupa

Fermiego otrzymuje dostawy uranu i grafitu mającego

posłużyć do budowy CP-1.

17 września 1942 - płk Leslie Richard Groves został powiadomiony

o 10:30 przez gen. Brehona Somervella, że

jego poprzedni przydział zamorski został anulowany i od

teraz ma zająć się dowodzeniem Inżynieryjnego Dystryktu

Manhattan. Wcześniej Groves zajmował się wartym przeszło

bilion dolarów projektem, w skład którego wchodziła

między innymi budowa Pentagonu.

18 września 1942 - Groves kupuje 1250 ton rudy uranowej

wysokiej jakości pochodzącej z belgijskiego Konga.

19 września 1942 - Groves kupuje 52 000 akrów ziemi w

pobliżu rzeki Clinch w Tennessee - na miejscu tym stanie

w przyszłości zakład w Oak Rige. Wkrótce potem rozpoczynają

się wstępne prace.

23 września 1942 - Groves został awansowany do stopnia

generała brygady.

26 września 1942 - pod naciskiem Grovesa Komisja Produkcji

Wojennej (War Production Board) pozwala na użycie

w razie potrzeby na cele Projektu Manhattan materiałów

najwyższej jakości.

29 września 1942 - Oppenheimer proponuje wybudowanie

małego laboratorium szybkich neutronów, w którym mianoby

rozwijać badania służące do budowy bomby. W tej

fazie pomysł zakłada budowę małego laboratorium naukowego,

który nie miałby uczestniczyć w aspekcie inżynieryjno-

produkcyjnym bomby atomowej.

Październik 1942

����Groves włącza Du Ponta do programu produkcji plutonu.

����Contant proponuje Bushowi, aby ilość danych wymienianych

z Wielką Brytania, obecnie głównie jednostronnie

(Stany Zjednoczone -> Wielka Brytania) została

poważnie zredukowana. Bush przesyła propozycję

Rooseveltowi. Działanie takie jest to wynikiem

braku dostępu Amerykanów do brytyjskich prac dotyczących

dyfuzji gazowej, które mogłyby przyspieszyć

prace nad budową zakładu separacji w Stanach.

����separacja metodą wirówkową została zarzucona ze

względu na kłopoty techniczne.

5 października 1942 - Groves wizytuje Laboratorium Metalurgiczne

oraz spotyka się z czołowymi naukowcami,

włączając w to Oppenheimera. Nakazuje, aby kluczowe

decyzje inżynieryjne dotyczące produkcji plutonu, nad

którymi dyskutowano miesiącami, podjąć w 5 dni.

15 października 1942 - Groves proponuje Oppenheimerowi

kierownictwo Projektu Y, zmierzającego do budowy nowego,

głównego laboratorium zajmującego się badaniem i

projektowaniem broni atomowej.

19 października 1942 - Vannevar Bush popiera nominację

Oppenheimera po spotkaniu z nim i Grovesem.

3 listopad 1942 - Seaborg donosi, że z powodu dużej aktywności

rozpadów alfa w plutonie, drobne ilości pierwiastków

o niskiej liczbie atomowej mogą spowodować

poważny problem. Raport ten potwierdził wcześniejsze

obawy dotyczące zagrożenia dla całego projektu płynącego

z nieznanych zjawisk. Później, w tym samym miesiącu,

powołany zostaje Komitet Lewisa, którego celem był przegląd

dotychczasowych prac oraz wskazywanie kierunku do

przyszłych badań.

16 listopada 1942

����grupa Fermiego rozpoczyna budowę CP-1.

����Groves i Oppenheimer odwiedzają Los Alamos w

Nowym Meksyku i wybierają je na miejsce budowy

Ośrodka Y (Site Y; związanego z Projektem Y).

Grudzień 1942

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 81

����Podczas tego miesiąca zreorganizowano pracę nad

dyfuzja gazową. Pod presją Komitetu Lewisa dyfuzję

gazową wybrano jako główny sposób wzbogacania

uranu. Zostaje stworzony Kellex, oddział Kellogu,

którego zadaniem jest budowa zakładu separacji i

który od razu po podpisaniu kontraktu przystępuje do

pracy.

����Bush dostarcza Rooseveltowi szacunek całkowitych

kosztów Projektu Manhattan na 400 milionów USD

(około pięciokrotnie więcej od kosztów planowanych).

Roosevelt akceptuje raport wydatków.

����Wykonano plany i podpisano pierwsze kontrakty na

wykonawstwo eksperymentalnego reaktora, zakładu

separacji plutonu i zakładu separacji elektromagnetycznej

w Oak Ridge.

1 grudnia 1942 - po 17 dniach pracy grupa Fermiego kończy

budowę CP-1. Zawiera on 36.3 ton tlenku uranu, 5.6

ton metalicznego uranu i 350 ton grafitu. Budowę ukończono

szybciej niż zakładały to plany z uwagi na szybsze

osiągnięcie konfiguracji krytycznej.

2 grudnia 1942 - o godzinie 15:49 CP-1 osiągnął stan krytyczny.

Uzyskał on współczynnik powielania równy

k=1.0006 a jego moc wyjściowa wynosiła 0.5 wata (ostatecznie

uzyskiwano maksymalnie 200 watów).

6 grudnia 1943 - M. M. Sundt Company został kontrahentem

mającym wybudować Laboratorium w Los Alamos.

Sundt rozpoczyna pracę natychmiast, bez jakichkolwiek

planów czy projektów, ponieważ ma oddać obiekt w najkrótszym

możliwym czasie.

Styczeń 1943 - Groves kupuje Zakłady Inżynieryjne w

Hanford (Hanford Engineer Works), 780 mil terenu w

stanie Waszyngton, na cele reaktorów produkujących pluton

oraz zakładów separacji.

18 lutego 1943 - rozpoczyna się budowa Y-12 w Oak

Ridge, zakładu separacji U-235 metodą elektromagnetyczną.

Marzec 1943 - oryginalny program budowy infrastruktury

jest niemal ukończony - do Los Alamos zaczął już przybywać

personel. Od tego momentu aż do ukończenia wojny

ośrodek ten cały czas się rozwijał.

27 marca 1943 - Tolman pisze do Oppenheimera o możliwości

użycia kulistego materiału wybuchowego, który

zwiększając ciśnienie umieszczonego w nim ładunku rozszczepialnego

spowodowałby przekroczenie poziomu masy

krytycznej. Jest to pierwsze zachowane świadectwo opisujące

implozję (chociaż nie użyto tego terminu).

Kwiecień 1943 - na początku miesiąca oryginalne plany

budowy ośrodka w Los Alamos są wykonane w 96%. Jest

teraz oczywiste, że plany te są nieadekwatne do potrzeb.

W tym czasie w Los Alamos odbyła się seria spotkań około

100 osobowego personelu naukowego. 5,7,9,12 i 14 kwietnia

odbyły się szkolenia na których wykładał Robert Serber

(później opublikowane pod tytułem "The Los Alamos

Primer" - "Elementarz Los Alamos"); od 15 kwietnia do 6

maja odbyły się spotkania organizacyjne mające na celu

ustalenie programu badań:

����Seth Neddermeyer miał rozpocząć badania nad implozją

����Bethe został wybrany jako kierownik wydziału teoretycznego.

Teller dostał mniej ważną posadę kierownika

badań nad fuzją jądrową.

����Oppenheimer odpowiadał za wyprodukowanie do 1

stycznia 1944 metodą separacji elektromagnetycznej

100 g uranu wzbogaconego do poziomu 25% U-235.

Od początku prowadzenia prac naukowych w Los Alamos

zamierzano wykorzystać metodę działa (wstrzeliwania)

zarówno dla bomby uranowej jak i plutonowej. Metoda ta

była dobrze poznana od strony technicznej oraz sądzono,

że daje ona dużą szansę osiągnięcia sukcesu. Z powodu

limitów czasowych nałożonych przez Grovesa, zakładających

ukończenie bomby do lata 1945 roku (26 miesięcy),

dla realizacji tego programu przyjęto dwie niekonwencjonalne

procedury.

Po pierwsze, tradycyjny podział naukowców na grupy

badawcze, inżynieryjne i produkcyjne nie wchodził w grę

w Projekcie Manhattan. Koniecznym stało się stworzenie

zamkniętych grup w których skład wchodziliby różni specjaliści.

Dzięki temu praca stała się bardziej efektywna -

teoretycy musieli ściśle współpracować z inżynierami,

razem szukając dobrych i dających się szybko zrealizować

rozwiązań. Rozwiązania, które nie spełniały tych warunków

nie mogły być brane pod uwagę.

Drugim nietypowym rozwiązaniem była niebywała rozległość

programu. Wszystkie (lub większość z nich) obiecujących

idei było równocześnie rozwijanych w każdym

aspekcie badawczym i technicznym. Dzięki temu nie możliwe

było zablokowanie całego programu przez nieoczekiwane

niepowodzenie na jednym odcinku badawczym.

Działanie takie ukazało swą skuteczność wyraźnie przy

prowadzeniu badań nad implozją mimo bardzo obiecującej

metody wstrzeliwania (działa).

Pod koniec marca konieczność włączenia w struktury Los

Alamos wydziału zajmującego się materiałami wybuchowymi

stała się oczywista. Okazało się bowiem, że laboratorium

powinno się zająć całym cyklem produkcji bomby

oraz, ewentualnie, zostać głównym dostawcą systemów

produkcji broni i wytwórcą kluczowych komponentów

bomby (włączając wszystkie elementy nuklearne oraz system

implozyjny).

1 kwietnia 1943

����ukończono budowę ogrodzeń - Oak Ridge nie jest już

publicznie dostępny.

����rozpoczęto produkcję przegród dyfuzyjnych w

Decatur (stan Illinois) - nie udało się wytworzyć żadnych

przegród o wystarczającej jakości.

20 kwietnia 1943 - zawarto porozumienie z Uniwersytetem

stanu Kalifornia (University of California) dotyczące zarządzania

ośrodkiem w Los Alamos, na podstawie którego

uczelnia ta miała odpowiadać za rozdysponowanie funduszami

laboratorium. Umowa ta (wstecznie datowana na 1

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 82

stycznia w związku z wykonanymi już pracami) nadal

obowiązuje - Uniwersytet stanu Kalifornia zarządza zarówno

laboratorium w Los Alamos jak i ośrodkiem

Lawrence Livermore.

10 maja 1943 - komisja kontrolna Los Alamos zatwierdza

naukowy program laboratorium.

31 maja 1943 - rozpoczynają się prace nad K-25, zakładem

wzbogacania metodą dyfuzji gazowej w Oak Ridge.

Czerwiec 1943 - kapitan marynarki William Parsons przybywa

do Los Alamos jako szef Wydziału Materiałów Wybuchowych

(Ordnance Division) i rozpoczyna badania nad

systemem działa.

24 czerwca 1943 - pracujący z wytworzonym w cyklotronie

plutonem, Emilio Segre ocenia wskaźnik spontanicznego

(samorzutnego) rozszczepienia na 5 rozpadów/kg-s.

Jest to wartość zadowalająca biorąc pod uwagę łączenie

metodą wstrzeliwania.

4 lipca 1943 - Neddermeyer przeprowadza pierwszy wybuch

w programie implozyjnym (w skład którego wchodzi

Neddermeyer i jego trzech nieformalnych asystentów).

10-15 lipca 1943 - przeprowadzono pierwszy, inaugurujący

pracę laboratorium, eksperyment z zakresu fizyki jądrowej

w Los Alamos (pomiar produkcji neutronów podczas rozszczepienia

Pu-239).

Sierpień 1943

����mimo wysiłków ponad 1000 badaczy z Kellex i

Columbia University, nie wytworzono materiału odpowiedniego

dla zastosowania w przegrodzie dyfuzyjnej.

����z powodu problemów z zastosowaniem dyfuzji gazowej

oraz niejasności związanej z ilością U-235 konieczną

dla budowy bomby, Groves decyduje się

dwukrotnie powiększyć zakład Y-12.

����pracę rozpoczął pierwszy moduł separacji elektromagnetycznej

typu Alfa. Liczba ludzi zatrudnionych przy

budowie obiektów w Oak Ridge wzrasta teraz do 20

000.

����rozpoczyna się budowa systemu chłodzącego dla

reaktorów w Hanford. Przy budowie pracuje tam

około 5 000 osób.

17 września 1943 - przeprowadzono pierwszą próbę w

programie rozwoju systemu działa. Prace ogniskują się

wokół stworzenia bardzo szybkiego działa przeznaczonego

dla plutonu - uważa się, że budowa działa uranowego będzie

wtedy dużo łatwiejsza.

20 września 1943 - Johann Von Neumann odwiedza Los

Alamos i dzieli się swoimi przemyśleniami związanymi z

implozją. Twierdzi, że jej zastosowanie wiąże się z samymi

korzyściami technicznymi: bomba stanie się bardziej efektywna

oraz będzie wymagała zastosowania mniejszej ilości

materiału rozszczepialnego. Teller i Bethe rozpoczynają

badania teoretyczne, natomiast Oppenheimer i Groves

zaczynają się interesować tym problemem - dzięki czemu

ten fragment programu badań nabiera tępa. John Von

Neumann zgadza się pracować w swoim wolnym czasie

nad fizyką implozji.

23 września 1943 - Oppenheimer proponuje włączenie do

programu George'a Kistiakowsky'ego, dyrektora badań

materiałów wybuchowych w OSRD, i skierowanie go do

prac nad implozją.

Październik 1943

����ukończono budowę pierwszej kaskady Alfa (96 modułów).

Nie mogą one jednak pracować (jak i cały zakład

Y-12) w wyniku niewystarczającej wielkości magnezów.

����rusza Projekt Alberta, program rozwoju na pełną skalę

środków przenoszenia broni atomowej. Norman

Ramsey został wyznaczony do selekcji i nadzorowania

odpowiedniej modyfikacji wybranego sprzętu.

4 października 1943 - inżynierowie Du Pont'a kończą projekt

pierwszego reaktora produkującego pluton w Hanford

- B-100.

10 października 1943 - rozpoczynają się przygotowania do

budowy reaktora B-100 w Hanford.

21 października 1943 - rozpoczynają się poważne prace

nad budową K-25 w Oak Ridge.

Listopad 1943

����najlepsi brytyjscy eksperci od rozszczepienia jądrowego,

w tym między innymi wielu członków Komitetu

Maud opuszcza Wielką Brytanię i przybywa do

Stanów Zjednoczonych jako wsparcie dla programu

budowy bomby. Są to: Bohr, Frisch, Peierls,

Chadwick, William Penney, George Placzek, P.B.

Moon, James Tuck, Egon Bretscher i Klaus Fuchs.

����Marynarka akceptuje plan Abelsona budowy pilotażowego

zakładu wzbogacania uranu metodą termodyfuzji.

����w Laboratorium Metalurgicznym wyprodukowano

pierwszą na świecie próbkę metalicznego plutonu w

reakcji redukcji PuF4 z Ba.

4 listopad 1943

����stos X-10 w Oak Ridge osiąga stan krytyczny. Ten

chłodzony powietrzem eksperymentalny reaktor produkuje

znaczące jak na tamte czasy ilości plutonu

(gramy) na potrzeby badań własności Pu. W tym czasie

światową produkcję plutonu stanowi 2.5 mg wyprodukowane

w cyklotronie

����Rada Nadzorcza Projektu Manhattan (Manhattan

Project Governing Board) zatwierdza ambitny plan

badań implozji, zamierzający doprowadzić ten pomysł

do poziomu użyteczności w pół roku.

29 listopad 1943 - rozpoczynają się prace nad modyfikacją

pierwszego B-29 w Wright Field (stan Ohio) do zastosowania

w przenoszeniu bomb atomowych.

Grudzień 1943 - po niepowodzeniach związanych z kaskadą

modułów Alfa, zakład Y-12 zostaje zamknięty w

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 83

celu przebudowy wyposażenia.

* w Los Alamos Segre dokonuje pomiarów wskaźnika

spontanicznego rozszczepienia w U-235 i uzyskuje wartość

mniejszą niż oczekiwano. Pozwala to przypuszczać, że

budowa działa uranowego będzie łatwiejsza niż planowano.

* rozpoczyna się chemiczna separacja plutonu wytworzonego

w reaktorze (X-10).

Styczeń 1944

����Kistiakowsky przybywa do Los Alamos i dołącza do

grupy Neddermeyera. Szybko staje się jasne, że akademicki

styl prowadzenia badań prezentowany przez

Neddermeyera nie pasuje do kierowania szybko rozrastającej

się grupy naukowców i techników.

����problemy z wykonaniem odpowiednich przegród

dyfuzyjnych sprawiają, że Groves zmienia planowaną

produkcję na nowy typ barier, sprawiając tym samym

kilkumiesięczne opóźnienie w wyposażeniu K-25.

����Abelson, z Laboratorium Badawczego Marynarki

Wojennej (Naval Research Laboratory), rozpoczyna

budowę zakładu wzbogacania uranu metodą termodyfuzji.

Ponieważ wie on o kłopotach Projektu Manhattan

z dyfuzją gazową, postanawia powiadomić

Oppenheimera o zastosowanej tu technologii termodyfuzji.

����Groves i Oppenheimer decydują o wykonaniu testu

nowej broni. Groves żąda, aby materiał jądrowy dał

się odzyskać w razie niepowodzenia eksplozji - dlatego

podjęto decyzję budowy Jumbo, 214 tonowego

stalowego kontenera (7.5 m x 3.5 m).

11 stycznia 1944 - stworzono teoretyczną grupę ds. implozji,

której szefem został Teller.

Luty 1944

����gdy główny budynek jest gotowy, rozpoczyna się

montaż pierwszego reaktora w Hanford.

����Rada Nadzorcza Los Alamos ponownie ocenia badania

nad fuzją deuteru i zwraca uwagę, iż tryt jest niezbędny,

aby wywołać reakcję termojądrową. Priorytet

badań nad fuzją został później obniżony.

16 lutego 1944 - Kistiakowsky staje się pełnoetatowym

pracownikiem Los Alamos, zastępując Neddermeyer na

stanowisku kierownika grupy badań implozji.

Marzec 1944 - Segre dowodzi poprawności swoich pomiarów

wskaźnika spontanicznego rozszczepienia w wyprodukowanym

w cyklotronie plutonie (zwłaszcza czystym Pu-

239) na 11 rozpadów/kg-s. Jest to wartość nadal do zaakceptowania

jeżeli chodzi o zastosowanie metody wstrzeliwania

(działa), jednak bardzo zawęża margines bezpieczeństwa

i pewności reakcji.

3 marca 1944 - rozpoczynają się testy z różnymi modelami

samolotów zrzucających imitację bomb atomowych -

pierwsze to zmodyfikowane B-29.

Kwiecień 1944 - do Los Alamos docierają maszyny liczące

IBM - są przeznaczone do pracy przy systemie implozji.

����James Tuck sugeruje użycie soczewek wybuchowych

do stworzenia sferycznie zbieżnych fal implozyjnych.

����Monsanto rozpoczyna prace nad inicjatorem polonowym.

Początkowo osiąga 2.5 curie/miesiąc.

����5 kwietnia dochodzi pierwsza partia plutonu wyprodukowanego

w reaktorze w Oak Ridge. Serge natychmiast

rozpoczyna obserwację samorzutnego rozszczepienia.

Do 15 kwietnia wstępnie oszacowuje wskaźnik

spontanicznego rozszczepienia na ponad 50 rozpadów/

kg-s, o wiele za dużo jeżeli mianoby zastosować

system działa. Raport nie jest ogłoszony publicznie z

powodu ograniczonych danych, obserwację kontynuowano.

Maj 1944

����liczba naukowców zatrudnionych w Los Alamos wzrasta

do 1200.

����sześć miesięcy po rozpoczęciu przyspieszonego programu

implozji dokonano jedynie małego postępu.

Brak odpowiedniego sprzętu diagnostycznego uniemożliwił

dokonanie precyzyjnych pomiarów procesu

implozji - nie znaleziono do tej pory skutecznego rozwiązania.

Obecnie praktykuje się zastosowanie wielu

jednoczesnych detonacji na powierzchni kuli materiału

rozszczepialnego. Nie wiadomo jednak w jaki sposób

rozmieścić ładunki, aby zminimalizować efekt złego

wymodelowania fali uderzeniowej, powstającego gdy

zderzają się ze sobą fale powstałe z sąsiednich detonacji.

Nie rozwiązano również problemu wyrzucania

fragmentów rdzenia na zewnątrz, będącego efektem

niedokładnych detonacji.

����Tellerowi zostaje odebrane kierowanie teoretyczną

grupą ds. implozji, jak i zostaje wykluczony z całego

programu badań nad rozszczepieniem. Jest to wynik

jego konfliktu z Bethem oraz jego wzrastającej obsesji

na punkcie superbomby (bomby termojądrowej).

����do zespołów badawczych Los Alamos dołącza dwóch

brytyjskich naukowców, dzięki którym dokonał się

istotny przełom w pracach nad implozją. Geoffrey

Taylor (przybyły 24 maja) rozwiązuje problemy niestabilności

implozyjnej (niestabilność Rayleigha-

Taylora) oraz ostatecznie tworzy projekt minimalizujący

możliwość niestabilności. James Tuck dochodzi

zaś do wniosku, aby użyć w procesie modelowania fali

wybuchowej specjalnych ładunków tworzących spektralną

implozję (wcześniej rozważano użycie, zaproponowanych

przez M. J. Poole w 1942 roku, ładunków

"dwu wymiarowych").

9 maja 1944 - 50 mili watowy reaktor osiąga stan krytyczny

w Los Alamos. Zawiera 565 g U-235 umieszczonego

w 12 calowym zbiorniku z wodą i jest pierwszym na

świecie reaktorem wykorzystującym jako paliwo wzbogacony

uran, oraz pierwszym który osiągnął stan krytyczny w

Los Alamos.

28 maja 1944 - pierwszy test nowego detonatora, użytego

dla osiągnięcia precyzji i dogodnego do zastosowania w

równoczesnej detonacji ładunków podczas implozji.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 84

Czerwiec 1944

���� Oppenheimer zastępuje Neddermeyera

Kistiakowskym na stanowisku dyrektora badań

implozji

���� Bethe i Peierls pracują nad koncepcją tzw. "soczewek

wybuchowych", odpowiednio wymodelowanych i rozmieszczonych

elementów materiału wybuchowego

będących integralną częścią systemu implozyjnego.

3 czerwca 1944 - po wizycie w pilotowym zakładzie

wzbogacania uranu Laboratorium Badawczego Marynarki,

grupa ekspertów z Los Alamos zaleca wybudowanie zakładu

termodyfuzji dostarczającego częściowo wzbogaconego

surowca do zakładu separacji elektromagnetycznej w

Oak Ridge.

18 czerwca 1944 - Groves podpisuje kontrakt na budowę

S-50, zakładu wzbogacania metodą termodyfuzji, który ma

być wybudowany w Oak Ridge w nie więcej niż trzy miesiące.

Lipiec 1944

����od połowy miesiąca, gdy zawiodły modele 2D (czyli

ładunki formujące dwuwymiarową, płaską, falę implozyjną),

rozpoczęły się eksperymenty z soczewkami

wybuchowymi.

����projekt inicjatora neutronowego dla systemu działa

jest gotowy.

1 lipca 1944 - Projekt Manhattan uzyskuje najwyższy priorytet.

4 lipca 1944 - Oppenheimer przedstawia pomiary Segre'a

dotyczące spontanicznego rozszczepienia naukowcom.

Emisja neutronów z plutonu wyprodukowanego w reaktorze

jest za wysoka, aby można było wykorzystać system

działa. Współczynnik ten wynosi 50 rozpadów/kg-s.

Odkrycie wyjątkowo dużego wskaźnika spontanicznego

rozszczepienia dla wytworzonego w reaktorze plutonu było

punktem zwrotnym dla Los Alamos, Projektu Manhattan

oraz sposobu prowadzenia eksperymentów po drugiej wojnie

światowej. Pomysł planowanego działa plutonowego

musiał być zarzucony a Oppenheimer zamierzał uczynić z

badania implozji zadanie numer jeden dla całego programu.

Całkowita reorganizacja Los Alamos była konieczna. W 12

miesięcy przed ostateczną datą ukończenia projektu musiały

zostać opracowane fundamentalnie nowe technologie,

techniki modelowania fali wybuchowej,. Stawiało to przed

inżynierami jak i naukowcami nie lada problem. Okres ten

uformował również sposób prowadzenia badań naukowych

po wojnie. Naukowcy-administratorzy (w odróżnieniu od

uczonych akademickich czy badaczy) nalegali na rozpoczęcie

badań na dużą skalę. Techniki prowadzenia zautomatyzowanych

obliczeń były stosowane do rozwiązywania

nie tylko problemów inżynieryjnych, ale także i badawczych.

Ludzie, którzy opuścili ośrodek po wojnie wynieśli

takie sposoby traktowania nauki i badań.

20 lipca 1944 - Rada Administracyjna Los Alamos decyduje

się na reorganizację planów badawczych i skierowanie

wszystkich prac laboratorium na rozwój systemu implozji.

Zamiast zorganizowania ludzi w grupy badawcze czy inżynieryjne

według stopnia doświadczenia, zastosowano odmienny

system. Naukowcy zostali podzieleni według systemu

nad którym pracowali: implozją lub działem uranowym.

Sierpień 1944

����Siły Powietrzne rozpoczęły przebudowę 17 B-29

dostosowując je do przenoszenia broni atomowej w

zakładach Glenn L. Martin w Omaha.

����Parsons ocenia, że najwcześniej w lutym 1945 system

soczewek implozyjnych będzie w pełni gotowy do testu

na dużą skalę; bardziej prawdopodobny wydaje się

jednak schyłek 1945 roku.

����A. Francis Birch przejmuje kierowanie projektem

działa uranowego.

Wrzesień 1944

����płk por. Paul Tibbets z Sił Powietrznych rozpoczyna

formowanie w Wendover Field (stan Utah) 509 Grupy

Złożonej (509th Composite Group), której zadaniem

będzie dostarczenie bomby w czasie wojny.

����w tym momencie K-25 jest do połowy zbudowany, ale

w dalszym ciągu nie wyprodukowano odpowiednich

przegród dyfuzyjnych. Zakład Y-12 pracuje na poziomie

0.05% swoich możliwości. Łączna produkcja wysoko

wzbogaconego uranu w tym czasie wynosi zaledwie

kilka gram.

Obecnie, gdy pozostało już mniej niż jeden rok do ewentualnego

wykorzystania broni atomowej, widoki na rozwój

prac mających pomóc w wysiłkach wojennych wyglądają

mizernie w stosunku do poniesionych nakładów. Jedyny

możliwy do wykonania w krótkim czasie projekt bomby

zakłada użycie metody wstrzeliwania, do której potrzeba

U-235 - nie znaleziono jednak żadnych praktycznych metod

na jego wzbogacanie. Produkcja plutonu jeszcze się nie

rozpoczęła, chociaż techniki produkcyjne zdają się być

obiecujące. Nie zmienia to faktu, że budowa bomby plutonowej

jest odległa.

Fizyka możliwych do wykonania soczewek implozyjnych

nie istnieje, także w fazie projektowania trzeba stosować

próbne i błędne techniki. Obserwacja implozji jest nadzwyczaj

trudna, dlatego zebranie podstawowych danych testowych

jest istotną barierą na drodze do sukcesu. Również

wytwarzanie soczewek stanowiło problem. Ciężko pracuje

się z materiałami wybuchowymi - wymagają one niezwykłej

ostrożności i bardzo dobrej kontroli jakości, dlatego

produkcja seryjna przerodziła się raczej w powolną sztukę.

Podczas ostatniego roku trwania projektu w użyciu było

około 20 000 soczewek (wartość ta była wielokrotnie

zmieniana lub odrzucana). Stworzenie równoczesnego

systemu inicjacyjnego stanowiło problem, jakim niewątpliwie

było dostarczenie dobrej jakości detonatorów w

wystarczającej ilości dla programu testowego. W obliczu

takich problemów, badania kontynuowano również nad

nie-soczewkowym typem implozji.

W tym czasie Robert Christy zasugerował zastosowanie

litego rdzenia, który zostałby podniesiony do wartości

ponadkrytycznej wyłącznie przez kompresję zwiększającą

dwukrotnie gęstość materiału. Taki sposób implozji unika

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 85

problemów niestabilności i wyrzucania fragmentów materiału,

lecz z kolei wymaga zastosowania "modulowanego

inicjatora" (czyli takiego, który wyemitowałby falę neutronów

w danym momencie). Na potrzeby wcześniejszych

projektów wystarczało spontaniczne rozszczepienie -

bomba i tak osiągnęłaby dużą skuteczność.

16 września 1944 - zakład wzbogacania S-50 w Oak Ridge

częściowo rozpoczyna pracę, jednak awarie uniemożliwiają

osiągnięcie konkretnej produkcji.

22 września 1944 - przeprowadzono pierwszą próbę implozyjną

RaLa. Użyto lantanu o radioaktywności 100 Ci, wyprodukowanego

w reaktorze X w Oak Ridge w celu dostarczenia

intensywnego źródła promieniowania gamma do

obserwacji implozji (w zasadzie wewnętrznego generatora

promieniowania X). Jest to najsilniejszy radioizotop wytworzony

do tego czasu.

26 września 1944 - załadunek uranu do pierwszego reaktora

produkcyjnego, B-100, w Hanford jest zakończony.

Zawiera on teraz 200 ton uranu, 1200 ton grafitu i jest

chłodzony przez 5 m3 wody/sek. Jest zaprojektowany do

wytwarzania 250 megawat, produkując 6 kg plutonu miesięcznie.

Fermi dozoruje start reaktora.

27-30 września 1944 - po kilkunastu godzinach pracy na

mocy 100 megawat, reakcja łańcuchowa w reaktorze B

niespodziewanie wygasa by następnego dnia rozpocząć się

samoczynnie. Po kilku dniach zrozumiano, że jest to spowodowane

obecnością Xenonu-135, ubocznego, radioaktywnego

produktu rozszczepienia, który bardzo efektywnie

absorbuje neutrony. Reaktor musi zostać zmodyfikowany

aby zniwelować ten efekt zanim rozpocznie się produkcja.

12 października 1944 - pierwsze maszyny B-29 lądują na

wyspach Mariany - ich zadaniem będzie bombardowanie

Japonii. Do ten pory Japonia była wolna od ataków z powietrza

(jeżeli nie liczyć symbolicznego rajdu z 1942

roku).

27 października 1944 - Oppenheimer zatwierdza plan przeprowadzenia

testu w dolinie Jornada del Muerto na terenie

Obszaru Testowego (Bombing Range) w Bazie Lotnictwa

Bombowego w Alamangordo. Groves aprobuje tę decyzję

5 dni później, żąda jednak by głowica testowa została

umieszczona w Jumbo.

Listopad 1944 - produkcja wysoko wzbogaconego uranu w

Y-12 sięgnęła 40 gram dziennie.

24 listopad 1944 - rozpoczynają się naloty B-29 na Japonię.

Tylko 16 bomb trafiło celu - w rajdzie uczestniczyło 100

bombowców.

Grudzień 1944

����produkcja w Y-12 osiąga poziom 90 gram wysoko

wzbogaconego uranu dziennie.

����rozpoczynają się prace nad inicjatorem implozyjnym

dla bomby o metalicznym rdzeniu - w tym czasie nie

jest jasne, czy można taki w ogóle zbudować.

Połowa grudnia 1944 - w Los Alamos przeprowadzono

pierwszy test soczewek w którym osiągnięto sukces. Dowodzi

to wykonywalności bomby implozyjnej.

17 grudnia 1944 - stos D osiąga stan krytyczny; stopień

reaktywności jest wystarczający aby zniwelować negatywny

efekt produkcji pierwiastków wysoko absorbujących

neutrony. Rozpoczyna się produkcja plutonu na duża skalę.

22 grudnia 1944 - zmontowano pierwszą jednostkę bombową

typu Fat Man. Soczewki wybuchowe i materiał jądrowy

nie są jeszcze dostępne. Bomba została zaprojektowana

do zrzutów z samolotów oraz testów naziemnych.

26 grudnia 1944 - rozpoczyna się proces oczyszczenia

napromieniowanego uranu (separacji plutonu) w Hanford.

28 grudnia 1944 - Zmodyfikowany reaktor B zostaje ponownie

uruchomiony.

6.6 Wyścig ku zwycięstwu - ostatni rok

Od 1 stycznia 1945 do końca programu

Wraz z początkiem roku 1945 priorytet Projektu Manhattan

zaczął stopniowo maleć. Bomba uranowa stawała się być

dostępna w przeciągu kilku miesięcy. Widoki na bombę

plutonową były również dobre, chociaż w jej przypadku

termin ukończenia prac do 1 sierpnia narzucony przez

Grovesa zdawał się być niepewny. Sukcesy aliantów w

walkach z Niemcami i Japonią sprawiły, że udział broni

atomowej jako karty rozstrzygającej przestał być pewny.

Styczeń 1945

����dzienna produkcja Y-12 sięga 204 gramów uranu

wzbogaconego do poziomu 80% U-235; zakładana

ilość materiału potrzebna do budowy bomby (około 40

kg) powinna być w tym tempie osiągnięta do 1 lipca.

����do K-25 dostarczone są odpowiednie przegrody dyfuzyjne

����160 g plutonu z reaktora X jest dostarczone do Los

Alamos. Pierwsza dostawa z Hanford jeszcze nie dotarła.

����zakład S-50 rozpoczął pracę uranu wzbogaconego do

poziomu około 0.85%; pracuje 10 z 21 kaskad.

18 stycznia 1945 - w eksperymencie Dragon, przeprowadzonym

przez Frischa a polegającym na zrzuceniu fragmentu

tlenku U-235 na ledwo podkrytyczną kulę tlenku U-

235, stworzono pierwszą na świecie masę krytyczną. Największa

ilość energii wywołana w takim eksperymencie to

20 megawat w 30 milisekund (właśnie z powodu tak krótkiego

czasu nie dochodzi do niekontrolowanej reakcji jądrowej)

- temperatura wzrasta w tym czasie o 6 stopni C.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 86

20 stycznia 1945

* Curtis LeMay przejmuje dowodzenie nad 20 Armią Lotniczą

stacjonującą na Marianach. W jej skład wchodzi 347

samolotów, ale w ciągu trzech miesięcy prowadzenia nalotów

żaden z dziewięciu głównych celów nie został zniszczony.

* pierwszy stopień K-25 jest ładowany sześciofluorkiem

uranu.

31 stycznia 1945 - Robert Bacher informuje Oppenheimera,

że implozyjny inicjator Po-210/Be-9 (będący nadal

w fazie projektowania) jest możliwy do wykonania.

Luty 1945

����reaktor F w Hanford przekracza teoretyczną zdolność

produkcyjną osiągając 21 kg/miesiąc.

����projekt działa uranowego jest gotowy i zamrożony.

Potrzeba już tylko systemów użycia bojowego bomby

oraz systemów jej dostarczania na miejsce detonacji.

����rozpoczyna się planowanie testu bomby implozyjnej.

����rozpoczynają się testy inicjatora. Wymagana radioaktywność

dla polonu wzrasta do 100 Ci/miesiąc.

����pluton z Hanford zostaje dostarczony.

����admirał Nimitz, dowódca Floty Pacyfiku, został

powiadomiony o naturze programu jądrowego.

����wyspa Tinian została wybrana jako baza wypadowa do

nalotów atomowych.

13 lutego 1945 - Drezno zostaje spalone podczas nalotu

dywanowego; ginie 50 000 ludzi.

19 lutego 1945 - Marines lądują na Iwo Jima, bazie, z której

japończycy obserwowali zbliżające się naloty B-29. W

ciągu następnych dwóch miesięcy ginie 6 281 żołnierzy

Marines a 21 865 zostaje rannych w walce z 20 000 obrońców.

20 lutego 1945 - pierwszy stopień K-25 rozpoczyna pracę.

23 lutego 1945 - przeprowadzono test bomb zapalających

podczas nalotu 172 maszyn na Tokio. Spłonęło 259 ha. Był

to najbardziej destruktywny nalot na Japonię do tego czasu.

28 lutego 1945 - odbyło się spotkanie pomiędzy

Oppenheimerem, Grovesem, Kistiakowskym, Conantem,

Tolmanem, Bethem i Charlesem Lauritsenem mające na

celu omówienie dalszych prac nad projektem bomby plutonowej.

Zgodzono się, aby dalsze wysiłki koncentrowały się

wokół techniki kompresji zaproponowanej przez

Christy'ego, w której miano użyć soczewek implozyjnych,

modulowanego inicjatora i elektrycznych detonatorów. Do

produkcji soczewek zdecydowano się użyć Composite B i

baratolu (76% azotanu baru/24% trotylu). Jakkolwiek

żadne z tych technik czy komponentów nie udowodniły

swojej skuteczności - np. do tej pory kompresja metalicznego

rdzenia nie była przeprowadzona. Ustanowiono również

rozkład zajęć mających doprowadzić do ukończenia

badań, prac inżynieryjnych i problemów testowych. Oto

(częściowo) one:

����15 kwietnia - rozwiązać problem koordynacji

detonatorów.

����15 kwietnia - prowadzić na pełną skale produkcję

detonatorów.

����15 kwietnia - rozpocząć produkcję soczewek

implozyjnych.

����25 kwietnia - rozpocząć testy mające na celu zmierzenie

skierowanej do wewnątrz fali implozyjnej.

����15 maja - przeprowadzić kompresję implozyjną w

teście na pełną skalę.

����4 czerwca - rozpocząć wytwarzanie soczewek dla testu

Trinity

����4 lipca - rozpocząć montaż bomby Gadget dla testu

Trinity.

����1 marca 1945 - zorganizowany został potężny Komitet

Cowpuncher (Cowpuncher Committee), mający sprawować

kontrolę nad pracami nad bombą implozyjną.

5 marca 1945 - Oppenheimer oficjalnie kończy badania nad

soczewkami wybuchowymi.

9-10 marca 1945 - na rozkaz LeMay'a przeprowadzony

zostaje nalot na Tokio 334 B-29, pozbawionych działek

pokładowych (z wyjątkiem działka w ogonie) aby zwiększyć

ładowność, wyposażonych w nisko eksplodujące

bomby zapalające (łącznie 2000 ton). Zostaje spalonych

4092 ha Tokio, ginie co najmniej 100 000 osób, 1 000 000

zostaje rannych (w tym 41 000 ciężko).

11-18 marca 1945 - podczas tych sześciu dni zostają przeprowadzone

podobne naloty na Nagoję, Osakę i Kobe;

drugie, trzecie i czwarte pod względem wielkości miasta

japońskie. Spalonych zostaje kolejne 4200 ha, ginie ponad

50 000 ludzi.

15 marca 1945 - wszystkie z 21 kaskad w zakładach dyfuzji

termicznej S-50 w końcu pracuje.

Połowa marca 1945 - zaobserwowano pierwszy dowód

istnienia kompresji metalicznego rdzenia (5%).

3 kwietnia - rozpoczynają się przygotowania na wyspie

Tinian do przyjęcia 509th Composite Group oraz do montażu

broni atomowej.

11 kwietnia 1945 - Oppenheimer informuje, że

Kistiakowsky osiągnął optymalne wyniki z kompresją

implozyjną w testach laboratoryjnych.

12 kwietnia 1945

����Otto Frisch kończy eksperymenty nad masą krytyczną

i tzw. "testy zerowej siły wybuchu" w Los Alamos.

����prezydent Roosevelt umiera z powodu wylewu krwi

do mózgu.

13 kwietnia 1945 - Sekretarz Wojny Henry Stimson powiadamia

prezydenta Trumana o istnieniu programu budowy

bomby atomowej.

25 kwietnia 1945 - Truman odbiera pierwszy poważny

raport dotyczący Projektu Manhattan od Stimsona i

Grovesa.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 87

Chociaż w tym czasie nie istniała jeszcze żadna bomba

atomowa, nie było żadnych wątpliwości, że jej budowa to

najbliższa przyszłość. Trwały już czynności produkcyjne

niezbędnych elementów, zaś wysiłki inżynierów koncentrowały

się nad ulepszeniem projektów i technik produkcji.

Wytwarzanie niezawodnych detonatorów w wystarczających

ilościach (tysiące sztuk każdego tygodnia) stwarzało

jednak problemy. Dominującym zdarzeniem z którym

wiązała się niepewność było powodzenie pierwszego testu

atomowego oraz polityczne i militarne przygotowania do

jej użycia. W tym czasie dostępne jest około 25 kg U-235 i

6.5 kg Pu-239.

27 kwietnia 1945 - pierwsze spotkanie grupy zajmującej się

doborem celu do przeprowadzenia detonacji atomowej.

Wybrano 17 lokacji do dalszych rozważań: Zatoka

Tokijska (demonstracja siły w której nie zginęliby ludzie),

Yokohama, Nagoja, Osaka, Kobe, Hiroszima, Kokura,

Fukuoka, Nagasaki i Sasebo (niektóre z nich zostały

wkrótce odrzucone, ponieważ zostały zniszczone w wyniku

nalotów konwencjonalnych).

30 kwietnia 1945

����grupa zajmująca się inicjatorami (Bethe, Fermi i

Christy) dobiera najbardziej obiecujące inicjatory (generatory

neutronowe). Ostatecznie zdecydowano się

na projekt "Urchin" (Urwis) - prace nad jego wytworzeniem

rozpoczynają się.

����pierwszy ładunek komponentów służących do budowy

bomby opuszcza Wendover Field (stan Utah) i zostaje

skierowany na wyspę Tinian.

2 maja 1945 - pierwsza jednostka typu Raytheon Mark II

ma zostać poddana testom.

7 maja 1945 - przeprowadzono 100 tonowy test. 108 ton

trotylu (TNT) oraz produkty rozszczepienia z reaktora o

radioaktywności 1000 Ci zostało zdetonowane 800 jardów

od punktu zero testu Trinity w celu sprawdzenia poprawności

działania oprzyrządowania mającego być użytym w

pierwszym teście atomowym.

8 maja 1945 - dzień zwycięstwa. Niemcy formalnie podpisują

akt kapitulacji.

9 maja 1945 - D.M. Dennison, pod okiem Parsonsa, tworzy

generalne procedury dotyczące bombardowania jądrowego.

10-11 maja 1945 - grupa doboru celu zbiera się ponownie.

Są w niej teraz: Oppenheimer, Von Neumann, Parsons i

Bethe. Przedyskutowane zostają optymalne warunki użycia

bomby atomowej (np. wysokość detonacji itp.). Lista celów

zostaje skrócona do: Kyoto, Hiroszimy, Yokohamy, i arsenału

w Kokurze (rozważana jest również Niigata).

Połowa maja 1945 - Little Boy jest gotowy do użycia -

brakuje jedynie rdzenia U-235. Ocenia się, że wystarczająca

ilość materiału będzie dostępna 1 sierpnia.

25 maja 1945

����464 B-29 przeprowadza kolejny nalot na Tokio, niszcząc

kolejne 4200 ha powierzchni pozostałego miasta.

Ginie jedynie (aż?) kilka tysięcy ludzi - mieszkańcy

nauczyli się, aby unikać bomb zapalających oraz

szybko uciekać przed płomieniami.

����na 1 listopad została zaplanowana operacja

OLYMPIC, inwazja na Kyushu (położoną na południu

wyspę japońską).

28 maja 1945 - grupa doboru celu spotyka się z płk por.

Tibbetsem. Podczas spotkania omawiane zostają przygotowania

do dostarczenia bomby nad Japonię oraz zaawansowanie

obecnych, konwencjonalnych bombardowań.

Tibbets ocenia, że do 1 stycznia 1946 wszystkie główne

miasta Japonii zostaną spalone przez bomby zapalające.

Lista celów modyfikuje się obecnie do: Kyoto, Hiroszimy i

Niigaty.

30 maja 1945 - Sekretarz Wojny Stimson wybiera Kyoto,

dawną stolicę Japonii, jako cel ataku atomowego.

31 maja 1945 - w Los Alamos rozpoczynają się testy z

masą krytyczną plutonu.

1 czerwca 1945 - Komitet Tymczasowy (The Interim

Committee), stworzony w celu prowadzenie polityki atomowej

w czasie wojny oraz stworzenia jej założeń po wojnie,

którego przewodniczącym był Sekretarz Stanu James

Byrnes, stwierdził, że bomba atomowa powinna być użyta

tak szybko, jak to tylko możliwe oraz, że jako cel powinien

być wybrany obszar miejski.

10 czerwca 1945 - samoloty z 509th Composite Group

zaczynają przybywać na Tinian.

21 czerwca 1945 - pierwszy inicjator implozyjny jest gotowy.

24 czerwca 1945 - Frisch potwierdza po testach z masą

krytyczną, że projekt rdzenia implozyjnego jest poprawny.

27 czerwca 1945 - Groves spotyka się z Oppenheimerem i

Parsonsem w celu omówienia planu dostarczenia bomb

atomowych na Pacyfik.

Późny czerwiec 1945

����LeMay ocenia, że 20 Armia Lotnicza zniszczy

pozostałych 60 głównych miast japońskich do 1 października.

����grupa T-5 w Wydziale T (Teoretycznym) Los Alamos

ocenia siłę wybuchu w treście Trinity na 4-13 kt.

Lipiec 1945 - rozpoczęły się ostateczne przygotowania na

obszarze testowym w Nowym Meksyku, dolinie Jornada

del Muerto, do przeprowadzenia pierwszej detonacji

bomby atomowej - operacja ta uzyskała kryptonim Trinity

(Święta Trójca). Datę ustalono na 16 lipca. Zdecydowano

się nie używać Jumbo, ponieważ ilość produkowanego

plutonu sprawiała możliwość utraty materiału w teście

mniej ważną.

3 lipca 1945 - istnieje już wystarczająca ilość U-235 dla

Little Boy'a.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 88

6 lipca 1945 - dopasowywanie reflektora uranowego dla

testu Trinity jest ukończone.

7 lipca 1945 - soczewki implozyjne na potrzeby Trinity są

gotowe.

10 lipca 1945 - wybrano najlepsze z dostępnych soczewek

dla testu Trinity.

11 lipca 1945

����rozpoczął się montaż Gadget, pierwszej bomby atomowej.

����japoński Minister Spraw Zagranicznych Shigenori

Togo depeszuje do ambasadora w Moskwie Naotake

Sato, aby ten zbadał możliwość użycia ZSRR jako pośrednika

w negocjacjach pokojowych.

12-13 lipca 1945 - rdzeń plutonowy i komponenty bomby

Gadget zostają oddzielnie wywiezione na obszar testowy.

Montaż Gadget'a zajmuje personelowi łącznie 1300 godzin

w dniu 13 lipca. Montaż soczewek implozyjnych, reflektora

uranowego oraz rdzenia plutonowego w punkcie zero

zakończył się po 1745 godzinach (łącznie) pracy.

14 lipca 1945

����Gadget zostaje umieszczony na 100 stopowej wieży

testowej; detonatory zostają zamontowane i podłączone.

Rozpoczynają się ostateczne przygotowania.

����jednostka bombowa oraz "pocisk" U-235 (łączenie

materiału w tej bombie nastąpić miało metodą wstrzeliwania;

całość materiału możemy podzielić na pocisk

i cel) zostały załadowane w San Francisco na USS

Indianapolis i wyruszyły w rejs na wyspę Tinian.

����został przeprowadzony jedyny (przed Gadget) test

systemu implozyjnego. Początkowa analiza wyników

wskazywała na niepowodzenie. Bethe poprawił później

błąd - okazało się, że pomiary wskazywały na

optymalną kompresję.

16 lipca 1945 - o godzinie 5:29:45 Gadget został zdetonowany

- była to pierwsza eksplozja atomowa w historii. Siła

wybuchu wynosiła 20-22 kt (początkowo szacowano na

18.9 kt) - wieża stalowa wyparowała.

19 lipca 1945 - Oppenheimer sugeruje Grovesowi, aby U-

235 z Little Boy'a przeznaczyć na stworzenie łączonego

rdzenia uranowo-plutonowego dzięki czemu możliwe byłoby,

z tego samego materiału, zbudowanie większej ilości

bomb implozyjnych (materiał Little Boy'a wystarczyłby dla

4 bomb implozyjnych). Groves odrzuca ten pomysł ponieważ

spowodowałby on opóźnienie w użyciu bojowym.

20 lipca 1945 - 509 Composite Group rozpoczyna loty

praktyczne nad Japonią.

23 lipca 1945 - Stimson, przebywający w Poczdamie podczas

szczytu Truman-Stalin, otrzymuje aktualną listę celów.

Są to: Hiroszima, Kokura i Niigata. Odbiera również

ocenę możliwości produkcji bomb atomowych: Fat Man

powinien być gotowy do użycia 6 sierpnia, kolejna bomba

tego typu 24 sierpnia zaś trzecia bomba atomowa we wrześniu;

w każdym miesiącu powinno ich być coraz więcej -

osiągając w grudniu wartość 7 lub więcej sztuk.

����pierwszy testowy model bomby atomowej (bez materiału

rozszczepialnego i systemu implozyjnego) zostaje

zrzucony przez bombowiec z 509th Composite

Group.

����półkule plutonowe dla Fatmana są gotowe.

24 lipca 1945

����Truman oświadcza Stalinowi, że Stany Zjednoczone

są w posiadaniu bomby atomowej (Stalin wiedział o

tym wcześniej z informacji wywiadu).

����Groves wydaje dyrektywę upoważniającą użycia broni

atomowej tak szybko jak to będzie możliwe i gdy pogoda

będzie odpowiednia. Zawierała ona następujące

cele (według ważności); Hiroszima, Kokura, Niigata i

Nagasaki. Rozkaz ten stanowi ostateczne upoważnienie.

����w Los Alamos został uformowany cel U-235 dla Little

Boy'a.

25 lipca 1945 - Peer de Silva, oficjalny kurier rdzenia

Fatmana, odbiera 6.1 kg plutonu z Los Alamos.

26 lipca 1945

����Truman ogłosił tzw. Deklarację Poczdamską, która

mówiła o że jedynym sposobem zakończenia wojny na

Pacyfiku jest bezwarunkowa kapitulacja Japonii.

����Indianapolis dostarcza jednostkę Little Boy oraz pocisk

U-235 na wyspę Tinian.

����pięć transportowców C-54 startuje z Bazy Sił

Powietrznych Kirtland z: celem U-235 Little Boy'a

(jego ostatnim komponentem), rdzeniem plutonowym

Fatmana oraz jego inicjatorem.

28 lipca 1945

����rząd japoński odrzuca poczdamskie żądanie kapitulacji.

����pięć C-54 ląduje na Tinian. Wszystkie komponenty

Little Boy'a są obecnie na miejscu, nie ma jedynie

jednostki bombowej dla Fatmana.

30 lipca 1945 - komponenty nuklearne (cel, pocisk i 4

inicjatory) zostały zamontowane w jednostce bombowej

numer L11.

31 lipca 1945 - montaż Little Boya jest ukończony. Jest on

gotowy do użycia następnego dnia.

1 sierpnia 1945 - zbliżający się do Japonii tajfun zapobiega

atakowi atomowemu. Potrzeba kilku dni, aby pogoda się

poprawiła.

2 sierpnia 1945 - jednostki bombowe F-31 i F-32 typu Fat

Man są dostarczone na Tinian. Rozpoczyna się montaż. Na

11 sierpnia ustalono datę ataku tą bronią.

4 sierpnia 1945 - Tibbets informuje załogi 509th

Composite Group o zbliżającym się zadaniu. Powiadamia

on, że będą zrzucać niezmiernie potężne bomby, lecz nie

ujawnia natury nowej broni.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 89

5 sierpnia 1945

����o godzinie 15 gen. LeMay oficjalnie potwierdza misję

zaplanowaną na następny dzień. Tibbets ma być pilotem,

Parsons poleci jako bombardier.

����Tibbets nazywa B-29 nr 82 mianem "Enola Gay" (po

jego matce).

����Little Boy został załadowany na samolot.

����jednostka F33 typu Fat Man (bez rdzenia plutonowego)

jest przygotowana do testowego zrzutu.

6 sierpnia 1945

����00:00 - odprawa, jako cel wybrano Hiroszimę; Tibbets

jest pilotem, Lewis drugim pilotem

����02:45 - Enola Gay wystartowała

����07:30 - bomba została uzbrojona

����08:50 - lecąca na 31.000 stóp (9450 m) Enola Gay

przecięła Shikoku, wschodnią dzielnicę Hiroszimy

����cel jest dobrze widoczny, nie napotkano oporu

����09:15:17 - Little Boy zostaje zrzucony z 31060 stóp

(950 m).

����09:16:02 (8:16:02 czasu lokalnego) Little Boy eksploduje

na wysokości 1900 +/- 50 stóp (ok. 580 m), 550

stóp od punktu docelowego, mostu Aioi, siła wybuchu

wynosiła 12.5-18 kt (najbardziej precyzyjne wydaje

się 15 kt).

7 sierpnia 1945

����w obliczu braku poddania się przez japończyków,

rozpoczyna się drukowanie milionów ulotek mających

być zrzuconym nad głównymi miastami japońskimi a

ostrzegającymi przed atakami atomowymi.

����z powodu zbliżającego się okresu złej pogody data

zrzucenia Fatmana jest przełożona na 10, a następnie 9

sierpnia. Zmiana ta wymaga pominięcia wielu testów

kontrolnych podczas montażu bomby.

8 sierpnia 1945

����na żądanie Ministra Spraw Zagranicznych Togo ambasador

Sato ponownie próbuje przekonać Sowietów do

podjęcia się mediacji pokojowych. Mołotow odwołuje

spotkanie oraz ogłasza, że Związek Radziecki jest w

stanie wojny z Japonią od dnia następnego.

����trwają zrzuty ulotek a Radio Saipan rozpoczyna akcję

informacyjną (Nagasaki nie odbiera ostrzeżeń przed

10 sierpnia).

����jednostka F33 typu Fat Man jest zrzucona w locie

testowym.

����wczesnym rankiem zakończył się montaż F31 wyposażonego

w rdzeń plutonowy.

����o godzinie 22 Fat Man został załadowany na B-29

"Bock's Car".

9 sierpnia 1945

����03:47 - Bock`s Car startuje z wyspy Tinian, jako cel

wybrano Kokurę. Pilotem jest Charles Sweeney.

Wkrótce po starcie odkrywa on awarię - system paliwowy

nie pompuje paliwa z 600 galonowego zbiornika

rezerwowego.

����10:44 - Bock`s Car nadlatuje nad Kokurę, która jednak

jest pokryta mgłą - nie widać celu. Artyleria przeciwlotnicza

i myśliwce japońskie zmuszają Sweeneya do

zmiany kursu w kierunku Nagasaki, jedynego celu

drugorzędnego.

����Bock`s Car ma zapas paliwa wystarczający tylko na

jeden przelot nad miastem, wliczając nawet awaryjne

lądowanie na Okinawie. Duże zachmurzenie utrudnia

odnalezienie celu, jednak mała przestrzeń między

chmurami umożliwia zrzucenie bomby kilkanaście mil

od zamierzonego punktu docelowego.

11:02 (czasu lokalnego) Fatman eksploduje na wysokości

1650 +/- 33 stóp (503 metry) jedynie uszkadzając główny

cel - Wojskową Fabrykę Mitsubishi; siła wybuchu wynosiła

19-23 kt (najbardziej prawdopodobne jest 21 kt).

10 sierpnia 1945 - japońskie władze wojskowe i cywilne

nadal nie chcą się zgodzić na przyjęcie aktu bezwarunkowej

kapitulacji. Cesarz Hirohito wbrew tradycji mówiącej,

iż cesarz nie ingeruje w sprawy rządu, rozkazuje zaakceptować

akt kapitulacji, pod warunkiem, że zatrzyma on

swoją pozycję.

11 sierpnia 1945

����Truman i Sekretarz Stanu Byrnes zmieniają akt tak,

aby potwierdzał stanowisko Cesarza, ale dalej nie

gwarantują mu tej pozycji w przyszłości.

����Groves informuje, że drugi rdzeń plutonowy będzie

gotowy do załadunku 12 lub 13 sierpnia, użyty zaś będzie

mógł być 17 lub 18 sierpnia.

����Truman rozkazuje wstrzymać prowadzenie dalszych

ataków atomowych oraz czekać na dalsze decyzje.

����Groves decyduje opóźnić załadunek na okręt rdzenia

plutonowego zaraz potem, gdy podpisuje rozkaz jego

przetransportowania na wyspę Tinian. Rdzeń został

wyładowany z ciężarówki zanim jeszcze opuścił Los

Alamos.

����Szef Strategicznych Sił Powietrznych Carl Spaatz

wstrzymuje naloty bombowe.

13 sierpnia 1945

����Stimson poleca dostarczyć drugi rdzeń plutonowy na

Tinian.

����Truman rozkazuje wznowić naloty bombowe. Gen.

Henry Arnold z Sił Powietrznych organizuje największy

rajd nad Japonię, w którym uczestniczy ponad

1000 samolotów B-29, przenoszących 6000 ton bomb.

14 sierpnia 1945

����następne ulotki informujące o bombardowaniu oraz

terminie poddania zostają zrzucone nad Tokio.

Hirohito wydaje imperatorski edykt akceptujący kapitulację.

����o godzinie 14:49 japońska agencja prasowa ogłasza

kapitulację.

17 sierpnia 1945 - Oppenheimer informuje Stimsona, że:

1) broń atomowa powinna być udoskonalana w następnych

latach;

2) dostateczne systemy obronne przeciwko broni nuklearnej

nigdy nie zostaną stworzone;

3) Stany Zjednoczone nie utrzymają hegemonii na

broń jądrową; 4) lepsza broń nuklearna nie zapobiegnie

wybuchowi wojny.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 90

9 września 1945 - zakład S-50 został definitywnie zamknięty.

16 października 1945 - Oppenheimer rezygnuje z funkcji

dyrektora Los Alamos.

17 października 1945 - Norris Bradbury przejmuje stanowisko

dyrektora Los Alamos (funkcję tę będzie on piastował

przez 25 lat).

6.7 Kalendarium prac nad budową bomby atomowej w Związku Radzieckim

W rozdziale tym przedstawiona zostanie ogólna historia

badań radzieckich nad rozszczepieniem aż do roku 1949,

kiedy to ZSRR przeprowadziło pierwszy test jądrowy.

Punkt ten jest w zasadzie alternatywną kontynuacją 6.3,

dlatego nie porusza okresu przed rokiem 1939.

Przy tworzeniu tego punktu korzystałem z książki pt. "Stalin

i bomba" Davida Holloway'a, która ukazała się w 1996

roku nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Wszystkich

Czytelników zainteresowanych tematem polecam

lekturę tej pozycji.

Od września 1939 do listopada 1949

Październik 1939 - Zeldowicz i Chariton publikują dwa

artykuły w radzieckim czasopiśmie fizycznym ŻETF; w

jednym rozważali możliwość zajścia rozszczepienia przez

prędkie neutrony w U-238; w drugim możliwość rozszczepienia

przez powolne neutrony w naturalnym uranie.

Grudzień 1939 - Ioffe w raporcie dla Akademii Nauk

twierdzi, że jest mało prawdopodobne, aby reakcja łańcuchowa

przyniosła realne korzyści.

7 marca 1940 - Zeldowicz i Chariton publikują kolejny

artykuł w ŻETF w którym podejmują temat masy krytycznej.

26 czerwca 1940 - Akademia Nauk tworzy zespół w skład

którego weszli Wiernadski, Chłopin, Fersmann, a którego

celem było stworzenie planu rozwoju technologii atomowej.

12 lipca 1940 - Wiernadski i Chłopin wysyłają list do Nikołaja

Bułganina, wicepremiera i przewodniczącego Rady

Przemysłu Chemicznego i Metalurgicznego, w którym

zwracają uwagę na znaczenie rozszczepienia jądrowego.

Postulują, aby władze zapewniły, iż ZSRR nie pozostanie

w tyle za innymi krajami w dziedzinie rozwoju technologii

jądrowych.

30 lipca 1940 - zorganizowana zostaje Komisja do spraw

Uranu, podległa prezydium Akademii Nauk. Jej przewodniczącym

został Chłopin, a zastępcami Wiernadski i Ioffe.

Spośród fizyków w skład komisji weszli (z wyjątkiem

Ioffego): Kurczatow, Chariton, Wawiłow, Kapica i

Mandelsztam. Zadaniem Komisji była organizacja prac nad

metodami rozdzielenia izotopów, prowadzenie i koordynacja

badań nad rozszczepieniem oraz stworzenie ogólnych

wytycznych kierunków dalszego rozwoju prac. Fersman

został szefem grupy, która za zadanie miała zbadanie złóż

uranu w Azji Środkowej.

29 sierpnia 1940 - Kurczatow, Chariton, Florow i Rusinow

przedkładają Akademii Nauk własny plan badań zatytułowany:

"O wykorzystaniu energii rozszczepienia uranu w

reakcji łańcuchowej". Mowa jest w nim m.in. o badaniu

rozszczepienia w U-238 i jego produktów, mierzeniu przekroju

czynnego deuteru, węgla i innych pierwiastków itp.

Brak wzmianki o wykorzystaniu nowej technologii w celach

militarnych.

15 października 1940 - Akademia Nauk przyjmuje własny,

opracowany przez Chłopina i Lejpunskiego, program badań.

30 listopada 1940 - Fersman i Chłopin omawiają efekty

prac kierowanej przez nich ekspedycji do Azji Środkowej.

Sytuacja jest bardzo ciężka - pojawiły się poważne problemy

przy ocenie zaplecza surowcowego, a istniejące

złoża wymagają dużych nakładów na eksploatację. Komisja

ds. Uranu zatwierdza propozycję przeznaczenia rezerwowych

funduszy na zapewnienie dostaw uranu oraz podejmuje

decyzje o zakupie 2 ton tego surowca.

W tym czasie, zajmujący się problemami technicznymi

reakcji łańcuchowej, Chariton i Zeldowicz oceniają masę

krytyczną U-235 na 10 kg.

2 grudnia 1940 - w związku z pogłębiającymi się podziałami

Ioffe rezygnuje z udziału w Komisji ds. Uranu.

Styczeń 1941 - Laboratorium Biogeochemiczne podjęło się

zadania przygotowania sześciofluorku uranu.

17 maja 1941 - posiedzenie Komisji do spraw Uranu.

Omawiano m.in. obliczenia dotyczące reakcji łańcuchowej,

metody rozdziałów izotopów itp. Pogłębia się spór o priorytety:

jedni stawiają na teorię jądrową inni na poszukiwania

uranu.

22 czerwca 1941 - Niemcy atakują Związek Radziecki.

Pierwsze tygodnie walk były niczym innym jak olbrzymią

porażką Armii Czerwonej - została ona zepchnięta daleko

w głąb państwa, była w zasadzie bezbronna. Atak zaskoczył

Związek Radziecki i pomimo faktu, iż Stalin zdawał

sobie sprawę ze zbliżającego się uderzenia, ukazał nieprzygotowanie

ZSRR do prowadzenia wojny. Skutki ataku

dotknęły również instytuty naukowe, w tym te pracujące

nad energią atomową. Część personelu została powołana

(lub zgłosiła się na ochotnika) do wojska, większość placówek

badawczych było ewakuowanych w głąb Rosji, a

zdecydowaną większość prac przeznaczono na potrzeby

wojskowe. Dlatego w krótkim czasie jedynie w Instytucie

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 91

Radowym (w którym znajdował się jedyny w Rosji cyklotron

- budowa drugiego w instytucie Ioffego została przerwana

z powodu wojny), przeniesionym do Kazania, trwały

(bardzo) okrojone badania nad fizyką jądrową (a konkretnie

- nad separacją izotopów).

10 lipca 1941 - powołana zostaje Rada Naukowo-Techniczna

pod przewodnictwem Kaftanowa, w której skład

weszli m.in. Ioffe, Kapica i Siemionow. Jej celem była

organizacja w instytutach badawczych prac na rzecz wojska.

Kwiecień 1942 - Florow wysyła do Stalina list nawołujący

do rozpoczęcia badań nad fizyką jądrową mogącą doprowadzić

do budowy bomby. Florow już od dłuższego czasu

działał na rzecz wznowienia prac - do tej pory nic jednak

nie zdziałał. List ten był dla niego w zasadzie ostatnią

możliwością zwrócenia uwagi władz na problem atomistyki.

22 października 1942 - Kurczatow i Alichanow przybywają

do Moskwy w związku z objęciem prac nad wznowionymi

badaniami jądrowymi. Po rozmowie z obydwoma naukowcami

zdecydowano powierzyć kierownictwo badań Kurczatowowi.

Styczeń 1943 - rząd radziecki wysyła do Zarządu Lend-

Lease zamówienie na 100 kg tlenku i azotanu uranu oraz

na10 kg metalicznego uranu. To i jeszcze jedno

zamówienie, mówiące o 220 kg tlenku uranu i tyleż samo

azotanu uranu, zostało zrealizowane (amerykanie bardziej

niepokoiła możliwość zwrócenia uwagi na Projekt

Manhattan niż wizja rozwoju prac radzieckich).

Luty 1943

* Państwowy Komitet Obrony przyjął specjalną uchwałę o

organizacji badań w dziedzinie energii atomowej.

* Mołotow udostępnia Kurczatowowi informacje wywiadu

dotyczące prac nad rozszczepieniem w Wielkiej Brytanii.

10 marca 1943 - Państwowy Komitet Obrony zatwierdza

nominację Kurczatowa na kierownika naukowego programu

atomowego.

12 kwietnia 1943 - Akademia Nauk powołuje do życia

Laboratorium nr 2.

Wrzesień 1943 - Kurczatow zostaje, wbrew sprzeciwowi

niektórych fizyków, wybrany do Akademii Nauk.

Listopad 1943 - Karl Fuchs, wraz z ekspedycją brytyjską,

przybywa do Stanów Zjednoczonych i zostaje włączony do

prac nad Projektem Manhattan.

25 kwietnia 1944 - Laboratorium nr 2 przenosi się do nowo

oddanego budynku w Pokrowskroje-Strieszniewo. W tym

czasie w ośrodku tym pracują 74 osoby, w tym 25 naukowców.

25 września 1944 - w Laboratorium 2 uruchomiony został

cyklotron.

Marzec 1945 - emigracyjny rząd czechosłowacki i prezydent

Benes podpisują w Moskwie tajne porozumienie, na

podstawie którego ZSRR miał prawo do eksploatacji i

wywozu czechosłowackiego uranu.

Maj 1945 - specjalna radziecka komisja, zorganizowana

przez gen. płk Zawieniagina, udaje się do okupowanych

Niemiec w celu oceny zaawansowania tamtejszego programu

atomowego.

Czerwiec 1945

����Beria powierza Nikolausowi Riehlowi zadanie wytwarzania

metalicznego uranu. Na miejsce budowy zakładu

produkcji wybrany zostaje Elektrostal; rozpoczyna

się budowa zakładu.

����Karl Fuchs przekazuje Związkowi Radzieckiemu

projekt amerykańskiej bomby plutonowej. Współpraca

z Fuchsem stanowiła oczywiście ogromną pomoc dla

radzieckich badaczy - ukazała właściwe drogi poszukiwania

rozwiązań. Należy jednak zrozumieć sytuację

w ZSRR w tamtym czasie - program atomowy w państwie

zniszczonym wojną był wspomagany wyłącznie

ze względu na strach przed dominacją Stanów Zjednoczonych,

bomba atomowa była również oczywiście

wspaniałym narzędziem urzeczywistniającym idee

"czerwonej rewolucji". Dlatego ewentualna wpadka

podczas pierwszej radzieckiej próby atomowej była

nie do pomyślenia. Naukowcy zdawali sobie sprawę,

co by to dla nich oznaczało - musieli zatem do informacji

uzyskanych z wywiadu podchodzić szczególnie

ostrożnie. Dlatego koniecznym stało się powtarzanie

wszystkich amerykańskich doświadczeń, badanie poprawności

każdego założenia. Jest zatem fałszywe

twierdzenie, iż Fuchs umożliwił ZSRR budowę

bomby, że był jej podstawą i gdyby nie on Rosjanie

nie byliby wstanie zbudować bomby. To nieprawda -

Związek Radziecki dysponował świetnymi fachowcami

(również niemieckimi), uczonymi niczym nie

ustępującymi amerykańskim kolegom.

Sierpień 1945 - rozwiązano problem produkcji grafitu o

dostatecznej czystości - stanowiło to poważny przełom w

planowanych pracach konstrukcyjnych nad pierwszym

reaktorem doświadczalnych zaprojektowanym przez Kurczatowa.

8 sierpnia 1945 - na spotkaniu o godzinie 17:00 Mołotow

informuje ambasadora japońskiego w Moskwie, iż od dnia

następnego Związek Radziecki jest w stanie wojny z Japonią.

Wkrótce potem, tj. 9 sierpnia o godz. 00:10 (8 sierpnia

o 18:10 czasu moskiewskiego) Armia Czerwona zaatakowała

siły japońskie w Mandżurii.

20 sierpnia 1945 - powołany zostaje Specjalny Komitet do

spraw Bomby Atomowej; jego przewodniczącym został

Beria, natomiast członkami m.in.: Malenkow, Pierwuchin,

Kurczatow i Kapica.

Wrzesień 1945

����do Azji Środkowej udaje się komisja pod przewodnictwem

Antropowa mająca za zadanie zbadanie znajdujących

się tam złóż uranu oraz zorganizowanie jego

wydobycia. W tym czasie sytuacja z tym surowcem w

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 92

Związku Radzieckim była tragiczna - nikt nie wiedział

skąd wziąć uran - pojawiały się bardzo różne oceny

szans jego odnalezienia oraz miejsc w których

powinno się przeprowadzić badania geologiczne.

����grupa Chłopina zajęła się opracowaniem procesu oddzielania

plutonu.

����Kikoin, Sobolew i Smorodynski rozpoczynają prace

nad procesem dyfuzji gazowej, Aleksandrow bada

termodyfuzję natomiast Arcymowicz, Gołowin i

Szczopkin zajmują się separacją elektromagnetyczną.

Grudzień 1945 - Chariton zaprasza Cukiermana (specjalistę

z zakresu materiałów wybuchowych) wraz z jego laboratorium

do współpracy przy budowie bomby.

Początek 1946 - wybrano miejsca pod budowę zakładu

dyfuzji gazowej - 50 km na północ od Swierdłowska (nazwa

kodowa - Swierdłowsk-44), oraz zakładu separacji

elektromagnetycznej - w miejscowości Siewiernaja Tura

(nazwa kodowa - Swierdłowsk-45). Dyrektorem naukowym

pierwszego ośrodka został Kikoin, drugiego zaś

Arcymowicz.

Styczeń 1946

����zakład produkcji uranu jest częściowo gotowy - w

stosunku do zaplanowanego harmonogramu ma jednak

duże opóźnienie. Pojawiły się poważne problemy z

oczyszczaniem surowca.

����zakłady Elektrostal zaczęły dostarczać uran dla projektu

budowy reaktora F1 w postaci cylindrycznych

prętów, zgodnych ze specyfikacjami podanymi przez

Kurczatowa.

����Kurczatow prosi Dolleżala, dyrektora Instytutu Budowy

Maszyn Przemysłu Chemicznego, o pomoc w

budowie reaktora przemysłowego.

25 stycznia 1946 - Stalin wzywa do siebie Kurczatowa. Jest

to pierwsze udokumentowane spotkanie kierownika programu

jądrowego z "Wodzem". Stalin szczególnie podkreślał,

jak ważne jest aby program atomowy ruszył zdecydowanie

do przodu.

Kwiecień 1946 - Chariton i Ziernow wybierają miasto

Sarow na lokację KB-11 (Biura Projektowego 11), w którym

miano prowadzić prace projektowe i wdrożeniowe. Od

tego momentu obszar ten znany był jako Arzamas-16 (niektórzy

określali go jako "Los Arzamas" :-). Do ośrodka

tego sprowadzono elitę radzieckich fizyków jądrowych.

Czerwiec 1946 - w Laboratorium 2 ukończono prace nad

budynkiem dla przyszłego, eksperymentalnego reaktora F1.

Lipiec 1946 - Rada Naukowo-Techniczna zatwierdza projekt

Dolleżala dotyczący budowy reaktora przemysłowego.

Rozpoczęto wykopy pod fundamenty przyszłego kombinatu

w Czelabińsku-40, w skład którego miał wchodzić

reaktor produkcyjny (instalacja A), zakład separacji plutonu

(instalacja B) oraz zakład chemiczno-metalurgiczny

(instalacja W). Kierownikiem budowy został mianowany

gen. mjr Rappoport.

15 listopad 1946 - grupa Kurczatowa rozpoczyna prace nad

budową pilotażowego reaktora.

25 grudnia 1946 - o godz. 14 ukończono budowę reaktora.

Cztery godziny później rozpoczęła się samo podtrzymująca

reakcja łańcuchowa, której przebiegiem kierował Kurczatow.

Początkowo moc sięgała 100 watów (maksymalna

moc uzyskana z tego reaktora wynosiła 3800 W).

Grudzień 1947 - budynek reaktora w Czelabińsku-40 jest

gotowy.

18 grudnia 1947 - w zakładzie NII-9 otrzymano pierwszą

radziecką próbkę plutonu.

Marzec 1948 - rozpoczyna się montaż reaktora w

Czelabińsku-40.

Początek czerwca 1948 - rozpoczyna się ładowanie prętów

uranowych do reaktora A.

7 czerwca 1948 - reaktor A osiąga stan krytyczny.

8 czerwca 1948 - reaktor A osiąga moc 10 kW.

22 czerwca 1948 - reaktor A osiąga przewidzianą w projekcie

moc 100 MW. W późniejszej eksploatacji pojawiło

się kilka problemów z pracą reaktora, jednak zostały one

rozwiązane.

Lipiec 1948 - do Arzamasu-16 przybywa generał Duchow,

który zajął się konstrukcją i wykonaniem podstawowych

części składowych bomby.

Grudzień 1948 - ukończono prace nad budową instalacji B

(zakład separacji plutonu) w Czelabińsku-40.

Początek 1949 - ponieważ instalacja W (zakład chemicznometalurgiczny,

w którym oczyszczać miano związki plutonu

otrzymane w instalacji B) nie była jeszcze ukończona

zorganizowano tymczasowy Warsztat nr 9.

27 lutego 1949 - do Warsztatu 9 dociera pierwsza partia

roztworu azotanu plutonu.

Kwiecień 1949 - reaktor na ciężką wodę, zbudowany przez

zespół Alichanowa w Laboratorium 3, osiągnął stan krytyczny.

Stanowił on prototyp dla późniejszych konstrukcji

tego typu.

Połowa kwietnia 1949 - w Warsztacie nr 9 wyprodukowano

czysty dwutlenek uranu, z którego następnie w zakładach

metalurgicznych otrzymano metaliczny pluton.

Planowano, że do czerwca wyprodukowana zostanie ilość

materiału wystarczająca dla jednej bomby.

Maj 1949 - Kurczatow przybywa na poligon w pobliżu

Semipałatyńska-21; podlegały mu wszystkie jednostki

uczestniczące w próbie, również jednostki wojskowe dowodzone

przez gen. Bolatko. Przygotowanie poligonu było

zadaniem Pierwuchina.

Kalendarium rozwoju broni nuklearnej 93

Czerwiec 1949 - pod kierunkiem Boczwara wyprodukowano

w Czelabińsku-40 półkule metalicznego plutonu. Dla

zwiększenia bezpieczeństwa zostały one pokryte warstwą

niklu. Następnie przewieziono je do Arzamasu-16.

Na tym etapie można już było przeprowadzić próbną eksplozję

jądrową bomby plutonowej. Kurczatow zorganizował

spotkanie, na którym zebrał wykonawców podstawowych

części składowych bomby i każdemu z nich zadał

pytanie, czy jest gotowy do przeprowadzenia testu. Gdy

wszyscy potwierdzili, stwierdził, że poinformuje władze o

postępie prac i planowanej próbie. W tym samym czasie

naukowcy zostali wezwani do Moskwy, aby osobiście

zameldować Stalinowi o przygotowaniach do próby. W

spotkaniu z uczonymi Stalina interesowała szczególnie

kwestia możliwości budowy dwóch bomb z posiadanego

plutonu. Poza tym nie wnikał w szczegóły techniczne i w

pełni zadowalał się odpowiedziami naukowców.

Test miano przeprowadzić w Kazachstanie, a konkretniej

70 km na południe od Semipałatyńska-21 (późniejszy

Kurczatow).

29 sierpnia 1949

����02:00 - ukończono montaż, bomba została wytoczona

przez wrota na platformę windy a stamtąd na wieżę testową.

����06:00 - Kurczatow wydał rozkaz detonacji. Po

trzydziestu minutach odliczania bomba eksplodowała.

Siła wybuchu wynosiła 20 kt.

29 października 1949 - Rada Ministrów podjęła tajną

uchwałę, na podstawie której przyznano tytuły honorowe i

nagrody osobom, które w wyraźny sposób przyczyniły się

do rozwoju prac nad budową bomby atomowej. Bohaterami

Związku Radzieckiego zostało sześciu fizyków:

Kurczatow, Chariton, Szczołkin, Zeldowicz, Florow i Sadowski.

7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH

Eksplozje jądrowe wytwarzają zarówno bezpośrednie jak i

opóźnione w czasie skutki destrukcyjne. Efekty bezpośrednie

(fala uderzeniowa, promieniowanie cieplne czy jonizujące)

powodują poważne zniszczenia w ciągu sekund lub

minut po wybuchu nuklearnym. Efekty opóźnione (opad

radioaktywny oraz inne efekty środowiskowe) działają

przez dłuższy okres - począwszy od godzin, aż do wieków

- oraz mogą spowodować straty nawet na obszarach bardzo

oddalonych od miejsca detonacji. Te dwie klasy skutków

wybuchów zostały omówione w oddzielnych podpunktach.

Podział energii uwolnionej w ciągu pierwszej minuty po

detonacji pomiędzy trzema najbardziej destruktywnymi

efektami wygląda następująco:

Mały ładunek (<100 Kt) Duży ładunek (>1 Mt)

Promieniowanie cieplne 35% 45%

Fala uderzeniowa 60% 50%

Promieniowanie jonizujące1 5% 5%

(1) - 80% promieniowanie gamma, 20% promieniowanie neutronowe.

Opad promieniotwórczy uwalnia dodatkowe 5-10% energii.

7.1 Przegląd efektów bezpośrednich

Istnieją trzy kategorie efektów bezpośrednich: fala uderzeniowa,

radiacja cieplna (termiczna) oraz promieniowanie

jonizujące. Ich relatywne znaczenie zmienia się w zależności

od siły eksplozji bomby. Przy małych ładunkach

wszystkie trzy mogą być znaczącym źródłem zniszczeń.

Przy sile około 2.5 kt te trzy efekty są sobie równe - są

zdolne do dokonywania znaczących zniszczeń na odległość

1 km. Poniższe równania pozwalają oszacować w zależności

od ładunku promień zniszczeń dokonany przez każdy z

tych efektów:

p_cieplny = Y0.41 * stała_ciep

p_uderzeniowy = Y0.33 * stała_ud

p_jonizujący= Y0.19 * stała_jon

Jeżeli Y jest wielokrotnością (lub częścią) 2.5 kt, wtedy

otrzymamy rezultat w km (a wszystkie stałe równają się

jeden). Bazuje to na radiacji cieplnej wystarczającej do

wywołania oparzeń trzeciego stopnia (8 kalorii/cm2); nadciśnieniu

4.6 psi (oraz optymalnej wysokości do detonacji);

oraz dawce promieniowania 500 rem.

Zrozumienie zasad rządzących tymi prawami jest łatwe do

wytłumaczenia. Część siły wybuchu bomby wyemitowanej

jako promieniowanie cieplne, fala uderzeniowa czy promieniowanie

jonizujące jest stała niezależnie od mocy

eksplozji, jednak zmienia się dramatycznie w zależności od

otoczenia (różne formy energii odmiennie oddziałują z

powietrzem oraz innymi obiektami).

Powietrze jest dobrym ośrodkiem dla radiacji termicznej,

której niszczycielska moc związana jest z gwałtownym

wzrostem temperatury. Bomba, która jest 100 razy większa

może wyprodukować równie intensywną radiację cieplną

nad obszarem stukrotnie większym. Powierzchnia kuli,

której środek znajduje się w miejscu eksplozji, rośnie proporcjonalnie

do kwadratu promienia. Destruktywny promień

wzrasta zaś proporcjonalnie z kwadratem siły eksplozji.

W rzeczywistości ów wskaźnik proporcjonalności jest

trochę mniejszy, częściowo z powodu, iż duże bomby

emitują ciepło wolniej co redukuje destrukcję wywołaną

przez każdą kalorię ciepła. Trzeba zaznaczyć, że obszar

eksponowany na działanie radiacji termicznej wzrasta niemal

liniowo z siłą wybuchu.

Fala uderzeniowa jest potężnym efektem wybuchów jądrowych.

Energia fali uderzeniowej skupiona jest w

ośrodku przez który się przemieszcza (włączając w to powietrze).

Gdy fala uderzeniowa przechodzi przez lity materiał,

utracona energia powoduje zniszczenia. Gdy zaś

przemieszcza się w powietrzu stopniowo traci swój impet.

Im więcej materii, przez którą przechodzi energia, tym

słabszy efekt. Wielkość obszaru, przez który przechodzi

fala uderzeniowa, rośnie wraz ze wzrostem objętości kuli

wycentrowanej w miejscu eksplozji. Z tego powodu moc

fali uderzeniowej maleje wraz ze wzrostem promienia kuli.

Intensywność promieniowania jonizującego rządzi się tymi

samymi zasadami co radiacja cieplna. Jednak promieniowanie

jonizujące jest także silnie absorbowane przez powietrze,

co powoduje o wiele gwałtowniejszy spadek intensywności.

Te podstawowe prawa pokazują wyraźnie, iż radiacja termiczna

(jak i fala uderzeniowa) wzrasta gwałtownie wraz z

Efekty wybuchów jądrowych 95

siłą eksplozji , podczas gdy promieniowanie jonizujące

zanika.

Zniszczenia Hiroszimy (ładunek o sile 15 kt) były spowodowane

tymi wszystkimi trzema efektami. Pożary (włączając

w to następujące po wybuchu burze ogniowe) były

najbardziej niszczycielską siłą (dwie trzecie ludzi, którzy

zmarli w pierwszym dniu, zginęło od ognia), która ukazała

swe oblicze na największym obszarze. U 60-70% osób,

które przeżyły, stwierdzono obrażenia spowodowane falą

uderzeniową i ogniem. Ludzie znajdujący się wystarczająco

blisko, aby narazić się na chorobę popromienną, znajdowali

się w obszarze śmiercionośnej fali uderzeniowej i

szalejących pożarów - jedynie 30% pozostałych przy życiu

wykazywało oznaki choroby popromiennej. Większość z

tych ludzi było osłoniętych przed działaniem gwałtownych

prądów powietrza i pożarów i z tego powodu udało im się

przeżyć. Jednak pomimo tego, u większości ofiar choroby

popromiennej stwierdzono obrażenia wywołane dwoma

głównymi efektami.

W ładunkach rzędu setek kiloton lub większych (typowych

dla głowic strategicznych) bezpośrednie promieniowanie

staje się mało znaczące. Niebezpieczny poziom promieniowania

istnieje jedynie tak blisko miejsca eksplozji, że

przeżycie uderzenia prądu powietrza jest niemożliwe. Z

drugiej strony, niszczycielskie pożary mogą powstawać

daleko poza zasięgiem fali uderzeniowej. 20 megatonowa

bomba może spowodować poparzenia trzeciego stopnia w

odległości 40 km, gdzie fala uderzeniowa może co najwyżej

wybić szyby i spowodować drobne straty.

Trzeba zaznaczyć, że zniszczenia Hiroszimy i Nagasaki

wywołane bombardowaniem atomowym były o JEDEN

LUB DWIE WIELKOŚCI większe, niż te spowodowane

konwencjonalnymi nalotami dywanowymi na inne japońskie

miasta. W tych dwóch miastach zginęło 200 000 ludzi

(ich łączna populacja wynosiła 500 000), co stanowi około

1 japońskich ofiar w wyniku bombardowań. Jest to ważne,

ponieważ bomby te zadały tak poważne straty w ludności i

budynkach momentalnie i bez żadnego ostrzeżenia - dokonując

tego przy pomocy trzech efektów. Z tego powodu

powszechne obrażenia były natychmiastowe i bardzo dużo

ludzi było niezdolnych do ucieczki z ogarniętych pożarami,

nagle zrujnowanych miast. W porównaniu do tego konwencjonalne

rajdy bombowe powodowały kilka bezpośrednich

zniszczeń, a godziny mijające od rozpoczęcia

nalotu do czasu, gdy pożary ogarniały wszystko, umożliwiały

ludności ucieczkę.

Istnieje wygodna zasada oceniania krótkoterminowych

strat spowodowanych wszystkimi skutkami ataku nuklearnego.

Polega ona na oszacowaniu liczby osób znajdujących

się wewnątrz strefy, której granicę wyznacza nadciśnienie

o wartości 5 psi - owa liczba to przybliżony szacunek strat.

W rzeczywistości, część osób znajdujących się wewnątrz

strefy przeżyje a część ludzi na zewnątrz jej zginie - jednak

uważa się, że liczebności tych grup będą równe i że będą

się one wzajemnie pokrywać.

7.2 Przegląd efektów opóźnionych

7.2.1 Skażenie radioaktywne

Zasadniczym opóźnionym efektem eksplozji jądrowych

jest wyprodukowanie dużych ilości materiałów promieniotwórczych

o dużym okresie półrozpadu (od dni do tysiącleci).

Głównym źródłem tych produktów są resztki

pozostałe po reakcji rozszczepienia. Znaczącym drugorzędnym

źródłem jest absorpcja neutronów przez nie-radioaktywne

izotopy zarówno z bomby jak i środowiska

zewnętrznego.

Proces rozszczepienia atomów może przebiegać na około

80 różnych sposobów (odmienne reakcje), w których powstać

może około 80 różnych izotopów. Różnią się one

zasadniczo właściwościami fizycznymi - w tym trwałością

- niektóre są całkowicie stabilne podczas gdy inne mają

okresy półrozpadu rzędu części sekundy. Rozpadające się

izotopy mogą pozostawić po sobie inne stabilne lub niestabilne

izotopy. Z tego powodu otrzymana mieszanina staje

się bardzo szybko niezwykle złożona - w produktach rozszczepienia

zidentyfikowano około 300 różnych izotopów

36 pierwiastków.

Krótko żyjące izotopy uwalniają swoją energię gwałtownie,

tworząc obszary o wysokim stopniu skażenia promieniotwórczego,

które szybko ulegają neutralizacji. Izotopy o

długim czasie półrozpadu uwalniają energię w czasie większych

okresów czasu, tworząc tym samym obszary o

mniejszym poziomie napromieniowania jednak będące

bardziej trwałe. Z tego powodu produkty rozszczepienia

mają początkowo bardzo wysoki stopień promieniotwórczości,

który jednak gwałtownie maleje - wraz ze zmniejszeniem

intensywności radiacji zmniejsza się również

szybkość procesów rozpadu.

Oszacowaniu stopnia napromieniowania służy tzw. "zasada

siedmiu". Mówi ona, iż wraz z każdym siedmiokrotnym

zwiększeniem czasu upływającego od detonacji (rozpoczynając

od lub po 1 godzinie) nasilenie promieniotwórcze

maleje 10-krotnie. W ten sposób po 7 godzinach poziom

radioaktywny maleje o 90%, osiągając 1/10 stanu z 1 godziny.

Po 7*7 godzinach (49 godzin - w przybliżeniu dwa

dni) intensywność promieniowania maleje o kolejne 90%.

Po 7*2 dniach (dwa tygodnie) promieniowanie zmniejsza

się o nastepne 90% - tak też dzieje się po 14 tygodniach

(7*2 tygodnie). Po sześciu miesiącach wskaźnik szybkości

rozpadu staje się bardziej gwałtowny.

Produkty te są o wiele bardziej groźne w postaci pyłu radioaktywnego.

Poziom skażenia pyłem promieniotwórczym

zależy głównie od wysokości, na której detonowana

jest bomba, w mniejszym stopniu od rozmiarów eksplozji.

Jeżeli eksplozja jest detonacją atmosferyczną (kula ognia

nie dotyka ziemi) to, gdy wyparowane produkty radioakEfekty

wybuchów jądrowych 96

tywne schłodzą się wystarczająco do kondensacji, ulegną

zestaleniu w formie mikroskopijnych cząsteczek. Cząsteczki

te zostaną wyniesione w wysokie warstwy atmosfery

przez rozszerzającą się kulę ognia, chociaż znaczące

ilości pozostają w niższych warstwach atmosfery na skutek

konwekcyjnej cyrkulacji powietrza wewnątrz kuli ognia.

Im większa jest eksplozja, tym więcej i w krótszym czasie

pyłu zostaje wyniesione oraz tym mniejsza proporcjonalnie

ilość pozostawiona w niższych warstwach atmosfery. Dla

detonacji ładunków 100 kt lub mniejszych, kula ognia nie

przekroczy granic troposfery, gdzie odbyłyby się zestalenie.

Dlatego cały opad promieniotwórczy w przeciągu

miesięcy (zazwyczaj znacznie szybciej) powróci na ziemię

dzięki procesom pogodowym. W ładunku rzędu megaton,

kula ognia wzniesie się tak wysoko, że osiągnie stratosferę.

W stratosferze jest zawarte bardzo mało pary wodnej (jest

"sucha") i nie zachodzą tam procesy, które mogłyby spowodować

opad pyłu promieniotwórczego. Dlatego małe

cząsteczki radioaktywne mogą znajdować się w niej przez

okres miesięcy lub lat. Tak długi okres czasu powoduje, że

większość materiału promieniotwórczego ulega rozpadowi

zanim opadnie na ziemię oraz, że będzie on rozprowadzony

na skale globalną. Wraz ze wzrostem siły wybuchu ponad

100 kt proporcjonalnie rośnie ilość pyłu radioaktywnego,

który zostaje wyniesiony do stratosfery.

Eksplozja przeprowadzona bliżej ziemi (wystarczająco aby

kula ognia jej dotknęła) powoduje wciągnięcie do kuli

dużych ilości zanieczyszczeń. Zazwyczaj nie wyparowują

one, a nawet jeśli, jest ich tak dużo, że formują duże fragmenty.

Izotopy radioaktywne wnikają w nie (np. w grudki

ziemi) i bardzo szybko opadają na ziemię. Proces ten trwa

od minut do dni i powoduje skażenie terenu zarówno w

pobliżu detonacji jak i na obszarach oddalonych o tysiące

kilometrów. Największy stopień skażenia wytworzony jest

w pobliżu miejsca eksplozji, ponieważ opada tam najwięcej

pyłu oraz izotopy o krótkim okresie życia nie uległy jeszcze

rozpadowi. Oczywiście warunki pogodowe mogą

znacznie oddziaływać na ten proces. W szczególności,

opady deszczu mogą spowodować powstanie małych skupisk

o bardzo wysokim stopniu skażenia. Zarówno ekspozycja

na promieniowanie przenikliwe, jak i wewnętrzne

napromieniowanie (np. przyjęcie skażonego pokarmu)

wiążą się z poważnymi konsekwencjami dla zdrowia.

Eksplozje zbliżone do ziemi, które jednak nie powodują jej

dotknięcia przez kulę ognia, mogą mimo wszystko wytworzyć

poważne skażenie bezpośrednio poniżej punktu detonacji

na skutek aktywacji neutronowej. Neutrony pochłonięte

przez ziemię mogą wytworzyć znaczący poziom

radiacji przez kilka godzin.

Broń klasy megatonowej, która została zaprojektowana

przez Stany Zjednoczone i ZSRR w latach pięćdziesiątych i

sześćdziesiątych, została już w większości wycofana -

zastąpiono ją o głowicami o wiele mniejszym ładunku.

Typową siłą wybuchu nowoczesnych głowic strategicznych,

poza kilkoma wyjątkami, jest 200-750 kt. Współczesne

badania nad modelami klimatycznymi wykazały, że ta

redukcja ładunku zaowocowała dużym zwiększeniem stosunku

opadu radioaktywnego pozostawionego w niższych

warstwach atmosfery oraz o wiele szybszym i bardziej

intensywnym rozpadem pyłu promieniotwórczego, niż to

zakładano w pracach prowadzonych w latach sześćdziesiątych

i siedemdziesiątych. Redukcja siły arsenału strategicznego,

związana z rezygnacją z broni o dużym ładunku

na rzecz większej ilości mniejszych głowic, spowodowała

zwiększenie ryzyka powstania opadu radioaktywnego.

7.2.2 Efekty atmosferyczne i klimatyczne

Chociaż nie tak śmiercionośne jak skażenie radioaktywne,

inne efekty środowiskowe mogą być również szkodliwe.

7.2.2.1 Niszczenie warstwy ozonowej

Wysoka temperatura nuklearnej kuli ognia połączona z

gwałtowną ekspansją oraz ochładzaniem powoduje wytworzenie

dużych ilości tlenków azotu z atmosferycznego tlenu

i azotu (podobnie, jak dzieje się w silnikach spalinowych).

Każda megatona produkuje około 5000 ton tlenków azotu.

Wznosząca się kula ognia silnego ładunku kilotonowego

lub megatonowego przeniesie tlenki azotu w głąb stratosfery,

skąd będą mogły osiągnąć warstwę ozonową. Seria

dużych eksplozji atmosferycznych może znacząco osłabić

warstwę ozonową. Silne testy przeprowadzone w latach

pięćdziesiątych i sześćdziesiątych prawdopodobnie spowodowały

częściowe zniszczenie tej warstwy, jednak pomiary

ozonu przeprowadzane w tamtych latach były za bardzo

ograniczone aby pozwolić na odróżnienie tych zmian od

procesów naturalnych.

7.2.2.2 Zima jądrowa

Znana propozycja grupy TTAPS (Turco, Toon, Ackerman,

Pollack i Sagan) dotycząca potencjalnej "zimy jądrowej"

jest kolejnym możliwym następstwem użycia broni nuklearnej.

Efekt ten jest spowodowany przez absorpcję światła

słonecznego przez duże ilości sadzy znajdujące się w atmosferze,

a pochodzące z licznych pożarów miast i odwiertów

naftowych zniszczonych podczas ataku nuklearnego.

Podobne zdarzenia zostały zaobserwowane w przyrodzie

podczas erupcji wulkanu, kiedy to do atmosfery dostały się

duże ilości pyłu. Następstwem wybuchu wulkanu Tambora

w 1815 (największej erupcji wulkanu we współczesnej

historii) był "rok bez lata" w 1816 - najchłodniejszy rok w

ostatnich stuleciach.

Sadza jest bardziej efektywna w absorbowaniu światła niż

pył wulkaniczny oraz jej cząsteczki są małe i nieodporne

na działanie wody i z tego powodu bardzo lotne oraz łatwe

do zmycia.

Chociaż początkowe wyniki pracy grupy TTASP spotkały

się z dużą dozą sceptycyzmu i krytycyzmu, późniejsze

zaawansowane prace prowadzone przez naukowców na

całym świecie potwierdziły je we wszystkich detalach.

Wyniki te wskazywały, że ilość sadzy wytworzona podczas

pożarów większości głównych miast Stanów Zjednoczonych

i ZSRR zniszczy podstawy globalnego klimatu.

Głównym efektem byłoby gwałtowny i drastyczny spadek

temperatury, zwłaszcza na kontynentach. Ostatnie badania

wykazały, że atak nuklearny na dużą skalę przeciwko ceEfekty

wybuchów jądrowych 97

lom miejskim i rafineriom spowodowałby średni spadek

temperatury o przynajmniej 10 stopni C przez wiele miesięcy.

Taki poziom ochłodzenia przekracza wielokrotnie to,

co zostało zaobserwowane w poznanej historii i można go

porównać do ery lodowcowej. Prawdopodobnie tak duże

zmiany klimatyczne nie zaszły na Ziemi od 65 milionów

lat.

Oczywiście mniejszy atak spowodowałby powstanie ograniczonego

efektu "zimy jądrowej". Udowodniono jednak,

że produktywność największych światowych zbiorów

żywności pochodzących z upraw podzwrotnikowych zostałaby

dramatycznie zmniejszona, jeżeli nastąpiłby spadek

temperatury o więcej niż jeden stopień na krótki okres

czasu w sezonie dojrzewania. Ponieważ światowe zapasy

żywności wystarczają jedynie na kilka miesięcy, wojna

podczas wiosny lub lata na półkuli północnej w dalszym

ciągu spowodowałaby, na skutek tego efektu, globalny

głód nawet jeżeli wywołałaby jedynie delikatna "jesień

jądrową".

7.3 Fizyka efektów broni nuklearnej

Promieniowanie cieplne i fala uderzeniowa są nieuniknionymi

konsekwencjami momentalnego wydzielenia ogromnej

ilości energii na małym obszarze i z tego powodu są

charakterystyczne dla wszystkich broni nuklearnych niezależnie

od typu czy detali konstrukcyjnych. Stopień emisji

promieniowania jonizującego, zarówno wypromieniowanego

w chwili eksplozji jak i przez pył promieniotwórczy,

zależy od fizyki reakcji jądrowych oraz od budowy broni,

dlatego też jest silnie uzależniony zarówno od typu jak i

konstrukcji bomby.

7.3.1 Fizyka kuli ognia

Kula ognia jest gorącą kulą gazu wytworzoną, gdy reakcje

rozszczepienia rozsadzają bombę i powodują ogrzanie

bezpośrednio otaczającego ośrodka do bardzo wysokiej

temperatury. Wraz z rozszerzaniem się tej rozżarzonej kuli

gorącego gazu, część jej energii jest wypromieniowana

jako radiacja termiczna (włączając światło widoczne jak i

ultrafioletowe), część zaś zużyta jest do stworzenia fali

uderzeniowej w otaczającym środowisku. Pochodzenie

tych dwóch destruktywnych efektów jest połączone fizyką

kuli ognia. Poniższe rozważania zakładają (jeżeli nie jest

inaczej zaznaczone), iż kula ognia formuje się na otwartym

powietrzu.

7.3.1.1 Wczesne fazy tworzenia kuli ognia

Bezpośrednio po zakończeniu w broni produkujących

energię reakcji jądrowych, energia jest skoncentrowana w

paliwie nuklearnym. Energia jest zmagazynowana jako (wg

znaczenia): promieniowanie cieplne lub fotony; energia

kinetyczna zjonizowanych atomów i elektronów (głównie

elektronów, ponieważ liczba wolnych elektronów przewyższa

liczbę atomów); oraz pobudzone atomy, które są częściowo

lub całkowicie pozbawione elektronów (częściowo

dla ciężkich pierwiastków, całkowicie dla lekkich).

Promieniowanie cieplne jest emitowane przez całą materię.

Jego intensywność oraz długość fali jest funkcją temperatury

- wzrastają proporcjonalnie do przyrostu temperatury.

Nasilenie radiacji termicznej wzrasta bardzo gwałtownie -

wraz z czwartą potęgą temperatury. Z tego powodu przy

temperaturze typowej dla wybuchów jądrowych 60-100

milionów stopni C, która jest około 10 000 razy większa od

temperatury panującej na powierzchni Słońca, jasność (na

jednostkę powierzchni) jest około 10 biliardów (1016) razy

większa. W konsekwencji około 80% energii eksplozji

jądrowych istnieje w formie fotonów. W tych temperaturach

istnieją one w postaci miękkiego promieniowania X o

energiach rzędu 10-200 keV.

Jako pierwsze z bomby energię unosi promieniowanie

gamma wyprodukowane w reakcjach jądrowych. Promienie

gamma są obdarzone energią rzędu MeV i ich znacząca

ilość przenika przez reflektor i obudowę bomby uciekając z

prędkością światła. Promienie gamma jonizują otaczające

molekuły powietrza, powodując rozpoczęcie reakcji chemicznych,

które formują gęstą warstwę "smogu" rozciągającą

się na dziesiątki metrów wokół bomby. Smog ten to

głównie ozon oraz tlenki azotu.

Promienie X, będące wśród cząstek na szczycie pod

względem przenoszonej energii, dysponują dużą zdolnością

penetracyjną i mogą pokonywać z prędkością światła

znaczne odległości przez materię zanim zostaną pochłonięte.

Absorpcja promieniowania X pobudza atomy powodując,

że po pewnym czasie emitują one część swojej energii

jako nowy promień X (o mniejszej energii). Proces, w

których promienie X dzięki łańcuchowi kolejnych emisji i

absorpcji przenoszą energię z gorącego rdzenia bomby,

nazywa się transportem radiacyjnym (czy też promieniotwórczym).

Ponieważ każda absorpcja/re-emisja trwa pewien

czas oraz kierunek ponownej emisji jest losowy (jest

równie prawdopodobny powrót do centrum bomby jak i

ucieczka z niej), wskaźnik prędkości transportu radiacyjnego

jest zdecydowanie niższy niż prędkość światła. Pomimo

to jest znacząco większy od prędkości ekspansji

plazmy (zjonizowanego gazu) tworzącego kulę ognia czy

szybkości neutronów.

Rozszerzający się pęcherz o bardzo wysokiej temperaturze

jest często nazywany "kulą izotermiczną". Jest to przestrzeń,

w której wszystko zostało już rozgrzane przez promienie

X niemalże do temperatury unifikacji - początkowo

dziesiątek milionów stopni. W momencie, gdy kula rozszerza

się poza granice skrzyni bomby rozpoczyna ona emisję

światła (chyba, że bomba znajduje się podziemią lub podwodą).

Z powodu wciąż olbrzymich temperatur jest niewiarygodnie

jasno (przy kuli tryliony razy jaśniej niż na powierzchni

Słońca). Większość energii jest wypromieniowana

jako promienie X oraz ultrafioletowe, które są niewidoczne

w powietrzu. Nawet jeśli długości fal znajdują się

na pograniczu ultrafioletu i światła widzialnego, większość

Efekty wybuchów jądrowych 98

energii jest absorbowana przez warstwę "smogu". Na tym

etapie kula ognia ma tylko kilka metrów średnicy.

7.3.1.2 Rozwój fali uderzeniowej i emisja promieniowania

cieplnego

Wraz z ekspansją kuli ognia, ochładza się ona i maleje

długość fali fotonów przenoszących energię. Fotony o

dłuższej długości fali nie przenikają tak daleko przed absorpcją,

spada więc także prędkość transportu energii.

Kiedy kula izotermiczna ochładza się do około 300 000

stopni C (a jasność przy kuli jest jedynie 10 milionów razy

większa niż przy powierzchni Słońca) prędkość transportu

radiacyjnego wyrównuje się z prędkością dźwięku w znajdującej

się w kuli ognia plazmie. W tym momencie fala

uderzeniowa formuje się jako energia kinetyczna szybko

poruszających się jonów, które rozpoczynają przekazywanie

energii otaczającemu powietrzu. Ten fenomen, znany

jako "separacja hydrodynamiczna", zdarza się dla 20 kt

ładunku około 100 mikrosekund po eksplozji, kiedy kula

ognia ma jakieś 13 metrów średnicy. Wewnętrzna fala,

spowodowana gwałtownie rozszerzającymi się resztkami

bomby, może wyprzedzić i wzmocnić zewnętrzną falę

uderzeniową kilkaset mikrosekund później.

Początkowo fala uderzeniowa porusza się z prędkością 30

km/sek, stukrotnością prędkości dźwięku w normalnym

powietrzu. Powoduje to olbrzymią kompresję i ogrzanie

powietrza , aż do 30 000 stopni C (około pięciokrotnie

większej niż temperatura powierzchni Słońca). W takiej

temperaturze powietrze staje się rozżarzone i zjonizowane.

Zjonizowany gaz jest nieprzenikalny dla widzialnego promieniowania,

także fala uderzeniowa ukrywa bardziej

gorącą kulę izotermiczną. Czoło fali jest wielokrotnie jaśniejsze

niż Słońce, jednak jest o wiele bledsze niż kula

izotermiczna i dlatego zdaje się optycznie wyglądać jak

swoistego rodzaju zasłona.

Kula ognia jest najjaśniejsza tuż po procesie separacji hydrodynamicznej

- ogromna intensywność światła rekompensuje

rozmiary kuli. Gwałtowny spadek temperatury

powoduje dziesięciokrotny spadek energii cieplnej, osiągając

go w około 10 milisekund dla bomby 20 kt (100

milisekund dla bomby 1 Mt). Na ten "pierwszy impuls"

składa się jedynie około 1% łącznej radiacji termicznej

wyemitowanej przez bombę. W tym momencie, kula wytworzona

przez 20 kt bombę ma 180 metrów średnicy.

Kiedy kula rozszerzy się i ochłodzi do około 3000 stopni

przestaje się jarzyć i stopniowo zaczyna świecić. Proces ten

jest nazywany "ucieczką" i następuje dla 20 kt ładunku po

około 15 milisekundach, kiedy czoło fali uderzeniowej

rozszerzyło się do 220 metrów i przemieszcza się z prędkością

4 km/sek. Kula izotermiczna, ciągle bardzo jasna,

zaczyna być widoczna i formuje "drugi impuls" (tworzy go

jasność kuli+zewnętrzna temperatura). Kula zwiększa teraz

znacznie swoje rozmiary i zawiera prawie wyłącznie światło

o długościach fal widocznych w powietrzu, dzięki

czemu osiąga większość jasności z pierwszego impulsu

przy niższej temperaturze. Drugi impuls następuje dla ładunku

20 kt w około 150 milisekundzie, 900 milisekundzie

dla bomby 1 Mt. Po "ucieczce", fala uderzeniowa nie oddziałuje

już więcej z kulą.

Końcowe granice trwania drugiego impulsu są niemożliwe

do wyznaczenia ponieważ współczynnik stopnia emisji

maleje przez pewien okres czasu. Niektóre opracowania

oceniają, że 300 milisekund po detonacji 20 kt ładunku (1.8

sekundy dla 1 Mt) 50% łącznej radiacji cieplnej zostało już

wyemitowane i że do chwili rozpoczęcia drugiego impulsu

zmaleje do 40%. Wskazuje to na osiągnięcie wskaźnika

10% do 750 milisekundy (20 kt) i 4.5 sekundy (1 Mt). Czas

trwania emisji oszacowuje się jako 0.45 potęga siły wybuchu

(Y0.45).

Chociaż drugi impuls nigdy nie osiąga stopnia jasności

pierwszego, stanowi on 99% promieniowania cieplnego

wyemitowanego przez bombę (jest on o wiele dłuższy).

7.3.2 Fizyka promieniowania jonizującego

Istnieją cztery znaczące typy promieniowania jonizującego

produkowanego podczas eksplozji jądrowej: neutrony,

promieniowanie gamma, cząstki beta i alfa. Promienie

gamma to prędkie (krótkie długości fali) fotony (takie jak

promienie X), cząstki beta to szybko poruszające się elektrony,

a cząstki alfa to jądra helu.

Wszystkie jednak korzystają z tego samego, prostego mechanizmu:

tworzenia chemicznie reaktywnych tzw. "wolnych

rodników", które powodują mutacje normalnych

procesów zachodzących w żywych komórkach. Rodniki te

powstają, gdy wysokoenergetyczne promieniowanie uderzy

w molekułę żywej tkanki, powodując jej rozpad w zjonizowane

cząstki. Szybkie neutrony mogą ponadto dokonać

transmutacji zwykłych atomów do postaci radioaktywnych

izotopów, co powoduje dodatkowe nasilenie radiacji jonizującej

w organizmie.

Jednakże różne typy promieniowania wiążą się z odmiennym

stopniem ryzyka. Neutrony i promienie gamma to

typy radiacji o wysokim stopniu penetracji. Bardzo trudno

jest przed nimi się ochronić. Mogą pokonywać setki metrów

powietrza czy murów zwykłych domów. Dzięki temu

mogą spowodować śmiertelne napromieniowanie nawet,

jeżeli organizm nie miał bezpośredniego kontaktu ze źródłem

radiacji. Cząstki beta są mniej przenikliwe - mogą

pokonywać kilka metrów powietrza, lecz nie muru, i spowodować

poważne konsekwencje dla organizmu znajdującego

się w pobliżu źródła. Cząstki alfa mają zasięg w powietrzu

jedynie kilku centymetrów i nie mogą przenikać

nawet skóry. Promieniowanie alfa może spowodować obrażenia

jedynie jeżeli izotop je emitujący dostał się do

organizmu (np. z pokarmem).

Efekt ochrony różnych materiałów przed promieniowaniem

jest zazwyczaj wyrażony w połowie lub dziesiątej grubości

- innymi słowy grubości materiału potrzebnego do zredukowania

intensywności promieniowania o połowę lub do

jednej-dziesiątej. Kolejne warstwy osłony redukują nasilenie

promieniowania w tej samej proporcji - tak więc trzy

warstwy dziesiątej grubości redukują intensywność do

jednej-tysięcznej (dziesiąta grubość stanowi około 3.3

połowy grubości). Wartości niektórych dziesiątych grubości

materiałów dla promieni gamma przedstawiają się następująco:

stal 8.4-11 cm; beton 28-41 cm; ziemia 41-61

cm; woda 61-100 cm; drewno 100-160 cm. Wartości te

Efekty wybuchów jądrowych 99

zmieniają się w zależności od różnych energii promieni

gamma.

Nawet lekkie ubranie stanowi pewną ochronę przed promieniowaniem

beta.

7.3.2.1 Źródła promieniowania

7.3.2.1.1 Radiacja bezpośrednia

Promieniowanie jest emitowane bezpośrednio w reakcjach

jądrowych generujących eksplozję oraz przez rozpad radioaktywnych

produktów rozszczepienia (zarówno resztek

materiału nuklearnego, jak i pobudzonych radioaktywnie

atomów).

W wyniku samej eksplozji, jeszcze zanim bomba zostanie

rozerwana, generowany jest krótki (około 100 nanosekundowy)

wybuch promieni gamma i neutronów. Intensywność

tej emisji zależy bardzo silnie od typu broni oraz specyfiki

konstrukcji. W większości projektów początkowy

wybuch promieniowania jest prawie w całości zaabsorbowany

przez bombę (reflektor, skrzynię, materiały wybuchowe

itp.), także przyczynia się on w małym stopniu do

skażenia promieniotwórczego. Neutrony, będące bardziej

przenikliwe, mogą uciec. Zarówno reakcje rozszczepienia

jak i fuzji produkują neutrony. Fuzja produkuje jednak ich

o wiele więcej na kilotonę ładunku i są one generalnie

bardziej energetyczne od neutronów wytworzonych przez

rozszczepienie. Niektóre wyposażenie (bomby neutronowe)

są zaprojektowane w taki sposób, aby wyemitowały

tak dużo energii w postaci neutronów, jak to tylko możliwe.

W bombach atomowych (korzystających jedynie z

rozszczepienia) silnie reflektorowanych ucieka znikoma

część neutronów. Ocenia się, że Fatman nie spowodował

silnej ekspozycji na neutrony a jedynie 2% łącznej dawki

promieniowania Little Boy'a stanowiło neutrony.

Zależnie od konstrukcji broni, [promieniowanie neutronowe

może samo w sobie stanowić znaczące źródło radiacji.

Kiedy neutrony przemieszczają się w powietrzu są

wyhamowywane przez kolizje z jego atomami oraz ewentualnie

pochłaniane. Proces spowalniania neutronów powoduje

skażenie promieniotwórcze. Część energii utraconej

przez szybki neutron w czasie zwalniania jest przekształcona

do promieni gama, czasami o bardzo dużych

energiach (dla 14.1 MeV neutronów). Czas trwania produkcji

promieni gamma przez neutrony to około 10 mikrosekund.

W wyniku absorpcji neutronów przez azot-14

także powstają promienie gamma - proces ten trwa do 100

milisekund.

Bezpośrednio po eksplozji obecna jest duża ilość produktów

rozszczepienia o bardzo krótkich okresach półrozpadu

(milisekundy do minut). Rozpad tych izotopów generuje

intensywne promieniowanie gamma, które jest emitowana

bezpośrednio z kuli ognia. Proces ten jest zazwyczaj ukończony

w ciągu 10 sekund.

Relatywna waga tych źródeł promieniowania gamma zależy

od wielkości eksplozji. Małe ładunki (powiedzmy 20

kt) mogą wytworzyć do 25% całkowitego promieniowania

gamma dzięki bezpośrednim reakcją, których produktami

są promienie gamma i neutrony. Dla większych ładunków

(1 Mt) ten współczynnik w zasadzie równy jest zero. We

wszystkich przypadkach ogrom promieni gamma powstaje

dzięki rozpadowi radioaktywnych produktów.

7.3.2.1.2 Promieniowanie opóźnione

Opóźniona radiacja jest jedynym źródłem cząstek alfa i

beta. Są one oczywiście również emitowane podczas szybkiego

rozpadu (opisywanego w poprzednim podpunkcie),

ale zasięg ich działania jest zbyt mały, aby mogły one się

przyczynić do nasilenia promieniowania. Promieniowanie

beta i alfa nabiera znaczenia, gdy radioaktywny pył zaczyna

osiadać. W tej fazie promieniowanie gamma jest

nadal istotne.

Opad jest mieszanką różnych radioaktywnych izotopów, w

której ciągle zachodzą procesy rozpadu jednego izotopu w

inny. Wiele izotopów ma znaczny udział w całkowitym

poziomie radiacji. Promieniowanie z krótko żyjących izotopów

dominuje początkowo - ogólnym trendem jest podtrzymanie

intensywności rozpadu po ich zniknięciu. W

dłuższych przedziałach czasu na znaczeniu zyskują dłużej

żyjące izotopy, a kilka z nich ma szczególny udział w kreowaniu

skażenia długoterminowego.

Radioaktywne izotopy są mierzone w kiurach (Ci). 1 kiur

jest wielkością radioaktywności materiału, który przechodzi

3.7x1010 rozpadów/sek (równe 1 g radu-226). Bardziej

współczesną jest jednostka układu SI bekerel (Bq), 1 bekerel

równy jest 1 rozpadowi/sek. Rozszczepienie 57 gramów

wytwarza 3x1023 atomów będących produktami tej reakcji

(dwa na miejsce jednego atomu materiału rozszczepialnego).

W minutę po detonacji masa przechodzi rozpady na

poziomie 1021 dezintegracji/sek (3x1010 Ci). Ocenia się, że

jeżeli te produkty byłyby rozprzestrzenione na obszarze 1

km2, wtedy na wysokości 1 m ponad ziemią w godzinę po

eksplozji intensywność promieniowania wynosiłaby 7500

radów/godzinę.

Izotopy o szczególnym znaczeniu to: jod-131, stront-90 i

89 oraz cez-137. Są one ważne zarówno z powodu dużej

ilości zawartej w opadzie promieniotwórczym jak również

ze względów ich działanie biologiczne. Izotopy te są łatwo

absorbowane, koncentrowane oraz magazynowane przez

organizm i mogą spowodować poważne konsekwencje dla

zdrowia, nieproporcjonalnie duże w stosunku do ilości

materiału radioaktywnego.

Jod-131 jest emiterem promieniowania beta i gamma; jego

okres półrozpadu wynosi 8.07 dni (aktywność 124,000

Ci/g). Energia rozpadu to 970 keV, zazwyczaj dzielone na

606 keV cząstkę beta oraz 364 keV falę gamma. Z powodu

swojego krótkiego okresu półrozpadu jest szczególnie

niebezpieczny w tygodniu po eksplozji, chociaż wywołane

przez niego skażenie może się utrzymywać przez kilka

miesięcy. Stanowi około 2% izotopów wyprodukowanych

przez reakcje rozszczepienia - 1x105 Ci/kt. Jod jest łatwo

absorbowany przez organizm i koncentrowany w małym

gruczole tarczycowym.

Stront-90 jest emiterem beta (546 keV, brak promieniowania

gamma) o okresie półrozpadu 28.1 lat (aktywność 141

Efekty wybuchów jądrowych 100

Ci/g); stront-89 jest również emiterem beta (1.463 MeV,

gamma bardzo rzadko) o czasie półrozpadu 52 dni (aktywność

28,200 Ci/g). Każdy z tych izotopów stanowi około

3% ogółu izotopów reakcji rozszczepienia: 190 Ci Sr-90 i

3.8x104 Ci Sr-89 na kilotonę. Z powodu ich chemicznego

podobieństwa do wapna są łatwo przyswajane przez organizm

i magazynowane w kościach. Sr-89 jest ważnym

czynnikiem kreującym skażenie w rok lub dwa po eksplozji,

zaś Sr-90 skaża środowisko na wieki. Największe

szkody wywołuje powstały po rozpadzie Sr-90 izotop itr-

90. Y-90 ma okres półrozpadu równy tylko 64.2 godziny,

także ulega rozpadowi tak szybko jak powstał, i emituje

2.27 MeV cząstkę beta.

Cez-137 jest emiterem cząstek beta i fal alfa; jego okres

półrozpadu wynosi 30 lat (aktywność 87 Ci/g). Energia

rozpadu równa jest 1.176 MeV, zazwyczaj dzielona na 514

keV cząstkę beta i 662 keV falę gamma. Stanowi on około

3-3.5% wszystkich produktów rozszczepienia - 200 Ci/kt.

Jest głównym długoterminowym emiterem promieniowania

gamma spośród izotopów znajdujących się w opadzie radioaktywnym

i skaża środowisko na wieki.

Chociaż nieistotne ze względu na efekty promieniotwórcze,

izotop węgla-14 i tryt są również interesujące ze względu

na możliwe mutacje genetyczne. Nie są to bezpośrednie

produkty rozszczepienia. Powstają na skutek interakcji

między neutronami reakcji rozszczepienia i syntezy z atmosferą

i, w przypadku trytu, jako bezpośredni produkt

reakcji fuzji. Większość trytu wytworzonego w fuzji jest

wykorzystana podczas eksplozji jednak znacząca ilość

pozostaje. Tryt jest także produkowany w reakcji absorpcji

szybkiego neutronu przez azot atmosferyczny: N-14 + n ->

T + C-12. Węgiel-14 powstaje także w reakcjach neutronazot:

N-14 + n -> C-14 + p. Tryt jest bardzo słabym emiterem

cząstek beta (18.6 keV, brak fal gamma) o okresie

półrozpadu 12.3 lat (9700 Ci/g). Węgiel-14 jest także słabym

emiterem beta (156 keV, brak gamma) o okresie półrozpadu

5730 lat (4.46 Ci/g).

Testy atmosferyczne przeprowadzane podczas lat pięćdziesiątych

i wczesnych sześćdziesiątych wyprodukowały

około 3.4 g C-14 na kilotonę (15.2 Ci) - łącznie 1.75 tony

(7.75x106 Ci). Dla porównania, tylko około 1.2 tony C-14

występuje naturalnie w atmosferze (1 tona) i żyjących

organizmach (0.2 tony). Kolejne 50-80 ton znajduje się w

oceanach. Z powodu obiegu węgla między atmosferą a

oceanami, czas pół-życia C-14 w atmosferze wynosi jedynie

około 6 lat. Do czasów obecnych atmosferyczne stężenie

powróciło do poziomu 1% ponad normę. Wysoki poziom

C-14 pozostaje nadal w materii organicznej uformowanej

podczas lat sześćdziesiątych (drewno, czy DNA).

7.4 Detonacje atmosferyczne i naziemne

Wydaje się być logicznym, iż najbardziej destruktywne

efekty wykorzystania broni nuklearnej osiągnie się dzięki

jej detonacji w centrum celu - to jest detonacji naziemnej.

W większości przypadków nie jest to jednak prawdą. Generalnie

broń jądrową projektuje się do eksplozji ponad

poziomem ziemi - jak np. detonacji atmosferycznych

(punkt znajdujący się bezpośrednio pod punktem eksplozji

nazywa się hipocentrum). Naziemne (oraz podziemne)

detonacje mogą być wykorzystywane do specjalnych celów.

7.4.1 Eksplozje atmosferyczne

Kiedy następuje detonacja, eksplozja generuje falę uderzeniową,

która rozszerza się jak bańka mydlana. Jeżeli detonacja

nastąpiła nad ziemią, rozszerzająca się fala osiąga

poziom gruntu i zostaje odbita - tj. czoło fali odbija się od

ziemi i formuje drugą falę, poruszającą się za pierwszą.

Druga fala porusza się szybciej ponieważ przemieszcza się

ona przez powietrze już rozpędzone przejściem pierwszej

fali. Odbita fala dochodzi do fali pierwotnej i kiedy to

następuje łączą się one w jedną wzmocnioną falę uderzeniową.

Proces ten jest nazywany efektem Macha.

Im większa wysokość detonacji, tym słabsza jest fala uderzeniowa

gdy dociera do ziemi. Z drugiej jednak strony,

fala uderzeniowa będzie oddziaływać na większym terenie.

Z tego powodu eksplozje atmosferyczne redukują intensywność

fali lecz zwiększają obszar, na którym jest ona

odczuwalna. Dla danej siły wybuchu oraz ciśnienia fali

istnieje unikalna wysokość na której teren objęty jej działaniem

o danym ciśnieniu jest zmaksymalizowany. Jest ona

nazywana optymalną wysokością detonacji dla danego

ładunku i ciśnienia.

Wszystkie obiekty mają pewien stopień podatności na

działanie fali uderzeniowej. Kiedy pewien próg ciśnienia

fali jest przekroczony, obiekt jest całkowicie zniszczony.

Poddawanie konstrukcji ciśnieniom większym niż ta graniczna

wartość jest bezcelowe. Dzięki odpowiedniemu

doborowi wysokości eksplozji, detonacja atmosferyczna

może zniszczyć większość celów na dużo większym obszarze

niż detonacja naziemna.

Efekt Macha wzmacnia fale uderzeniowe o ciśnieniu poniżej

50 psi. Powyżej tej wartości efekt powoduje bardzo

małe wzmocnienie. Dlatego detonacje atmosferyczne mają

przewagę, jeżeli chodzi o osiągnięcie bardzo dużego ciśnienia

fali.

Dodatkowym efektem eksplozji atmosferycznych jest generowanie

radiacji termicznej w bardziej destruktywny

sposób. Jeżeli kula formuje się nad ziemią, promieniowanie

przemieszcza się bardziej stromo i jest mniej prawdopodobne,

aby zostało zablokowane przez jakąś przeszkodę.

7.4.2 Eksplozje naziemne

Detonacje naziemne są użyteczne jeżeli pożądane jest wywołanie

lokalnego skażenia lub kiedy fala uderzeniowa ma

zniszczyć podziemne lub bardzo silnie wzmocnione struktury

jak silosy czy tamy. Fala uderzeniowa jest lepiej przekazywana

przez ziemię jeżeli bomba eksploduje w bezpoEfekty

wybuchów jądrowych 101

średnim jej kontakcie, dlatego detonacje naziemne mogą

być wykorzystane do zniszczenia okopanych centrów dowodzenia.

Do zniszczenia niektórych celów, jak np. wypełnionych

ziemią tam, niezbędne jest wytworzenie krateru

- dlatego są to potencjalne cele detonacji naziemnych.

7.4.3 Eksplozje podziemne

Detonacja bomby pod ziemią może być nawet bardziej

efektywna w tworzeniu kraterów i niszczeniu okopanych

struktur. Może także znacząco wyeliminować promieniowanie

cieplne i zredukować zasięg fali uderzeniowej.

Oczywistym problemem jest dostarczenie bomby pod powierzchnię

ziemi. Rozwinięto jednak technologię penetrujących

ziemię bomb, które mogą wbić się ponad trzydzieści

metrów pod powierzchnię.

7.5 Efekty elektromagnetyczne

W

ysokie temperatury i energetyczne promieniowanie towarzyszące

eksplozją nuklearnym tworzy duże ilości zjonizowanej

materii, która jest obecna bezpośrednio po detonacji.

Przy sprzyjających warunkach generowane mogą być

silne strumienie i pola elektromagnetyczne, generalnie

nazywane EMP (Electromagnetic Pulse - impuls elektromagnetyczny),

które są odczuwane na dużych dystansach.

Żywe organizmy są nieczułe na te efekty, jednak elektryczny

i elektroniczny sprzęt może być czasowo lub całkowicie

unieruchomiony przez nie. Zjonizowany gaz może

również blokować krótkie fale radiowe i sygnały radarowe

(tzw. "zaciemnienie") na długie okresy czasu.

Zaistnienie EMP jest silnie uzależnione od wysokości detonacji.

Jest znaczące dla eksplozji naziemnych oraz na

niskich wysokościach (poniżej 4,000 m); jest również bardzo

silne dla dużych wysokości detonacji (powyżej 30,000

m); nie jest jednak istotny dla wysokości pomiędzy tymi

ekstremami. Dzieje się tak dlatego, iż EMP jest generowane

przez asymetryczną absorpcję promieni gamma wyemitowanych

podczas eksplozji. Na średnich wysokościach

powietrze absorbuje te promienie prawie jednolicie i nie

wytwarza zakłóceń elektromagnetycznych o dalekim zasięgu.

Tworzenie się EMP rozpoczyna się bardzo intensywnie

wraz z krótką eksplozją promieniowania gamma, generowaną

przez reakcje jądrowe w bombie. Około 0.3% energii

bomby znajduje się w tym impulsie - trwa on jednak tylko

około 10 nanosekund. Promienie gamma zderzają się z

elektronami cząsteczek powietrza i powodują ich wybicie z

dużymi energiami w procesie zwanym rozpraszaniem (lub

zjawiskiem) Comptona. Te energetyczne elektrony powodują

uwolnienie kolejnych słabo związanych elektronów,

tworząc tym samym efekt kaskadowy, który powoduje

uwolnienie około 30,000 elektronów na każdy pierwotny

promień gamma.

Dla małych wysokości detonacji elektrony, będąc bardzo

lekkie, poruszają się o wiele szybciej niż zjonizowane

atomy i rozprzestrzeniają się daleko od obszaru, w którym

zostały wybite. Kreuje to bardzo silne pole elektryczne o

maksymalnej intensywności po 10 nanosekundach. Część

promieniowania gamma zostaje zaabsorbowane przez ziemię,

co zapobiega jonizacji. Generuje to bardzo silny pionowy

strumień elektryczny, który generuje intensywną,

poziomą, elektromagnetyczną emisję na dużym zakresie

częstotliwości (aż do 100 MHz). W tym samym czasie

ziemia, działając jak przewodnik, pozwala elektronom na

powrót w pobliże miejsca eksplozji, gdzie skoncentrowane

są jony dodatnie. Generuje to silne pole magnetyczne

wzdłuż gruntu. Chociaż tylko około 3x10-10 całkowitej

energii eksplozji jest wypromieniowane jako EMP w detonacji

naziemnej (106 J dla bomby 1 Mt), jest ona skoncentrowana

w bardzo krótkim impulsie. Separacja elektryczna

(jonizacja) trwa jedynie kilkadziesiąt mikrosekund, a powoduje

emisję 100 gigawat energii. Silne pole dla eksplozji

naziemnych obecne jest jedynie w bliskim sąsiedztwie

miejsca detonacji. Dla małych bomb są one nieistotne,

ponieważ są intensywne jedynie na obszarze znacznych

zniszczeń. Wraz ze wzrostem ładunku rośnie również obszar

objęty działaniem silnego EMP. Dla bomby 1 Mt jest

to strefa nadciśnienia 2 psi (5 mil).

Duże wysokości detonacji generują EMP, które są o wiele

bardziej destruktywne. W tym przypadku około 3x10-5

całkowitej energii jest emitowane jako EMP (1011 J dla

bomby 1 Mt). EMP jest wytwarzane, gdy skierowane w dół

promienie gamma napotkają na gęstsze warstwy powietrza.

Z tego powodu zjonizowany obszar jest uformowany poniżej

bomby. Strefa ta może się rozciągać we wszystkich

kierunkach w poziomie, aż do 2500 km od miejsca eksplozji

na wysokości 500 km. Obszar ten jest wysoki w jego

centrum na 80 km. Pole magnetyczne Ziemi powoduje, że

elektrony w tej warstwie poruszają się ruchem spiralnym,

generując tym samym potężny, skierowany w dół impuls

elektromagnetyczny trwający kilka mikrosekund. Wytworzone

jest również sile pionowe pole elektryczne (20-50

kV/m) pomiędzy powierzchnią Ziemi a zjonizowaną strefą,

które trwa przez kilkanaście minut zanim elektrony zostaną

zaabsorbowane przez powietrze. Chociaż maksimum silnego

pola EMP dla detonacji na dużych wysokościach

stanowi jedynie 1-10% maksymalnej intensywności dla

eksplozji naziemnych, jest ono jednak bardziej stałe na

całej powierzchni ziemi znajdującej się pod obszarem zjonizowanym.

Efekt działania tych pól na sprzęt elektroniczny jest trudny

do przewidzenia, jednak może być poważny. Olbrzymie

prądy elektryczne są wyidukowane w kablach, antenach

czy obiektach metalowych (jak na przykład pociskach

rakietowych, samolotach czy strukturach budynków). Komercyjne

sieci energetyczne stanowiłyby ogromne anteny

EMP, co spowodowałoby powstanie przepięć daleko przekraczających

te wywołane błyskawicami na o wiele większym

obszarze. Nowoczesne chipy VLSI (Very-LargeEfekty

wybuchów jądrowych 102

Scale Integrated - układy wysoce zintegrowane) są bardzo

czułe na jakiekolwiek skoki napięcia i zostałyby zniszczone.

Sprzęt wojskowy jest zasadniczo zaprojektowany do

bycia odpornym na EMP, jednak realistyczne testy są bardzo

trudne do przeprowadzenia i ochrona przed EMP koncentruje

się na dopracowaniu detali. Drobne zmiany w

sprzęcie, nieprawidłowa konserwacja, nieodpowiednie

części, wilgoć czy zwykły brud mogą spowodować całkowitą

nieskuteczność procedur ochrony przed EMP. Sądzi

się, że jedna eksplozja o wysokiej sile wybuchu zdetonowana

na dużej wysokości nad dzielnicą przemysłową spowodowałaby

unieruchomienie zakładów na nieokreślony

czas oraz ogromne konsekwencje ekonomiczne.

Zjonizowany obszar może również blokować sygnały radiowe

i radarowe. Podobnie jak EMP, ten efekt zaczyna

być istotny dla detonacji na dużych wysokościach. "Zaciemnienie"

może spowodować zablokowanie radaru na

dziesiątki sekund do minut na obszarze o przekątnej dziesiątek

kilometrów. Wysokie częstotliwości radiowe mogą

być zakłócane na terenie setek do tysięcy kilometrów przez

minuty do godzin (zależnie od warunków).

7.6 Mechanizmy destrukcji

Każda przyczyna obrażeń została omówiona oddzielnie,

nie powinno jednak dziwić, że w połączeniu często wzajemnie

wzmacniają swoje destruktywne działanie.

7.6.1 Zniszczenia termiczne i pożary

Zniszczenia termiczne następujące po eksplozji nuklearnej

są spowodowane intensywnym promieniowaniem cieplnym

wyemitowanym przez kulę. Radiacja termiczna (światło

widzialne i podczerwone) jest w całości lub częściowo

pochłaniana przez powierzchnie jakie napotka. Promieniowanie

to trwa od dziesiątych części sekundy to kilkunastu

sekund, zależnie od siły wybuchu bomby (jest większe dla

większych ładunków). Podczas tego czasu jego intensywność

może przekroczyć 1000 wat/cm2 (maksymalne nasilenie

bezpośredniego światła słonecznego wynosi 0.14 wata

cm2). Dla porównania podobne warunki osiąga się przy

bezpośrednim kontakcie z palnikiem acetylenowym.

Ciepło jest absorbowane przez zewnętrzną warstwę powierzchni,

która ma zwykle grubość rzędów części milimetra.

Naturalnie ciemne materiały pochłaniają więcej

energii niż jasne czy refleksyjne. Ciepło jest absorbowane

o wiele szybciej niż mogłoby zostać przekazane dzięki

przewodnictwu, czy odzyskane przez ochładzanie (wypromieniowanie)

czy konwencyjne ruchy powietrza, dlatego w

warstwie tej niemal natychmiast wytwarzają się bardzo

wysokie temperatury. Temperatura zewnętrznych warstw

obiektów znajdujących się blisko kuli ognia może przekroczyć

1000 stopni C. Tak wysokie temperatury mogą spowodować

dramatyczne zmiany w materiale, nie penetrują

go jednak bardzo głęboko.

W przeciwieństwie do małej, duża bomba potrzebuje więcej

energii do wywołania danego poziomu zniszczeń -

dzieje się tak, ponieważ w przypadku większego ładunku

energia cieplna jest emitowana przez dłuższy okres czasu.

Zniszczenia termiczne wywołane przez dużą bombę są

również większe z uwagi na dłuższą ekspozycję.

Zniszczenia spowodowane promieniowaniem cieplnym

zależą bardzo silnie od warunków pogodowych. Zachmurzone

niebo, dym czy inne ciemne obiekty w powietrzu

mogą znacząco zredukować efektywny zasięg destrukcji.

Z praktycznych względów emisja promieniowania cieplnego

przez bombę jest zakończona do czasu dotarcia fali

uderzeniowej.

Pożary występujące bezpośrednio po eksplozji związane są

ze skutkiem działania zarówno fali uderzeniowej jak i promieniowania

termicznego.

7.6.1.1 Obrażenia termiczne

Rezultatem ekspozycji skóry na bardzo duże temperatury

są poparzenia. Oparzenia spowodowane gwałtownym promieniowaniem

cieplnym z kuli ognia określa się jako błyskawiczne.

Im więcej przekazanej energii termicznej, tym

poważniejsze obrażenia. Poniższa tabela określa ilość radiacji

cieplnej potrzebnej do spowodowania oparzeń różnego

stopnia oraz maksymalne odległości, na których mogą

wystąpić w zależności od siły wybuchu bomby. Jednostką

ciepła jest gramo-kaloria, równoważna 4.2 J (4.2 wata

przez 1 sek.). Kolor skóry jest ważny - jasna karnacja jest

mniej podatna na oparzenia. W tabeli założono średni kolor

skóry.

20 kiloton 1 megatona 20 megaton

1-szy stopień 2.5 cal/cm2

(4.3 km)

3.2 cal/cm2

(18 km)

5 cal/cm2

(52 km)

2-gi stopień 5 cal/cm2

(3.2 km)

6 cal/cm2

(14.4 km)

8.5 cal/cm2

(45 km)

3-ci stopień 8 cal/cm2

(2.7 km)

10 cal/cm2

(12 km)

12 cal/cm2

(39 km)

Oto wygodne wzory umożliwiające obliczenie efektu oparzeń

dla dowolnego ładunku:

o_cieplne_1st = Y0.38 * 1.20

o_cieplne_2st = Y0.40 * 0.87

o_cieplne_3st = Y0.41 * 0.67

Zasięg powinien być podany w km, siła wybuchu w kt;

wyniki są dokładne do 10% dla bomb 1 kt-20 Mt.

Błyskawiczne poparzenia pierwszego stopnia nie są groźne

- nie dochodzi do zniszczenia tkanki. Charakteryzuje je

natychmiastowy ból połączony z zaczerwienieniem skóry.

Objawy te utrzymują się przez kilka minut do godzin, po

Efekty wybuchów jądrowych 103

czym ustępują - oparzona skóra wraca do normalnego

stanu.

Oparzenia drugiego stopnia powodują szkody w tkance

skóry właściwej niszcząc jej część. Ból i zaczerwienienie

poprzedzają pojawienie się w ciągu kilku godzin bąbli

stanowiących osocze zgromadzone pomiędzy naskórkiem a

uszkodzona tkanką. Pozostaje jednak wystarczająca ilość

nietkniętej skóry właściwej aby przeprowadzić szybką

regenerację poparzonego obszaru. Pęknięte pęcherze są

możliwą drogą dostania się infekcji.

Oparzenia trzeciego stopnia powodują śmierć wszystkich

tkanek skóry, włączając w to komórki odpowiedzialne za

regenerację. Jedyną drogą na leczenie takich poparzeń jest

odbudowa skóry przez sąsiadujące ze zniszczonym fragmentem

obszary, proces bardzo powolny i pozostawiający

blizny, lub przeszczep tkanki. Oparzenia trzeciego stopnia

stanowią również poważne ryzyko infekcji oraz mogą

spowodować znaczne straty osocza. Poparzenia powyżej

25% (lub więcej) powierzchni ciała często wywołują szok,

który sam wymaga szczególnej uwagi medycznej.

Możliwe są nawet bardziej poważne oparzenia, które zostały

zakwalifikowane do poparzeń czwartego (i piątego)

stopnia. Obrażenia te niszczą tkanki znajdujące się pod

skórą: mięśnie, tkankę łączną itd. Mogą być spowodowane

przez promieniowanie cieplne o nasileniu wykraczającym

poza wartości z tabeli dotyczących oparzeń trzeciego stopnia.

Wiele osób znajdujących się blisko hypocentrum eksplozji

w Hiroszimie wykazywało tego typy obrażenia. W

bezpośrednim sąsiedztwie punktu zero stopień radiacji

termicznej wynosił 100 cal/cm2, (co stanowi około piętnastokrotność

ekspozycji wymaganej do powstania oparzeń

trzeciego stopnia), z czego większość w ciągu pierwszych

0.3 sekund (po których dotarła fala uderzeniowa). Było to

wystarczające do spowodowania wyparowania do kości

nieosłoniętego ciała.

Czas pomiędzy powstaniem oparzeń trzeciego stopnia a

dotarciem podmuchu fali uderzeniowej waha się od kilku

sekund dla kilku kilotonowego ładunku do minuty dla

ładunku rzędu megaton.

7.6.1.2 Pożary

Wbrew ekstremalnemu promieniowaniu cieplnemu i nadzwyczajnych

panujących temperatur, efekt pożarów jest

mniejszy niż można się tego spodziewać. Dzieje się tak

głównie z powodu krótkiego czasu trwania oraz płytkiego

przenikania ciepła w głąb materiałów. Ekstremalne temperatury

mogą spowodować pirolizę (rozkład związków organicznych

przy wydzieleniu gazów palnych) i momentalny

zapłon, jednak rzadko wystarcza to do wywołania

samo-podtrzymującego się spalania. Możliwe jest to tylko

dla ciemnych materiałów łatwopalnych: suchych liści,

trawy, starych gazet, niektórych tekstyliów itp. Na powstanie

pożarów wpływa również późniejszy podmuch fali

uderzeniowej, który zazwyczaj zdmuchuje wzniecone już

płomienie. Jednakże tlące się materiały mogą później spowodować

ponowne zapalenie.

Zasadniczy efekt pożarów po eksplozjach nuklearnych jest

spowodowany przez falę uderzeniową. Zburzone budynki

są bardziej podatne na ogień niż te nietknięte. Fala przemienia

wiele budynków w stosy opału, liczne dziury w

dachach i ścianach pełnią funkcję kominów, gazociągi są

zniszczone, cysterny z materiałami łatwopalnymi są uszkodzone.

Głównym źródłem zapłonu zdają się być płomienie

instalacji grzewczych (piece, piekarniki itp.). Tlące się

materiały z impulsu termicznego mogą służyć jako bardzo

efektywny zapalnik dla ulatniającego się gazu.

Chociaż źródła zapłonu są szeroko rozpowszechnione szereg

czynników przyczynia się do powstania potężnych

pożarów. Nieskuteczność w walce z ogniem jest bardzo

istotna. Kolejnym czynnikiem jest rozrzucenie przez falę

uderzeniową materiałów palnych w poprzek normalnie

istniejących zapór przeciwogniowych (np. ulic).

Liczne zapadanie się budynków połączone z nieefektywnością

brygad pożarnych może stworzyć pożary, które mogły

być obserwowane po trzęsieniach ziemi w San Francisco

(1906), Tokyo-Yokahama (1923) czy ostatnio w Kobe

(1995). W tych katastrofach nie istniało promieniowanie

cieplne rozniecające pożary, nie doszło również do rozrzucania

materiałów łatwopalnych, mimo to olbrzymi ogień

trawił te miasta. W San Francisco i Tokyo-Yokohama

pożary były odpowiedzialne za większość zniszczeń.

W Hiroszimie pożary przerodziły się w prawdziwą burzę

ognia. Zdarza się tak, gdy wyjątkowo rozległe pożary wytwarzają

gwałtownie wznoszącą się kolumnę gorącego

powietrza, przez co generowane zostają potężne wiatry

szalejące nad obszarem objętym ogniem. Pożary trwają

dopóki nie wypalony zostanie cały dostępny materiał. Na

burzę ognia składa się wiele pożarów zainicjowanych w

różnoraki sposób, które połączyły się w jedno. Temperatury

panujące wewnątrz obszaru objętego burzą ognia

mogą sięgać wieluset stopni, zaś poziom tlenku węgla

śmiertelne stężenie - osoby, które znajdowały się w burzy

ognia opisały te zjawiska. Burza ognia może stopić drogi,

samochody i szkło. Może zagotować wodę w jeziorach czy

rzekach oraz spowodować śmierć ludzi z powodu wysokiej

temperatury znajdujących się w okopanych schronach

przeciwlotniczych. Dośrodkowe wiatry mogą osiągnąć siłę

burzy, zapobiegają one jednak przemieszczaniu się pożarów

na zewnątrz obszaru objętego burzą ognia. Burza

ognia w Hiroszimie rozpoczęła się tylko 20 minut po bombardowaniu.

Nagasaki nie nawiedziła burza ognia - miasto to przeszło

inny rodzaj dużego pożaru. Jest on mniej intensywny oraz

powstaje wolniej i jest mniej dynamiczny. Może się rozpocząć

w wielu miejscach lub tylko w jednym. Pożary te

mogą się rozciągać na znaczne odległości od miejsca ich

powstania. W Nagasaki pożary rozpoczęły się przez pierwsze

dwie godziny i trwały 4-5 godzin.

7.6.1.3 Obrażenia oczu

Blask oraz moc cieplna eksplozji jądrowej jest oczywistym

źródłem obrażeń oczu. Możliwe jest uszkodzenie rogówki

wskutek zewnętrznej temperatury oraz siatkówki. Niespodziewanie

bardzo mało takich przypadków zostało odnoEfekty

wybuchów jądrowych 104

towanych w Japonii. Kilka czynników przyczyniło się do

redukcji wystąpienia tych obrażeń. Po pierwsze, uszkodzenie

oka następuje kiedy wzrok jest skierowany bezpośrednio

na kulę ognia. Ludzie poświęcali mało czasu na wpatrywanie

się w niebo, dlatego tylko mała ich część miała

oczy skierowane na kulę ognia w chwili eksplozji. Drugim

istotnym czynnikiem był fakt, iż bomba wybuchła podczas

dnia (w świetle dziennym) co skutecznie zredukowało

ryzyko uszkodzenia oka.

U około 4% ludności Hiroszimy z poparzeniami trzeciego

stopnia odnotowano katarakty, ból i zapalenie rogówki

trwające od kilku godzin do kilku dni. Nie zauważono

innych uszkodzeń rogówki.

Najbardziej pospolitym obrażeniem oczu była "ślepota

błyskowa", czasowy stan, w którym wzrokowy barwnik

siatkówki jest wybielony przez intensywne światło. Wzrok

jest całkowicie odzyskany gdy barwnik zostaje zregenerowany

- proces ten trwa od sekund do kilku minut. Może to

spowodować poważne problemy z przeprowadzaniem akcji

ewakuacyjnych, jak na przykład organizowaniem osłony

przed zbliżającą się falą uderzeniową.

Uszkodzenie soczewki jest najbardziej poważnym urazem,

jednak jego wystąpienie jest relatywnie małe z uwagi na

konieczność skierowania wzroku bezpośrednio na miejsce

detonacji. Obrażenie to wywołane jest przez poparzenie

obszaru soczewki na który zogniskowany jest obraz kuli

ognia. Jasność na jednostkę powierzchni kuli ognia nie

maleje wraz z odległością, zmniejszają się jedynie jej rozmiary.

Z tego powodu uszkodzenia siatkówki mogą nastąpić

w każdej odległości, na której kula jest widoczna.

Możliwość wystąpienia obrażenia rośnie również w nocy,

ponieważ oko jest wtedy bardziej wrażliwe na światło.

7.6.2 Zniszczenia i obrażenia uderzeniowe

Zniszczenia te spowodowane są dotarciem fali uderzeniowej

wytworzonej przez eksplozję nuklearną. Fala ta porusza

się szybciej niż dźwięk i powoduje momentalny skok

ciśnienia na jej czole. Powietrze znajdujące się bezpośrednio

za czołem fali jest przyspieszone do dużych prędkości i

tworzy potężne wiatry. Wiatr ten porusza się pod pewnym

kątem wywierając dodatkowe ciśnienie (zwane dynamicznym)

na boczne ściany obiektów. Kombinacja skoku ciśnienia

(nazywanego nadciśnieniem) oraz dynamicznego

ciśnienia powoduje powstanie zniszczeń uderzeniowych.

Zarówno nadciśnienie jak i ciśnienie dynamiczne wzrasta

natychmiast do swoich wartości szczytowych gdy nadchodzi

podmuch fali. Następnie ich siła maleje przez pewien

okres czasu trwający od kilku dziesiątych sekundy do kilku

sekund - zależnie od siły podmuchu oraz ładunku. Potem

nadchodzi długi okres niskiego ciśnienia aż do momentu

ustabilizowania się i powrotu do normalnego poziomu

warunków atmosferycznych. Niskie ciśnienie ma małe

znaczenie w powodowaniu zniszczeń czy obrażeń. Jest ono

bardziej szkodliwe w przypadku dużej bomby z uwagi na

dłuższy okres trwania.

A oto związki pomiędzy nadciśnieniem i ciśnieniem dynamicznym.

Są one sobie równe przy 70 psi i prędkości wiatru

1.5 razy większej od dźwięku. Poniżej 70 psi, ciśnienie

dynamiczne jest mniejsze niż nadciśnienie; powyżej 70 psi

jest dokładnie odwrotnie. Ponieważ zależność ta jest stała,

wygodnym jest do użycia jedynie nadciśnienia jako środka

do pomiarów efektów fali uderzeniowej. Przy nadciśnieniu

20 psi prędkość wiatru wynosi 500 mph, jest zatem większa

niż prędkość jakiegokolwiek tornada.

Według podstawowych zasad obszary miejskie są kompletnie

zniszczone (z dużym stopniem śmiertelności) przy

nadciśnieniu 5 psi, zaś bardzo poważnie uszkodzone przy 3

psi. Ciśnienie dynamiczne jest o wiele mniejsze niż nadciśnienie

powodując tym samym mniejsze straty, chociaż

przy 5 psi prędkość wiatru wynosi 162 mph - jest to wartość

zbliżona do szczytowych prędkości wiatrów bardziej

intensywnych huraganów.

Ludzie są całkiem odporni na bezpośredni efekt nadciśnienia.

Dopiero przy 40 psi odnotować można przypadki

śmiertelne. Ta odporność na ciśnienie umożliwia nie posiadającym

odpowiedniego sprzętu załogom łodzi podwodnych

na ucieczkę przez luki awaryjne na głębokości nawet

trzydziestu metrów (rekordem jest 180 m, co odpowiada

ciśnieniu 300 psi). Możliwe są pęknięcia błon bębenkowych,

co nie grozi to jednak życiu.

Niebezpieczeństwo związane z nadciśnieniem pochodzi od

zapadających się budynków, które zasadniczo nie są tak

odporne. Gwałtowne zniszczenie szyb oraz ścian tworzy

grad śmiertelnych pocisków, a zapadające się struktury

mogą zgnieść lub odciąć dopływ tlenu ludziom.

Ciśnienie dynamiczne może spowodować obrażenia przez

rozrzucanie dużej ilości obiektów z dużą prędkością. Obszary

miejskie zawierają dużo takich obiektów a zniszczone

budynki generują wiele więcej. Poważne obrażenia

lub śmierć mogą również nastąpić po uderzeniu o podłoże

osoby będącej porwanej przez prądy powietrzne.

Efekty fali uderzeniowej są szczególnie groźne na obszarach

budowy z uwagi na obecność tam dużych ilości elementów,

które mogą być rozrzucone.

Fala uderzeniowa zwiększa również obrażenia powstałe

przez promieniowanie cieplne poprzez odrywanie fragmentów

silnie poparzonej skóry. Tworzy to otwarte rany,

które łatwo mogą zostać zainfekowane.

Te bardzo różnorodne efekty utrudniają stworzenie prostego

prawa dotyczącego oszacowania wielkości zniszczeń

wytworzonych przez fale uderzeniowe o różnej intensywności.

Oto ogólne zasady oceniania szkód:

1 psi

Wybicie szyb.

Lekkie obrażenia spowodowane upadającymi elementami.

3 psi

Zapadnięcie się domów mieszkalnych.

Powszechne są poważne obrażenia, zdarzają się

wypadki śmiertelne.

Efekty wybuchów jądrowych 105

5 psi Większość budynków zapada się.

Powszechne są wypadki śmiertelne.

10 psi

Wzmocnione betonowe budynki są poważnie

uszkodzone lub zniszczone.

Większość ludzi nie żyje.

20 psi

Silnie wzmocnione budynki są poważnie uszkodzone

lub zniszczone.

Śmiertelność zbliża się do 100%.

Oto typowe wartości stałej z równania

p_uderzeniowy = Y0.33 * stała_ud:

stala_ud_1_psi = 2.2

stala_ud_3_psi = 1.0

stala_ud_5_psi = 0.71

stala_ud_10_psi = 0.45

stala_ud_20_psi = 0.28

gdzie Y jest w kilotonach a zasięg w km.

7.6.3 Obrażenia spowodowane promieniowaniem

Promieniowanie jonizujące powoduje obrażenia głównie

poprzez uszkadzanie chromosomów. Ponieważ materiał

genetyczny stanowi bardzo małą część masy komórki,

rzadko zdarza się aby uszkodzenie to było spowodowane

przez bezpośrednie uderzenie promieniowania jonizującego

w molekułę genetyczną. Częściej jest ono spowodowane

przez powstałe (po zniszczeniu przez promieniowanie

innych komórek) wolne rodniki i niestabilne elementy. Są

one reaktywne chemiczne i powodują uszkodzenie DNA

oraz zniszczenie chemii komórki na inne sposoby - generując

tym samym bezpośrednie skutki na procesach metabolicznych

i replikacyjnych, oraz efekty długoterminowe w

postaci potencjalnego uszkodzenia struktury genetycznej.

Komórki są zdolne do naprawiania dużych uszkodzeń kodu

genetycznego, ale proces ten wymaga czasu a mechanizm

naprawczy może zostać zasypany ilością błyskawicznie

powtarzających się uszkodzeń. Jeżeli komórka usiłuje się

podzielić zanim zakończone zostaną wystarczające naprawy,

próba zakończy się niepowodzeniem i obie komórki

zginą. Konsekwencją tego jest fakt, iż najbardziej narażone

na skutki promieniowania są tkanki przechodzące szybki

podział. Widać również wyraźnie, że efekty działania promieniowania

zależą częściowo od stopnia ekspozycji. Mechanizm

naprawczy może w dużej mierze usunąć skutki

ekspozycji na promieniowanie, które nastąpiło w pewnym

okresie czasu. Gwałtowne wystawienie na wystarczająco

dużą dawkę radiacji może spowodować silną chorobę popromienną,

podczas gdy dłuższa ekspozycja, podczas której

organizm zostałby napromieniowany w takim samym

stopniu, nie pozostawiłaby żadnych śladów.

Najbardziej wrażliwy jest szpik kostny oraz tkanki limfatyczne

- systemy wytwarzające krew oraz limfę. Czerwone

krwinki, które dostarczają tlen do komórek, oraz białe

krwinki, odpowiedzialne za odporność, żyją jedynie kilka

tygodni lub miesięcy i muszą być ciągle zastępowane.

Układ pokarmowy jest również wrażliwy, ponieważ zewnętrzna

warstwa przewodu pokarmowego jest stale zastępowana.

Chociaż nie zagraża to życiu, cebulki włosów

także przechodzą nieustanny podział czego rezultatem jest

najbardziej znany symptom napromieniowania - utrata

włosów. Tkanki mniej wrażliwe na promieniowanie to te

które nigdy nie przechodzą podziału (np. system nerwowy)

Oznacza to że dzieci i niemowlęta są bardziej wrażliwe na

obrażenia niż dorośli oraz, że płody są na nie najbardziej

czułe.

Jeżeli organizm przeżyje, większość uszkodzeń chromosomów

zostanie naprawionych a symptomy choroby popromiennej

znikną. Mechanizm naprawy nie jest jednak

doskonały. Potencjalne defekty mogą się ukazywać po

latach lub dziesiątkach lat później, np. w postaci nowotworu.

Te potencjalne uszkodzenia są bardzo poważne i

mogą skrócić życie o wiele lat. Są one jedyną formą obrażeń

spowodowanych ekspozycją na promieniowanie o

niskim nasileniu.

7.6.3.1 Jednostki pomiaru ekspozycji na promieniowanie

Do wyrażenia ekspozycji na radiację stosuje się trzy jednostki

pomiaru: rentgen (R), rad oraz rem (nazywane

"trzema jednostkami r"). W literaturze naukowej są one

zastąpione przez bardziej faworyzowane jednostki układu

SI: greje (Gy) i siverty (Sv). Każda z trzech jednostek r

określa coś innego. Rad jest miarą pochłoniętej dawki.

Rentgen to wielkość mówiąca o ilości energii jonizującej w

formie energetycznych fotonów (promieniowanie gamma

oraz X) na której działanie wystawiony jest organizm.

Jednostka ta jest najstarsza spośród tych trzech i jest zdefiniowana

w formie bardziej dogodnej do mierzenia poziomu

promieniowania, niż interpretowania efektów radiacji na

żywe organizmy. Pod tym względem o wiele bardziej interesujący

jest rad, ponieważ zawiera on wszystkie formy

promieniowania jonizującego i dodatkowo mierzy dawkę,

która została *aktualnie zaabsorbowana* przez organizm.

Rad jest zdefiniowany jako absorpcja 100 erg na gram

tkanki (lub inaczej jako 0.01 J/kg). Grej jest również miarą

pochłoniętej dawki - 1 Gy jest równy 100 rad. Rem także

dotyczy całego zaabsorbowanego promieniowania jonizującego

oraz uwzględnia *relatywny efekt* działania różnych

typów radiacji. Wskaźnikiem efektu dla danego promieniowania

jest Biologiczny Efekt Promieniowania (Radiation

Biological Effect - RBE). Dawka rem obliczana jest

jako suma iloczynów dawki w radach przez odpowiadający

każdemu typowi radiacji współczynnik RBE. Sivert jest

podobny do rema, jednak jest wyprowadzony z greja zamiast

z rada. Siverty korzystają z nieco uproszczonego

modelu współczynnika promieniowania (Q). 1 sivert jest

równy 100 rem. Rem i sivert są najbardziej znaczącymi

jednostkami pomiaru jeżeli chodzi o efekty promieniowania.

Rodzaj promieniowania RBE Q

Promienie gamma/X 1 1

Cząstki beta 1 1

Cząstki alfa 10-20 20 emiter

wewnętrzny

- 10 efekty całkowite

1 efekty

bezpośrednie

4-6 katarakty

Neutrony (szybkie)

10 nowotwory

Efekty wybuchów jądrowych 106

20 białaczka

7.6.3.2 Typy ekspozycji

Istotną faktem jest różnica pomiędzy dawką przyjętą przez

cały organizm a ekspozycją skoncentrowaną w poszczególnych

organach. Miary dawki radiacyjnej opisane powyżej

są zdefiniowane na jednostkę wagi tkanki. Z tego powodu

ekspozycja 100 rem może odnosić się do ekspozycji

całego organizmu na promieniowanie o takim nasileniu,

lub tylko małej jego części. Całkowita pochłonięta energia

promieniowania będzie o wiele mniejsza jeżeli tylko mała

część organizmu zostanie nią dotknięta i łączne obrażenia

zostaną dzięki temu zredukowane.

Nie wszystkie tkanki są równo napromieniowane nawet w

przypadku ekspozycji całego organizmu. Organizm dostarcza

znaczącej osłony organów wewnętrznych, także tkanki

zlokalizowane w centrum ciała mogą otrzymać dawkę

jedynie 30-50% nominalnego stopnia dawki całego organizmu.

Na przykład istnieje 50% ryzyko wystąpienia całkowitej

bezpłodności kobiet, których jajniki zostały napromieniowane

200 rem, jednak dawkę tą osiąga się przy

poziomie napromieniowania 400-600 rem całego organizmu.

Ekspozycja na promieniowanie wygenerowane przez broń

nuklearną można podzielić na trzy skale czasowe.

Najkrótsza to wystawienie na bezpośrednie promieniowanie

wyemitowane przez kulę ognia, które trwa około jednej

minuty. Może ono spowodować bardzo silne napromieniowanie

osób znajdujących się blisko punktu detonacji.

Bomby neutronowe polegają na bezpośredniej radiacji jako

na głównym mechanizmie zniszczenia - w tym przypadku

promieniowanie dociera w ułamku sekundy.

Druga skala związana jest z wczesnym (troposferycznym)

opadem promieniotwórczym z detonacji naziemnych.

Cząstki promieniotwórcze zaczynają opadać na ziemię w

ciągu godziny do kilku godzin po eksplozji, większość z

nich osiada w przeciągu dnia lub dwóch. Na danym obszarze

osiadanie opadu nie trwa jednak dłużej niż kilka godzin.

Ekspozycja radiacyjna akumuluje się tak długo, jak

długo organizm przebywa w obrębie skażonej strefy, lecz z

powodu błyskawicznego początkowego stopnia rozpadu

większość promieniowania jest wyemitowana w ciągu

pierwszych kilku dni. Z tego powodu w tym czasie stopień

napromieniowania może być bardzo duży.

Trzecią skalę stanowi długoterminowa ekspozycja na słabe

promieniowanie, trwająca miesiące lub lata. Może ona być

spowodowana przez każdy z kilku przyczyn:

����długie przebywanie na obszarze skażonym przez

wczesny opad;

����ekspozycję na opóźniony (stratosferyczny) opad promieniotwórczy;

����ekspozycję na radioizotopy zaabsorbowane przez

organizm.

����długoterminowa ekspozycja nie jest intensywna, jednak

może łącznie zgromadzić duże dawki promieniowania

w ciągu dużych okresów czasu.

Efekty wystawienia na działanie promieniowania dzieli się

zazwyczaj na ostre i opóźnione. Ostre efekty związane są

zazwyczaj z gwałtownymi ekspozycjami - ich skutki są

odczuwalne w ciągu godzin do tygodni po pochłonięciu

dostatecznej dawki. Skutki opóźnoine ujawniają się po

latach, nawet jeżeli ekspozycja się zakończyła.

Ponieważ efekty opóźnione mają charakter kumulacyjny i

nie zauważono żadnego progu napromieniowania poniżej

którego nie istnieje ryzyko wystąpienia niepożądanych

skutków, ustanowiono standardy bezpieczeństwa w celu

minimalizacji ekspozycji na promieniowanie w określonym

przedziale czasu. Obecnymi standardami są:

Ekspozycja zawodowa:

0.3 rem/tydzień (ekspozycja całego organizmu)

1.5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu dla kobiet

brzemiennych)

5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu)

15 rem/rok (ekspozycja oka)

50 rem/rok (limit dla jakiejkolwiek tkanki)

200 rem limit życia (ekspozycja całego organizmu)

Ekspozycja normalna

0.5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu)

5 rem/rok (limit dla jakiejkolwiek tkanki)

Prawdopodobnie ograniczenia poziomu napromieniowania

zawodowego zostaną wkrótce zredukowane (jeżeli do tej

pory nie zostały).

Normalna roczna ekspozycja ludzkiego organizmu na promieniowania

zmienia się w zależności od obszaru (skład

minerałów) oraz możliwej diagnostyki/leczenia medycznego.

Typowymi wartościami jest 0.1 rem dla naturalnej

radiacji i 0.08 rem dla medycznego promieniowania X, co

daje łączną dawkę 0.18 rem/rok. W amerykańskim stanie

Kolorado istnieje jeden z najwyższych wskaźników naturalnego

promieniowania tła (0.25 rem), którego przyczyną

jest duża wysokość n.p.m. tamtejszych obszarów (większa

ekspozycja na promieniowanie kosmiczne) oraz występowanie

w formacjach skalnych radioizotopów uranu. Jeżeli

naturalne radioizotopy tą niezwykle skoncentrowane, możliwe

są do odnotowania poziomy tak wysokie jak 0.5-12

rem/rok (niektóre obszary Sir Lanki czy Brazylii). Szacunki

te nie ujmują dodatkowej ekspozycji na radon, której

poziom zależy ściśle od konstrukcji budynku, może ona

jednak łatwo przekroczyć poziom promieniowania wszystkich

pozostałych źródeł w regionach w których znajduje się

duża zawartość radonu w glebie. Znane są przypadki, w

których źródło te powodowało ekspozycję płuc rzędu 100

rad/rocznie (szkodliwość jak przy nałogowym paleniu).

7.6.3.3 Promieniowanie bezpośrednie

Chociaż jest to obszerny temat, podane tu są uproszczone

schematy pomocne przy ocenianiu bezpośredniej ekspozycji

na promieniowanie generowane przez eksplozje jąEfekty

wybuchów jądrowych 107

drowe. Poniższe równania mogą być wykorzystywane do

obliczania promienia śmierci (tzn. takiego promienia, na

którym poziom radiacji jest śmiertelny) zależnie od siły

wybuchu:

p_jonizujący= Y0.19 * stała_jon

Jeżeli Y ma wymiar kiloton, zasięg metrów a otrzymana

dawka 1000 rad wtedy:

stała_jon_1000 = 700 m

Równanie to może być skalowane w zależności od dystansu

poprzez odpowiednie zastosowanie poniższej tabeli.

Tabela zawiera kolejne dziesięciokrotności ładunku oraz

odległość po której dawka maleje (dla większych dystansów)

lub rośnie (dla krótszych dystansów) dziesięciokrotnie.

1 kt 330 m

10 kt 440 m

100 kt 490 m

1 Mt 560 m

10 Mt 670 m

20 Mt 700 m

Na przykład, jeżeli chcemy obliczyć dawkę dla 10 Mt

bomby w odległości 5000 m:

dawka =(1000 rad) / 10^[(odległośćp_

jonizujący)/wartość_z_tabeli] =

(1000 rad) / 10^[(5000-[10000^0.19]*700)/670] = 35 rad.

Powyższe szacunki zakładają, że bomba jest 100% rozszczepialna

dla ładunku <100 kt lub 50/50 rozszczepienie/

fuzja dla wyższych sił wybuchu. Z powodu wzmożonej

radiacji bomb neutronowych istnieją dla nich odmienne

współczynniki:

stała_jon_1000 = 620 m

wartość-dziesięciokrotna = 385 m

7.6.3.4 Choroby popromienne

Są one rezultatem ekspozycji całego organizmu na dużą

dawkę promieniowania w krótkim okresie czasu (nie więcej

niż kilka tygodni). Nie istnieją proste sposoby odróżnienia

błyskawicznego napromieniowania od chronicznego

(przewlekłego). Dla dłuższych czasów ekspozycji do wywołania

danego stopnia choroby są potrzebne większe

całkowite dawki. Promieniowanie zaabsorbowane przez

kilka dni nie różni się znaczącą w skutkach od tego przyjętego

błyskawicznie, jedynie początki występowania

symptomów choroby są opóźniony w czasie. Broń jądrowa

może wywołać ostrą chorobę popromienną w wyniku natychmiastowego

napromieniowania po detonacji lub radiacji

wyemitowanej przez wczesny opad promieniotwórczy

w ciągu kilku pierwszych dni.

Poniżej opisano efekty występujące wraz ze wzrastającą

dawką napromieniowania. Godnym uwagi jest fakt, iż

wzrastanie dawki nie jest liniowe z naturą wywołanych

efektów. Inaczej mówiąc, istnieje wyraźna granica, poniżej

której obserwowalne skutki są łagodne i odwracalne (około

300 rem), jednak powyżej tego poziomu ryzyko śmierci

rośnie gwałtownie ze wzrostem dawki. Sądzi się, że jest to

związane częściowo z naturą mechanizmu naprawczego

komórki.

Łączna energia zaabsorbowana przez osobę ważącą 75 kg

przy napromieniowaniu całego organizmu 600 rad (poziom

śmiertelny w większości przypadków) to 450 dżuli. Interesujące

jest porównanie tego do energii kinetycznej pocisku

kalibru .45 wynoszącej 900 dżuli.

7.6.3.4.1 Efekty błyskawicznej ekspozycji całego organizmu

Poniżej 100 REM

Przy dawce tego rzędu nie obserwuje się objawów choroby

popromiennej. Zmiany w komórkach krwi są do dostrzeżenia

przy 25 rem, jednak dopiero powyżej 50 rem są powszechne.

Zmiany te powodują spadek liczby białych

krwinek (w tym limfocytów), płytek krwi oraz mniej poważne

zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Wywołane

w kilka dni zmiany mogą wymagać miesięcy do ustąpienia.

Zmiany te są wykrywalne jedynie w testach laboratoryjnych.

Przy 50 rem daje się zauważyć zanik gruczołów

limfatycznych. Osłabienie systemu obronnego może

spowodować zwiększenie podatności na choroby. Przy 20

rem zmniejsza się również stopień produkcji spermy, a

ekspozycja 80 rem daje 50% ryzyko spowodowania czasowej

bezpłodności mężczyzn.

100-200 REM

Napromieniowanie takiego stopnia wywołuje łagodne

symptomy choroby. Uszkodzony zostaje głównie szpik

kostny (tworzący krwinki) oraz kanaliki nasienne. Symptomy

pojawiają się przy 100 rem. Typowymi skutkami są

łagodne mdłości (50% prawdopodobieństwo przy 200

rem), powodujące sporadycznie wymioty. Mdłości pojawiają

się w przeciągu 3-6 godzin po ekspozycji i trwają

kilka godzin do dnia. Następnie rozpoczyna się okres bezobjawowy

podczas którego symptomy zanikają. Zmiany w

krwi silnie wzrastające w okresie bezobjawowym kończą

się wraz ze śmiercią komórek krwi i nie są powtarzane w

krwinkach nowo powstających. Łagodne objawy kliniczne

powracają po 10-14 dniach. Są one związane z utratą apetytu

(50% prawdopodobieństwo przy 150 rem), nudnościami

i uczuciem zmęczenia (50% prawdopodobieństwo

przy 200 rem) - objawy te trwają do 4 tygodni. Leczenie

innych obrażeń jest osłabione i istnieje zwiększone ryzyko

powstania infekcji. Powszechna jest czasowa bezpłodność

mężczyzn. Im większa dawka w tym przedziale tym bardziej

prawdopodobne wystąpienie objawów, szybsze pojawienie

się ich pojawieniem krótszy okres bezobjawowy

oraz dłuższy czas trwania choroby.

200-400 REM

Choroba staje się bardziej poważna i pojawiają się przypadki

śmiertelne. Szpik kostny jest w dalszym ciągu najEfekty

wybuchów jądrowych 108

bardziej dotknięty promieniowaniem. Powszechne stają się

mdłości (100% przy 300 rem), a wymioty zdarzają się w

50% przypadków dla 280 rem. Początkowe objawy pojawiają

się w ciągu 1-6 godzin i trwają 1-2 dni. Następnie

rozpoczyna się 7-14 dniowy okres bezobjawowy. Kiedy

symptomy powracają, może wystąpić utrata włosów (50%

prawdopodobieństwo przy 300 rem), nudności, znużenie,

biegunki (50% prawd. przy 350 rem) oraz krwotoki z ust,

tkanki podskórnej i nerek (50% prawd. przy 400 rem).

Zahamowanie mechanizmów odpornościowych znacząco

zwiększa podatność na infekcje. Przy 300 rem wskaźnik

śmiertelności bez pomocy medycznej sięga 10%. Zauważalna

zaczyna być możliwość trwałej bezpłodności kobiet.

Leczenie trwa od 1 do kilku miesięcy.

400-600 REM

Śmiertelność rośnie wraz ze wzrostem dawki, z około 50%

przy 450 rem do 90% przy 600 rem (jeżeli nie nastąpi interwencja

medyczna). Szpik kostny w dalszym ciągu jest

najbardziej uszkodzony. Początkowe symptomy pojawiają

się w 0.5-2 godziny i trwają 2 dni. Okres bezobjawowy

trwa 7-14 dni. Objawy wymienione przy 200-400 rem stają

się bardziej powszechne i mają ostrzejszy przebieg, osiągając

100% prawdopodobieństwo przy 100 rem. Śmierć

następuje zazwyczaj po 2-12 tygodniach po ekspozycji i

jest skutkiem infekcji oraz krwotoków. Leczenie trwa od

kiku miesięcy do roku, liczba komórek krwi może powrócić

do poziomu normalnego po dłuższym czasie. Prawdopodobna

staje się bezpłodność kobiet.

600-1000 REM

Przeżycie zależy od poważnej interwencji medycznej.

Szpik kostny jest w większości lub całkowicie zniszczony

co wymaga jego przeszczepu. Tkanki układu pokarmowego

są znacznie uszkodzone. Symptomy pojawiają się po

15-30 minutach i trwają dzień lub dwa. Okres bezobjawowy

wynosi 5-10 dni. Ostatnia faza trwa 1 do 4 tygodni i

kończy się śmiercią w wyniku infekcji lub wewnętrznego

krwotoku. Leczenie, jeżeli jest możliwe, trwa rok i może

nigdy nie być ukończone.

Powyżej 1000 REM

Bardzo silne ekspozycje mogą wystarczająco zniszczyć

metabolizm i spowodować natychmiastowe objawy. Powyżej

1000 rem szybka śmierć komórek układu pokarmowego

powoduje ostre biegunki, wewnętrzne krwotoki, utratę

płynów oraz zachwianie równowagi wodnoelektrolitowej.

Śmierć może nastąpić w ciągu kilku godzin z powodu

wycieńczenia organizmu. Natychmiastowe nudności mogą

być skutkiem bezpośredniego pobudzenia odpowiednich

chemoreceptorów w mózgu.

W przedziale 1000-5000 rem początek pojawienia się objawów

spada z 30 do 5 minut. Pojawiają się nawroty

ostrych mdłości i nudności. Może również nastąpić okres

pozornego dobrego samopoczucia trwający od kilku godzin

do kilku dni (nazywany okresem "chodzącego ducha").

Potem następuje faza końcowa trwająca 2-10 dni: gorączka,

anoreksja oraz biegunka. Śmierć jest nieunikniona,

często jest poprzedzona delirium i śpiączką. Jedyną terapią

jest ulżenie cierpieniu.

Powyżej 5000 rem rozpad metabolizmu jest na tyle duży,

że zaczyna wpływać na system nerwowy. Natychmiastowym

rezultatem może być dezorientacja i śpiączka pojawiające

się w ciągu sekund do minut. Pojawiające się konwulsje

mogą doprowadzić do utraty równowagi. Ofiara

może konać przez 48 godzin.

Wojsko Stanów Zjednoczonych ocenia, że 8000 rad radiacji

prędkich neutronów (z bomby neutronowej) spowodowałoby

natychmiastową i trwałą eliminację żołnierza.

Trzeba odnotować, że ludzie wystawieni na promieniowanie

400-1000 rem powstałe po katastrofie w Czernobylu

mieli o wiele większy wskaźnik przeżycia niż to by wynikało

z powyższych ocen. Stało się to możliwe dzięki zaawansowanym

przeszczepom szpiku kostnego i intensywnej

opiece lekarskiej, poprowadzonej częściowo przez dr

Roberta Gale. Istnieją jednak dwa ważne, negatywne czynniki

o których należy powiedzieć:

Taka opieka lekarska jest możliwa jedynie jeżeli liczba

chorych jest relatywnie mała oraz jeżeli infrastruktura

medyczna nie została zniszczona. W przypadku nawet

ograniczonego ataku nuklearnego nie byłoby możliwe

udzielenie więcej niż pierwszej pomocy większości poszkodowanym

a co za tym idzie wskaźnik śmiertelności

mógłby być nawet wyższy niż podano w powyższych ocenach.

Wiele silnie napromieniowanych ofiar Czernobyla zmarło

od opóźnionych efektów radiacji.

7.6.3.4.2 Ekspozycja ograniczona

Skoncentrowana ekspozycja jest ważna dla dwóch organów:

skóry i gruczołu tarczycowego.

Promieniowanie beta

Cząstki beta mają ograniczony zasięg w tkankach. Zależnie

od ich energii, promienie beta są całkowicie pochłonięte

przez tkankę od 1 mm do 1 cm grubości. Z tego powodu

zewnętrzne napromieniowanie generowane przez opad

promieniotwórczy może dokonać obrażeń skóry, powodując

"oparzenia beta". Z powodu słabej zdolności penetracyjnej,

obrażenia te mogą powstać jeżeli cząstki opadu

mają bezpośredni kontakt ze skórą, lub jeżeli organizm

znajduje się na wolnym powietrzu na obszarze silnie skażonym.

Pozostawanie w zamkniętym pomieszczeniu, noszenie

ubrań oraz odkażanie się przez mycie zapobiega

tego typu ekspozycji. Oparzenia beta zostały dostrzeżone u

mieszkańców Wysp Marshalla oraz załogi japońskiego

kutra rybackiego po teście Castle Bravo, który niespodziewanie

wygenerował silne skażenie promieniotwórcze na

dużym obszarze.

Początkowymi objawami poparzenia beta jest swędzenie i

uczucie parzenia podczas pierwszych 24-48 godzin.

Symptomy te pojawiają się tylko w przypadku intensywEfekty

wybuchów jądrowych 109

nych ekspozycji i to nie zawsze. Po 1-2 dniach objawy

znikają, lecz po 2-3 tygodniach ponawiają się. Pierwszym

symptomem jest bardziej intensywny kolor skóry lub zaczerwienienie.

Potem następuje utrata włosów i uszkodzenia

skóry.

Łatwiejsze do leczenia są przypadki ograniczone do zniszczenia

naskórka. Po uformowaniu strupa powierzchowne

uszkodzenia są naprawiane bardzo szybko. Normalna pigmentacja

następuje po około kilku tygodniach.

Bardziej poważne przypadki są spowodowane głębszymi

obrażeniami. Uszkodzenia te, zanim zostaną pokryte strupem,

są otwartą raną - dlatego zazwyczaj należy udzielić

pierwszej pomocy. Powrót do normalnej pigmentacji może

zająć miesiące.

Proces odrostu włosów zaczyna się 9 tygodni po ekspozycji

i jest ukończony w 6 tygodni.

Ekspozycja tarczycy

Krótko istniejący radioizotop jodu-131 (okres półrozpadu -

8 dni) stanowi szczególne ryzyko ze względu na tendencję

do koncentrowania jodu w gruczole tarczycy. Ryzyko te

jest złagodzone przez fakt, iż rzadko dochodzi do przypadków

przyjęcia z pokarmem opadu promieniotwórczego.

Jod-131 zazwyczaj dostaje się do organizmu poprzez konsumpcję

skażonego mleka, co z kolei jest efektem podania

krowie skażonej paszy.

Krótki okres życia oznacza, że początkowe promieniowanie

I-131 jest duże, jednak szybko zanika. Jeżeli pasza

może być magazynowana na miesiąc lub dwa do przodu,

lub jeżeli odpowiednio przechowywane mleko może być

wypite po tym samym okresie, istnieje bardzo małe ryzyko

ekspozycji.

Jeżeli przyjęty pokarm został skażony I-131, około jedna

trzecia jodyny zostanie zmagazynowana w gruczole tarczycowym,

który u dorosłych waży 20 g, a u niemowląt 2 g.

Może to spowodować bardzo silne napromieniowanie gruczołu

oraz nieistotną ekspozycję reszty organizmu. Z powodu

małych rozmiarów gruczołu u dzieci oraz ich dużej

dziennej dawki żywności, są one szczególnie narażone na

uszkodzenie tarczycy. Gruczoły tarczycowe niektórych

dzieci z Wysp Marshalla zostały napromieniowane dawkami

nawet 1150 rem. U większości dzieci, które przyjęły

radiację powyżej 500 rem w ciągu 10 lat wystąpi anormalny

rozwój tarczycy, włączając w to nadczynność oraz

powstanie wole.

Ekspozycji na I-131 można zapobiec przez przyjęcie potasu

jodu. Duże dawki tego związku powodują zaspokojenie

zapotrzebowania organizmu na jod i zapobiegają magazynowaniu

radioaktywnego jodu znajdującego się w pożywieniu.

7.6.3.4.3 Obrażenia płodu

Silna radiacja może spowodować znaczące uszkodzenia

płodu. W Hiroszimie i Nagasaki efekty te można było dostrzec

u brzemiennych kobiet, które przyjęły dawkę 200

rad. Wśród dzieci, u których w pierwszym trymestrze życia

płodowego nastąpiła ekspozycja, odnotowano wzrost

liczby dzieci upośledzonych. Ekspozycja w trzecim trymestrze

poskutkowała w zwiększonej liczbie porodów martwych

dzieci oraz w zwiększeniu śmiertelności w pierwszym

roku życia.

7.6.3.5 Chroniczna ekspozycja

Ekspozycja długoterminowa jest efektem przybywania na

obszarze skażonym radioaktywnie przez długi czas (ekspozycja

zewnętrzna), przyjmowaniem żywności wyprodukowanej

na skażonym obszarze (ekspozycja wewnętrzna) lub

oba tymi czynnikami naraz. Jeżeli stopień promieniowania

jest mały nie nastąpią żadne symptomy choroby popromiennej

nawet jeżeli łącznie zaabsorbowano bardzo dużą

dawkę radiacji. Opóźnione efekty napromieniowania (tj.

nowotwory, uszkodzenia kodu genetycznego) zależą od

łącznej dawki, nie od jej intensywności. Ekspozycja rzędu

0.25 rem/dzień przez pięć lat da łącznie 450 rad i ma małą

szansę na wywołanie objawów choroby, lecz ta sama

dawka przyjęta natychmiast zaowocowałaby dużym

wskaźnikiem śmiertelności.

7.6.3.5.1 Ekspozycja zewnętrzna

Jeżeli obszar jest skażony izotopami emitującymi promieniowanie

gamma, wytworzone zostaje pole radiacyjne

które napromieniowuje wszystkie organizmy, które nie są

przed nim chronione. Tylko promienie gamma mają wystarczający

zasięg penetracji aby stworzyć znaczące niebezpieczeństwo.

Głównym źródłem długo terminowej,

zewnętrznej ekspozycji jest cez-137 (okres półrozpadu 30

lat, 0.6 MeV energia gamma).

Megatonowa bomba rozszczepialna produkuje wystarczająco

Cs-137 do skażenia 100 km2 powierzchni do stopnia

200 rad/rocznie. Naziemna detonacja ładunku rzędu megaton

może skazić teren tysięcy kilometrów kwadratowych

do poziomu przekraczającego limity bezpieczeństwa dla

ekspozycji zawodowych. 3 Mt bomba, przy założeniu, że

nastąpiłoby rozpowszechnienie globalne przez promieniotwórczy

opad stratosferyczny, spowodowałaby podwojenie

światowego promieniowania tła.

Możliwe jest znaczne zredukowanie zewnętrznego napromieniowania

na terenach skażonych poprzez przebywania

w pomieszczeniach zamkniętych maksymalnie długo. Ekspozycja

może być zmniejszona 2-3 krotnie przez ściany

domu lub 10-100 krotnie przez wielowarstwowy budynek,

a przebywanie w dodatkowo osłoniętych pomieszczeniach

(jak np. w łazience) może znacząco zwiększyć te współczynniki.

Ponieważ okres półrozpadu Cs-137 jest długi

niezbędne jest odpowiednie dostosowanie stylu życia.

Takie zabiegi były niezbędne (szczególnie ze względu na

dzieci) na obszarach Białorusi które zostały silnie skażone

przez katastrofę w Czernobylu.

7.6.3.5.2 Ekspozycja wewnętrzna

Ekspozycja wewnętrzna jest najbardziej poważna spośród

długookresowych zagrożeń, jeżeli spożywana jest żywność

Efekty wybuchów jądrowych 110

pochodząca z obszaru skażonego. W przypadku powszechnego

skażenia w wyniku wojny nuklearnej lub większych

wypadków, w wyniku których duże obszary zostały napromieniowane

(jak np. po katastrofie Czernobylskiej),

konieczność spożywania pokarmu pochodzącego z takiego

obszaru jest nieunikniona. Zdarza się również, że ludność

zamieszkująca takie tereny lekceważy instrukcje bezpieczeństwa

dotyczące lokalnej produkcji żywności (jak zdarzyło

się np. na Wyspach Marshalla i Ukrainie).

Radioizotopy mogą dostać się do rośliny przez system

korzenny, lub może ona zostać skażona przez osiadający na

liściach opad promieniotwórczy.

Główne ryzyko dla napromieniowania wewnętrznego stanowi

cez-137 i stront-90. Stront-89, transuranowy emiter

promieniowanie alfa, i węgiel-14 są także znaczącymi

źródłami niebezpieczeństwa.

Tylko kilka kiurów radioizotopów na km2 wystarczy, aby

obszar był bezwartościowy rolniczo wmyśl obowiązujących

standardów bezpieczeństwa. Z tego powodu rozszczepialna

bomba klasy megatonowej może uniemożliwić

produkcję żywności na 200,000 km2 przez dekady. Zaobserwowano

zmniejszenie poziomu leukocytów u osób zamieszkujących

obszary Białorusi, gdzie skażenie wynosiło

jedynie 0.2 Ci/km2.

Cez-137

Pierwiastek ten jest chemicznie podobny do potasu. Rezultatem

tego jest jego łatwe absorbowanie przez rośliny i

tkanki zwierzęce. Cez jest równo rozprzestrzeniany w organizmie

co oznacza, że Cs-137 powoduje ekspozycje

całego ciała (jest to dodatkowo wzmocnione przez przenikalną

naturę promieniowania gamma). Jego półokres przebywania

w ludzkim organizmie waha się od 50 do 100 dni,

także po kilku miesiącach do kilku lat ciało ludzkie zostaje

z niego wyczyszczone.

Stront 90 i 89

Stront jest chemicznie podobny do wapna i jest razem z

nim magazynowany w kościach. Większość przyjętego

strontu nie dociera jednak do kości - półokres przebywania

tego pierwiastku w organizmie wynosi jedynie 40 dni.

Nieco mniej niż 10% Sr jest zachowane w kościach - jednak

wtedy biologiczny półokres strontu wynosi 50 lat.

Ponieważ zaś szpik kostny jest najbardziej czułą tkanką na

promieniowaniem, może to spowodować poważne zagrożenie.

Sr-90 (okres półrozpadu 28.1 lat) może spowodować zniszczenia

długoterminowe podczas, gdy Sr-89 (52 dni) może

wywołać znaczące krótkoterminowe obrażenia. Limity

bezpieczeństwa określają granicę ekspozycji organizmu na

Sr-90 na 2 mikrokiure (14 nanogram) dla osób zawodowo

na nie narażonych, oraz maksymalnie 0.2 mikrokiurów na

jedna osobę w normalnych warunkach, przy czym średnia

populacji może wynosić co najwyżej 0.067 mikroCi. Ocenia

się, że średnio 10 µCi na osobę spowodowałoby znaczący

wzrost przypadków nowotworu kości. Atmosferyczny

wybuch kilku tysięcy megaton ładunków rozszczepialnych

mogłoby spowodować zwiększenie średniej obecności

Sr-90 w całej rasie ludzkiej przez następne pokolenia

do poziomu przekraczającego limity ekspozycji zawodowej.

W Stanach Zjednoczonych limitem zawartości Sr-90

w glebie rolniczej są 2 Ci/km2.

Emisja promieniowania alfa przez ciężkie pierwiastki

wiąże się również z poważnym ryzykiem dla zdrowia.

Izotopy o zasadniczym znaczeniu to te występujące w

znaczących ilościach w broni jądrowej: krótko żyjące izotopy

uranu (U-232 i U-233) oraz pierwiastki transuranowe

(głównie Pu-239, Pu-240 i ameryk-241). Jeżeli zostaną

przyjęte z pokarmem są niebezpieczne właśnie z uwagi na

silne, szkodliwe promieniowanie alfa. Ilość tych pierwiastków

obecnych po eksplozji nuklearnej jest znikomo mała w

porównaniu z ilością radioaktywnych produktów rozszczepienia.

Prezentują one zagrożenie jedynie w przypadku

tzw. "złamanej strzały", czyli przypadku kiedy materiał

rozszczepialny znajdujący się w broni jądrowej zostaje

uwolniony (np. w wyniku nieudanej detonacji, złej konstrukcji

broni itp.). Obszar objęty napromieniowaniem jest

oczywiście mały jeżeli porównamy go do terenu skażonego

przez opad promieniotwórczy. Typowa broń nuklearna

zawiera około 300-600 kiurów emiterów alfa (jakieś 5 kg

plutonu). Izotopy te to w przybliżeniu: 300 kiurów Pu-239,

60 kiurów Pu-240 i do 250 kiurów Am-241.

Jeżeli małe cząstki alfa są wdychane, mogą one osiąść w

płucach i stworzyć poważne źródło radiacji. Mikrokiur

emitera alfa znajdująca się w płucach generuje ekspozycję

tkanki płucnej 3700 rem/rok, ekstremalnie zwiększając

ryzyko wystąpienia nowotworu.

Uran i wszystkie pierwiastki transuranowe są przechowywane

w kościach (jedynie za wyjątkiem neptunu). Jeżeli

zostaną przyjęte, są magazynowane w kościach i stanowią

poważne ryzyko ekspozycji tkanki kostnej i szpiku kostnego.

Pluton ma biologiczny półokres równy 80-100 lat

jeżeli znajduje się w kości, jest jednak także koncentrowany

w wątrobie - wtedy półokres biologiczny wynosi 40

lat. Maksymalna dopuszczalna zawartość Pu-239 w organizmie

wynosi 0.6 mikrograma (0.0375 mikrokiura), przy

czym w płucach może się znajdować 0.26 mikrograma

(0.016 µCi).

Węgiel-14 jest słabym emiterem beta z niskim stopniem

aktywności wynikającym z długiego okresu półrozpadu.

Jednak wiąże się z nim istotne ryzyko ponieważ, nie tak jak

inne izotopy, jest bezpośrednio przyłączany do materiału

genetycznego jako jego trwała część. Oznacza to, że niesie

ze sobą niebezpieczeństwo niewspółmierne do otrzymanej

dawki promieniowania.

7.6.3.5.3 Nowotwory

Bardzo poważną długoterminową konsekwencją ekspozycji

na promieniowanie jest zwiększenie ryzyka zachorowania

na nowotwory. Znaczenie promieniowania dla rozwoju

raka, szczególnie przy słabych ekspozycjach, rośnie wraz z

upływem czasu.

Efekty wybuchów jądrowych 111

Zgodnie z raportem wydanym w 1990 przez Komitet Narodowej

Akademii Nauk ds. Biologicznych Efektów Promieniowania

Jonizującego (National Academy of Sciences

Committee on Biological Effects of Ionizing Radiation -

BEIR) a zatytułowanym "Efekty Zdrowotne Słabej Ekspozycji

na Promieniowanie Jonizujące" (Health Effects of

Exposure to Low Levels of Ionizing Radiation; dokument

ten znany jest również jako BEIR V) obecne konstrukcje

głowic minimalizują te ryzyko.

Jako generalną zasadę można przyjąć, że ryzyko wystąpienia

nowotworu jest większe lub mniejsze proporcjonalnie

do całkowitej ekspozycji radiacyjnej, niezależnie od nasilenia

czy okresu napromieniowania. Z tego powodu 500

rem zaabsorbowanych w ciągu dekady stanowi takie samo

ryzyko co 500 rem odebranych natychmiast, natomiast 50

rem stanowi 1/10 zagrożenia 500. Nie istnieją dowody

mówiące o dawce granicznej czy ilości bezpiecznej. Standardy

bezpieczeństwa zostały ustanowione głównie z powodu

utrzymania wzrostu liczby nowotworów poniżej

wykrywalnego poziomu.

Pojawiają się jednak znaczne odstępstwa od powyższej

zasady proporcjonalności. W szczególności mała dawka

(która stanowi małe ryzyko) otrzymywana przez długi

okres czasu stanowi o wiele mniejszy czynnik sprzyjający

rozwojowi nowotworów (około dwukrotnie) niż ta sama

ilość promieniowania zaabsorbowana od razu.

Zależność pomiędzy występowaniem nowotworów a działaniem

promieniowania jest wyrażana w stosunku prawdopodobieństwa

powstania śmiertelnego nowotworu do ilości

radiacji. Obecne szacunki podają, że całkowite ryzyko raka

wynosi 0.8% dla 10 rem zarówno dla kobiet jak i mężczyzn.

Wynika z tego, że przy ekspozycji całego ciała na

1000 rem, dodatkowo do normalnego poziomu występowania

raka (20%) ryzyko powstania śmiertelnego nowotworu

wynosi 80%. Stopień ryzyka u dzieci jest dwukrotnie

większy (częściowo ponieważ będą one żyły dłużej po

ekspozycji oraz są bardziej podatne na powstawanie nowotworów).

Istnieje także dodatkowy mnożnik niebezpieczeństwa przy

ekspozycji niektórych tkanek. Są to (w przybliżeniu):

Kobieca pierś 1.0%/100 rem

Szpik kostny 0.2%/100 rem (0.4% dla dzieci)

Tkanka łączna 0.05%/100 rem

Płuco 0.2%/100 rem

7.6.3.5.4 Efekty genetyczne

Uszkodzenia organów rozrodczych wynikające z promieniowania

mogą spowodować powstanie mutacji, które będą

przekazywane następnym pokoleniom. Chociaż jest to

bardzo ważne następstwo, łatwo może zostać niezauważone.

Może zaskakiwać, że nigdy w populacji ludzkiej,

nawet wśród ludzi silnie napromieniowanych (np. w miastach

japońskich) czy ich dzieci, nie odnotowano znaczącego

wzrostu mutacji popromiennych. Jedynym powodem

takiego stanu rzeczy jest fakt, iż ludzie, podobnie jak dzikie

zwierzęta, charakteryzują się wysokim wskaźnikiem naturalnych

niestabilności i zmienności kodu genetycznego.

Około 10% ludzkiej populacji ma wrodzone wady genetyczne

(w większości nieistotne). Znacznie utrudnia to

detekcję dodatkowych mutacji, chyba że ich poziom jest

również wysoki.

Dwa czynniki pełnią rolę redukującą efektywność mutacji

genetycznych wywołanych ekspozycją na promieniowanie;

jeden dla natychmiastowego napromieniowania; drugi dla

napromieniowania chronicznego. Wysoki stopień napromieniowania

organów rozrodczych może spowodować

trwałą bezpłodność, która zapobiega przekazywaniu defektów

genetycznych. W przypadkach długookresowego

napromieniowania ważny jest fakt, iż mutacje genetyczne

muszą powstać przed aktem rozrodu i dlatego istotne jest

tylko wcześniej zaabsorbowane promieniowanie. Ponieważ

większość ludzi decyduje się na posiadanie dzieci przed 30

rokiem życia, ekspozycja po tym wieku ma bardzo mały

efekt na populację.

Ocenia się, że dawka napromieniowania organów rozrodczych

potrzebna do podwojenia naturalnych defektów

genetycznych to 100-200 rem. Początkowa wartość obserwowalnych

nieprawidłowości (pierwsza generacja) stanowi

jedynie 1/3 wartości potrzebnej do utrwalenia genetycznych

zmian. Oczywiście wzrost wskaźnika genetycznych

defektów (szczególnie w dużej populacji) wiąże się z

trwałą zmianą w rodzaju ludzkim.

7.6.3.5.5 Katarakty

Ekspozycja oka na promieniowanie wiąże się ze zwiększeniem

ilości występowania katarakt do aż poziomu powyżej

którego większość tkanek wykazuje zwiększony wskaźnik

rozwoju nowotworów. Powoduje to, że ryzyko powstania

katarakt jest najważniejszym kryterium przy ustalaniu

standardów bezpieczeństwa dla poszczególnych tkanek.

8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU

Od chwili pierwszej detonacji jądrowej w lipcu 1945 roku,

broń nuklearna stała się ważną kartą przetargową na arenie

międzynarodowej polityki. Jeszcze nigdy w historii ludzkości

nie zdarzyło się, aby potęga militarna, a co za tym

idzie układ sił na świecie, była niezależna od liczebności

wojsk, ich uzbrojenia i wyszkolenia. Każde państwo, które

posiadało bombę atomową stawało się automatycznie poważnym

graczem, z którym każdy musiał się liczyć. Nie

można było lekceważyć groźby użycia broni atomowej -

wytrawni politycy wiedzieli, że trudno poznać się na dobrym

blefie, w a przypadku takiego zagrożenia pomyłka

mogła oznaczać zagładę całych narodów.

Rozdział ten przedstawia kulisy kryzysów międzynarodowych

okresu Zimnej Wojny - kryzysów, które mogły doprowadzić

ludzkość do wojny jądrowej. Dokument jest

oparty o pracę Davida Morgana "Szesnaście znanych kryzysów

Zimnej Wojny, 1946-85". Pierwowzór (poza przetłumaczeniem)

został w kilku miejscach poprawiony i uzupełniony.

8.1 Wstęp

P

odczas 39 lat Zimnej Wojny, Stany Zjednoczone i Związek

Radziecki swoją polityką doprowadziły do nuklearnego

wyścigu zbrojeń, nieustannie grożąc sobie nawzajem użyciem

broni jądrowej i kilkanaście razy doprowadzając

ludzkość na krawędź zagłady.

To niekwestionowany rekord, nie ma jednak podstaw aby

sądzić, iż inne super mocarstwo dysponujące tym samym

potencjałem postąpiło by inaczej. Nie ulega wątpliwości,

że postęp cywilizacyjny jest nierozerwalnie związany z

technologiami jądrowymi. Koniec Zimnej Wojny oraz

koniec zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego jest

niewątpliwie zasługą ostatniego sekretarza generalnego

KPZR, Michaiła Gorbaczowa. Współcześnie panuje jednak

pogląd, iż to Stany Zjednoczone niejako "zwyciężyły" w

tym bezkrwawym konflikcie. Zapomina się przy tym o

szeregu istotnych kryzysów zimnowojennych i wiążących

się z nimi poważnymi zagrożeniami, do których USA w

tym czasie doprowadziły. Z dzisiejszego punktu widzenia,

oczywiste wydają się "zasługi" dowództwa wojskowego w

wywoływaniu tych kryzysów - jednak i ten temat nie jest

szeroko dyskutowany.

W 1996 roku na świecie istniało około 36,000 sztuk

uzbrojenia nuklearnego. Pomimo faktu, iż Zimna Wojna to

już historia, ilość taka wielokrotnie przewyższa liczbę

potrzebną do zniszczenia naszej planety. Im więcej broni

nuklearnej posiada dane państwo tym bardziej zwiększa się

jego potęga militarna, oraz tym bardziej maleje jego bezpieczeństwo

(rośnie ryzyko wybuchu konfliktu). Paradoks

ten jasno pokazuje, że bardzo ważne jest zachowanie odpowiednich

proporcji - a także systematyczne redukowanie

istniejącego arsenału jądrowego, a w dalszej perspektywie

być może całkowita jego likwidacja. Nie wolno zapominać,

że obecne uspokojenie ambicji wielkomocarstwowych

może nie potrwać długo.

Szesnaście kryzysów jądrowych okresu Zimnej Wojny: daty i zagrożenie

Strategiczna broń jądrowa Kryzys Rok Długość

trwania

Zagrożenie

wywołane przez USA ZSRR

1 Iran 1946 Jeden dzień USA 40 0

2 Jugosławia 1946 Jeden dzień USA 40 0

3 Berlin I 1948 15 miesięcy USA 120 0

4 Korea 1950 36 miesięcy USA 400 ?

5 Wietnam I 1954 3 miesięcy USA 1200 ?

6 Chiny I 1954 8 miesięcy USA 1200 ?

7 Suez 1956 7 dni USA, ZSRR 2100 60

8 Chiny II 1958 2 miesiące USA 3000 110

9 Berlin II 1959 4 miesiące USA 3200 175

10 Berlin III 1961 4 miesiące USA 3600 240

11 Kuba 1962 2 tygodnie USA, ZSRR 3900 300

12 Wietnam II 1969 3 miesiące USA 4000 1400

13 Jordania 1970 2 tygodnie USA 4000 1800

14 Izrael 1973 19 dni USA 6800 2200

15 Iran II 1980 6 miesięcy USA 10312 6846

16 Pierwsze Uderzenie 1983 24 miesiące USA 10312 6846

Łącznie 107 miesięcy kryzysu jądrowego

Kryzysy atomowe XX wieku 113

W przypadku wybuchu wojny nuklearnej w wyniku konfliktów

oznaczonych przez (*) istniało zagrożenie powstania

efektu Zimy Jądrowej.

Powyższa tabela jasno pokazuje, że podczas 39 lat Zimnej

Wojny (a bardziej szczegółowo podczas 476 miesięcy, od

początku kryzysu pierwszego w marcu 1946 do końca

kryzysu szesnastego w listopadzie 1985) zaistniało:

1) poważne zagrożenie użycia broni jądrowej - przez 107

miesięcy (23% całego okresu Zimnej Wojny)

2) poważne zagrożenie, że w wyniku wybuchu wojny

jądrowej zniszczona zostanie większość obszarów

Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Europy

- w szczególności mowa tu o kryzysach Wietnam

I, Chiny I, Suez, Chiny II, Berlin II, Berlin III, Kuba,

Wietnam II, Iran II i Pierwsze Uderzenie - łącznie 55

miesięcy (12% całego okresu Zimnej Wojny)

3) poważne zagrożenie zniszczenia większości życia na

Ziemi w następstwie Zimy Jądrowej, podczas wszystkich

konfliktów po drugim kryzysie berlińskim - łącznie

38.5 miesięcy (8% całego okresu Zimnej Wojny)

8.2 Najważniejsze wydarzenia okresu Zimnej Wojny, 1945-1991

Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy

����1945 - zniszczenie Hiroszimy (6 sierpnia) i Nagasaki

(9 sierpnia) doprowadza do zakończenia wojny na Pacyfiku

(kapitulacja Japonii)

����1946 - kryzys irański i jugosłowiański

����1948-49 - pierwszy kryzys berliński

����1949 - Rosjanie przeprowadzają udaną próbę jądrową

(wrzesień); powstają komunistyczne Chiny.

Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują

����1950 - kryzys koreański - silne naciski na prezydenta

Trumana (a później Eisenhowera) aby użyć broni jądrowej

����1953 - Stany Zjednoczone detonują pierwszą bombę

wodorową (31 października)

����1954 - pierwszy kryzys wietnamski - Rosjanie

przeprowadzają test głowicy termojądrowej

����1955 - pierwszy kryzys chiński

����1956 - kryzys sueski

����1957 - Związek Radziecki wystrzeliwuje Sputnika,

pierwszego satelitę okołoziemskiego (4 października)

����1958 - drugi kryzys chiński

����1959 - drugi kryzys berliński

����1960 - Stany Zjednoczone wodują pierwszy okręt

podwodny klasy Polaris

����1961 - trzeci kryzys berliński

����1962 - kryzys kubański

Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój

����1963 - podpisanie traktatu o ograniczonym zakazie

prób nuklearnych (4 sierpnia); zamach na prezydenta

Kennedy'ego (22 listopada)

����1964 - Chruszczow odsunięty od władzy (15 października);

Chiny przeprowadzają własny test jądrowy (16

listopada)

����1967 - Chiny detonują bombę termojądrową

����1968 - początek dużej ofensywy Wietnamu Północnego

- zwanej, od dnia, w którym się rozpoczęła (31

stycznia), ofensywą Tet (księżycowy nowy rok)

Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń

����1969 - drugi kryzys wietnamski (sierpień-październik)

����1970 - kryzys jordański; Amerykanie modyfikują

balistyczne pociski interkontynentalne (ICBM) do

konfiguracji MIRV (Multiple Independently targeted

Reentry Vehicle)

����1971 - Stany Zjednoczone modernizują balistyczne

pociski morskie do konfiguracji MIRV

����1973 - kryzys izraelski; pierwszy radziecki pocisk

MIRV

����1974 - Indie przeprowadzają test atomowy

����1975 - komuniści zdobywają Sajgon (29 kwietnia)

����1976 - rozpoczyna się program Gwiezdnych Wojen

����1979 - irański szejk ucieka z kraju (16 stycznia); wtargnięcie

do amerykańskiej ambasady (4 listopada)

����1979 - Armia Czerwona wkracza do Afganistanu

(grudzień)

����1980 - drugi kryzys irański; prezydent Carter akceptuje

program Pierwszego Uderzenia

����1981 - prezydent Regan rozpoczyna największy program

zbrojeniowy w historii, wart 1.6 bln USD

����1982 - szwedzki raport stwierdza, że wojna jądrowa na

pełną skalę może doprowadzić do powstania efektu

Zimy Jądrowej, a w efekcie do zagłady większość żywych

istot na Ziemi.

Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa

 1986 - "Rok Pokoju"; testy jądrowe - USA: 15,

ZSRR:0

 1987 - Gorbaczow i Regan podpisują Układ o

Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (8 grudnia)

 1988 - Gorbaczow pozwala na przeprowadzenie

wolnych wyborów w Polsce (czerwiec)

 1989 - Gorbaczow pozwala na zburzenie Muru

Berlińskiego (9 listopad)

 1990-1991 - Stany Zjednoczone angażują się w

operację Pustynna Burza (17 stycznia); Gorbaczow

ustępuje ze stanowiska (19 sierpnia); Jelcyn

i przywódcy parlamentu, Ukrainy i Białorusi ogłaszają

rozpad Związku Radzieckiego (8 grudnia)

Okres 6. 1991-: Nowe szarady

Analogicznie do Okresu 3 (Niepewny spokój).

Brak kontroli nad redukcją arsenałów jądrowych

może zaowocować powtórką Okresu 4 (Wyścig

Zbrojeń).

Kryzysy atomowe XX wieku 114

8.3 Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy

Rok 1945 okazuje się punktem zwrotnym w historii ludzkości:

����maj - Niemcy kapitulują; kończy się wojna w Europie

����16 lipca - pierwszy próbny wybuch atomowy

����6 sierpnia - Hiroszima zniszczona przez wybuch jądrowy

����9 sierpnia - Nagasaki podziela los Hiroszimy

Stany Zjednoczone pokazują, że są przygotowane do użycia

nowej broni wraz z jej opóźnionymi efektami (opad

promieniotwórczy itp.) w taki sam sposób jakby chodziło o

broń konwencjonalną. Prezydent Truman podziela pogląd,

iż Związek Radziecki nigdy nie będzie zdolny do stworzenia

bomby atomowej. Z tego powodu nie widzi przeciwwskazań,

aby użyć nowej broni jako straszaka przeciwko

ZSRR. Pierwszy raz polityka taka zostaje wyrażona zaledwie

10 miesięcy po zakończeniu II Wojny Światowej, w

sporze o obszary przy granicy ZSRR-Iranu oraz na Bałkanach

(kryzys jugosłowiański). Pierwszy kryzys berliński,

trwający przez 15 miesięcy, miał bardziej poważny i

groźny charakter. Okres ten kończy się 3 września 1949

roku, kiedy to Związek Radziecki przeprowadza pierwszy

test własnej bomby atomowej. Amerykański monopol na

technologie nuklearne trwał zaledwie cztery lata.

8.3.1 Kryzys 1 - IRAN I (1946)

Oznaczenie konfliktu: IRAN I (Azerbejdżan)

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: ZSRR

Początek kryzysu: marzec 1946

Koniec kryzysu: 48 godzin po ultimatum Trumana

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone

Przyczyna kryzysu: powojenna zmiana układu sił w Iranie

przez Rosjan

TŁO: Podczas II Wojny Światowej obowiązywało amerykańsko-

radzieckie porozumienie i wspólnej okupacji Iranu.

Na jego mocy konwoje z zaopatrzeniem dla ZSRR mogły

swobodnie przejeżdżać przez obszar Iranu. Po zakończeniu

wojny, ZSRR zaczęło domagać się limitu dostaw paliwa

równego brytyjskiemu, tak jak zostało to wcześniej ustalone.

Aby wzmocnić swoje żądania radzieckie wojska

pozostały na obszarze północnego Iranu i wspierały ruchy

rewolucyjne w graniczącym z ZSRR Azerbejdżanem. Dodatkowo,

Armia Czerwona rozlokowała swoje jednostki

pancerne wzdłuż granicy. Do 2 marca 1946, czyli daty

ustalonej podczas londyńskiej konferencji ministrów spraw

zagranicznych, nie zaobserwowano, aby wojska już stacjonujące

w Iranie były z niego wycofywane.

PRZEBIEG KRYZYSU: Prezydent Truman osobiście spotyka

się z ambasadorem Związku Radzieckiego Andriejem

Gromyko i przedstawia mu ultimatum: wycofajcie radzieckie

wojska w ciągu 48 godzin albo przeprowadzimy atak

jądrowy. Według istniejących dokumentów prezydent

powiedział ambasadorowi: "Zamierzamy ją na was zrzucić".

SKUTKI: Rosjanie wycofali swoje jednostki w ciągu 24

godzin. Zagrożenie atakiem nuklearnym, jakie wystosował

Truman, miało miejsce zaledwie 10 miesięcy po zakończeniu

II Wojny Światowej. Trzy miesiące po tych wydarzeniach,

14 czerwca 1946 roku, Stany Zjednoczone przedstawiły

Plan Braucha dotyczący międzynarodowej kontroli

nad materiałami służącymi produkcji energii jądrowej.

Odrzucenie tego planu przez Rosjan należy obecnie rozpatrywać

w świetle ich doświadczeń z "atomową kontrolą"

wyrażona podczas kryzysu irańskiego.

8.3.2 Kryzys 2 - JUGOSŁAWIA (1946)

Oznaczenie konfliktu: JUGOSŁAWIA

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Jugosławia?

Początek kryzysu: listopad 1946

Koniec kryzysu: listopad 1946

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane

Przyczyna kryzysu: zestrzelenie amerykańskiego samolotu

nad Jugosławią - Amerykanie rościli sobie prawo do

swobodnego przelotu nad tym krajem; Grecja jako strategiczny

punkt Bałkanów.

TŁO: Podczas II Wojny Światowej, komunistyczna partyzantka

w Jugosławii i Grecji była najbardziej aktywna ze

wszystkich krajów będących pod okupacją hitlerowską.

Jugosławia była jedynym krajem, który samodzielnie wyzwolił

się z okupacji jako niepodległe, komunistyczne

państwo. Sąsiednie Węgry, Rumunia i Bułgaria zostały

wyzwolone przez Armię Czerwoną, by później stać się

państwami satelickimi ZSRR. Natomiast w leżącej na południu

Grecji wybuchła wojna domowa, tocząca się do

roku 1949. Po przeciwnych stronach stanęły komunistyczna

Armia Demokratyczna Grecji (będącą następczynią

ELAS - Greckiej Armii Narodowo-Wyzwoleńczej) i wojska

nowo odrodzonej monarchii. Po wycofaniu się oddziałów

hitlerowskich, Brytyjczycy zaczęli zaopatrywać i, aż

do ich wycofania w 1947 roku, wspierać oddziały królewskie.

Później zastąpili ich Amerykanie - wojna domowa

cały czas się zaostrzała. Natomiast Jugosławia, wspierająca

jednostki ELAS, była postrzegana jako zagrożenie dla

interesów Stanów Zjednoczonych.

PRZEBIEG KRYZYSU: W listopadzie 1946 roku nad Jugosławią

zestrzelony został amerykański samolot wojskowy.

W odpowiedzi jako demonstracja siły, sześć B-29 rozmieszczonych

w Niemczech odbyło lot wzdłuż jugosłowiańskiej

granicy.

SKUTKI: Nad Jugosławią nie zestrzelono więcej żadnego

samolotu amerykańskiego.

8.3.3 Kryzys 3 - BERLIN I (1948)

Oznaczenie konfliktu: BERLIN I

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: 24 radzieckich miast (Operacja Broiler)

Początek kryzysu: 24 czerwca 1948 - blokada Berlina

Kryzysy atomowe XX wieku 115

Koniec kryzysu: 30 września 1949 - odstąpienie od blokady

Czas trwania: 15 miesięcy

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone

Przyczyna kryzysu: kontrola nad Berlinem

TŁO: 2 maja 1945 roku Armia Czerwona po długich i

krwawych (100,000 poległych) walkach zdobywa Berlin.

Zgodnie z uzgodnieniami, alianckie armie spotykają się

100 mil na zachód od stolicy - na linii rzeki Elby. Berlin

zostaje podzielony na strefę brytyjską, amerykańską, francuską

i, największą, rosyjską. Łączne straty ZSRR w wojnie

wyniosły 26 mln zabitych, czyli 1/7 wszystkich obywateli.

Straty USA: 292,000 zabitych, tj. 1/513 wszystkich

obywateli. Zniszczenia w ZSRR: 17,000 miast, 70,000 wsi,

31,000 fabryk, 84,000 szkół, 40,000 mil torów kolejowych.

Zniszczenia w USA: żadnych. Radzieckie cele po zakończeniu

wojny można przedstawić w trzech punktach:

1) zneutralizować Niemcy;

2) zbudować mur satelickich krajów na zachodniej granicy

Związku Radzieckiego;

3) odbudować zniszczenia wojenne

Sowieci tworzyli swój "mur" poprzez wymuszanie komunistycznego

ustroju na państwach sąsiedzkich, takich jak

Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia czy Bułgaria. W

tym samym czasie nastąpiło załamanie stosunków pomiędzy

niedawnymi sojusznikami - Związkiem Radzieckim i

mocarstwami zachodnimi.

����marzec 1946 - pierwszy kryzys irański, kiedy to Truman

otwarcie grozi użyciem broni jądrowej

����5 marca 1946 - Churchill pierwszy raz używa określenia

"Żelazna Kurtyna",

wrzesień 1946 - wybory w Berlinie nie pokazują poparcia

dla Rosjan w sektorach zachodnich

����12 marca 1945 - doktryna Trumana amerykańskiej

pomocy wojskowej dla Europy Zachodniej

����5 czerwca 1947 - Plan Marshalla dotyczący

ekonomicznej pomocy państwom zachodnioeuropejskim

����luty 1948 - komunistyczny przewrót w Czechosłowacji

(tzn. przewrót praski), w Europie Środkowej jedynie

status Niemiec pozostaje nieokreślony.

PRZEBIEG KRYZYSU: 24 czerwca 1948 roku Rosjanie odcinają

lądowe szlaki do Berlina. W lipcu rozpoczynają się

transporty w ramach mostu powietrznego stworzonego

przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Forestall (Sekretarz

Marynarki Wojennej), George Marshall (Sekretarz

Stanu) i Mar Bradley (Szef Sztabu Armii) spotykają się,

aby zadecydować czy powinna zostać wdrożona Operacja

Broiler w odpowiedzi na działania ZSRR w Berlinie. 9

września Forestall prosi o ustosunkowanie się brytyjskiego

admirała sir Fredericka Dalrymple w kwestii ewentualnego

użycia broni atomowej. Następnego dnia, 10 września,

Forrestal prosi Marshalla o wydanie upoważnienia na użycie

broni jądrowej przez dowódców polowych. Efektem

tego spotkania jest dyrektywa NSC 30, na mocy której sam

prezydent może wydać decyzję o przeprowadzeniu uderzenia

nuklearnego. 13 października Połączony Komitet Szefów

Sztabów (JCS - Joint Chiefs of Staff) wysyła do Rady

Bezpieczeństwa Narodowego (NSC - National Security

Council) pytanie o opinię w sprawie rozpoczęcia wojny

atomowej ze Związkiem Radzieckim. Następnego dnia, 14

października, po wspólnych obradach, NSC odmawia wydania

zgody. 30 września 1949 roku przywrócony zostaje

transport do Berlina - kończą się dostawy drogą lotniczą i

cały kryzys.

SKUTKI: We wrześniu 1949 roku ZSRR przeprowadził

pierwszą próbny wybuch bomby atomowej - tak więc był

to ostatni kryzys, w trakcie którego USA było jedynym

mocarstwem atomowym. W październiku wraz ze zwycięstwem

Mao Tse-Tunga powstają komunistyczne Chiny.

Także w października ma miejsce "Przewrót Admirałów" -

admirałowie Ostie, Burke i Denfield opowiadają się przeciwko

wojnie atomowej, jako "moralnie złej". W efekcie

prezydent Truman dymisjonuje Denfielda, czym jednocześnie

ostrzega innych oficerów przed publiczną krytyką

prowadzonej polityki atomowej. Podział Berlina i całych

Niemiec utrwala się na okres całej Zimnej Wojny.

8.4 Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują

Detonacja pierwszej radzieckiej bomby atomowej 3 września

1949 roku głęboko zszokowała przywódców amerykańskich,

którzy wierzyli, że atomowy monopol USA potrwa

przynajmniej 10 lat. Wkrótce po tym fakcie, Mao Tse-

Tung proklamował Chińską Republikę Ludową. Jasnym

stało się, że jeżeli sąsiedzi Chin - Indie i Indonezja - także

znają się pod wpływami komunistów, to większość ludzi

na Ziemi znajdzie się w obozie socjalistycznym.

Były to poważne strategiczne porażki Waszyngtonu - odpowiedzią

na nie była datowana na 14 kwietnia 1950 roku

dyrektywa NSC 68. Dokument wzywał do:

a) otoczenia państw bloku socjalistycznego (ZSRR i

Chin) bazami nuklearnymi na długości 6,000 mil, począwszy

od Europy, przez Środkowy Wschód aż po

południowo-wschodnią Azję, Japonię i Alaskę.

b) rozpoczęcia masowych zbrojeń, budowy bomby

wodorowej, tworzenia arsenału nuklearnego i zbudowania

floty bombowców dalekiego zasięgu.

"Dzień, w którym arsenał Sowietów osiągnie pułap 200

bomb będzie datą krytyczną dla Stanów Zjednoczonych"

(NCS 68). Tą datą był rok 1954. Od tego momentu atomowy

wyścig zbrojeń był faktem. Prezydenci Truman i

Eisenhower znaleźli się pod silnym naciskiem innych

członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego (NSC -

National Security Concuil), w szczególności Przewodniczącego

Komitetu Połączonych Szefów Sztabu, aby rozpocząć

wojnę jądrową z Chinami i Rosją. Naciski te stały się

szczególnie silne w czasie kampanii koreańskiej oraz po

przeprowadzeniu przez ZSRR pierwszego wybuchu termojądrowego

w sierpniu 1953 roku.

Kryzysy atomowe XX wieku 116

Osiem kryzysów atomowych tego okresu, począwszy od

konfliktu koreańskiego, na sprawie kubańskiej kończąc

sprawiło, że te trzynaście lat stanowiło drugi pod względem

zagrożenia okres w historii ludzkości. Wyprzedzają je

jedynie lata ostatniego kryzysu, Pierwszego Uderzenia,

kiedy to arsenały jądrowe rozrosły się do olbrzymich arsenałów

i ryzyko wybuchu wojny wzrosło niepomiernie.

8.4.1 Kryzys 4 - KOREA (1950)

Oznaczenie konfliktu: KOREA

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Korea Północna, Chiny, ZSRR

Początek kryzysu: czerwiec 1950 - atak KRL-D na Republikę

Korei

Koniec kryzysu: lipiec 1953 - rozejm w Panmundzonie

Czas trwania: 3 lata

Zagrożenie atakiem jądrowym: Prezydent Truman

oświadczył: "Zawsze rozważaliśmy możliwość jego użycia".

Prezydent Eisenhower: "Było jasne, że musielibyśmy

użyć broni atomowej, aby uniknąć zbyt dużych strat". Plan

wojenny otrzymał kryptonim Operacja Wymuszenie (Shakedown)

i zakładał, że po 6 dniach od początku III Wojny

Światowej:

- bombowce z Maine zrzucą 20 bomb atomowych na

rejon Moskwa-Gorki

- bombowce z Labradoru zrzucą 12 bomb atomowych

na obszar Leningradu

- bombowce z Wielkiej Brytanii zrzucą 52 bomby atomowe

w rejon dorzecza Wołgi i Donu

- bombowce z Azorów zrzucą 15 bomb na obszar Kałkazu

- bombowce z bazy Guam zrzucą 15 bomb atomowych

w rejonie Władywostoku i Irkucka.

Przyczyna kryzysu: zagrożenie ze strony Korei Północnej

i Chin dla Korei Południowej.

TŁO: We wrześniu 1949 roku komuniści pod przewodnictwem

Mao Tse-Tunga przejmują kontrolę w Chinach.

Miesiąc później, w październiku, Sowieci przeprowadzają

pierwszy test bomby wodorowej. Powstaje duża presja, aby

zaatakować Związek Radziecki zanim osiągnie podobne

atomowe możliwości wojskowe jak Stany Zjednoczone.

Fakt, czy Chiny, będące już państwem komunistycznym,

powinny być pierwszorzędnym celem uderzenia jądrowego

był często dyskutowany wewnątrz JCS oraz NSC i był

silnie związany z przebiegiem wojny koreańskiej.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����czerwiec 1950 - Korea Północna napada na Koreę

Południową. Rada Bezpieczeństwa ONZ, pod nieobecność

przedstawicieli ZSRR, wysyła siły pokojowe

do Korei Południowej. Wojska amerykańskie

stacjonujące w Korei Południowej wycofują się do

Pusan.

����15 września - amerykańskie oddziały desantowe lądują

w rejonie miasta Inczon, odcinając wojskom północnokoreańskim

drogę ucieczki

����7 października - amerykańskie jednostki przekraczają

38 równoleżnik i wkraczają do Korei Północnej

����10 października - Chiny ostrzegają, że zbrojnie zareagują,

jeżeli wojska ONZ będą kontynuowały ofensywę

����24 października - Chiny rozpoczynają negocjacje z

ONZ. Tego samego dnia wojska USA rozpoczynają

poważną ofensywę

����28 października - kontradmirał Lalor żąda od JCS

zgody na użycie broni jądrowej, aby opóźnić chińską

interwencję i dać siłom ONZ czas na wycofanie

����6 grudnia - wojska chińskie atakują pozycje ONZ i

odrzucają siły ONZ od wywalczonych pozycji.

����11 stycznia 1941 - Symington, członek Rady Bezpieczeństwa

Narodowego (NSC), przedstawia projekt dyrektywy

NSC-100, wzywającej do przeprowadzenia

uderzenia jądrowego na Chiny i zażądania od ZSRR,

aby powstrzymały się od jakichkolwiek "agresywnych"

działań.

����1 lutego - NSC wzywa do rozpoczęcia przygotowań

do wojny atomowej

����10 kwietnia - Truman dymisjonuje generała

McArthura, dowódcę amerykańskich wojsk w Korei,

za jego żądania dotyczące przeprowadzenia natychmiastowego

ataku jądrowego na chińskie bazy wojskowe.

����20 kwietnia - McArthur witany w Nowym Jorku jak

bohater

����14 sierpnia - JCS przygotowuje raport dotyczący użycia

nowych głowic taktycznych Mark IX i W-19 w

Korei. Ich zastosowanie nie wymagałoby konieczności

użycia sił europejskiej części Operacji Wymuszenie.

����31 październik 1952 - Rosjanie przeprowadzają pomyślny

test pierwszej bomby wodorowej

����listopad - Eisenhower wygrywa wybory prezydenckie

����11 lutego 1953 - Eisenhower na spotkaniu Rady Bezpieczeństwa

Narodowego oświadcza: "Powinniśmy

rozważyć możliwość użycia taktycznej broni jądrowej

w rejonie Kaesong".

����19 maja - JCS wzywa do przeprowadzenia silnej ofensywy,

także z wykorzystaniem broni nuklearnej, która

przeniesie front walk poza Koreę

����20 maja - JCS przedstawia swój plan członkom Rady

Bezpieczeństwa Narodowego. Eisenhower jest przekonany

o konieczności użycia broni jądrowej w przypadku

niepowodzenia negocjacji.

����lipiec - rozejm w Panmunjon kończy wojnę koreańską

����27 listopada - na wspólnym spotkaniu prezydenta

Eisenhowera oraz premierów Francji Laniela i Wielkiej

Brytanii Churchilla, sojusznicy europejscy stanowczo

przeciwstawiają się planowi wykorzystania

broni jądrowej w przypadku wybuchu kolejnego konfliktu

w Korei.

SKUTKI: Korea Południowa została obroniona. Stany

Zjednoczone rozmieszczają znaczne siły, które pozostają

tam do dziś.

8.4.2 Kryzys 5 - WIETNAM I (1954)

Oznaczenie konfliktu: WIETNAM I (Dien Bien Phu)

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Wietnam; później Chiny i ZSRR

Kryzysy atomowe XX wieku 117

Początek kryzysu: 8 marca 1954 - kontyngent wojsk francuskich

otoczony w Dien Bien Phu

Koniec kryzysu: 19 czerwca 1954

Czas trwania: 3 miesiące

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane; amerykański

lotniskowiec znajdujący się w pobliżu Wietnamu miał

za zadanie rozpocząć realizację Operacji Szakal (Vulture),

korzystając z bomb atomowych przeciwko siłom Viet

Minh (Ligii Niepodległości Wietnamu). Plan Podstawowy

(Plan Basic) Strategicznego Dowództwa Powietrznego

(Strategic Air Command) zakładał wykorzystanie 735

bombowców i 1,750 bomb atomowych do zaatakowania

ZSRR i Chin.

Przyczyna kryzysu: "Dzień A", czyli ostatni dzień, w

którym USA mogłyby rozpocząć wojnę nuklearną z ZSRR

bez groźby jądrowego kontruderzenia; jest to prawdopodobnie

prawdziwy powód - sama sytuacja w Wietnamie

posłużyła zaś jako dobry pretekst.

TŁO: Podczas II Wojny Światowej Japończycy łatwo zdobyli

Wietnam, wtedy francuską kolonię. Jedyny opór stawiały

komunistyczne wojska Viet Minh dowodzone przez

Ho Chi Minh. W 1945 roku Japończycy poddali Wietnam

Brytyjczykom. Wkrótce Francuzi odzyskali kontrolę nad

swoją kolonią, jednak Viet Minh sprzeciwiał się ich powrotowi.

Rozpoczęła się długa i krwawa wojna o panowanie

nad Wietnamem. W styczniu 1954 roku Francuzi przekształcili

daleko wysunięty garnizon w Dien Bien Phu w

twierdzę. Wkrótce wojska Viet Minh, ku powszechnemu

zaskoczeniu, zaatakowały bazę ciężką artylerią.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����marzec 1954 - Dien Bien Phu w oblężeniu i pod silnym

ostrzałem wojsk komunistycznych

����8 marca - francuski generał Ely prosi w Waszyngtonie

o amerykańską pomoc

����25 marca - Sekcja G3 Armii Amerykańskiej proponuje

użycie broni atomowej w Wietnamie.

����7 kwietnia - Eisenhower przedstawia "teorię domina"

- jeżeli Wietnam zdobędą komuniści, cała Azja zostanie

stracona

����10 kwietnia - prezydent Eisenhower posyła do Europy

sekretarza stanu Dullesa i admirała Radforda z misją

poczynienia przygotowań do realizacji Operacji Szakal;

premier Churchill sprzeciwia się wdrożeniu planu

i nie zgadza się z "teorią domina".

����23 kwietnia - Bidault, Minister Spraw Zagranicznych

Francji, odrzuca propozycję Dulla udostępnienia 2

bomb atomowych

����27 kwietnia - Dulles okłamuje Francuzów mówiąc im,

że Anthony Eden, wicepremier Wielkiej Brytanii, popiera

plan Operacji Szakal.

����30 kwietnia - Eisenhower mówi do Cutlera, członka

NSC: "Możemy dać Francuzom bomby atomowe".

����8 maja - oddziały Viet Minh zdobywają Dien Bien

Phu.

����25 maja - NSC i admirał Radford radzą przeprowadzić

uderzenie nuklearne na Chiny, jeżeli udzielą one

pomocy w marszu Viet Minh na Hanoi.

����19 czerwca - Eisenhower: "Atak jądrowy na Chiny

oznacza także atak na ZSRR. Co zrobią Stany Zjednoczone

ze strefą zniszczeń ciągnącą się od Elby do

Władywostoku?". Chiny nie interweniują i kryzys dobiega

końca.

SKUTKI: Stany Zjednoczone angażują się w Wietnamie.

8.4.3 Kryzys 6 - CHINY I (1954)

Oznaczenie konfliktu: CHINY I (Quemoy i Matsu)

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Chiny, ZSRR

Początek kryzysu: wrzesień 1954

Koniec kryzysu: 1 maja 1955

Czas trwania: 8 miesięcy

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone

Przyczyna kryzysu: 1) poczucie zagrożenia ze strony

ZSRR - nowe radzieckie bombowce Bear i Bizon mają

wystarczający zasięg, aby zaatakować USA; 2) komunistyczna

kontrola nad Chinami

TŁO:

����1935 - Mao Tse-Tung i jego partyzantka komunistyczna

dociera do północnej części Chin; rozpoczyna

się japońska agresja na Chiny.

����1935-45 - wojska Mao wiążą walką znaczne siły

japońskie i jako jedyne stanowią istotny opór najeźdźcy.

Jednakże pomoc amerykańska trafia do wojsk

Chiang Kai-Sheka, którego jednostki uwięzione są w

Chungking i unikają otwartej walki.

����sirpień 1945 - Japonia pokonana; w Chinach pozostaje

zaopatrywana przez USA armia Chianga, licząca 4.3

mln ludzi, dobrze uzbrojona i dysponująca wsparciem

lotniczym, oraz 1.2 mln partyzantka Mao, kontrolująca

tylko północne tereny przygraniczne Chin. Mao

ma jednak coś, czego brakuje dobrze wyposażonym i

liczniejszym wojskom Chianga: poparcie chłopów.

����październik 1949 - armia Chiang Kai-Sheka została

pokonana przez wojska Mao i zmuszona do wycofania

się na Tajwan. Chiang fortyfikuje dwie przybrzeżne

wyspy - Quemoy i Marsu - położone zaledwie 8 mil

od brzegu Chin, na potrzeby przyszłej ekspedycji militarnej.

Chiang dwukrotnie prowokuje Chiny przez

przemieszczenie dużych oddziałów na te wyspy - za

każdym razem Stany Zjednoczone posuwają się do

nuklearnego szantażu, aby wesprzeć działania

Chianga.

����2 lutego 1953 - prezydent Eisenhower wydaje Marynarce

Wojennej polecenie nie powstrzymywania więcej

desantowych sił Chianga przed zaatakowaniem

kontynentalnych Chin.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����sierpień 1954 - Chiang przemieszcza 58,000 żołnierzy

na wyspę Quemoy i 15,000 na Matsu

����wrzesień - Chiny rozpoczynają ostrzał artyleryjski

wysp

����12 września - Połączony Komitet Szefów Sztabu

(JCS) rekomenduje atomowe uderzenie na Chiny

Kryzysy atomowe XX wieku 118

����23 listopada - w Chinach kończy się proces 13 amerykańskich

lotników z zestrzelonego w czasie kampanii

koreańskiej nad tym krajem samolotu; w odpowiedzi

JCS i NSC opowiadają się za przeprowadzeniem uderzenia

jądrowego na Chiny; szósty raz w trakcie 1954

roku praktycznie całe dowództwo USA (NSC i JCS)

wzywa do użycia broni jądrowej (trzykrotnie w czasie

kryzysu wietnamskiego, w maju - w odpowiedzi na

radziecki test bomby wodorowej; w trakcie rozlokowania

wojsk na Quemoy i Matstu oraz w odpowiedzi

na proces lotników).

����15 luty 1955 - Churchill sprzeciwia się amerykańskiej

polityce ochrony atomowej wysp Quemoy i Matsu.

����10 marca - sekretarz stanu Dulles oświadcza na

spotkaniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego (NSC),

że mieszkańcy USA i całego świata powinni być

przygotowani na prawdopodobny atak jądrowy na

Chiny.

����15 marca - Dulles stwierdza, że Stany Zjednoczone

poważnie rozważają możliwość użycia broni nuklearnej

w rejonie Quemoy i Matsu.

����16 marca - prezydent Eisenhower: "Bomby atomowe

mogą zostać użyte... tak jak używa się innych pocisków".

Stanowisko te wywołuje sprzeciw opinii międzynarodowej,

ministrowie spraw zagranicznych

państw NATO sprzeciwiają się koncepcji wojny z

Chinami.

����26 marca - admirał Carney mówi: "Prezydent planuje

zniszczyć potencjał wojskowy komunistycznych Chin.

Zamierza rozpocząć wojnę 15 kwietnia".

����23 kwietnia - przedstawiciele Chin na Konferencji

Afro-Azjatyckiej jasno oświadczają, że są skłonni negocjować

w sprawie Tajwanu.

����1 maja - ustaje ostrzał baz na Quemoy i Matsu, kryzys

dobiega końca.

����1 sierpnia - Chiny zwalniają 11 lotników amerykańskich.

SKUTKI:

1) Chiang, który niemal wywołał wojnę między USA a

Chinami, ponownie ucieknie się do prowokacji - także

tym razem bez prób powstrzymywania ze strony USA.

2) działania Chianga (i amerykańskich sprzymierzeńców)

spowodowały, że Chiny znalazły się na krawędzi

atomowej zagłady; przywódcy Chin nie zapomną tej

lekcji.

8.4.4 Kryzys 7 - SUEZ (1956)

Oznaczenie konfliktu: SUEZ

Zagrożenie ze strony: ZSRR, później USA

Cel: Londyn, Paryż, ZSRR

Początek kryzysu: 29 październik 1956 - atak Izraela na

Egipt

Koniec kryzysu: 6 listopad 1956 - Wielka Brytania i Francja

przystają na proponowane przez ONZ zawieszenie

broni.

Czas trwania: 7 dni

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone

Przyczyna kryzysu: kontrola nad Kanałem Sueskim;

Wielka Brytania i Francja postrzegają egipską kontrolę nad

Kanałem Sueskim jako zagrożenie dla własnych dostaw

ropy.

TŁO:

����1868 - Francja otrzymuje koncesję na budowę kanału

łączącego morza Śródziemne i Czerwone

����1859-69 - budowa kanału, wkrótce okrzykniętego

najważniejszym szlakiem wodnym świata

����1875 - Wielka Brytania kupuje udziały w spółce

zarządzającej Kanałem Sueskim

����1882 - Wielka Brytania rozpoczyna okupację Egiptu.

����1936 - Wielka Brytania podpisuje układ, nakazujący

jej wycofanie wojsk do roku 1956.

����1954 - pułkownik Nasser zostaje prezydentem silnie

nacjonalistycznego Egiptu.

����1956 - ostatnie jednostki brytyjskie opuszczają garnizony

rozlokowane w strefie Kanału.

����19 lipca 1956 - Stany Zjednoczone wycofują się z

planu finansowania Tamy Asuańskiej (olbrzymiego

projektu inżynieryjnego mającego nawodnić tysiące

hektarów ziemi i dostarczyć znaczne ilości energii

elektrycznej); decyzja Stanów Zjednoczonych, a raczej

sekretarza stanu Johna F. Dullesa (nie jest pewne,

czy Dulles kontaktował się w tej sprawie z prezydentem

Eisenhowerem) była związana ze zbliżeniem pomiędzy

Egiptem a państwami socjalistycznymi (zawarto

liczne kontrakty na dostawy broni, a także budowę

i modernizację dużych zakładów przemysłowych).

����26 lipca 1956 - prezydent Nasser ogłasza plan

nacjonalizacji Kanału Sueskiego - dochody z żeglugi

po Kanale (100 mln USD rocznie) mogą w pełni sfinansować

budowę Tamy Asuańskiej.

����10 wrzesień 1956 - Brytyjczycy i Francuzi planują

przeprowadzenie wspólnej akcji wojskowej przeciwko

Egiptowi. W operację włączony zostaje także Izrael,

który ma rozpocząć działania wojenne, tak aby wojska

brytyjskie i francuskie mogły wkroczyć na obszar

działań w roli rozjemcy.

����2 września 1956 - prezydent Eisenhower do brytyjskiego

premiera Anthonego Edena: "... amerykańska

opinia publiczna zdecydowanie odrzuca możliwość

użycia siły". W tym czasie Stany Zjednoczone importowały

jedynie 4% ropy ze Środkowego Wschodu,

natomiast Europa 75%. Dodatkowo na postawę

Eisenhowera wpływ miały zbliżające się wybory prezydenckie.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����29 października 1956 - wojska izraelskie, realizując

plan Operacji Kadesh, najeżdżają Półwysep Synaj i

kierują się w stronę Kanału Sueskiego. Wielka Brytania

i Francja żądają od Izraela i Egiptu zawieszenia

broni i jednocześnie oświadczają, że wyślą swoje

kontyngenty wojskowe dla ochrony Kanału.

����30 października - Stany Zjednoczone, ku zaskoczeniu

Francji, Wielkiej Brytanii i Izraela, krytykują inwazję

podczas obrad Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wielka

Brytania domaga się od Egiptu zgody na wkroczenie

do strefy Kanału (zgodnie z porozumieniem zawartym

w 1954 roku wojska brytyjskie mają prawo wkroczyć

Kryzysy atomowe XX wieku 119

w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa Kanału ze

strony trzeciego państwa).

����5 listopada - egipska odmowa stanowi pretekst do

zajęcia Portu Said (gdzie rozpoczyna się Kanał od

strony Morza Śródziemnego) przez wojska brytyjskofrancuskie.

Chruszczow ostrzega o możliwości użycia

"siły do zmiażdżenia agresorów" i niedwuznacznie

daje do zrozumienia, że Wielka Brytania i Francja

mogą stać się celem ataku nuklearnego. Stany Zjednoczone

oświadczają, że atak na sojuszników spotka się

z podobną reakcją USA.

����6 listopada - prezydent Eisenhower w telefonicznej

rozmowie z premierem Edenem wymusza na nim

przystanie na zawieszenie broni. Francja i Wielka

Brytania wstrzymują działania wojenne.

SKUTKI: Strategiczna porażka mocarstw zachodnich na

Środkowym Wschodzie:

1) zablokowanie Kanału Sueskiego i odcięcie dostaw

ropy dla Europy

2) gwałtowny wzrost wpływów sowieckich w krajach

regionu

3) Stany Zjednoczone pokazały, że nie będą wspierały

samodzielnych działań Wielkiej Brytanii i Francji

4) wycofanie się Francji z oficjalnych struktur NATO.

8.4.5 Kryzys 8 - CHINY II (1958)

Oznaczenie konfliktu: CHINY II (Quemoy i Matsu)

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Chiny, ZSRR

Początek kryzysu: 24 sierpnia 1958 - Chiny rozpoczynają

ostrzał baz Quemoy i Matsu

Koniec kryzysu: październik 1958 - koniec ostrzału

Czas trwania: 2 miesiące

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone; amerykańska

7. Flota zbliża się do wybrzeża Chińskiego.

Przyczyna kryzysu: mobilizacja armii rozmieszczonych

na wyspach Quemoy i Matsu, znajdujących się 9 mil od

wybrzeża kontynentalnych Chin - prowokacja, na którą

pozwoliły Stany Zjednoczone

TŁO: Zapoznaj się z kulisami pierwszego kryzysu chińskiego.

W sierpniu 1958 roku Chiang Kai-Shek rozlokował

100,000 żołnierzy w bazach na Quemoy i Matsu. Siły te

stanowiły ponad jedną trzecią liczebności jego wojsk. Na

Quemoy rozlokowano także amerykańskie haubice, mogące

miotać ładunkami jądrowymi.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����24 sierpnia 1958 - Chiny rozpoczynają ostrzał

artyleryjski wysp Quemoy i Matsu

����6 września - chiński premier Chou en Lai gotowy do

negocjacji z generałem Twiningiem z Połączonego

Komitetu Szefów Sztabu; Twining prosi prezydenta

Eisenhowera o wydanie pozwolenia dowódcy 7. Floty

na użycie broni jądrowej przeciwko Chinom -

Eisenhower odmawia.

����7 września - Związek Radziecki oświadcza, że w

przypadku amerykańskiego ataku na Chiny, ZSRR nie

pozostanie bierne.

����11 września - Eisenhower przedstawia na antenie telewizyjnej

teorię domina. Opinia publiczna sprzeciwia

się takiej polityce władz USA. Eisenhower w liście do

sekretarza Dullesa: "Kursowi, któremu podążamy jest

przeciwne dwie trzecie ludzi na świecie i 50% obywateli

USA".

����19 września - Rosjanie powtarzają swoje oświadczenie

z 7 września. Wkrótce potem sekretarz obrony

Neil McElroy proponuje prezydentowi przeprowadzenie

zamachu na Chiang Kai-Sheka, jednak Eisenhower

odrzuca takie rozwiązanie. Wypracowana zostaje niepisana

zasada, zgodnie z którą wojska chińskie

ostrzeliwują wyspy w nieparzyste dni miesiąca, natomiast

w dni parzyste do oddziałów Chianga dostarczane

jest zaopatrzenie. Stopniowo prowadzi to do

zawieszenia ognia.

SKUTKI:

1) Po raz pierwszy duża część społeczeństwa amerykańskiego

otwarcie sprzeciwia się prowadzonej polityce

nuklearnej Waszyngtonu.

2) Bez poparcia Stanów Zjednoczonych, Chiang nie

realizuje więcej prowokacji.

8.4.6 Kryzys 9 - BERLIN II (1959)

Oznaczenie konfliktu: BERLIN II

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: ZSRR

Początek kryzysu: listopad 1958

Koniec kryzysu: 20 marca 1959

Czas trwania: 4 miesiące

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone.

Przyczyna kryzysu: status Berlina.

TŁO: 2 października 1954 roku podpisane zostaje porozumienie

pomiędzy Francją, Wielką Brytanią, USA i RFN,

które otwiera drogę do przyjęcia Niemiec Zachodnich do

Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO. Porozumienie, które

zezwala m.in. na stworzenie armii niemieckiej, niepokoi

Związek Radziecki, który uznaje je za prowokację. Rosjanie

podnoszą argument, iż podpisana umowa jest niezgodna

z Traktatem Poczdamskim, który zakładał "całkowite

i ostateczne" rozbrojenie struktur wojskowych Niemiec

wszystkich typów. Amerykańskie inwestycje w Berlinie

Zachodnim zmieniły obraz miasta ze zrujnowanej

stolicy III Rzeszy w prężny ośrodek miejski RFN. Każdego

roku do Berlina Zachodniego ucieka około 300,000 mieszkańców

NRD. Zachodnie rozgłośnie propagandowe oraz

siatki szpiegowskie używają tego miasta jako doskonałej

bazy do działania. Berlin staje się niebezpiecznym zapalnikiem

nowej wojny.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����10 listopada 1958 - Chruszczow proponuje, aby w

ciągu 6 miesięcy całkowita kontrola nad Berlinem została

przekazana NRD. Zachodnie mocarstwa odrzuKryzysy

atomowe XX wieku 120

cają tę propozycję, jako niekorzystną z ich punktu widzenia.

Powojenne porozumienia dotyczące Berlina

zdają się kolejny raz ogniskować konflikt - nowa blokada

Berlina jest niewykluczona.

����11 marca 1959 - ponieważ zbliża się termin wyznaczony

przez Chruszczowa, Demokraci naciskają na

Eisenhowera aby ten zarządził mobilizację. Na zwołanej

konferencji prasowej prezydent odrzuca ten pomysł:

"Z całą pewnością nie zamierzamy toczyć lądowych

walk w Europie".

����15 marca - Thomas White, szef sztabu wojsk lotniczych,

w upublicznionym zeznaniu przed Senatem

oświadcza, że kryzys berliński może doprowadzić do

wojny ze Związkiem Radzieckim i "może się okazać

koniecznym użycie broni jądrowej".

����20 marca - Chruszczow nie reaguje na przekroczenie

terminu - kryzys dobiega końca.

SKUTKI: Chruszczow i Eisenhower spotkali się we wrześniu

1959 roku w Camp David (Maryland). Każdy z nich

pragnął osiągnąć rozsądne porozumienie w sprawie Berlina,

jednak ich pozycja była skomplikowana przez stanowisko

Demokratów w USA i "twardogłowych" w Moskwie.

Sytuację dodatkowo utrudniał Mao Tse-Tung, nawołujący

do walki o niepodległość i oskarżający Chruszczowa

o "uległość". Ostatecznie status Berlina w dalszym

ciągu pozostał niepewny i niejasny.

8.4.7 Kryzys 10 - BERLIN III (1961)

Oznaczenie konfliktu: BERLIN III

Zagrożenie ze strony: USA i ZSRR

Cel: USA, ZSRR

Początek kryzysu: 13 lipiec 1961

Koniec kryzysu: 17 październik 1961

Czas trwania: 4 miesiące

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemany - założenia

planu SIOP-62 (Single Integrated Operational Plan - Pojedynczy

Zintegrowany Plan Działań) określały 3,423 cele

ataku, na którego realizację przeznaczono arsenał 18,500

głowic (także taktycznych).

Przyczyna kryzysu: status Berlina.

TŁO: Na początku lat sześćdziesiątych Niemcy były postrzegane

przez mocarstwa zachodnie jako sojusznik

NATO, przez ZSRR natomiast jako wróg, z którym wygrano

olbrzymim kosztem, a który obecnie został ponownie

uzbrojony. Obecność zachodnich sił w Berlinie, głęboko

wewnątrz terenu bloku socjalistycznego, od początku stanowiła

zapalnik coraz to nowych konfliktów. John F. Kennedy,

nowo wybrany prezydent, pozbawiony doświadczenia

swojego poprzednika - Eisenhowera - przez swoje pochopne

działanie przekształcił problem w poważny kryzys.

Jego stanowisko było wzmocnione przez nową broń - satelitarny

wywiad fotograficzny. W roku 1961 amerykańskie

satelity szpiegowskie Samos przesłały pierwsze dokładne

zdjęcia obszaru Związku Radzieckiego. Okazało się, że

Rosjanie zamiast 200 (szacunki CIA) dysponowali zaledwie

czterema pociskami interkontynentalnymi. Dzięki

uzyskanym zdjęciom poznano także ich dokładne lokacje,

jak również miejsca bazowania wszystkich 190 radzieckich

bombowców strategicznych. Dzięki tej wiedzy zniszczenie

sowieckich sił "pierwszego uderzenia" stało się możliwe.

Kennedy czuł się silny - wiedział, że ma przewagę, czemu

dał wyraz w trzecim kryzysie berlińskim oraz konflikcie

kubańskim.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����kwiecień i czerwiec 1961 - Kennedy i Chruszczow

spotykają się na szczycie w Wiedniu - głównym tematem

rozmów jest przyszłość Berlina (zobacz poprzednie

kryzysy berlińskie) i możliwość powstania

nowej blokady tego miasta

����13 lipca - podczas obrad Rady Bezpieczeństwa Narodowego,

Dean Acheson (doradca prezydenta ds. polityki

zagranicznej) i Lyndon Johnson (wiceprezydent)

wzywają do "uznania sprawy Berlina za problem bezpieczeństwa

narodowego".

����25 lipca - Kennedy w wystąpieniu telewizyjnym

oświadcza: "Nie możemy pozwolić, aby komuniści

wyrzucili nas siłą z Berlina". Prezydent zwiększa budżet

obronny, powołuje rezerwy i zwiększa środki

obrony cywilnej (schrony atomowe)

����lipiec - do Berlina Zachodniego przedostaje się

30,000 uchodźców z NRD

����7 sierpnia - Chruszczow w przemówieniu telewizyjnym

krytykuje determinację Kennedy'ego

����13 sierpnia - Sowieci blokują drogi ucieczki z Berlina

Wschodniego

����17 sierpnia - rozpoczyna się budowa Muru Berlińskiego.

Jego przeznaczenie jest niejasne dla

Kennedy'ego, który oświadcza "istnieje szansa jak jeden

do pięciu, że dojdzie do konfliktu atomowego".

Prezydent rozkazuje przemieścić 1,500 amerykańskich

żołnierzy z RFN do Berlina Zachodniego.

����24 sierpnia - Rosjanie oskarżają Zachód o przerzucanie

do Berlina "wywrotowców, ekstremistów, sabotażystów

i szpiegów".

����30 sierpnia - Związek Radziecki wznawia program

testów jądrowych

����wrzesień - prezydent Kennedy, sekretarz obrony

McNamara, przewodniczący Połączonego Komitetu

Szefów Sztabu (JCS) Taylor oraz McGeorge Bundy,

prezydencki doradca ds. bezpieczeństwa narodowego,

rozważają możliwość realizacji planu ataku jądrowego,

który miałby zostać przeprowadzony przez

bombowce B-47 i B-52. Mountbatten, brytyjski szef

sztabu, zapytany przez McNamare o opinię mówi:

"Mój Boże, każdy kto myśli w taki sposób musi być

szalony!"

����17 października - Chruszczow na 22 plenum KPZR

oświadcza, że Zachód rozumie problem Niemiec i

Berlina, oraz zapewnia o swojej chęci negocjacji; kryzys

dobiega końca.

SKUTKI: Sprawa Berlina pozostała znowu nierozwiązana.

Lepsze stosunki Kennedy'ego i Chruszczowa mają kluczowe

znaczenie w znacznie poważniejszym kryzysie kubańskim.

8.4.8 Kryzys 11 - KUBA (1962)

Oznaczenie konfliktu: KUBA

Zagrożenie ze strony: USA i ZSRR

Cel: USA, ZSRR

Kryzysy atomowe XX wieku 121

Początek kryzysu: 14 październik 1962 - Kennedy otrzymuje

zdjęcia baz rakietowych na Kubie

Koniec kryzysu: 28 października 1962 - Czruszczow zgadza

się usunąć pociski z Kuby

Czas trwania: 2 tygodnie

Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone

Przyczyna kryzysu: bezpieczeństwo Kuby i USA; prawo

ZSRR do wyrównania zagrożenia stwarzanego przez amerykańskie

pociski średniego zasięgu rozmieszczone w Turcji.

TŁO: 17 kwietnia 1961 roku na wybrzeżu Playa Giron

(Zatoka Świń) wylądowało 1,400 uciekinierów kubańskich.

Ich zadaniem było rozbicie reżimu Castro. Bez jawnego

wsparcia ze strony USA (Stany Zjednoczone chciały zachować

pozory neutralności i nie angażowały bezpośrednio

swoich wojsk) operacja nie miała jednak szans powodzenia.

Rozbicie oddziałów desantowych zajęło siłom kubańskim

dwa dni. Była to niewątpliwa porażka Kennedy'ego i

jego administracji - nikt nie uwierzył w neutralność USA, a

brak wyobraźni przy planowaniu operacji i szybkość porażki

zachwiała wizerunkiem prezydenta Kennedy'ego. Po

gorzkiej lekcji w Zatoce Świń Kennedy zaakceptował inną

metodę zmiany układu sił na Kubie - pozwolił na wdrożenie

Operacji Mangusta, której celem było zabicie Fidela

Castro. Terminem wybuchu inspirowanego przez USA

zamachu stanu miał być październik 1962 roku. Natomiast

Chruszczow, wykorzystując powstałe napięcia, zaproponował

dyktatorowi Kuby zamontowanie na jego wyspie

wyrzutni balistycznych pocisków krótkiego i średniego

zasięgu, które bez problemu mogłyby dosięgnąć USA. Co

zaś ważniejsze, baterie takich pocisków stanowiłyby

znacznie poważniejsze zagrożenie dla USA niż pociski

interkontynentalne, ponieważ czas jaki potrzebowałyby na

dotarcie do celu był znacznie mniejszy niż rakiet wystrzelonych

z ZSRR.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����14 października 1962 (niedziela) - Kennedy otrzymuje

zdjęcia uzyskane dzięki lotom rozpoznawczym

U-2 nad Kubą - prezentują one powstające bazy rakiet

balistycznych

����17 października (środa) - analitycy oceniają, że zainstalowano

16 pocisków, które będą gotowe do odpalenia

najszybciej 24 października. Wszyscy członkowie

JCS wzywają do natychmiastowego ataku. Generał Le

May, szef sztabu wojsk lotniczych, mówi

Kennedy'emu, że atak jest potrzeby oraz że Sowieci

nie przeprowadzą kontruderzenia. Natomiast sekretarz

obrony McNamara i Robert Kennedy są zwolennikami

blokady wyspy. Późnym popołudniem prezydent

spotyka się z ambasadorem ZSRR - Kennedy postanawia

nie ujawniać przed nim uzyskanych dowodów

dotyczących powstających baz rakietowych.

����22 paźdzernika (poniedziałek) - prezydent Kennedy w

przemówieniu telewizyjnym informuje rodaków o

kryzysie kubańskim (ale nie ujawnia informacji o

wcześniejszych prowokacjach amerykańskich związanych

z Operacją Mangusta). W tym czasie na Kubie

znajdują się 42 pociski średniego zasięgu. W kierunku

wyspy zbliża się 25 radzieckich statków towarowych -

na ich drodze stoi 180 okrętów US Navy, 68 eskadr

lotniczych i 8 lotniskowców. Załogi silosów zostają

postawione w stan pełnej gotowości bojowej. Maszyny

B-52 zostają poderwane w powietrze z pełnym

ładunkiem jądrowym. Na Florydzie gromadzą się

największe siły inwazyjne od czasów II Wojny Światowej.

����23 października (wtorek) - Chruszczow oświadcza:

"Jeżeli okręty amerykańskie staną na drodze naszym

statkom, podjęte zostaną odpowiednie działania".

OAS (Organization of American States) wyraża pełne

poparcie dla działań USA.

����24 października (środa) - rozpoczyna się blokada wyspy.

Statki radzieckie znajdują się w obrębie 500 milowej

strefy blokady. Zdjęcia wykonane poprzedniego

dnia przez U-2 pokazują, że kubańskie pociski będą

mogły zostać odpalone w przeciągu kilku dni. Zatrzymuje

się lub zawraca dwadzieścia statków radzieckich.

Na Kubę dostaje się sześć sowieckich

okrętów podwodnych.

����26 października (piątek) - zatrzymano pierwszy statek

(płynący pod panamską banderą). Kennedy rozkazuje

Departamentowi Stanu przygotowanie składu poinwazyjnego

rządu kubańskiego. O szóstej po południu

Chruszczow przedstawia Kennedy'emu propozycję -

pociski mogą zostać wycofane z Kuby, jeżeli Stany

Zjednoczone zgodzą się nie podbijać wyspy i odwołają

blokadę.

����27 października (sobota) - Chruszczow przedstawia

bardziej niekorzystną dla USA propozycję: pociski

zostaną wycofane z Kuby, jeżeli amerykańskie rakiety

zostaną wycofane z Turcji. JCS proponuje przeprowadzenie

w poniedziałek uderzenia powietrznego i następującej

po nim inwazji. Bateria pocisków SAM zestrzeliwuje

nad Kubą samolot U-2. JCS nalega, aby

bazy SAM zostały zbombardowane w niedzielę.

Kennedy decyduje się jednak przystąpić na piątkową

ofertę Chruszczowa.

����28 październik (niedziela) - o godz. 10 rano

Chruszczow odpowiada, że pociski zostaną wycofane.

SKUTKI: Kuba została zabezpieczona przed amerykańskim

desantem. Zarówno Kennedy jak i Chruszczow niemal

tracą kontrolę nad podlegającymi im siłami zbrojnymi. W

wyniku późniejszych negocjacji Amerykanie przystają na

wycofanie pocisków z Turcji.

8.5 Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój

Wydarzenia kryzysu kubańskiego doprowadziły świat na

krawędź nuklearnej zagłady. Był to najgroźniejszy kryzys

tamtych lat. Widmo wojny jądrowej było nad wyraz wyraźne

nie tylko dla liderów obu supermocarstw, ale także

dla opinii publicznej na całym świecie. Lekcja ta doprowadziła

do podpisania 4 sierpnia 1963 roku przez

Kennedy'ego i Chruszczowa Traktatu o Ograniczonym

Zakazie Prób Nuklearnych. Polepszające się stosunki poKryzysy

atomowe XX wieku 122

między przywódcami oby mocarstw zostały brutalnie przerwane

3 miesiące później, 22 listopada 1963 zamachem na

prezydenta Kennedy'ego. Nikita Chruszczow pozostał na

swoim stanowisku zaledwie 11 miesięcy dłużej - 15 października

1964, na dzień przed pierwszym chińskim testem

atomowym, został odsunięty od władzy. Stany Zjednoczone

zaczęły się coraz bardziej angażować w konflikt

wietnamski, co z kolei znacznie utrudniło proces ocieplania

stosunków między supermocarstwami oraz kontynuowanie

rozmów o ograniczeniu i redukcji zbrojeń strategicznych.

Okres ten charakteryzował się także istotnym i stały postępem

technicznym w systemach środków przenoszenia

broni jądrowej.

Siedem lat bez kryzysu nuklearnego zostało przerwanych

skutkami Operacji Duckhook - tajnym planem prezydenta

Nixona zakończenia wojny w Wietnamie przez szantaż

jądrowy.

8.6 Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń

Podjęta w 1969 roku decyzja Nixona o modernizacji amerykańskich

pocisków interkontynentalnych do konfiguracji

MIRV (Multiple Independently targeted Reentry Vehicle)

oznacza znaczne przyspieszenie wyścigu zbrojeń. Teraz

każdy istniejący pocisk może przenosić do 14 niezależnie

naprowadzanych głowic (14 różnych celów). Jak łatwo

zauważyć, balistyczne okręty podwodne, które przenosiły

do 24 pocisków Trident, teraz mogły zaatakować 336 celów.

Równie istotny jest fakt, że udało się znacznie zwiększyć

celność głowic. Wszystko to sprawia, że możliwość

przeprowadzenia pierwszego uderzenia - ataku, który

zniszczyłby wszystkie systemy strategiczne wroga - znacznie

wzrosła.

8.6.1 Kryzys 12 - WIETNAM II (1969)

Oznaczenie konfliktu: WIETNAM II

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Wietnam, ZSRR

Początek kryzysu: 4 sierpnia 1969 - Kissinger grozi Demokratycznej

Republice Wietnamu użyciem broni jądrowej

Koniec kryzysu: 24 października 1969 - koniec stanu

DEFCON 1 (najwyższa gotowość bojowa)

Czas trwania: 87 dni

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane/wyrażone

Przyczyna kryzysu: porażka Stanów Zjednoczonych na

froncie wietnamskim.

TŁO: Nixon wygrywa wybory prezydenckie w 1968 roku,

po części dzięki obietnicy, że dysponuje "tajnym planem

zakończenia wojny wietnamskiej". Jego ściśle tajny plan

(kryptonim Duckhook) polegał na eskalacji konfliktu, i w

przypadku braku sukcesów, użyciu broni jądrowej.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����4 sierpnia 1969 - Kissinger spotyka się w Paryżu z

przedstawicielami DRW i oświadcza: "Jeżeli do 1 listopada

nie osiągniemy postępu, Stany Zjednoczone

podejmą działania o bardzo poważnych konsekwencjach".

����1 października - Strategiczne Dowódctwo Powietrzne

(SAC - Strategic Air Command) zostaje postawione w

stan DEFCON 1, najwyższej gotowości na wypadek

wybuchu wojny jądrowej. Strategiczne bombowce B-

52 rozpoczynają ciągłe loty patrolowe, pociski

Minuteman są nieustanne utrzymywane w gotowości

do odpalenia. Wysłany zostaje wyraźny sygnał do

Moskwy, aby wymusiła na DRW wstrzymanie działań

w Wietnamie Południowym.

����12 października - William Watts, członek NSC, mówi

do Kissingera: "Użycie broni atomowej przeciwko

komunistycznemu Wietnamowi może mieć bardzo

poważne konsekwencji dla USA. Powinna zostać

ogłoszona powszechna mobilizacja Gwardii Narodowej

i US Army".

����14 października - Nixon oświadcza: "Dzisiaj wiem na

pewno, że moje ultimatum nie przyniosło oczekiwanych

efektów". Do Waszyngtonu przybyło pół miliona

ludzi, aby zaprotestować przeciwko prowadzonej polityce.

����29 października - wojska Demokratycznej Republiki

Wietnamu kontynuują ofensywę. Stan DEFCON 1 zostaje

zakończony po 29 dniach (pomijając inne przyczyny,

bombowce B-52 potrzebowały pilnych napraw).

SKUTKI:

1) Wielka porażka teorii "wymuszonej dominacji" w

Wietnamie.

2) Poznanie mocy krytyki i nacisków opinii publicznej

8.6.2 Kryzys 13 - JORDANIA (1970)

Oznaczenie konfliktu: JORDANIA

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Wietnam, ZSRR

Początek kryzysu: 15 września 1970

Koniec kryzysu: 30 września 1970

Czas trwania: 2 tygodnie

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane

Przyczyna kryzysu: kontrola nad Jordanią

TŁO: Jordania, strategiczny sojusznik Zachodu wśród

krajów arabskich, została zagrożona przez Organizację

Wyzwolenia Palestyny (OWP).

PRZEBIEG KRYZYSU:

����15 września 1970 - król Jordanii, Hussein rozkazuje

50,000 armii zniszczenie silnych baz OWP rozlokowanych

w północnej części kraju. Możliwe zwycięstwo

OWP posuwa USA do wsparcia działań króla.

����17 września - stolica Jordanii, Amman staje się areną

ciężkich walk. Aby nie pozwolić na interwencję

ZSRR, Nixon wysyła we wschodni rejon Morza ŚródKryzysy

atomowe XX wieku 123

ziemnego 2 lotniskowce i ich grupy uderzeniowe (14

niszczycieli, krążownik, 140 samolotów i 1,200 marines).

Jednostki spadochronowe 3 Armii stacjonującej

w Europie zostają postawione w stan gotowości.

Także 82 Dywizja Powietrzna z Fortu Bragg (Karolina

Północna) jest postawiona w stan pełnej gotowości

bojowej. Kissinger poleca dowódcom wojskowym,

aby ci wysyłali nie zakodowane rozkazy i w ten sposób

jasno dali do zrozumienia istniejące ryzyko wykorzystania

sił jądrowych.

SKUTKI: OWP przegrywa walki w Jordanii; ZSRR nie

angażuje się militarnie w tym regionie.

8.6.3 Kryzys 14 - IZRAEL (1973)

Oznaczenie konfliktu: IZRAEL (Yom Kippur)

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Wietnam, ZSRR

Początek kryzysu: 6 października 1973 - Egipt i Syria

atakują Izrael

Koniec kryzysu: 25 października 1973

Czas trwania: 19 dni

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane

Przyczyna kryzysu: amerykański sojusz z Izraelem; uzależnienie

amerykańskiej gospodarki od dostaw ropy ze

Środkowego Wschodu.

TŁO: Od kryzysu sueskiego z 1956 roku siły ONZ rozdzielały

tereny Izraela i Egiptu. W roku 1967 prezydent

Nasser zażądał ich wycofania, a także zablokował dostęp

Izraela do Zatoki Akaba oraz uniemożliwił dostęp do portu

Elat. Egipt, Syria i Irak zostały w ciągu poprzednich lat

silnie dozbrojone przez Związek Radziecki i zaczęły stwarzać

realne zagrożenie dla Izraela. Wojska Izraela zaatakowały

i w trakcie tzw. "wojny sześciodniowej", trwającej w

dniach 5-11 czerwca 1967, pokonały Egipt, Jordanię i Irak.

Oddziały Izraela zajęły Półwysep Synaj, Wzgórza Golan,

zachodnie wybrzeże Jordanu oraz Jerozolimę. Obszar Izraela

uległ ponad podwojeniu kosztem krajów sąsiednich, w

szczególności Egiptu. Egipt i Syria ponownie zaczęły się

dozbrajać i przygotowywać do odbicia odebranych im

terenów oraz odzyskania dumy narodowej.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����6 października 1973 - w trakcie żydowskiego święta

Yom Kippur, Egipt i Syria atakują z zaskoczenia

Izrael. Po początkowych niepowodzeniach Izrael

szybko przystępuje do kontruderzenia. Po ogłoszeniu

zawieszenia broni z Syrią, wojska izraelskie otaczają

egipską 3 Armię. Rosjanie, chcąc uniknąć całkowitej

klęski Egipcjan, proponują USA, aby wspólne amerykańsko-

rosyjskie wojska dopilnowały przestrzegania

zawieszenia broni.

����20 października - Kissinger obiecuje sowietom

bezpieczeństwo 3 Armii w zamian za egipskie koncesje.

Jednak Izrael łamie zawieszenie broni i zwiększa

nacisk na 3 Armię.

����24 października - wywiad amerykański donosi, że

siedem radzieckich dywizji lotniczych postawionych

zostało w stan gotowości - istnieje możliwość, że mają

one iść z odsieczą 3 Armii. Breżniew podczas spotkania

z Kissingerem oskarża Izrael o łamanie zawieszenia

broni, ponawia ofertę wysłania wspólnych amerykańsko-

radzieckich sił wojskowych w roli sił rozjemczych

oraz ostrzega, że jeżeli USA w dalszym ciągu

będą działały z złej wierze, Związek Radziecki może

samodzielnie podjąć odpowiednie kroki. Efektem

spotkania jest ogłoszenie alarmu DEFCON 3.

����25 października - amerykańskie wojska strategiczne

postawione zostają w stan gotowości - 50 bombowców

B-52 przemieszczonych zostaje z bazy na wyspie

Guam do kontynentalnych USA. Ogłoszona zostaje

mobilizacja 15,000 żołnierzy 82. Dywizji Powietrznej.

Lotniskowiec John F. Kennedy opuszcza Gibraltar i

udaje się na wschód. Działania te mają na celu danie

jasnego sygnału Rosjanom bez informowania o sytuacji

opinii publicznej. Jednakże o 7 rano amerykańskie

media podają informacje o ogłoszonej mobilizacji i

spekulują, czy Nixon ucieka w ten sposób od narastających

pytań wokół afery Watergate. Po południu kryzys

wygasza - oddziały izraelskie wstrzymują natarcie

na wojska 3 Armii a Sowieci przestają nalegać na

stworzenie wspólnych sił rozjemczych.

SKUTKI: Rosjanie wkrótce po publikacjach na temat kryzysu

określają działanie Amerykanów jako "absurd" a

spekulacje na temat intencji ZSRR jako "fantazje", wskazując

jednocześnie, że stosowanie polityki "dominacji

przez eskalację" do wymuszania woli USA w każdej konfrontacji

jest niebezpieczne.

8.6.4 Kryzys 15 - IRAN II (1980)

Oznaczenie konfliktu: IRAN II

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: Iran, ZSRR

Początek kryzysu: 23 stycznia 1980 - telewizyjne przemówienie

prezydenta Cartera

Koniec kryzysu: czerwiec - koniec lotów B-52 w rejonie

Morza Arabskiego

Czas trwania: 6 miesięcy

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane

Przyczyna kryzysu: 1) utrata przez USA kontroli nad

Iranem - ważnej bazy strategicznej i głównym producentem

ropy naftowej; 2) radziecka inwazja na Afganistan i

możliwe wkroczenie Armii Czerwonej do Iranu.

TŁO: Od 1919 roku amerykańskie interesy w Zatoce Perskiej

były zabezpieczane przez siły brytyjskie. W latach

pięćdziesiątych sytuacja ta zaczęła stopniowo ulegać zmianie

wraz ze wzrostem znaczenia USA w regionie.

����1951 - M. Mossadegh, premier Iranu, ogłasza plany

nacjonalizacji wysokodochodowych rafinerii irańskich.

����1953 - w wyniku wojskowego zamachu stanu Mossadegh

traci stanowisko; przewrotem kieruje generał

Schwarzkopf, wysłany tam przez Allana Dullesa,

szefa CIA. Władzę obejmuje, mający poparcie USA,

szejk Mohammed Reza Pahlawi, który rządzi przez

następne 26 lat. Stany Zjednoczone tworzą w Iranie

główną bazę wojskową swoich sił w Zatoce Perskiej.

Wszelka opozycja jest zwalczana przez tajną policję

SAWAK. Według raportu Martina Einnalsa, generalKryzysy

atomowe XX wieku 124

nego sekretarza Amnesty International, "W Iranie wykonuje

się największą liczbę wyroków śmierci na

świecie, nie istnieje tam system cywilnych sądów a

stosowanie tortur jest powszechne".

����1973 - zamach stanu w Afganistanie - proklamowano

republikę; krajem zaczyna rządzić generał Mohammed

Daud Chan (łączy stanowiska premiera, prezydenta,

ministra obrony i ministra spraw zagranicznych).

Szejk Iranu, mający dobre stosunki z Draudem, zgadza

się wysłać jednostki SAWAK do Afganistanu, aby

rozprawiły się z tamtejszą opozycją komunistyczną.

Sowietów alarmuje fakt, iż dotychczas stabilny i neutralny

Afganistan zbliża się do obozu amerykańskiego.

����1978 - przewrót rządowy w Afganistanie - władzę

przejmuje przywódca radykalnego stronnictwa partii

komunistycznej - H. Amin. Wbrew radom Rosjan,

Amin próbuje szybko wprowadzić reformy. Dzięki

kontaktom z amerykańskim ambasadorem Adolphem

Dubbsem, zbliża się także do USA.

����16 stycznia 1979 - szejk ucieka z Iranu przekazując

władzę Radzie Regencyjnej. Wkrótce powstaje Irańska

Rada Rewolucyjna, która przekazuje władzę

przywódcy opozycji muzułmańskiej ajatollahowi

Chomejni. Stany Zjednoczone tracą ważną bazę strategiczną

i istotne źródło ropy naftowej. Po raz pierwszy

od 65 lat w Zatoce Perskiej nie ma żadnej bazy

brytyjskiej ani amerykańskiej.

����wrzesień - nieudany zamach na Amina

����4 listopad - atak i zdobycie amerykańskiej ambasady

w Teheranie - 46 obywateli amerykańskich dostaje się

do niewoli. Irańczycy zaczynają mozolnie odtwarzać

zniszczone dokumenty dyplomatyczne.

����grudzień - Związek Radziecki rozpoczyna interwencję

w Afganistanie - Amin zostaje zamordowany; kierownictwo

Rady Rowolucyjnej zostaje powierzone

Karmalowi (z Parczam, umiarkowanej frakcji partii

komunistycznej oraz wieloletniemu agentowi KGB).

PRZEBIEG KRYZYSU:

����1980 - rok wyborów prezydenckich.

����23 stycznia - prezydent Carter w swoim dorocznym

przemówieniu o stanie państwa przestrzega, że jakiekolwiek

działania ZSRR w Zatoce Perskiej "będą

odepchnięte siłą". Sekretarz obrony Brown niejasno

ostrzega przed groźbą wojny jądrowej.

����styczeń - pierwszy patrol 12 B-52 nad Morzem Arabskim;

loty te potrwają 6 miesięcy.

����2 lutego - nagłówek New York Times: "Według

raportów, radzieckie ruchy w Iranie mogą wymagań

interwencji USA"; artykuł bazuje na tajnym dokumencie,

który miał wyciec z Pentagonu.

����26 lutego - dziennik Prawda informuje, że działania

Amerykanów wzbudzają płomienie niepokojów w regionie

oraz zaprzecza, jakoby Związek Radziecki był

zainteresowany wkroczeniem do Iranu.

SKUTKI: 22 września 1980 roku Irak atakuje Iran - jak się

później okazuje przy wsparciu USA, Wielkiej Brytanii i, co

ciekawe, Związku Radzieckiego. W czasie konfliktu straciło

życie ponad milion ludzi. ONZ nie wprowadziło żadnych

działań przeciwko irackiej agresji, co zadowalało

każde ze światowych mocarstw, choć z różnych przyczyn.

Iran nie został jednak pokonany a fundamentalizm islamski

zyskał potężny ośrodek. Saddam Hussein, pewny przychylności

Zachodu, zaatakował Kuwejt i doprowadził do

Wojny w Zatoce w 1991 roku.

8.6.5 Kryzys 16 - PIERWSZE UDERZENIE (1983)

Oznaczenie konfliktu: PIERWSZE UDERZENIE

Zagrożenie ze strony: USA

Cel: ZSRR

Początek kryzysu: 1 grudnia 1983 - przetransportowanie 9

pocisków Pershing II do Ramstein (Niemcy)

Koniec kryzysu: 19 listopada 1985 - spotkanie

Gorbaczowa i Regana w Genewie

Czas trwania: 2 lata

Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane (bardzo

duże ryzyko)

Przyczyna kryzysu: amerykańskie przygotowania do

przeprowadzenia "pierwszego uderzenia".

TŁO: Podczas całego wyścigu zbrojeń Stany Zjednoczone

zawsze dysponowały 5-10 letnią przewagą nad Związkiem

Radzieckim. W latach 80-tych Amerykanie dysponowali

niemal gotowym systemem pierwszego uderzenia, składającym

się z trzech części:

1) uderzenie: płaska trajektoria i wysoka celność pocisków

Pershing II umożliwiała realizację planu szybkiej

eliminacji dowództwa ZSRR; czas lotu pocisków

z bazy w Niemczech Zachodnich do Moskwy wynosił

zaledwie 6 minut.

2) kontruderzenie: w późnych latach osiemdziesiątych

stało się możliwe zniszczenie wszystkich radzieckich

pocisków balistycznych, których znano miejsce bazowania,

dzięki użyciu rakiet Peacekeeper (MX) i

Trident II, wyposażonych w nowy, wysoce precyzyjny

system nawigacji "NavStar". Nie można było jednak

wykluczyć, że część sił radzieckich przetrwa uderzenie

- dlatego potrzebny był odpowiedni "parasol" antyrakietowy.

3) parasol taki miała dostarczyć Strategiczna Inicjatywa

Obronna (SDI) zwana częściej programem Gwiezdnych

Wojen; SDI było jednak niezmiernie zaawansowanym

technicznie i kosztownym przedsięwzięciem,

dlatego udało się zrealizować jedynie jego część.

Sześć minut to bardzo mało - zbyt mało, aby przejrzeć

intencje USA lub chociażby sprawdzić poprawność działania

sprzętu. Sowieci doskonale zdawali sobie z tego

sprawę, dlatego plan PIERWSZEGO UDERZENIA zamiast

zapewnić USA względny spokój i bezpieczeństwo

strategiczne, doprowadził świat na krawędź wojny atomowej.

Amerykanie zapomnieli bowiem, że w takiej sytuacji

dla Rosjan wystarczającym i jedynym sygnałem do

odpalenia pocisków będzie odczyt z być może zepsutego

radaru.

PRZEBIEG KRYZYSU:

����26 października 1983 - Andropow zapowiada, że jeżeli

dojdzie do rozmieszczenia rakiet Pershing II i pocisków

manewrujących delegacja ZSRR opuści genewską

konferencję

Kryzysy atomowe XX wieku 125

����15 listopada - do Wielkiej Brytanii dociera pierwsza

dostawa pocisków manewrujących Tomahawk

����30 listopada - zachodnioniemiecki parlament zgadza

się stosunkiem głosów 286:223 na rozmieszczenie na

terenie RFN pierwszej partii 9 pocisków Pershing II;

przeciwko decyzji władz protestuje 500,000 demonstrantów.

����1 grudnia - amerykański transportowiec C-5 Galaxy

dostarcza do bazy lotniczej w Ramstein 9 pocisków

Pershing II, które następne są przetransportowane do

56. Brygady Artylerii Polowej U.S. Army stacjonującej

w Mutlangen. W Genewie radziecki negocjator

Juri Kwitsiński opuszcza obrady rozbrojeniowe nie

podając żadnej daty wznowienia negocjacji.

����8 grudnia - wspólne oceny amerykańskich i rosyjskich

naukowców dowodzą, że nawet połowa istniejącego

arsenału USA i ZSRR wystarczy, aby na Ziemi wywołać

efekt Zimy Jądrowej, który zabije większość z

ocalałych po wojnie jądrowej ludzi.

����11 marca 1985 - Gorbaczow wybrany sekretarzem

generalnym KC KPZR; wygrywa zaledwie jednym

głosem z Griszinem, przedstawicielem tzw. "twardogłowych",

który zapewne doprowadziłby do eskalacji

wyścigu zbrojeń. Data ta może być uznawana za punkt

zwrotny we współczesnej historii.

����15 marca - Richard Perle, asystent Sekretarza Obrony

oświadcza, że ryzyko Zimy Jądrowej "która może

zniszczyć całe życie na Ziemi... jest kolejnym powodem

kontynuowania zbrojeń zainicjowanych przez

prezydenta Ronalda Regana".

����lipiec - Rosjanie wstrzymują program testów jądrowych

����19-20 listopada - spotkanie Gorbaczowa i Regana w

Genewie; zagrożenie wybuchu wojną jak i kryzys

Pierwszego Uderzenia maleją w ciągu dwóch następnych

lat.

����8 grudnia 1987 - w Waszyngtonie Gorbaczow i Regan

podpisują Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Zasięgu,

na którego mocy wszystkie pociski tego typu

mają zostać zdemontowane i zniszczone.

SKUTKI: Wraz z końcem najniebezpieczniejszego kryzysu

jądrowego, Zimna Wojna także dobiega końca.

8.7 Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa

Szczytowy okres wyścigu zbrojeń przeminął wraz z końcem

kryzysu Pierwszego Uderzenia. Jakkolwiek broń jądrowa

nadal pozostawała głównym elementem arsenałów

strategicznych, ryzyko jej użycia stopniowo malało. Druga

połowa lat osiemdziesiątych to okres światowych przemian

- z których najważniejszą była zmiana układu sił w Europie

Środkowo-Wschodniej.

����11 marca 1985 - Michaił Gorbaczow wybrany

sekretarzem generalnym KC KPZR; jego zwycięstwo

zapowiada nastanie ery normalizacji w stosunkach z

USA oraz reform radzieckiej gospodarki.

����lipiec - Gorbaczow zakazuje przeprowadzania testów

jądrowych

����lipiec-grudzień - w Stanach Zjednoczonych miejsce

ma kolejne 9 próbnych wybuchów jądrowych

����19-20 listopada - Szczyt w Genewie, podczas którego

Gorbaczow spotyka się z prezydentem Reganem, co

początkuje erę ocieplania wzajemnych stosunków.

����1986 - "Rok Światowego Pokoju". Testy jądrowe -

USA: 15, ZSRR:0.

����15 stycznia - Gorbaczow oświadcza: "Związek Radziecki

proponuje stopniowo wdrażanie 15-letniego

programu całkowitej eliminacji broni jądrowej tak,

aby zakończył się on przed końcem wieku".

Gorbaczow proponuje następujące etapy programu:

1) Eliminację wszystkich amerykańskich i radzieckich

pocisków balistycznych średniego

zasięgu rozmieszczonych w Europie; wstrzymanie

przeprowadzania testów nuklearnych

przez oba supermocarstwa; redukcję arsenałów

jądrowej broni strategicznej o 50% oraz

całkowitą likwidację broni antysatelitarnej.

2) (1990-95) Włączenie do procesu rozbrajania

innych potęg nuklearnych; eliminacja taktycznej

broni jądrowej; zakaz tworzenia

wszystkich rodzajów broni, które wykorzystując

nowo odkryte prawach fizyki mają podobną

siłę niszczenia do broni atomowej.

3) (1995-2000) Zniszczenie wszystkich pozostałych

arsenałów broni jądrowej pozostających

na uzbrojeniu.

����11-12 grudnia - Szczyt w Rejkiawiku - Gorbaczow

proponuje 50% redukcje arsenałów jądrowych USA i

ZSRR oraz wycofanie wszystkich pocisków średniego

zasięgu z Europy. Zaskoczony Regan nie zgadza się.

����3 listopada - wybucha skandal Iran-Contras. Na jaw

wychodzą fakty o nielegalnej sprzedaży broni do Iranu

w zamian za pomoc w uwolnieniu zakładników więzionych

w Libanie. Uzyskane środki były przeznaczane

na finansowanie partyzantki (contras) w Nikaragui.

Za działaniami tymi stoi administracja Regana,

nie informująca Kongresu o swoich poczynaniach.

����luty 1987 - po 19 miesiącach przerwy Związek Radziecki

wznawia testy jądrowe

����maj-sierpnień - Kongres bada kulisy afery Irancontras;

prezydentura Regana znajduje się w poważnym

zagrożeniu.

����8 grudnia - w Waszyngtonie Gorbaczow i Regan

podpisują Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Zasięgu,

na którego mocy wszystkie pociski tego typu

mają zostać zdemontowane i zniszczone; jest to punkt

zwrotny w ponad czterdziestoletniej historii Zimnej

Wojny.

����luty 1989 - Armia Czerwona całkowicie wycofuje się

z Afganistanu.

����marzec - w Związku Radzieckim w demokratycznych

wyborach wybrano część składu parlamentu.

����czerwiec - Solidarność wygrywa wybory w Polsce

����listopad - upadek Muru Berlińskiego

����17 stycznia 1991 - rozpoczyna się operacja Pustynna

Burza wymierzona w Irak.

����czerwiec - Jelcyn zostaje wybrany pierwszym prezydentem

Rosji

Kryzysy atomowe XX wieku 126

����19-21 sierpnia - tzw. "pucz twardogłowych" - próba

zamach stanu w ZSRR pod przewodnictwem szefów

resortów siłowych. Zamach stanu nie udaje się na

skutek żywiołowej reakcji mieszkańców Moskwy

(obrona Białego Domu - rosyjskiego parlamentu) oraz

przejścia części wojsk na stronę wierną

Gorbaczowowi.

����8 grudnia - Jelcyn oraz przywódcy Białego Domu,

Ukrainy i Białorusi ogłaszają upadek ZSRR (nie mając

ku temu żadnych umocowań prawnych) i proklamują

powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw.

8.8 Okres 6. 1991-: Nowe szarady

P

o rozpadzie Związku Radzieckiego, Stany Zjednoczone

pozostały praktycznie jedynym światowym supermocarstwem.

Rozbrojenie mogło nabrać nowej jakości - w latach

dziewięćdziesiątych nie poczyniono jednak oszałamiających

postępów w tym zakresie. Co prawda nie możemy już

mówić o wyścigu zbrojeń, jednak tempo demontażu arsenałów

jest stosunkowo niskie. Podpisany w 1993 roku

układ START II stanowił przez siedem lat martwy dokument

- dopiero w marcu 2000 roku rosyjska Duma ratyfikowała

go otwierając drogę do znacznego ograniczenia

arsenałów jądrowych USA i Rosji. Postanowienia układu

wejdą w życie dopiero w 2007 roku, jednak już obecnie

mówi się o potrzebie prowadzenia rozmów nad START III.

Nie brakuje jednak opinii o konieczności zaniechania dalszych

ograniczeń liczby uzbrojenia - w ostatnich latach w

Stanach Zjednoczonych coraz więcej sympatyków zyskuje

koncepcja Narodowego Systemu Obrony Rakietowej

(NMD), który - jako odpowiednich programu SDI

(Gwiezdne Wojny) czasów Regana - miałby stanowić odpowiedni

parasol antyrakietowy nad USA. Zwolennicy

NMD wskazują na ryzyko ze strony państw niestabilnych

(np. Korea Północna) oraz krajów jawnie wspierających

terroryzm (np. Libia). Nie bez znaczenia jest fakt sytuacji

na Bliskim Wschodzie (Izrael posiadający broń jądrową

wielokrotnie zapowiadał, że użyje jej w razie konieczności)

i w Azji (napięcia na linii Pakistan-Indie). W ostatnich

latach coraz więcej uwagi poświęca się także Chinom,

które wyłaniają się jako nowe supermocarstwo - w całym

tego słowa znaczeniu. Analitycy wskazują, że nowe chińskie

środki przenoszenia broni jądrowej są bardzo nowoczesne

i niczym już nie ustępują konstrukcją zachodnim.

Przeciwnicy NMD podkreślają natomiast olbrzymie koszty

systemu antyrakietowego, brak wystarczającego poziomu

pewności jego działania (NMD będzie w stanie przechwycić

tylko pewną ilość pocisków - ich liczba będzie zależna

od skali realizacji projektu) a także poważne napięcia pomiędzy

USA a innymi mocarstwami, jakie niewątpliwie

powstaną po decyzji o realizacji programu. Zwraca się

także uwagę, na niebezpieczeństwa jakie NMD niesie dla

równowagi sił na świecie - oczywiste są tu analogie do

kryzysu Pierwszego Uderzenia, kiedy to nowoczesne systemy

strategiczne zamiast gwarantować bezpieczeństwo,

stały się przyczyną najgroźniejszego kryzysu w historii

świata.

Wszystko to sprawia, że atmosfera wokół redukcji systemów

strategicznych staje się coraz mniej przychylna. Na

świecie istnieje w dalszym ciągu ponad 36,000 głowic

jądrowych, co oznacza, że pomimo zakończenia Zimnej

Wojny jutro nie stało się bardziej pewne. Obecna sytuacja

międzynarodowa przypomina w miarę spokojny okres

trzeci - Niepewnego Spokoju. Oczywiste jest, że jeżeli nie

będziemy działać dalej na rzecz globalnego rozbrojenia,

pewnego dnia wybuchnie kryzys, który stanie się zapalnikiem

dla nowego wyścigu zbrojeń.

9. TERRORYZM

Możliwość uzyskania przez terrorystów broni jądrowej

niepokoiła opinię publiczną już od późnych lat sześćdziesiątych,

kiedy to poziom międzynarodowego terroryzmu

osiągnął apogeum. Rozważano wiele różnych scenariuszy,

które tylko uprawdopodobniły te obawy. Sprawdzano,

sprzedaż jakich materiałów powinna być kontrolowana,

jakie umiejętności muszą posiąść ludzie, chcący zbudować

głowicę jądrową, czy wreszcie kto wypożycza z bibliotek

książki dotyczące tej problematyki. Z czasem jasne stało

się, że budowa bomby nuklearnej nie jest już żadną tajemnicą

i jedynie brak dostępu do materiałów rozszczepialnych

oraz zaawansowanych technologii może uniemożliwić

terrorystom uzyskanie dostępu do najgroźniejszej broni XX

wieku. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły jednak poważne

zagrożenie tej polityce - wraz z upadkiem Związku Radzieckiego

nastał kryzys armii a wraz z nim kryzys wojsk

jądrowych. Otworzyła się niebywała szansa dla wszelkich

grup terrorystycznych - możliwość kradzieży lub kupna

gotowej głowicy nuklearnej. Dodatkowo oliwy do ognia

dolały doniesienia o zaginionych "walizkach jądrowych" -

niewielkich bombach nuklearnych o małej sile wybuchu,

które mogły być bez problemu przenoszone przez jedną

osobę.

9.1 Możliwości samodzielnej budowy bomby

Nie ulega wątpliwości, że broń atomowa budowana na

potrzeby terrorystów charakteryzowałaby się innymi cechami

niż typowe konstrukcje. Przede wszystkim ceniono

by możliwie małe rozmiary i łatwość budowy oraz wykorzystanie

bardziej dostępnych materiałów. Przyjąć można,

że pożądane cechy takiej broni to:

1. Dysponowanie ładunkiem rzędu kiloton.

2. Możliwość wykonania z plutonu niskiej jakości (stosowanego

w reaktorach), być może nawet z nieoczyszczonego

paliwa reaktorowego.

3. Możliwość zmontowania przez pojedynczą osobę w

ciągu kilku tygodni z powszechnie dostępnych materiałów

(zakładając, że materiał rozszczepialny został

już zabezpieczony).

4. Wystarczająco małe rozmiary, aby można ją było

transportować samochodem.

Powyższe cechy są prawdziwe po spełnieniu odpowiednich

wymagań. Część z nich nie współgra z sobą (np. duża siła

wybuchu i mały rozmiar bomby), inne zupełnie się wykluczają

(np. duża siła wybuchu i nieoczyszczone paliwo

reaktorowe). Wydaje się mało prawdopodobne, aby w

danym przypadku udało się spełnić jednocześnie więcej niż

dwa warunki.

Przy ocenie zagrożenia ze strony terrorystów konieczne

jest udzielenie odpowiedzi na pytania: jakie technologie są

dla nich użyteczne? Jakie rodzaje broni są szczególnie

niebezpieczne?

Podstawowym czynnikiem w ocenie niebezpieczeństwa

jest rodzaj dostępnego materiału rozszczepialnego oraz

jego ilość. W przypadku grupy terrorystycznej problemem

jest uzyskanie w ogóle jakiegokolwiek materiału rozszczepialnego

- wydaje się mało prawdopodobne, aby organizacja

taka miała jakikolwiek wybór co do jego jakości. Państwa

byłego Związku Radzieckiego stały się dobrym źródłem

substancji rozszczepialnych. Jakość tego materiału

nie była wystarczająca do budowy bomby, jednak jego

ilość stanowi już wystarczający powód do zmartwień.

Obecnie najbardziej palącym problemem jest paliwo jądrowe

będące w posiadaniu rosyjskiej marynarki. Paliwo to

jest bowiem bardzo wysoko wzbogaconym uranem (lepsza

jakość niż uran do celów militarnych), a jego zabezpieczenie

w wielu magazynach jest niewystarczające. Pozostaje

mieć nadzieje, że w najbliższej przyszłości poradzieckie

arsenały zaczną być właściwie chronione i w ten sposób

zminimalizowane zostanie ryzyko sprzedaży uranu dla

terrorystów.

W dalszej perspektywie poważne ryzyko stanowi dostępność

plutonu poprzez komercyjne zakłady reprodukcji

paliwa MOX (Mixed Oxide - mieszanka dwutlenków uranu

i plutonu). Obecnie ponad sto ton tego pierwiastka zostało

w ten sposób odseparowanych - jest to ilość, która wkrótce

może przekroczyć poziom światowej produkcji plutonu

wojskowego. Materiał ten jest przechowywany w wielu

państwach, z czego nie wszystkie są tak samo zainteresowane

odpowiednim jego zabezpieczeniem.

Oczywiście najbardziej niebezpieczna jest możliwość uzyskania

przez terrorystów dostępu do uranu o jakości wojskowej.

Z uwagi na niski poziom emisji neutronów, nie

potrzeba wtedy stosowania zaawansowanej techniki, aby

zapewnić wysoką sprawność reakcji rozszczepienia i w ten

sposób zagwarantować dużą siłę wybuchu.

Urządzenie zbudowane z 40 kg uranu wzbogaconego do

93.5% U-235, wraz z 10 cm karbidowo-wolframowym

reflektorem może osiągnąć siłę wybuchu powyżej 10 kt.

Należy przy tym zauważyć, że czas gwarantujący 50%

szansę całkowitego połączenia ładunków przed detonacją

(zakładając, że bomba będzie skonstruowana w technice

"działa") wynosi aż 48 milisekund. Wynik taki można

uzyskać poprzez zrzucenie rdzenia z wysokości 4.4 metra,

dzięki czemu uzyska się wystarczającą prędkość 9 m/s.

Jeżeli zaś zamiast siły grawitacji do połączenia ładunków

użyje się np. moździerza bez problemu można osiągnąć

prędkość 100 m/s.

Broń typu działo w której jako materiał rozszczepialny

zastosuje się pluton nie jest jednak dużym zmartwieniem.

Taka bomba może wytworzyć wybuch rzędu kilku ton,

zatem zniszczenia nie będą znacząco większe niż te, jakie

można uzyskać poprzez detonacje materiałów konwencjoTerroryzm

128

nalnych. Aby uzyskać większe ładunki głowic jądrowych,

konieczne jest skorzystanie ze znacznie bardziej skomplikowanej

technologii implozji. Podstawowym warunkiem

budowy broni implozyjnej jest posiadanie dużej ilości

wysokiej klasy materiałów wybuchowych - jeżeli projekt

głowicy nie jest bardzo zaawansowany, potrzebnych może

być nawet kilkaset kilogramów.

Wydaje się, że obecnie jak i w najbliższej przyszłości najbardziej

prawdopodobny wydaje się dostęp grup terrorystycznych

do plutonu o niskiej jakości (paliwo reaktorowe).

Biorąc pod uwagę zmienny poziom samoczynnych rozszczepień

w tym materiale oraz ograniczone możliwości

techniczne szybkiego połączenia do masy nadkrytycznej,

powstaje bardzo wysokie ryzyko predetonacji. W takim

przypadku krytyczną rolę odgrywa czas wstawienia rdzenia.

W przypadku techniki łączenia przez wstawianie

(działo) zawsze wartość s (gęstość wydrążonej kuli przed

połączeniem do gęstości masy krytycznej) jest bardzo mała

- innymi słowy różnica pomiędzy gęstościami jest niewielka

i co za tym idzie jeżeli połączenie nie zajdzie odpowiednio

szybko nastąpi predetonacja (masa krytyczna

zostanie osiągnięta przed pełnym wstawieniem rdzenia).

Jeżeli jednak zapewni się odpowiednio mały czas wstrzeliwania

rdzenia można uzyskać ładunek rzędów setek ton.

Wbrew niektórym publikacjom wydaje się nieprawdopodobne,

aby grupie terrorystycznej udało się skonstruować

prawdziwy system sferycznej implozji. Zaprojektowanie i

wykonanie odpowiedniego systemu soczewek jest zadaniem

zbyt skomplikowanym. Należy jednak pamiętać, że

aby uzyskać niski stopień kompresji rdzenia nie trzeba

sięgać po system sferyczny.

Rozważmy jednowymiarowy (implozja liniowa), dwuwymiarowy

(implozja cylindryczna) oraz trójwymiarowy

(implozja sferyczna) system implozyjny. Jeżeli delta będzie

oznaczała zmianę rozmiarów rdzenia (tj. promienia lub

długości) wzdłuż n-wymiarowej (1,2 lub 3) osi kompresji,

to stopień kompresji C wyrazić można wzorem:

C = (r0/(r0 - delta))n

Przy niewielkim stopniu kompresji, równanie można także

zapisać w postaci:

C = n*(delta/r0) + 1

Jak więc widać w tym przypadku stopień kompresji jest

wprost proporcjonalny do zmiany (redukcji) rozmiarów

rdzenia delta oraz liczby osi kompresji n. Zakładając, że

delta jest dla danej bomby stałe, łatwo zauważyć, że szybkość

kompresji materiału w przypadku implozji sferycznej

(n=3) jest trzykrotnie szybsza niż w przypadku implozji

liniowej (n=1), jednak tylko 50% szybsza w przypadku

implozji cylindrycznej (n=2). Różnice te są znaczące, nie

wykluczają jednak możliwości wykorzystania kompresji

jedno- lub dwuwymiarowej. Wydaje się, że system taki,

odpowiednio szybki aby nie dopuścić do predetonacji,

może zostać wykonany przez terrorystów.

Uzyskany materiał znajdował się będzie prawdopodobnie

w postaci tlenku plutonu, być może jako MOX. Jeżeli substancja

znajdowałaby się w postaci oczyszczonego tlenku,

mogłaby zostać bezpośrednio użyta do produkcji bomby.

Jeżeli byłoby to natomiast paliwo reaktorowe, przetworzone

lub nie, konieczna byłaby dalsza separacja chemiczna.

Odpowiednio doświadczona grupa, potrafiąca

przeprowadzić chemiczne procesy oczyszczania, potrafiłaby

prawdopodobnie sprowadzić materiał do postaci metalu,

który byłby bardziej odpowiedni do konstrukcji

bomby.

Ponieważ zawartość plutonu w PuO2 jest dużo niższa niż w

postaci metalu, potrzebne byłoby znacznie więcej tlenku

aby uzyskać odpowiednią ilość materiału. Ilość ta jest zależna

od stopnia zagęszczenia tlenku plutonu. Chociaż

gęstość kryształu PuO2 wynosi 11.2 g/cm3, powszechnie

występujący dwutlenek w postaci proszku ma gęstość 3-4

g/cm3 (a czasami nawet mniej). Podniesienie tej wartości

do 5-6 g/cm3 wymaga zagęszczania pod wysokim ciśnieniem.

Dodatkową trudność stanowi fakt, iż fala implozyjna jest o

wiele mniej efektywna w kompresji niejednorodnych materiałów.

Zjawisko to związane jest z różną temperaturą

osiąganą podczas dużych zmian objętości. Jednakże ciśnienie

wywołane silną falą uderzeniową jest tak duże, że

możliwe staje się w przybliżeniu osiągnięcie gęstości

kryształu. Zakładając, że udało się zwiększyć gęstość materiału

do 5 g/cm3 za pomocą wysokiego ciśnienia oraz do 10

g/cm3 w trakcie implozji, wtedy bez zastosowania reflektora

wystarczy około 50 kg dwutlenku plutonu do budowy

bomby. Przy wykorzystaniu łatwo dostępnego reflektora

(kilka centymetrów żelaza lub grafitu), ilość tę można

zredukować do 25-30 kg. Biorąc dodatkowo pod uwagę

masę niezbędnych materiałów wybuchowych, tego typu

bomba (z reflektorem) ważyłaby około tony.

Użycie plutonu pod postacią metalu w wyraźny sposób

ogranicza ilość potrzebnego materiału rozszczepialnego i

prowadzi do zmniejszenia rozmiarów bomby. W takim

przypadku wystarczy około 10 kg plutonu, przy założeniu

że zastosowany zostanie odpowiednio dobry reflektor.

Tego typu broń może ważyć zaledwie 200 kg.

Biorąc pod uwagę, iż detonacja nastąpi przed całkowitym

zakończeniem kompresji, symetryczność systemu implozyjnego

nie jest czynnikiem warunkującym sukces. Szybka

implozja materiału rozszczepialnego, nawet jeżeli niedoskonała

(tzn. nie uda uzyskać się idealnie płaskiej lub cylindrycznej

fali uderzeniowej), może wystarczyć do odpowiedniej

kompresji rdzenia. Należy przy tym pamiętać, że

w takim wypadku masa materiału rozszczepialnego powinna

być zbliżona do masy krytycznej tak, aby zapobiec

poważnym zniekształceniom jakie mogą powstać przy

wysokim stopniu kompresji. To z kolei oznacza konieczność

pracy nad bombą o masie bliskiej krytycznej, co jest

bardzo niebezpieczne.

9.2 Bomby walizkowe - charakterystyka i zasady budowy

Najmniejszą możliwą bombę atomową stanowić będzie

masa krytyczna plutonu (lub uranu U-233) o maksymalnej

gęstości w normalnych warunkach. Bez reflektora, kula

plutonu Pu-239 w odmianie alotropowej alfa waży 10.5 kg

i ma średnicę 10.1 cm.

Jednak kula taka nie spowoduje wybuchu, ponieważ nie

dojdzie do niekontrolowanej reakcji rozszczepienia. Potrzebna

jest masa większa od krytycznej - wystarczy już 1.1

masy krytycznej aby spowodować eksplozję o sile wybuchu

10-20 ton. Ładunek taki wydaje się niewielki w porównaniu

z kilo- czy megatonami osiąganymi przez "normalne"

głowice jądrowe, jednak jest wyraźnie większy od

siły wybuchu jaki można uzyskać w wybuchach materiałów

konwencjonalnych. Ponadto nawet niewielka eksplozja

atomowa emituje poważną dawkę promieniowania przenikliwego.

Dla przykładu, wybuch nuklearny o sile zaledwie

20 ton wytwarza niebezpieczne promieniowanie 500 rem

400 metrów od miejsca eksplozji, natomiast 300 m to promień

100% śmiertelności (ekspozycja na 1350 rem).

Kula o masie 1.2 masy krytycznej może wytworzyć 100

tonową eksplozję, a przy 1.35 masy krytycznej osiągnąć

można siłę wybuchu 250 ton. W tym momencie, jeżeli

dostępna jest odpowiednio zaawansowana technika, można

skonstruować urządzenie o wzmożonej sile wybuchu (materiał

fuzyjny w centrum rozszczepialnej kuli), dzięki

czemu bez konieczności zwiększania ilości materiału rozszczepialnego

wytworzyć można 1 kt eksplozję.

Nie należy zapominać, że ilość materiału wystarczająca do

osiągnięcia masy krytycznej zależy od jego gęstości oraz

typu użytego reflektora. System implozji może znacznie

zwiększyć gęstość materiału rozszczepialnego, w ten sposób

zmniejszając ilość materiału potrzebnego do osiągnięcia

masy krytycznej (zmniejsza się długość tzn. średniej

swobodnej ścieżki). Także zastosowanie efektywnego

reflektora w znaczny sposób zmniejsza liczbę straconych

neutronów, równocześnie redukując masę konieczną do

wywołania niekontrolowanej reakcji rozszczepienia. Należy

przy tym pamiętać, że zastosowanie systemu implozyjnego

(składającego się m.in. z grubej sfery materiału

wybuchowego otaczającej rozszczepialny rdzeń) lub reflektora

znacznie zwiększa masę i rozmiary głowicy.

Wyjątkiem jest możliwość zastosowania jako reflektora

cienkiej warstwy berylu (o grubości nie większej niż promień

rdzenia). Rozwiązanie takie pozwala na zredukowanie

całkowitej masy bomby, chociaż nieuniknione staje się

zwiększenie średnicy urządzenia. Warstwa berylu o grubości

kilku centymetrów pozwala na zmniejszenie niezbędnej

ilości plutonu o 40-60% grubości reflektora, a ponieważ

stosunek gęstości tych materiałów wynosi 10:1, stosując

reflektor berylowy można zmniejszyć masę bomby o kilka

kilogramów. W pewnym momencie dalsze zwiększanie

grubości reflektora zaczyna zwiększać masę całkowitą

(objętość, a co za tym idzie masa, zwiększa się z sześcianem

promienia) - jest to punkt minimalnej masy całkowitej

dla danego systemu rdzeń/reflektor.

Można więc przyjąć, że najlżejsze rozwiązanie o małej sile

wybuchu będzie się składało z dobrej klasy materiału rozszczepialnego

(Pu-239 lub U-233), ograniczonego systemu

implozyjnego (wystarczającego jedynie do zainicjowania

reakcji) oraz cienkiej warstwy reflektora berylowego.

Spróbujmy teraz ocenić minimalną masę takiego urządzenia.

Masa krytyczna plutonu w odmianie alotropowej alfa

wynosi 10.5 kg - potrzebne jest jednak dodatkowe 20-30%

aby wytworzyć eksplozję o znaczącej sile wybuchu, co

razem daje około 13 kg. Warstwa berylu może zredukować

masę plutonu o kilka kilogramów, jednak konieczny materiał

wybuchowy, system inicjujący (zapalnik), obudowa

itp. podniesie minimalną masę do około 10-15 kg (bliżej 15

kg).

Ponieważ nie ma możliwości zweryfikowania informacji

dotyczących radzieckich urządzeń tego typu, warto przyjrzeć

się rozwiązaniom amerykańskim.

Opisane powyżej urządzenie zapewne w dużej mierze

odpowiada budowie głowicy W-54. Była to najlżejsza

głowica kiedykolwiek zbudowana w Stanach Zjednoczonych

- jej minimalna masa wynosiła 23 kg, a siła wybuchu

wahała się w zakresie od 10 ton do 1 kt (zależnie od wersji).

W-54 miała owalny kształt o krótszej osi 27.3 cm a osi

dłuższej 40 cm. Egzemplarze przetestowane 15 października

(test Hamilton) i 29 października (Humboldt) 1958

roku ważyły zaledwie 16 kg - ich masa była zatem zbliżona

do minimalnej, jaką może osiągnąć bomba atomowa.

Przetestowane urządzenia miały osie o długościach 28 cm i

30 cm. Sprawia to, że W-54 była prawdopodobnie najmniejszą

głowicą na świecie wykorzystującą system implozji

sferycznej. W-54 wykorzystywano w przenośnych

wyrzutniach piechoty David Crockett.

W-54 była wystarczająco niewielka, aby została użyta w

roli bomby walizkowej. Jednak w Stanach Zjednoczonych

zaprojektowano głowicę specjalnie ku temu celowi - przenoszoną

przez jednego człowieka Mk-54 SADM (Small

Atomic Demolition Munition). Bomba ta zawierała w sobie

wersję W-54, jednak całe urządzenie było znacznie cięższe

i większe. Zostało wykonane w postaci cylindra o wymiarach

40 x 60 cm oraz wadze 68 kg (waga samej głowicy

wynosiła zaledwie 27 kg). Chociaż Mk-54 nazywano

"bombą walizkową", nie było to urządzenie tego typu.

Wniosek taki nasuwa się zwłaszcza, gdy weźmie się pod

uwagę jej dużą masę.

Prawdopodobnie także w Rosji konstruowano tego typu

rozwiązania (patrz punkt 9.3). Według informacji byłych

wysokich urzędników państwowych, radzieckie odpowiedniki

W-54 charakteryzowały się stosunkowo niewielkimi

rozmiarami - mieściły się w walizce o wymiarach 60 x 40 x

20 cm. Zmieszczenie głowicy atomowej w tak niewielką

skrzynkę wymagałoby budowy urządzenia o mniejszych

wymiarach niż W-54. Jest to jednak możliwe - konieczne

byłoby zastosowanie mniej zaawansowanego systemu

implozji liniowej. Głowice tego typu zostały zaprojektoTerroryzm

130

wane i były wykorzystywane w nuklearnych pociskach

artyleryjskich.

Koncepcja implozji liniowej zakłada, że materiał rozszczepialny

ukształtowany jest w formie owalu, który jest następnie

deformowany przez falę implozyjną do postaci kuli.

Materiały wybuchowe rozmieszczone są w końcach urządzenia

(walizki) i są oczywiście inicjowane równocześnie.

Gdy materiał zostaje formowany do postaci kuli, zwiększa

się jego gęstość zmieniając tym samym masę podkrytyczną

w nadkrytyczną.

Taki model prawdopodobnie wymaga zastosowania większej

ilości materiałów rozszczepialnych i wybuchowych,

jednak ostateczne wymiary są zredukowane w porównaniu

do rozwiązania ze sferycznym systemem implozji. W Stanach

Zjednoczonych wykorzystano takie podejście przy

konstrukcji atomowych pocisków artyleryjskich o średnich

203 mm (8 cali) i 155 mm (6.1 cala). Istnieją także dokumenty

wskazujące, że zmontowano również wersję zaledwie

105 mm (4.1 cala).

9.3 Proliferacja w krajach byłego ZSRR

9.3.1 Sprawa Lebieda

Kilka lat temu były rosyjski sekretarz Rady Bezpieczeństwa

generał Aleksandr Lebied zszokował opinię publiczną

oświadczeniem, że rząd Rosji nie może doliczyć się ponad

stu małych głowic jądrowych (ADM - Atomic Demoltion

Munitions; tzw. "walizki jądrowe"), które zostały stworzone

jeszcze za czasów Zimnej Wojny. Lebied informację

tę przedstawił w maju 1997 roku na zamkniętym posiedzeniu,

na którym uczestniczyli także przedstawiciele amerykańskiego

Kongresu. Trzy miesiące później sprawa ujrzała

światło dzienne, gdy Lebied potwierdził swoje rewelacje w

wywiadzie przeprowadzonym dla magazynu 60 minut

nadawanego na kanale CBS. Początkowo Rosjanie oświadczyli,

że zarzuty Lebieda są bezpodstawne, ponieważ cała

rosyjska broń atomowa jest zabezpieczona i znajduje się

pod ścisłą kontrolą. Przedstawiciele dowództwa poszli

nawet dalej zaprzeczając, że broń taka w ogóle istniała -

twierdzono, że jej skonstruowanie byłoby zbyt kosztowne,

a waga całego urządzenia uniemożliwiałaby jego praktyczne

zastosowanie. Wkrótce jednak tezy Lebieda zostały

poparte przez oświadczenie Aleksieja Jabłokowa, byłego

doradcy prezydenta Jelcyna, który zeznał 2 października

1997 roku przez podkomisją Kongresu, że jest "absolutnie

pewny", że wykonanie ADM zostało zlecone przez KGB w

latach siedemdziesiątych.

Skoordynowana kampania władz rosyjskich mająca na celu

zdyskredytowanie Lebieda i Jabłokowa oraz przekonanie

opinii międzynarodowej, że Związek Radziecki nie posiadał

"walizek jądrowych" nie przyniosła spodziewanych

efektów, ponieważ składane oświadczenia i wyjaśnienia

były często niespójne i nieścisłe. Nie był to także pierwszy

skandal związany z bezpieczeństwem postradzieckiego

arsenału walizek nuklearnych. W 1995 roku media rosyjskie

informowały, że separatyści czeczeńscy mogą być w

posiadaniu tego typu broni. Natomiast w roku 1996, Centrum

Nieproliferacji Instytutu Monterey otrzymało potwierdzenie

od doradcy rosyjskiego prezydenta, że nieokreślona

liczba małych bomb została skonstruowana w latach

siedemdziesiątych na potrzeby KGB. Oczywiście fakty te

nie potwierdzają doniesień Lebieda, jednak pozwalają

przypuszczać, że rosyjskie władze nie są całkowicie

szczere w tym temacie.

OSKARŻENIA LEBIEDA

W wywiadzie dla programu 60 minut Lebied potwierdził,

że podczas Zimnej Wojny wytworzono głowice jądrowe

niewielkich rozmiarów na potrzeby specnazu - oddziałów

specjalnych radzieckiego wywiadu wojskowego GRU

(Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije - Główny

Zarząd Wywiadowczy). Urządzenia miały zostać użyte w

akcjach dywersyjnych na dalekich tyłach wroga. Lebied

oświadczył, że został poinformowany o istnieniu tego typu

broni we wrześniu 1996 roku, kiedy pełnił funkcję sekretarza

Rady Bezpieczeństwa Rosji. Według jego wiedzy,

bomby takie mogły być przenoszone w walizkach o rozmiarach

60x40x20 centymetrów. Według słów generała,

urządzenia dysponowały ładunkiem około 1 kt, były "łatwe

w transporcie" i mogły być "aktywowane przez jedną

osobę". Lebied dodał, że były "idealną bronią nuklearnego

terroru". Ponieważ istniały obawy, że niektóre blokady

elektroniczne, mające nie dopuścić do nieautoryzowanego

użycia, nie działały, Lebied zarządził kompleksową inwentaryzację.

Wkrótce potem (18 października 1996) został

zdymisjonowany przez prezydenta Jelcyna.

Podczas wywiadu Lebied powiedział, że potrzebne jest

przeprowadzenie "bardzo szczegółowego śledztwa", ponieważ

oddziały specnazu były rozlokowane wzdłuż całej

granicy ZSRR i część z walizek mogła po upadku Związku

Radzieckiego pozostać na terenie byłych republik. Lebied

stwierdził, że przede wszystkim trzeba znaleźć odpowiedź

na pytanie "ile takich walizek pozostało na obszarze Rosji i

innych krajów Wspólnoty Niepodległych Państw".

REAKCJA WŁADZ: KRYTYKA I ZAPRZECZENIE

Oficjalną reakcją władz rosyjskich na rewelacje Lebieda

było zaprzeczenie wszystkiemu. 5 sierpnia 1997 roku,

jeszcze przed emisją 60 minut premier Wiktor

Czernomyrdin określił twierdzenia generała jako "czysty

absurd". Czernomyrdin zapewnił, że cała rosyjska broń

jądrowa jest przeliczona i znajduje się pod kontrolą. Dodał

także, że jest "całkowicie niemożliwe", aby jakakolwiek

głowica została pozostawiona w którejś z byłych republik

radzieckich. Oficjalny dziennik rządowy, Rossijskaja Gazeta,

poszła nawet dalej, oświadczając, że "fantazje takie

mogą być wytworem jedynie chorej wyobraźni". 10 września

1997 Minister Energii Atomowej zaprzeczył oświadTerroryzm

131

czeniu Lebieda twierdząc, iż "rosyjski system broni jądrowej

zapewnia bezpieczne przechowywanie głowic nuklearnych

pod pełną kontrolą i sprawia, że jakikolwiek nieautoryzowany

transport ich jest niemożliwy". Rzecznik prasowy

prezydenta Jelcyna - Siergiej Jastrzembski, który

odpowiedzialny był także za politykę zagraniczną pałacu

prezydenckiego zasugerował, że poprzez swoje kontrowersyjne

wypowiedzi Lebied może po prostu próbować zwrócić

na siebie uwagę. "Lebied próbuje przypomnieć siebie

opinii publicznej", konkluduje Jastrzembski.

Także szereg mniej wpływowych moskiewskich autorytetów

szybko zaprzeczyło rewelacją Lebieda. W wywiadzie

udzielonym agencji ITAR-TASS, dyrektor Instytutu Studiów

Strategicznych, Siergiej Oznobiszew określił zarzuty

generała jako "pozbawione logiki". Oznobiszew oświadczył,

że Lebied jako dowódca wojsk spadochronowych,

"nigdy nie był zaznajomiony z sytuacją na polu broni jądrowej

Związku Radzieckiego i Rosji". Dyrektor powtórzył

także często powtarzane wyjaśnienie działań Lebieda,

określając je jako "posunięcia wyłącznie polityczne", mające

na celu zwrócenie na niego uwagi.

10 września 1997 roku, dziennik Niezawismaja Gazeta

zacytował anonimowe źródło w Dowództwie Operacji

Wywiadowczych GRU, które całkowicie zaprzeczyło istnieniu

"walizek zawierających urządzenie nuklearne".

Informator gazety stwierdził, że chociaż głównym zadaniem

specnazu jest przeprowadzanie akcji sabotażowych,

to oddziały te nigdy nie miały wykorzystywać do tego celu

broni jądrowej a wyłącznie konwencjonalne materiały

wybuchowe. "Nie jesteśmy oddziałem samobójców", podsumował

oficer. Informacje uzyskane od tajemniczego

informatora nie bardzo pasowały jednak do oficjalnego

stanowiska rządu, który chociaż dementował sensacje

Lebieda, nie twierdził, że walizki atomowe nigdy nie istniały

a jedynie, że cała rosyjska broń atomowa znajduje się

pod całkowitą kontrolą.

Podczas gdy oświadczenie gen. Lebieda przyjęto ze sceptycyzmem

i niedowierzaniem w Rosji, w Waszyngtonie

spotkały się one z bardziej przychylnym przyjęciem. Kongresman

Curt Weldon, przewodniczący podkomisji ds.

badań i rozwoju technologii wojskowych, zauważył, że

Lebied przedstawił swoje spostrzeżenia w maju 1997 roku

na zamkniętym posiedzeniu z delegacją kongresmanów.

Weldon argumentował, że jeżeli Lebielowi zależało na

uwadze opinii publicznej mógł już wtedy upublicznić

swoje informacje. Na wspólnym posiedzeniu Lebied poinformował

delegację, że udało mu się potwierdzić produkcję

132 urządzeń, jednak może doliczyć się tylko 48. Gdy

kongresmani spytali się co się podziało z pozostałymi 84

bombami, Lebied miał odpowiedzieć: "Nie mam pojęcia".

Weldon stwierdził na łamach The Washington Post, że nie

widzi "powodów dlaczego [Lebied] miałby zmyślić tą

historię".

Na przesłuchaniu podkomisji badającej informacje

Lebieda, Weldon potwierdził, że spotkanie z generałem

było inspirowane przez członków delegacji, a problem

walizek atomowych był tylko jednym z omawianych tematów.

Zgodnie ze słowami kongresmana cała sprawa

ujrzała światło dzienne po publikacji sprawozdania ze

spotkania, które zostało przekazane także prasie.

Należy jednak pamiętać, że Lebied nie jest politycznym

nowicjuszem - mógł więc umyślnie upublicznić sprawę w

taki sposób, zamiast po prostu wydać oświadczenie dla

prasy. Dlatego też sam Weldon nie wykluczył całkowicie

możliwości politycznej inspiracji całej sprawy. Należy

pamiętać, że kongresman niejednokrotnie występował z

krytyką polityki administracji Clintona względem Rosji.

Weldon uważał, że prezydent wykorzystywał "autorytet

stanowiska do stworzenia mylnego złudzenia stabilizacji w

Rosji". Krytykował także władze rosyjskie za "całkowite

zaprzeczanie faktów, co do których wiemy, że są prawdziwe".

Administracja Clintona, dla odmiany, przyjęła

wręcz przeciwne stanowisko co do całej sprawy. W oficjalnym

oświadczeniu wydanym przez Departament Stanu,

rzecznik James Foley oświadczył: "Rząd Rosji zapewnił

nas, że poziom kontroli nad arsenałem nuklearnym jest

wystarczający oraz, że zaangażowano właściwe siły

ochrony do zabezpieczenia tego uzbrojenia. Władze Rosji

zagwarantowały nam, że nie ma powodu do niepokoju.

Wierzymy w gwarancje, jakie otrzymaliśmy".

Jak więc widać cała sprawa ogniskuje starcia polityczne

zarówno w Waszyngtonie jak i w Moskwie. To znacznie

utrudnia obiektywną ocenę informacji uzyskanych od generała

Lebieda.

POMOC TOWARZYSZA BRONI?

Wkrótce udało się uzyskać częściowe potwierdzenie opowieści

Lebieda. Jeden z byłych członków Rady Bezpieczeństwa,

Władymir Denisow, powiedział 13 września

agencji Interfax, że był szefem specjalnej komisji powołanej

przez Lebieda do sprawdzenia rozlokowania poradzieckich

walizek jądrowych. Demisow oświadczył, że komisja

została utworzona 23 lipca 1996 w odpowiedzi na niepokojące

raporty mówiące, że separatyści czeczeńscy mogli

uzyskać dostęp do tego typu broni. Zadaniem komisji

Denisowa było sprawdzenie, czy walizki znajdowały się w

magazynach rosyjskich sił zbrojnych, przesłuchanie specjalistów

wyszkolonych w ich obsłudze oraz zbadanie, czy

podobne urządzenia mogą być nielegalnie zmontowane.

Do września 1996 roku, Denisow ustalił, że żadna jednostka

wojsk rosyjskich nie posiadała na uzbrojeniu walizek.

Komisja doszła do wniosku, że jak większość nuklearnych

pocisków taktycznych lądowego bazowania, tak i

bomby walizkowe były składowane w jakimś centralnym

magazynie. Denisow zastrzegł jednak "że nie udało się

ustalić, czy podobnie postąpiono z uzbrojeniem radzieckich

oddziałów rozmieszczonych na obszarze obecnych członków

WNP". Nie ma jednak dowodów, które pozwalałyby

przypuszczać, że tak się nie stało.

Nie można traktować Denisowa jako całkowicie niezależnego

źródła informacji. Denisow był od samego początku

zastępcą Lebieda, a po jego dymisji także on odszedł ze

służby. Dlatego wypowiedzi Denisowa można rozpatrywać

w charakterze próby wsparcia swojego byłego szefa.

Terroryzm 132

NIEOCZEKIWANE POTWIERDZENIE

Wkrótce po oświadczeniu Lebieda, jeden z byłych doradców

Jelcyna potwierdził prawdziwość informacji generała.

Aleksiej Jabłokow, były doradca ds. środowiska, ujawnił w

liście datowanym na 22 września 1997 do dziennika

Nowaja Gazeta, że spotkał naukowców, którzy zaprojektowali

walizkową broń jądrową, potwierdzając w ten sposób,

że takie urządzenia istniały. W liście oraz w późniejszym

wywiadzie telewizyjnym, Jabłokow oświadczył, że

uzbrojenie tego typu nie było przeznaczone dla specnazu,

tylko dla cywilnych służb specjalnych - KGB. Były doradca

dodał, że ponieważ urządzenia takie były wyposażeniem

KGB, nie zostały "zinwentaryzowane w Ministerstwie

Obrony" i "mogły nie zostać wliczone w całość naszego

arsenału jądrowego". Jabłokow podkreślił, że Stany

Zjednoczone zbudowały podczas Zimnej Wojny podobną

broń - określaną tam mianem "bomby plecakowej".

Oświadczenie Jabłokowa w dużej mierze potwierdza wcześniejsze

zeznania Lebieda. Jednak zauważyć można kilka

nieścisłości - przede wszystkim brak zgodności co do przeznaczenia

bomb walizkowych (według Lebieda miały stanowić

uzbrojenie GRU, według Jabłokowa - KGB). Pomimo

tego wypowiedzi Jabłokowa nie mogą zostać po

prostu przemilczane - brak związków z Lebiedem oraz

jasnych motywów politycznych zwiększają jedynie prawdziwość

jego oświadczenia.

KAMPANIE ZAPRZECZEŃ

Dzień po ukazaniu się oświadczenia Jabłokowa, rzecznik

prasowy rządu Igor Szabdurasulow powtórzył, że informacje

o niewystarczającej kontroli technologii nuklearnych są

"całkowicie bezpodstawne". Szabdurasulow powiedział, że

wszystkie materiały jądrowe znajdują się pod kontrolą

wojska lub Ministerstwa Energii Atomowej. Rzecznik

zasugerował także, że osobom podnoszącym takie tematy

zależy najwidoczniej na utrudnieniu pozycji negocjacyjnej

w dopiero co rozpoczętej dziewiątej sesji komisji Gore-

Czernomyrdin. Komisja ta często omawiała tematy bezpieczeństwa

jądrowego.

Prokomunistyczny dziennik Prawda opublikował 24 września

artykuł podważający prawdziwość zarzutów Lebieda i

Jabłokowa. W tekście cytowano Gieorgija Kaurowa, rzecznika

Ministerstwa Energii Atomowej, który zaprzeczał

twierdzeniom obyu byłych urzędników. Kaurow przyznał,

że stworzenie bomby atomowej o małych rozmiarach jest

technicznie możliwe oraz potwierdził, że w Stanach Zjednoczonych

tworzono takie urządzenia, jadnak zaprzeczył

oskarżeniom Lebieda i Jabłokowa określając je jako "obliczone

na zwrócenie na nich uwagi". Kaurow określił

Jabłokowa jako "miernego specjalistę", który jest tylko

"ekspertem od ssaków morskich" i nie ma odpowiedniej

wiedzy, aby wypowiadać się w temacie broni jądrowej.

Kaurow podsumował, że Jabłokow powinien "zainteresować

się tym na czy się zna - ekologią - która za jego czasów

mocno podupadła".

Spośród całej fali krytyki, na uwagę zasługuje oświadczenie

wydane przez Ministerstwo Obrony, a opublikowane 25

września. Generał porucznik Igor Walynkin, szef XII Zarządu

Głównego, odpowiedzialnego za zabezpieczenie i

składowanie broni jądrowej, podjął się próby przekonania

dziennikarzy o odpowiednim poziomie ochrony rosyjskiego

arsenału jądrowego. Walynkin podkreślił, że absolutnie

wszystkie głowice jądrowe wojsk rosyjskich znajdują

się w magazynach XII Zarządu. Generał oświadczył,

że w związku z przemianami w Rosji oraz niestabilną sytuacją,

na początku lat dziewięćdziesiątych wszystkie taktyczne

głowice nuklearne, włączając w to miny i pociski

artyleryjskie, zostały przebazowane z magazynów poszczególnych

jednostek do centralnych składów nadzorowanych

przez XII Zarząd. Krok ten został podjęty, aby

zwiększyć bezpieczeństwo składowanego arsenału i uniemożliwić

terrorystom dostęp do niego.

Walynkin wyjaśnił, że centralne magazyny są chronione i

nadzorowane przez specjalny personel jego Zarządu. Wyłącznie

upoważnieni oficerowie mają bezpośredni dostęp

do broni, a obecne przepisy dopuszczają przebazowanie

głowic jedynie na rozkaz dowódcy XII Zarządu, którego

polecenie musi być potwierdzone przez Szefa Sztabu Generalnego.

Magazyny mogą zostać otwarte wyłącznie w

obecności dowódcy danego ośrodka i dwóch innych oficerów.

Prace serwisowe przy uzbrojeniu są szczegółowo

regulowane przepisami. Według Walynkina biorąc to

wszystko pod uwagę, niemożliwe jest aby jakakolwiek

głowica zniknęła bez śladu w dokumentach a pomysł, że

broń została skradziona lub zgubiona określił jako "nierealny".

Generał podkreślił, że od chwili utworzenia XII

Zarządu 50 lat temu nie wydarzył się żaden wypadek związany

z radziecką czy rosyjską bronią jądrową.

Odnosząc się do tematu "bomb walizkowych", Walynkin

przyznał, że jest techniczne możliwe zbudowanie takich

urządzeń. Jednocześnie zaprzeczył, aby Związek Radziecki

czy Rosja kiedykolwiek stworzyła takie uzbrojenie.

Walynkin zaznaczył, że utrzymanie takich bomb w gotowości

bojowej byłoby zbyt drogim przedsięwzięciem,

ponieważ konieczna byłaby wymiana "rdzenia nuklearnego"

co trzy miesiące. Nawet Stany Zjednoczone, powiedział

Walynkin, nie stać byłoby na utrzymanie takich urządzeń.

Generał podkreślił, że małe głowice jądrowe jakie

Rosja posiada - pociski artyleryjskie i miny - są przeliczone

i znajdują się pod ścisłą kontrolą, a ich "demontaż następuje

zgodnie z harmonogramem". Ich rozmiary i waga

uniemożliwiają przenoszenie w "małych walizkach" co

powoduje, że ich kradzież jest mało prawdopodobna, dodał

Walynkin.

Odpowiadając na oświadczenie Jabłokowa, jakoby bomby

walizkowe zostały stworzone na zamówienie KGB,

Walynkin powiedział, że cała broń atomowa wytwarzana w

Związku Radzieckim a potem w Rosji była kierowana z

zakładów montażowych bezpośrednio do XII Zarządu.

Generał zaznaczył, że jest niemożliwe aby stworzono specjalne

linie montażowe specjalnie na potrzeby KGB. Według

Walynkina inne agencje państwowe, jak Federalna

Służba Bezpieczeństwa (następca II,IV,V i VII Wydziału

KGB) czy jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

nie mają bezpośredniego dostępu do broni jądrowej i pomagają

jedynie w zabezpieczaniu ośrodków jej składowania.

Terroryzm 133

Wkrótce po oświadczeniu Walynkina, Tatiana Samolis,

rzecznik prasowy Służby Wywiadu Zagranicznego (SVR -

kolejny następca KGB, tym razem I Wydziału) zadeklarowała,

że jej agencja "nie posiada informacji" o bombach

walizkowych. Władymir Kriuczkow, były szef KGB, określił

zarzuty jako "kompletny nonsens" twierdząc, że nigdy

nie było potrzeby aby KGB dysponowało bronią jądrową.

Generał porucznik Wiaczesław Romanow, szef Narodowego

Centrum Redukcji Zagrożenia Nuklearnego, powiedział,

że małe bomby atomowe "to mit". Romanow, którego

centrum podlega pod Sztab Generalny i jest odpowiedzialne

za monitorowanie wdrażania postanowień układów

rozbrojeniowych, dodał, że minimalna waga głowicy jądrowej

to około 200 kg. Według niego absurdem jest

twierdzenie, że jedna osoba mogłaby przenieść urządzenie

do celu i je zdetonować.

Tego samego dnia Iwan Rybkin, następca Lebieda na stanowisku

szefa Rady Bezpieczeństwa, ogłosił, że w archiwach

nie istnieją "żadne dokumenty" związane z nuklearnymi

walizkami. Rybkin podkreślił, iż jego biuro "nic nie

wie" o istnieniu małych głowic jądrowych, które mogłyby

zostać wykorzystane przez rosyjskie jednostki specjalne.

Podczas wywiadu dla telewizji publicznej ORT Wiktor

Michajłow, minister energii atomowej, stwierdził: "Mogę

jednoznacznie powiedzieć, że [takie głowice] nigdy nie

istniały". Borys Kostenko, rzecznik prasowy FSB, podsumował

przed kamerami: "Federalna Służba Bezpieczeństwa

nie dysponuje informacjami o tym, jakoby KGB dysponowało

uzbrojeniem jądrowym tego typu - to jest super

małymi ładunkami w postaci skrzynek atomowych".

SZCZEROŚĆ PO ROSYJSKU

Trzeba przyznać, że chociaż władze rosyjskie robiły co

mogły, aby uwiarygodnić swoje stanowisko, pozostało

wiele niewyjaśnionych kwestii. Swoista kampania propagandowa,

jaka miała miejsce, zamiast rozwiewać wątpliwości

- tworzyła nowe. Dziwi fakt, że wysocy urzędnicy i

dowódcy wojskowi nie mówili jednym głosem - różnice

powstawały już przy zasadniczych kwestiach, jak np. czy w

ogóle możliwa jest budowa walizki jądrowej. Z kolei inne

twierdzenia pozostawały w sprzeczności ze stanem faktycznym.

Trudno ustalić, czy wszystkie te "pomyłki" i

niedopowiedzenia to jedynie efekt niedoinformowania i

niekompetencji czy zaś próba celowego wprowadzenia w

błąd. Faktem jest, że twierdzenia generała Walynkina o

olbrzymich kosztach związanych z utrzymaniem arsenału

walizek jądrowych, którym ponoć nie podołałyby nawet

Stany Zjednoczone nie zgadzają się z rzeczywistością. W

USA stworzono głowicę W-54 o małej sile wybuchu i

niewielkich wymiarach (więcej o W-54). Broń ta była

wykorzystywana w systemach piechoty Davy Crockett -

niewielkie rozmiary i nieduża waga (ok. 27 kg) sprawiały,

że mogła ona być bez problemu przenoszona przez jedną

osobę. Istniała także specjalna wersja tej broni dostosowana

do roli "bomby walizkowej" (czy jak ją nazywano za

oceanem - "bomby plecakowej) - Mk-54. Łącznie stworzono

około 300 urządzeń tego typu - miały być one wykorzystane

przez specjalne komanda US Army i marines. Jak

więc widać twierdzenia generała nie odpowiadają prawdzie

- koszty utrzymania nie mogły być tak duże, skoro Amerykanie

dysponowali kilkuset bombami tego typu.

Zresztą same twierdzenie o konieczności wymiany rdzenia

materiału rozszczepialnego co trzy miesiące wydaje się

niejasne. Jak przedstawiono w punkcie 9.2, broń tego typu

korzysta zapewne z plutonu lub uranu wysokiej jakości -

okres półrozpadu każdego z tych pierwiastków wynosi

wiele tysięcy lat. Nawet tryt, który mógłby zostać użyty

gdyby zrealizowano koncepcję bomby o wzmożonej sile

wybuchu, ma okres półrozpadu 12.3 lata. Nie więc widać

nie ma technicznych trudności, które wymagałyby częstych

(i drogich) prac serwisowych. Być może budowa urządzeń

radzieckich w jakiś znaczący sposób odbiega od schematu

przedstawionego w punkcie 9.2 - jest to mało prawdopodobne,

ale takiej możliwości nie można wykluczyć. Wydaje

się jednak, że nawet bardzo droga technologia, która

zwiększała szanse na zwycięstwo w czasie wojny, zostałaby

zastosowana. Rosjanie przez czterdzieści lat wdrażali

bardzo kosztowne programy militarne nie bacząc na koszty

- nie wiadomo więc dlaczego w tym przypadku miałoby

stać się inaczej.

Biorąc pod uwagę reakcję mediów w Rosji, tamtejszym

środkom masowego przekazu zupełnie wystarczyły

oświadczenia władz - zdecydowana większość redakcji nie

zweryfikowała nawet uzyskanych informacji. Przykładem

może być Komsomolskaja prawda, która zamieściła wywiad

z generałem Romanowem mówiącym, że głowica

jądrowa musi ważyć minimum 200 kg (por. 9.2).

PODSUMOWANIE

Trudno jest ocenić prawdomówność Lebieda. Z jednej

strony jego oskarżenia znajdują potwierdzenie w wypowiedziach

innych byłych wysokich urzędników rosyjskich. Zły

stan zabezpieczeń i kontroli nad bronią jądrową czy materiałami

rozszczepialnymi nie jest żadną tajemnicą, a w

przeciągu kilku ostatnich lat stawał się przyczyną kilku

skandali. Z drugiej strony pod uwagę należy wziąć możliwe

ambicje polityczne generała, który może wykorzystywać

te oskarżenia jako trampolinę mającą wybić go ponownie

na postument władzy. Trudno także uwierzyć, że

broń będąca w gestii GRU, jednej z najlepiej zorganizowanych

formacji wojskowych na świecie, została wykradziona

w tak dużej ilości.

Nie zmienia to jednak faktu, że wszędzie tam gdzie istnieje

ryzyko dostępu przez nieuprawnione osoby do technologii

tak destrukcyjnej jak broń jądrowa, należy całą sprawę

traktować poważnie i uczynić wszystko co w ludzkiej

mocy, aby dogłębnie ją wyjaśnić. Nie zapominajmy, iż

terroryści już nie raz pokazywali, że łamanie kolejnych

barier okrucieństwa i brutalności nie sprawia im trudności.

9.3.2 Wątek czeczeński

W sprawie oskarżeń Lebieda kolejny raz wypłynął tzw.

"wątek czeczeński". Już od kilku lat co pewien czas prasa

publikuje alarmujące wiadomości, jakoby czeczeńskim

separatystom udało się zdobyć dostęp do rosyjskich technologii

jądrowych. Zgodnie z informacjami Lebieda i

Denisowa, raporty o możliwym dostaniu się walizek jądrowych

w ręce bojowników czeczeńskich były jedną z

przyczyn powołania podkomisji, której celem było m.in.

zinwentaryzowanie obecnego stanu tej broni.

Terroryzm 134

Według informacji zawartych w książce One Point Safe,

Dżochar Dudajew już latem 1994 roku poinformował rząd

USA, że Czeczeńcy dysponują dwoma taktycznymi głowicami

jądrowymi. Dudajew ostrzegł administrację Clintona,

że broń ta zostanie przekazana do Libii jeżeli USA nie

uznają niepodległości Czeczeni. Ponieważ Dudajew poparł

swoje groźby szczegółowymi danymi technicznymi urządzeń,

Stany Zjednoczone (za wiedzą Rosji) wysłały specjalną

misję do zbuntowanej republiki, która miała potwierdzić

istnienie broni. Ponieważ jednak Czeczeńcy nie

przedstawili przekonujących dowodów, misja wróciła z

pustymi rękami. Jeżeli informacje te są prawdziwe oznacza

to, że już wtedy władze Stanów Zjednoczonych bardzo

poważnie traktowały możliwość przedostania się broni

nuklearnej do Czeczeni. Oznacza to także, że Rosjanie nie

potrafili przedstawić zadowalających dowodów, że możliwość

taka nie istnieje.

Kolejny skandal związany z "czeczeńską bombą" wybuchł

w październiku 1995 roku, kiedy to ekstremistyczny dziennik

Zawtra (Jutro) opublikował wywiad z byłym agentem

wywiadu czeczeńskiego, który oświadczył, że w 1992 roku

kupił w Estonii dwie "przenośne" bomby jądrowe. Doniesienia

takie nie wydają się być prawdopodobne, ponieważ

sami Czeczeńcy nie potwierdzili faktu posiadania broni

jądrowej. Biorąc zaś pod uwagę stopniowe zaostrzanie się

konfliktu w tamtym czasie, nie ma przekonywującego

powodu dlaczego separatyści mieliby trzymać takiego asa

w rękawie, tym bardziej że broń jądrowa mogłaby im nawet

utorować drogę do niepodległości. Należy także pamiętać,

że dowódca polowy Szamil Basajew wielokrotnie

groził, że użyje radioaktywnych izotopów jako broni radiologicznej

- jako pokaz możliwości bojownicy spalili w

listopadzie 1995 roku pojemnik z cezem-137 w moskiewskim

parku. Basajew oraz inni dowódcy grozili także atakiem

na rosyjskie elektrownie nuklearne. Chociaż działania

te można odbierać jako akty "terroryzmu nuklearnego", nie

doszło w nich do zagrożenia użyciem broni jądrowej. Co

więcej, w lipcu 1995 roku w wywiadzie dla moskiewskiego

dziennika Segodnia (Dzisiaj), Basajew stanowczo zaprzeczył,

że posiada broń jądrową.

Październikowe publikacje w Zawtra opatrzone były w

komentarz dokładnie opisujący projekty dwóch "przenośnych"

bomb jądrowych. Ponieważ gazeta od dawna znana

jest z dobrych kontaktów w służbach bezpieczeństwa, komentarz

ten wydawał się być bardziej wiarygodny niż

reszta artykułu. Jeden z dwóch przedstawionych projektów

przedstawiał broń uranową o konstrukcji działa - bombę tę

mogły przenosić co najmniej trzy osoby. Drugi opis dotyczył

implozyjnej głowicy uranowej o kształcie małej

beczki wysokiej na 60 cm o średnicy 40 cm. Urządzenie

miało ważyć 19 kg. Według opisu bomba korzystała z

inicjatora barowego i trotylu jako materiału wybuchowego

systemu implozyjnego. Komentarz stwierdzał, że głowica

ta była w "pełni zautomatyzowana" i mogła być bez problemu

przenoszona przez jedną osobę, chociaż aby przeprowadzić

detonację potrzebnych było dwoje ludzi. Biorąc

pod uwagę rozmiary i wagę bomby, urządzenie te mogłoby

zmieścić się w walizce o której informował Lebied.

Bliższe przyjrzenie się komentarzowi ujawnia jednak szereg

poważnych błędów merytorycznych. Przede wszystkim:

inicjator barowy. Inicjator taki nie istnieje - być może

autor pomylił bar z berylem, nie wyjaśnia jednak dlaczego

nie wspomniał o polonie (inicjator berylowo-polonowy).

Innym wyjaśnieniem może być błąd w tłumaczeniu z dostępnych

na wolnym rynku publikacji anglojęzycznych.

Niejasna jest także rola trotylu - ten materiał wybuchowy

nie nadaje się na potrzeby systemu implozyjnego - od początków

historii broni jądrowej w tej roli wykorzystuje się

materiały lepszej jakości. Wszystko to sprawia, że artykuł

ten należy rozpatrywać raczej jako próbę oszustwa niż

wiarygodne źródło informacji.

Po tej niewątpliwej wpadce dziennikarskiej, Zawtra opublikowała

dwa dalsze teksty dotyczące tematu czeczeńskich

bomb. W pierwszym z nich ujawniono, że autor poprzedniego

artykułu został uprowadzony przez czterech

uzbrojonych ludzi którzy go "brutalnie pobili" i zagrozili,

że "jeżeli będzie drążył temat broni jądrowej" zabiją go.

Dwa numery później, Zawtra opublikowała tekst wyjaśniający,

że pierwotny artykuł był inspirowany przez bojowników

czeczeńskich, którzy napadli na dziennikarza

aby zwrócić na całą sprawę uwagę opinii publicznej. Gazeta

przekonywała, że Czeczeńcy chcieli wyrobić sobie w

ten sposób lepszą pozycję do negocjacji z władzami Rosji.

Po przyznaniu, że historia przedstawiona w oryginalnym

artykule była oszustwem, gazeta przedstawiła stanowisko

przedstawicieli Federalnej Służby Bezpieczeństwa, którzy

zaprzeczyli jakoby w Związku Radzieckim powstały

bomby walizkowe. Dziennik zacytował jednak anonimowego

informatora z agencji, który przyznał że takie urządzenia

istnieją. Według tego źródła głowice zostały przetransportowane

do specjalnego magazynu centralnego

jeszcze przed upadkiem ZSRR. Gazeta dodaje, że chociaż

informator jest spokojny co do właściwego zabezpieczenia

samych bomb, nie może wykluczyć, że "komponenty"

głowic lub "szczegóły montażowe" zostały skradzione.

Artykuł kończył się konkluzją, iż dowództwo wojskowe i

agencje wywiadowcze powinny poświęcić więcej uwagi

"temu poważnemu problemowi".

Odnosząc się do serii publikacji w Zawtra nie można nie

wspomnieć o wątpliwej sławie, jaką dziennik ten cieszy się

na rosyjskim rynku. Gazeta ta znana jest z publikacji sensacyjnych

i niesprawdzonych materiałów. Biorąc pod

uwagę wrażliwość rosyjskiego czytelnika na temat czeczeński,

Zawtra zapewne chciała wywołać sensację publikując

nie zweryfikowane artykuły o posiadaniu przez separatystów

czeczeńskich broni jądrowej. Chociaż nie można

wykluczyć, iż faktycznie Czeczeńcy bronią taką dysponują,

nie ma w tej chwili żadnych merytorycznych dowodów na

potwierdzenie tych tez. Publikacje Zawtry dowodzą, że

temat wątpliwego bezpieczeństwa rosyjskich arsenałów nie

jest jedynie wymysłem generała Lebieda.

Obecnie wydaje się mało prawdopodobne, aby grupy terrorystyczne

dysponowały gotową do zdetonowania głowicą

jądrową. Jednak słabe zabezpieczenie arsenałów radzieckich

w połączeniu z możliwością wykradzenia technologii

jądrowych z innych źródeł (np. paliwo reaktorów marynarki)

sprawiają, że sytuacja w Rosji może w przyszłości

stanowić poważne zagrożenie dla światowego pokoju.

Zawsze aktualną wersję pracy można znaleźć pod adresem:

http://www.atominfo.org

---