Gajusz Swetoniusz Trankvillus

Żywoty Cezarów

Księga I: Boski Juliusz

1. W szesnastym roku życia stracił ojca.W następnym został wyznaczony na kapłana Jowisza. Wówczas zerwał narzeczeństwo z Kosucją, z którą był zaręczony od lat pacholęcych. Pochodziła ona wprawdzie tylko z rodu rycerskiego, lecz była bardzo bogata. Ożenił się z Kornelią, córką Cynny, czterokrotnego konsula. Ta w niedługim czasie dała mu córkę Julię. Żadną miarą nie mógł go skłonić dyktator Sulla do porzucenia małżonki. Dlatego za karę pozbawił go urzędu kapłańskiego, posagu żony i rodowych dziedzicznych majętności oraz uznał za wroga. Doszło nawet do tego, że nie mógł się Cezar publicznie pokazać. Mimo coraz gwałtowniejszych ataków febry, powtarzających się co czwarty dzień, prawie każdej nocy musiał zmieniać kryjówkę, a także pieniędzmi okupywał się prześladowcom. Wreszcie dzięki wstawiennictwu kapłanek Westy oraz Mamerka Emiliusza i Aureliusza Kotty, swych krewnych i powinowatych, uzyskał ułaskawienie. Niewątpliwie wiadomo, że Sulla wobec usilnych próśb najbliższych swych przyjaciół, i to osobistości w ogóle wówczas najznakomitszych, ustąpił wreszcie, gdy mimo wielokrotnej jego odmowy uparcie walczyli o Cezara. Wówczas zawołał, czy to głosem bożym natchniony, czy w jakimś przeczuciu: „niech się stanie wedle ich woli, niech go sobie biorą, lecz niech wiedzą, że ten, którego ocalenia tak bardzo pragną, kiedyś zgotuje zgubę stronnictwu optymatów, które wspólnymi siłami dotychczas zdołali ocalić od klęski; w tym Cezarze drzemie wielu Mariuszów”.

2. Służbę wojskową zaczął w Azji u boku pretora, Marka Termusa. Wysłany przezeń do Bitynii celem ściągnięcia floty, zabawił nieco dłużej u Nikomedesa. Nie obeszło się nawet bez pogłoski, jakoby został jego kochankiem. Tę umocnił jego powtórny przyjazd do Bitynii, i to po kilku zaledwie dniach, pod pozorem ściągnięcia pieniędzy, stanowiących należność jego klienta, jakiegoś wyzwoleńca. Resztą służby wojskowej zyskał sobie chwalebniejszy rozgłos, gdyż podczas zdobywania Mytylen otrzymał nawet wieniec obywatelski od Termusa.

3. Służył również pod rozkazami Serwiliusza Izauryckiego w Cylicji, lecz krótko. Na wieść o śmierci Sulli oraz licząc na nowe rozterki polityczne, do których już hasło rzucił Marek Lepidus, pospiesznie powraca do Rzymu, lecz nie przystąpił do ścisłego porozumienia z Lepidusem, choć ten zachęcał go świetnymi warunkami. Nie przystąpił zaś dlatego, że nie zaufał z jednej strony bystrości Lepidusa, z drugiej momentowi historycznemu, który uznał za zbyt błahy w stosunku do tego, jakiego oczekiwał.

4. Lecz gdy wewnętrzne zamieszki nieco się uspokoiły, wytoczył proces o nadużycia pieniężne Korneliuszowi Dolabelli, byłemu konsulowi, zaszczyconemu nawet triumfem. Jednak Dolabella z zarzutu tego zdołał się oczyścić. Postanowił więc Cezar oddalić się na Rodos zarówno w tym celu, aby uniknąć nienawiści wywołanej niesłusznym oskarżeniem, jak również aby wśród zupełnej bezczynności i wypoczynku ćwiczyć się pod kierunkiem Apolloniusza Molona, najsławniejszego wówczas mistrza wymowy. W czasie tej podróży na Rodos, odbywanej już w miesiącach zimowych, koło wyspy Farmakussy schwytali go piraci i ku najwyższemu swemu oburzeniu musiał znosić u nich niewolę prawie przez czterdzieści dni, pozostając z jednym tylko lekarzem i dwoma pokojowcami. Resztę świty i niewolników rozesłał wnet po tej napaści celem wydobycia pieniędzy na okup. Następnie wypłacił piratom 50 talentów. Zaledwie go wysadzono na ląd, bezzwłocznie ściągnąwszy flotę zarządził pościg za oddalającymi się korsarzami. Schwytanych ukarał śmiercią, czym już poprzednio często im groził wśród żartów. Gdy Mitrydates zaczął pustoszyć ziemie sąsiadujące bezpośrednio z jego państwem, Cezar nie chcąc narazić się na zarzut, jakoby pozostawał bezczynny w chwili krytycznej dla sprzymierzeńców, opuścił Rodos, dokąd dopiero co przybył, i przeprawił się do Azji. Tu najpierw ściągnął posiłki i wypędził dowódcę króla Mitrydatesa z prowincji; w ten sposób zdołał utrzymać przy Rzymie miasta już mocno zachwiane w wierności.

5. W czasie swego trybunatu wojskowego - był to pierwszy urząd, który mu przypadł w udziale po powrocie do Rzymu w drodze wyborów ludowych - najusilniej poparł rzeczników wzmocnienia władzy trybunów ludowych, której znaczenie osłabił Sulla. Ponadto dla L. Cynny, brata żony, oraz dla takich jak on stronników Lepidusa z czasów wojny domowej, zbiegłych po śmierci konsula do szeregów Sertoriusza, wyjednał możność powrotu do Rzymu na mocy uchwały Plocjusza i sam w tej sprawie przemówił na zebraniu.

6. W czasie swej kwestury wygłosił na cześć zmarłych: ciotki Julii i żony Kornelii, mowę pochwalną, jak to było przyjęte, z mównicy publicznej. Sławiąc ciotkę tak przedstawił jej i ojca swego wspólny rodowód: „Ród mej ciotki Julii po kądzieli od królów się wywodzi, po mieczu zaś z samymi bogami nieśmiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza pochodzi ród Marcjuszów Królów, których nazwisko nosiła matka; od Wenery pochodzą Juliusze, do których rodu nasz dom się zalicza. Jest więc w krwi naszej i majestat królów, którzy najwięcej znaczą wśród ludzi, i świętość bogów, których władzy podlegają sami królowie”. - Po śmierci Kornelii pojął za żonę Pompeję, córkę Kwintusa Pompejusza, wnuczkę L. Sulli, z którą następnie rozwiódł się. Uznał bowiem, że go zdradzała z Publiuszem Klodiuszem. Tak uparte krążyły pogłoski, jakoby w czasie publicznych uroczystości religijnych przekradł się Klodiusz do niej w przebraniu niewieścim, że senat poczuł się zmuszony zarządzić śledztwo w sprawie znieważenia obrzędu religijnego.

7. Jako kwestorowi przypadła mu w udziale południowa Hiszpania. Tam na zlecenie pretora objeżdżał okręgi sądowe dla wymiaru sprawiedliwości i przybył wreszcie do Kadyksu. Na widok posągu Aleksandra Wielkiego przed świątynią Herkulesa głęboko jęknął i jakby przejął go wstręt do własnej gnuśności na myśl, że niczego godnego pamięci jeszcze nie dokonał w tym wieku, w którym Aleksander miał już świat cały u swych stóp. Natychmiast zażądał odwołania z prowincji, aby co rychlej w stolicy zyskać sposobność wybicia się na szerszym polu. Nadto wprawiła go w oszołomienie zjawa senna ostatniej nocy: oto zdało mu się we śnie, że obcował cieleśnie z własną matką. Lecz wieszczowie obiecali mu wielkie powodzenie w przyszłości, wyjaśniając sen jako wróżbę panowania nad światem: ponieważ matka, którą leżącą ujrzał pod sobą, to nic innego jak ziemia, uważana przecież za matkę wszystkich.

8. Opuszczając więc swą prowincję przedwcześnie, odwiedził jeszcze osady latyńskie, domagające się gwałtownie praw obywatelskich, i niewątpliwie skłoniłby je do ostrzejszego czynnego wystąpienia, gdyby konsulowie właśnie z tego względu nie zatrzymali nieco dłużej legionów, już zwerbowanych na wyjazd do Cylicji.

9. Mimo to wnet po przybyciu do Rzymu podjął zuchwalsze jeszcze zamierzenia. Tak na przykład na kilka dni przed objęciem edylatu popadł w podejrzenie, że zawiązał spisek z Markiem Krassusem, byłym konsulem, a również z Publiuszem Sullą i L. Autroniuszem, którzy po wyborze na konsulów zostali skazani wyrokiem sądowym za nadużycia wyborcze. Spiskowcy mieli podobno w programie z początkiem roku napaść na senat i, wymordowawszy senatorów wedle z góry ułożonej listy, obwołać dyktatorem Krassusa. Cezar miał z jego rąk otrzymać dowództwo jazdy, a gdy już wszystko w państwie będzie urządzone wedle ich woli, miała być przywrócona władza konsularna Sulli i Autroniuszowi. Wspominają o tym spisku: Tanuzjusz Geminus w swej historii, Marek Bibulus w edyktach, G. Kurion Starszy w mowach. Na spisek ten zdaje się wskazywać również wzmianka Cycerona, który w jakimś liście do Aksjusza tak mówi: Cezar w czasie konsulatu urzeczywistnił swe dawne zamysły królewskie z okresu edylatu. Tanuzjusz dodaje, że Krassus, czy to pod wpływem skruchy, czy obawy, nie stawił się w ogóle na posiedzenie w dniu wyznaczonym na rzeź senatorów, i dlatego także Cezar nie mógł dać znaku, do czego zobowiązał się zgodnie z uprzednią umową. Kurion mówi, że wedle umowy miał być tym znakiem ruch zrzucenia togi z ramion. Ten sam Kurion, a także M. Aktoriusz Naso wzmiankują, że Cezar zawiązał również spisek z młodym Gnejuszem Pizonem, któremu wskutek tego podejrzenia o spisek stołeczny dano co rychlej namiestnictwo Hiszpanii w drodze nadzwyczajnej. Ułożyć się mieli w ten sposób, że jednocześnie Pizon na prowincji, a Cezar w Rzymie rozpoczną zamieszki przy pomocy Ambronów i Galów za rzeką Pad mieszkających. Lecz śmierć Pizona udaremniła zamiar obydwu.

10. W czasie swego edylatu ozdobił Cezar nie tylko komicjum, forum, bazyliki, lecz także Kapitol; ten ostatni - tymczasowymi portykami, aby tam wystawić przynajmniej część wspaniałych dzieł sztuki, ponieważ posiadał wielką ilość wszelkiego dobytku. Urządzał też walki z dzikimi zwierzętami i igrzyska zarówno sam, jak z kolegą. Skutkiem tego jemu tylko przypadła w udziale cała wdzięczność ludu nawet za widowiska urządzane na koszt obydwu urzędników. Nie ukrywał więc niezadowolenia jego kolega Marek Bibulus, mówiąc, iż „przypadła mu ta sama rola, co Polluksowi; wprawdzie obydwu braciom wzniesiono świątynię na forum, ale nazwano ją tylko imieniem Kastora, podobnie hojność ich obydwu przypisuje się tylko jednemu Cezarowi”. Poza tymi widowiskami urządził jeszcze Cezar zapasy gladiatorów, lecz ze znacznie mniejszą ilością par walczących, niż zamierzał. Oto gdy mnogością swoich zapaśników zewsząd ściągniętych ogromnie wystraszył nieprzyjaciół politycznych, odtąd już prawnie ograniczono ilość szermierzy, ponad którą nikt większej w Rzymie mieć nie mógł.

11. W ten sposób pozyskawszy łaski ludu, usiłował za pośrednictwem pewnych trybunów zdobyć dla siebie prowincję Egipt uchwałą ludu. Trafiała się tu sposobność otrzymania dodatkowego urzędu, gdyż mieszkańcy Aleksandrii wypędzili swego dotychczasowego króla, który otrzymał od senatu tytuł sprzymierzeńca i przyjaciela narodu rzymskiego. Ten czyn Aleksandryjczyków nie spotkał się [w Rzymie] z przychylnym przyjęciem. Nie otrzymał jednak Cezar tego urzędu wskutek sprzeciwu stronnictwa optymatów. W odwecie za to, pragnąc uszczuplić wszelkimi możliwymi środkami ich wpływy, Cezar przywrócił do dawnego wyglądu pomniki zwycięstwa Gajusza Mariusza nad Jugurtą oraz Cymbrami i Teutonami, niegdyś przez Sullę usunięte.

Dalej, w procesach o skrytobójstwo uznał za morderców i tych także, którzy w okresie proskrypcji za dostarczone głowy obywateli rzymskich otrzymali wynagrodzenia ze skarbu. Nie liczył się natomiast z tym, iż ustawy kornelijskie wyłączyły ich z owej liczby.

12. Podstawił także kogoś, aby wytoczył proces o zdradę stanu Gajuszowi Rabiriuszowi, dzięki którego szczególnej pomocy przed kilkoma laty senat zdołał poskromić wielce burzliwego trybuna Lucjusza Saturnina. Cezar, przypadkowo wylosowany na sędziego w tym procesie, tak skwapliwie potępił Rabiriusza, iż żaden argument bardziej nie pomógł oskarżonemu w apelacji do ludu niż jaskrawa zaciekłość sędziego.

13. Gdy stracił nadzieję otrzymania prowincji, ubiega się o urząd najwyższego kapłana, sypnąwszy na ten cel pieniędzmi bez miary. Obliczając wówczas wielkość swych długów, tak podobno zapowiedział matce całującej go na pożegnanie, gdy rankiem szedł na wybory: „jeśli nie zostanie kapłanem najwyższym, nie powróci już do domu”. I oto dwu najzacniejszych współkandydatów, o wiele przewyższających go wiekiem i godnością, tak znacznie pobił, że on sam otrzymał w ich gminach (trybus) wyborczych więcej głosów niż oni obydwaj we wszystkich.

14. Wybrano go pretorem. Po odkryciu spisku Katyliny, gdy cały senat był zdania, żeby do spiskowców zastosować najwyższą karę, on jeden wyraził pogląd, że należy ich tylko rozdzielić po miastach i trzymać pod kluczem po uprzedniej konfiskacie majętności na rzecz państwa. Przy tym napędził takiego strachu zwolennikom zbyt surowego wymiaru kary, przedstawiając wielokrotnie, jaka to na przyszłość czeka ich ze strony ludu rzymskiego nienawiść, że konsul wyznaczony na nowy rok, Decymus Sylanus, nie zawahał się ze skruchą złagodzić swego zdania - gdyż zmienić mu już nie wypadało - wyjaśniając, że myśl jego zrozumiano znacznie bezwzględniej, niż on sam ją odczuł. I uzyskałby Cezar zmianę stanowiska, gdyż większość przeciągnął już na swoją stronę, między tymi również brata konsula Cycerona, gdyby wahającego się senatu nie podtrzymało przemówienie M. Katona. Lecz nawet wtedy nie przestał się przeciwstawiać. Aż oddział jeźdźców rzymskich, który z bronią w ręku otaczał kurię dla bezpieczeństwa, zagroził mu śmiercią za zbyt nieumiarkowany sprzeciw, potrząsając obnażonymi mieczami tak blisko, że siedzącego Cezara opuścili czym prędzej najbliżsi sąsiedzi, kilku zaledwie osłoniło go ruchem ręki i nadstawieniem togi przed ciosem. Wtedy dopiero naprawdę przerażony nie tylko ustąpił, ale już do końca roku nie pojawił się w kurii.

15. W pierwszym dniu swego urzędowania jako pretor pozwał przed sąd ludu Kwintusa Katula w sprawie odbudowy Kapitolu, a jednocześnie postawił wniosek, w którym dozór nad tą pracą powierzał komu innemu. Lecz nie czuł się na siłach podołać zmowie optymatów: gdy spostrzegł, że oni poniechali natychmiast przyjmowania nowych konsulów i przybiegli tłumnie, aby stawić zacięty opór, zarzucił rozpoczętą działalność.

16. Co więcej, gdy Cecyliusz Metellus, trybun ludowy, występował z najbardziej wywrotowymi wnioskami wbrew sprzeciwowi swych kolegów, Cezar nie mniej zaciekle go poparł, jakby sam był wnioskodawcą. Wreszcie obydwaj zostali złożeni ze swych funkcyj publicznych uchwałą senatu. Jednak Cezar ośmielił się urzędu nie złożyć i sprawować dalej wymiar sprawiedliwości. Dopiero na wieść, że senat jest gotów siłą zbrojną zmusić go do złożenia władzy, odesłał liktorów, zrzucił pretekstę i potajemnie schronił się do domu, mając zamiar pozostawać tu w spokoju, dopóki wymagać tego będzie położenie. A także, gdy w dwa dni później lud samorzutnie zgromadził się pod jego domem i obiecywał wśród ogólnego wzburzenia pomoc na wypadek, gdyby chciał urząd odzyskać, Cezar go poskromił. To zaskoczyło wszystkich. Senat, który się zebrał pospiesznie z powodu takiego właśnie zbiegowiska, wyraził mu słowa podzięki przez usta najznakomitszych swych przedstawicieli, przyzwał do kurii, najbardziej pochlebnymi słowami zgodnie uczcił oraz na nowo przywrócił do godności pretora, zniósłszy poprzednią uchwałę.

17. Znowu zagroziło mu inne niebezpieczeństwo: oto oskarżono go o uczestnictwo w spisku Katyliny przed kwestorem Nowiuszem Nigrem z doniesienia Lucjusza Wetiusza, a w senacie za sprawą Kwintusa Kuriusza, któremu nawet przyznano nagrodę państwową za to, że pierwszy wykrył knowania spiskowców. Kuriusz mianowicie utrzymywał, że dowiedział się o udziale Cezara od samego Katyliny, Wetiusz obiecywał nawet przedstawić własnoręcznie pisma Cezara, dane Katylinie. Cezar tego już w żadnym wypadku nie uznał za stosowne puścić płazem. Odwołał się do świadectwa Cycerona i dowiódł z kolei, że to on sam z własnej woli ujawnił pewne szczegóły spisku wobec Cycerona. Dzięki temu uzyskał odwołanie nagrody dla Kuriusza. Z Wetiusza ściągnięto zastaw, zajęto mu sprzęt domowy, dotkliwie obito i przed mównicą na Forum Romanum podczas zebrania omal nie rozszarpano; wreszcie Cezar wtrącił go do więzienia. Zdołał także wtrącić tam kwestora Nowiusza za to, że pozwolił oskarżyć przed swym trybunałem wyższego od siebie urzędnika.

18. Po preturze przypadła mu w udziale losowaniem prowincja Hiszpania południowa. Choć wierzyciele usiłowali go zatrzymać, zdołał się im wymknąć dzięki wstawiennictwu poręczycieli. Wbrew zwyczajowi oraz prawu, a mianowicie zanim jeszcze otrzymał należne zaopatrzenie jako namiestnik prowincji, wyruszył w drogę. Nie wiadomo, czy uczynił to z obawy przed procesem sądowym, który mu zamierzano wytoczyć jako już osobie prywatnej, czy chcąc tym spieszniej uczynić zadość sprzymierzeńcom, którzy go błagali o pomoc. Prowincję szybko uspokoił i z równym pośpiechem, nawet nie zaczekawszy na następcę, ustąpił ze stanowiska, aby jednocześnie uzyskać prawo do triumfu i konsulat. Niestety, wybory zostały już ogłoszone i mógł być zaliczony w poczet kandydatów jedynie w tym wypadku, jeśli wejdzie do Rzymu jako osoba prywatna. Choć więc czynił usilne zabiegi, aby nie zastosowano do niego tych przepisów, jednak gdy wielu podniosło sprzeciw, musiał triumf odłożyć, aby nie wykluczono go z listy kandydatów do konsulatu.

19. Ze swych dwóch współkandydatów do konsulatu: Lucjusza Lukcejusza i Marka Bibulusa, przyciągnął do siebie Lukcejusza i zawarł z nim umowę tej treści: ponieważ Lukcejusz miał mniejsze wpływy od niego, ale za to słynął z wyjątkowej fortuny, więc miał w imieniu ich obydwu, ale z własnego skarbca obiecać wszystkim centuriom wypłatę hojnej daniny pieniężnej. Na wieść o tym optymaci, których ogarnęła obawa, że Cezar ośmieli się na wszystko podczas sprawowania najwyższego urzędu, mając zgodnego i uległego kolegę, skłonili Bibulusa, aby tyleż samo obiecał, a większość spośród nich przyniosła mu pieniądze; nawet Katon utrzymywał, że ta hojność jest z pożytkiem dla państwa. Został Cezar wybrany konsulem razem z Bibulusem. Z tego samego powodu optymaci dołożyli starań, aby przyszłym konsulom przydzielono prowincje najmniej ważne: tj. lasy i pastwiska. Ta ostatnia krzywda najbardziej poruszyła Cezara, więc wszelkimi uprzejmościami usiłował zjednać sobie Gnejusza Pompejusza, obrażonego na senat za to, że zbytnio zwlekał z uznaniem jego zasług po zwycięstwie nad królem Mitrydatesem. Pogodził na nowo Pompejusza z Markiem Krassusem, dawnym jego przeciwnikiem z czasów konsulatu, który wspólnie sprawowali w najwyższej niezgodzie. Wreszcie z obydwoma zawarł porozumienie, w myśl którego nic nie miało się dziać odtąd w państwie, co mogłoby się nie podobać jednemu z trzech.

20. Objąwszy urząd zaprowadził, pierwszy ze wszystkich, sporządzanie dziennych sprawozdań zarówno z posiedzeń senatu, jak z zebrań ludowych oraz podawanie ich do wiadomości publicznej. Przywrócił również dawny zwyczaj, aby w tym miesiącu, w którym konsul nie sprawuje władzy, szedł przed nim woźny, a za nim liktorowie. Gdy zaś ogłosił ustawę rolną, a kolega usiłował się przeciwstawić, wypędził go zbrojnie z forum. Nazajutrz złożył Bibulus skargę w senacie. Lecz nie znalazł się nikt, kto by się ośmielił postawić jakiś wniosek lub wypowiedzieć swe zdanie na temat takiego gwałtu i samowoli, chociaż wiele uchwał zapadało często w wypadkach znacznie błahszych zaburzeń. To wszystko doprowadziło Bibulusa do takiej rozpaczy, że aż do końca swego urzędowania ukrywał się w domu i tylko przez publiczne obwieszczenia [edykty] wyrażał swój sprzeciw. Od tej chwili Cezar sam jeden zarządzał całym państwem, i to wyłącznie wedle swej woli. Niektórzy stołeczni dowcipnisie, żartobliwie datując swe listy w celu niby dokumentacji, pisali, że „stało się to” nie za konsulatu Cezara i Bibulusa, lecz „za konsulatu Cezara i Juliusza”, dwukrotnie go wymieniając: z nazwiska oraz imienia rodowego. Wnet także rozeszły się po całym mieście następujące wiersze:

Nie za Bibuła ostatnio coś stało się, lecz za Cezara.
Za konsulatu Bibuła nie pomnę, by co bądź się stało.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)

Okolicę Stellacką, oddaną na rzecz państwa przez przodków, oraz Ziemię Kampańską, z której dochody przeznaczono na potrzeby państwowe, przydzielił bez losowania mniej więcej dwudziestu tysiącom obywateli mających po troje lub więcej dzieci. Dzierżawców państwowych, gdy prosili o zniżkę należnych opłat, zwolnił z jednej trzeciej i publicznie ich upomniał, aby przy zawieraniu nowych umów dzierżawnych nie podbijali sobie nawzajem cen zbyt lekkomyślnie. W innych też wypadkach szczodrze udzielał, czegokolwiek ktoś odeń zapragnął, bez niczyjego sprzeciwu; jeśli kto usiłował się oprzeć, potrafił go odstraszyć. Marka Katona, gdy mu w senacie przeszkadzał swymi przemówieniami, kazał przy pomocy liktora wyciągnąć z kurii i wrzucić do więzienia. Lucjusza Lukulla, gdy zbyt hardo mu się stawiał, tak dalece nastraszył groźbą oszczerstw, że ten mu z własnej woli do nóg upadł. Gdy Cycero podczas pewnego procesu wyraził ubolewanie nad niedolą owych czasów, Cezar tego samego dnia, o godzinie dziewiątej, przeniósł z klasy patrycjuszów do klasy plebejskiej Publiusza Klodiusza, nieprzyjaciela Cycerona, który już od dawna ubiegał się o to. Wreszcie przeciwko wszystkim członkom wrogiego stronnictwa posłał Wetiusza znęconego nagrodami, aby wyznał, że niektórzy namawiali go do zabójstwa Pompejusza, i miał wejść na mównicę oraz wymienić ich wedle z góry przygotowanej listy. Lecz gdy wymienił jedno i drugie nazwisko fałszywie, co wywołało podejrzenie o intrygę, zwątpił podobno Cezar w pomyślny wynik tak gwałtownego posunięcia i donosiciela jakoby usunął trucizną.

21. W tym samym mniej więcej czasie pojął za żonę Kalpurnię, córkę L. Pizona, który miał być jego następcą na urzędzie konsula. Swą córkę Julię wydał za Gnejusza Pompejusza, zerwawszy jej poprzednie narzeczeństwo z Serwiliuszem Cepionem, dzięki którego szczególnie gorliwej pomocy pokonał niedawno Bibulusa. Od chwili zawarcia tego nowego związku krwi zaczął na zebraniach senatu udzielać najpierw głosu Pompejuszowi, chociaż dotychczas udzielał go zwykle najpierw Krassusowi i chociaż przestrzegano zwyczaju, żeby zatrzymać przez cały rok taką kolejność udzielania głosu, jaką zarządził konsul w dniu kalend stycznia.

22. Mając więc zapewnione przy głosowaniu poparcie teścia i zięcia, wybrał sobie spośród wszystkich prowincji właśnie Galię, której dostatki i korzystne możliwości [wojenne] przedstawiały dlań pomyślną perspektywę osiągnięcia wielu triumfów. Z początku wprawdzie otrzymał tylko Galię Przedalpejską z dodatkiem Ilirii na wniosek trybuna Watyniusza. Wkrótce otrzymał od senatu jeszcze Zaalpejską, ponieważ senatorowie bali się, aby w razie odmowy ze strony senatu lud mu i tej nie dał. Z tej przyczyny uniesiony radością nie powstrzymał się w kilka dni potem wobec licznych senatorów od takich oto hardych słów, „że mimo oporu i utyskiwań jego przeciwników zdołał uzyskać, czego pragnął, a teraz z kolei wszystkim na karki wsiądzie”. Na to ktoś urągliwie zauważył, że niełatwo to przyjdzie niewieście. Odpowiedział Cezar niby żartem, że: „w Syrii także rządziła królowa Semiramis, a wielką częścią Azji władały niegdyś Amazonki”.

23. Gdy zakończył urzędowanie jako konsul, a pretorowie Gajusz Memiusz i Lucjusz Domicjusz sporządzili sprawozdanie z wypadków roku poprzedniego, rozpatrzenie swej działalności powierzył Cezar senatowi. Tymczasem, ponieważ senat nie podejmował tej sprawy i trzy dni zużyto na daremne polemiki, Cezar wyruszył do swej prowincji. Natychmiast jego kwestora pociągnięto do odpowiedzialności sądowej pod wieloma zarzutami oraz wdrożono śledztwo wstępne. Wnet i jego samego pozwał Lucjusz Antystiusz, trybun ludowy. Dopiero musiał się odwołać do całego kolegium i uzyskał uchwałę, żeby nie pozywać przez sąd kogoś nieobecnego z powodu zajęć urzędowych. Chcąc zapewnić sobie spokój i bezpieczeństwo na przyszłość, gorliwie zobowiązywał sobie stale dorocznych urzędników, spośród kandydatów popierał albo pozwalał dojść do władzy tylko tym, którzy podjęli się bronić jego interesów przez czas jego nieobecności. Dla utrwalenia takiej umowy nie zawahał się od niektórych wymóc przysięgi, a nawet pisemnego zobowiązania.

24. Lecz gdy Lucjusz Domicjusz kandydując na konsula jawnie groził, że w czasie konsulatu przeprowadzi to, czego jako pretor dokonać nie zdołał, i że odbierze mu komendę nad wojskami, Cezar ściągnął do Luki, miasta swej prowincji, Krassusa i Pompejusza. Wymógł na nich, żeby celem utrącenia Domicjusza ubiegali się o konsulat po raz drugi, i dzięki staraniom ich obydwu uzyskał dla siebie przedłużenie władzy wojskowej na lat pięć. Ośmielony tym powodzeniem, oprócz legionów, które otrzymał od państwa, wystawił jeszcze inne z własnej szkatuły, jeden nawet spośród Galów Zaalpejskich zaciągnięty, o galickiej także nazwie - zwał się bowiem Alauda. Legion ten wyćwiczył w karności rzymskiej, zaopatrzył w ekwipunek rzymski, później cały obdarzył obywatelstwem. Odtąd już nie pominął żadnej sposobności do wszczęcia wojny, nawet niesprawiedliwej i niebezpiecznej, napastując bez powodu zarówno ludy sprzymierzone z Rzymem, jak wrogie i dzikie. Aż wreszcie senat uchwalił pewnego razu wysłanie komisji śledczej dla zbadania stanu faktycznego w Galiach, a niektórzy z senatorów wyrazili pogląd, żeby wydać Cezara w ręce wrogów. Lecz wobec pomyślnego wyniku działań wojennych uzyskał od senatu na cześć swego zwycięstwa modły dziękczynne częściej i na więcej dni niż ktokolwiek i kiedykolwiek.

25. Sprawował dowództwo wojskowe przez lat dziesięć. Oto, czego mniej więcej dokonał. Całą Galię, której granicami są: łańcuch Pirenejów, Alpy i góry Sewenny, rzeki Ren i Rodan, a przestrzeń w obwodzie wynosi do trzech milionów dwustu tysięcy kroków, zamienił w prowincję rzymską, z wyjątkiem państw sprzymierzonych i dobrze dla Rzymu zasłużonych, oraz nałożył na nią czterdzieści milionów sestercji rocznego podatku. Pierwszy z Rzymian napadł na Germanów, którzy mieszkają za Renem; zbudował most przez rzekę i zadał im dotkliwe klęski. Napadł również na Brytannów, dotychczas nieznanych, pokonał i zażądał okupu oraz zakładników. Pośród tylu powodzeń trzykrotnie tylko, nie więcej, doświadczył przeciwności losu: w Brytanii utracił prawie całą flotę wskutek gwałtownej burzy, w Galii pod Gergowią zniesiono mu jeden legion doszczętnie, w Germanii zostali podstępnie zamordowani jego legaci: Tyturiusz i Aurunkulejusz.

26. W tym samym czasie stracił najpierw matkę, później córkę, niedługo potem wnuka. Właśnie całe państwo ogarnęło zamieszanie po zabójstwie Publiusza Klodiusza. W tym położeniu senat postanowił wybory tylko jednego konsula, i to imiennie: Gnejusza Pompejusza. Trybunowie ludowi chcą przeznaczyć Cezara jako kolegę dla Pompejusza. Zdołał im jednak wytłumaczyć Cezar, aby raczej postawili na zgromadzeniu ludowym wniosek uprawniający go do ubiegania się o powtórny konsulat mimo nieobecności, gdy zacznie wygasać termin jego dowództwa. Obawiał się mianowicie, aby z tego powodu nie był zmuszony ustąpić zbyt wcześnie z urzędu, jeszcze przed ukończeniem wojny. Uzyskawszy to, zaczął już snuć górniejsze plany i pełen nadziei okazywał nieograniczoną hojność oraz świadczył przysługi wszelkiego rodzaju każdemu, czy to w zakresie spraw państwowych, czy prywatnych. Z łupów wojennych zaczął budować forum, którego sam teren kosztował ponad sto milionów sestercji. Na cześć swej zmarłej córki obiecał ludowi zapasy gladiatorów i ucztę, czego nikt przed nim nie uczynił. Chcąc wywołać jak największe zainteresowanie dla tych uroczystości, kazał potrawy na tę ucztę przeznaczone przyrządzać także po domach, chociaż już zamówione były u rzeźników. Znanych szermierzy, jeśli przypadkiem wzbudzili swą walką niechęć widowni, polecał siłą porywać z areny i zatrzymywać w ukryciu. Nowozaciężnych ćwiczył nie po szkołach gladiatorskich ani przy pomocy mistrzów szermierki, lecz po domach prywatnych. Powierzał ich wyszkolenie rycerzom rzymskim, nawet senatorom, biegłym we władaniu bronią, prosząc usilnie, co widać z jego listów, żeby ćwiczyli każdego pojedynczo i żeby sami udzielali wskazówek ćwiczącym. Na zawsze podwoił żołd legionom. Zboże, ilekroć było go dość, rozdawał bez miary i ograniczeń, niekiedy przydzielał na głowę po jednym niewolniku ze zdobycznych jeńców.

27. Celem podtrzymania związku pokrewieństwa i przyjaźni z Pompejuszem ofiarował mu rękę Oktawii, wnuczki swej siostry, która już była poślubiona przez Gajusza Marcella, sam oświadczył się o córkę jego, przeznaczoną dla Faustusa Sulli. Całe najbliższe otoczenie, nawet dużą część senatorów, zobowiązał wobec siebie pożyczkami bezprocentowymi lub na bardzo niski procent. Również z innych stanów osoby, czy to zaproszone, czy samorzutnie zgłaszające się do niego, obdarzał hojnie, ponadto spośród wyzwoleńców i niewolników każdego, o ile cieszyli się względami swych panów czy patronów. Jednocześnie dom jego stał się jedynym i zawsze gościnnym schronieniem dla wszystkich prawem ściganych lub zadłużonych oraz rozrzutnej młodzieży, chyba że obciążało kogoś zbyt jaskrawe przestępstwo, wyjątkowa ruina finansowa czy skrajna rozrzutność; taki nie mógł liczyć na jego poparcie. Tym wprost mówił, że „potrzeba im wojny domowej”.

28. Z nie mniejszą gorliwością zabiegał o względy królów i prowincyj na całym świecie, jednym ofiarowując w darze tysiące jeńców, innym posyłając wojska posiłkowe, dokąd tylko chcieli i ilekroć zechcieli, bez uchwały upoważniającej senatu i ludu. Także ozdobił hojnie wspaniałymi budowlami najpotężniejsze miasta Italii, galickich i hiszpańskich prowincji, Azji i Grecji. Wreszcie wszystkich ogarnęło już niewymowne zdumienie i zaczęto się zastanawiać, dokąd to zmierza. Konsul Marek Klaudiusz Marcellus, zapowiedziawszy edyktem, że wystąpi w ważnej potrzebie państwowej, zażądał od senatu, aby wyznaczono następcę Cezarowi przed wygaśnięciem jego urzędowania, gdyż po zakończonej wojnie pokój zapanował i zwycięskie wojsko należy rozpuścić do domu, oraz żeby na zgromadzeniach wyborczych nie brano pod uwagę kandydatury nieobecnego Cezara, ponieważ nawet uchwałę ludową w tej sprawie Pompejusz później unieważnił. Zdarzyło się mianowicie, że Pompejusz, wnosząc ustawę o uprawnieniach urzędników, w tym rozdziale, w którym pozbawił nieobecnych możliwości ubiegania się o urzędy, nie wyłączył przez zapomnienie Cezara. Wprawdzie pomyłkę swoją wnet sprostował, lecz ustawa była już wyryta na spiżu i złożona w skarbcu. Marcellus nie poprzestawszy na tym, że odbiera Cezarowi prowincję i przywilej, postawił jeszcze wniosek, aby osadnikom, których Cezar osiedlił w Novum Comum na mocy uchwały Watyniusza, odebrać prawo obywatelstwa, ponieważ zostało im nadane przez protekcję przedwyborczą i w drodze pozaprawnej.

29. Poruszyło to Cezara do głębi. Przekonany o tym - co niejednokrotnie odeń podobno słyszano - że „trudniej przyjdzie zepchnąć go, jako najznakomitszego wśród obywateli, z pierwszego szeregu do drugiego niż z drugiego do ostatniego”, wszelkimi siłami stawił opór, częściowo wyzyskując protest trybunów, częściowo wpływ drugiego konsula, Serwiusza Sulpicjusza. Następnego także roku, gdy Gajusz Marcellus, następca swego brata stryjecznego Marka na urzędzie konsula, do tego samego zdążał celu, Cezar zjednał sobie olbrzymią zapłatą obrońców w osobach: kolegi jego, Emiliusza Pawła, oraz najbardziej gwałtownego z trybunów, Gajusza Kuriona. Lecz widząc, że na każdym kroku spotyka się z coraz bardziej zawziętym atakiem, że nawet wyznaczono już konsulów ze stronnictwa przeciwnego, zwrócił się do senatu listownie z prośbą, aby nie odbierano mu tego przywileju, który otrzymał z łaski ludu, lub żeby również wszyscy inni wodzowie zrzekli się dowództwa, dufny, jak przypuszczają, w to, że łatwiej mu będzie ściągnąć, gdy tylko zechce, swych weteranów niż Pompejuszowi przeprowadzić nowy zaciąg. Przeciwnikom swoim zaproponował taką umowę: on zwolni osiem legionów i zrzeknie się Galii Zaalpejskiej, sobie zostawi dwa legiony i prowincję przedalpejską, nawet gotów pozostać przy jednym legionie z Ilirią aż do chwili, gdy zostanie konsulem.

30. Lecz kiedy senat nie kwapił się do pośrednictwa ani przeciwnicy nie chcieli z nim wchodzić w żadne układy dotyczące państwa, wkroczył do Galii Przedalpejskiej. Tu przeprowadził roki sądowe. Zatrzymał się z kolei w Rawennie, zdecydowany pomścić orężem ewentualne poważniejsze wystąpienia senatu przeciw trybunom ludowym, zakładającym protest w jego sprawie. To wprawdzie było tylko pozorem dla niego do rozpoczęcia wojny domowej, przyczyny podobno były inne. Gnejusz Pompejusz tak mawiał: że Cezar nie mogąc dokończyć tych budowli, które rozpoczął, ani zadośćuczynić przy pomocy prywatnej fortuny nadziejom ludu, jakie na swoje przybycie rozbudził, postanowił wszystko zakłócić i wywrócić. Inni twierdzą, że zląkł się, by nie musiał zdać rachunku z tego, co w okresie swego pierwszego konsulatu uczynił wbrew znakom wróżebnym, prawom i protestom urzędowym. Bowiem M. Katon często oświadczał publicznie, i to nawet pod przysięgą, że pociągnie Cezara do odpowiedzialności sądowej, gdy tylko zda dowództwo wojskowe. Powszechnie zapowiadano, że jeśli Cezar powróci jako osoba prywatna, to podobnie jak Milo, otoczony zbrojną strażą, będzie musiał bronić się przed sądem. To potwierdza jeszcze świadectwo Asiniusza Poliona, który podaje, że w czasie bitwy pod Farsalos Cezar, spoglądając na ciała wrogów zabitych oraz na pierzchających, tak rzekł do niego dosłownie: „Sami tego chcieli: mimo tak wielkich czynów wojennych ja, Gajusz Cezar, zostałbym skazany sądownie, gdybym w wojsku nie szukał oparcia”. Jeszcze inni twierdzą, że poniósł go nałóg władzy i obliczywszy siły swoje oraz przeciwników skorzystał z przychylnej sposobności uchwycenia jedynowładztwa, którego już od lat najmłodszych pragnął. Ten pogląd zdawał się podzielać także Cycero, pisząc w trzeciej księdze swych Obowiązków, że Cezar miał zawsze na ustach wiersze Eurypidesa, które sam tak przełożył:

Bo gdybyś prawo miał zgwałcić, to jeno dla władzy królewskiej,
We wszystkich innych przypadkach cześć boską mu wiernie zachowaj.

(Fenicjanki, w. 524)

31. Więc gdy otrzymał wiadomość, że sprzeciw trybunów uchylono, zaś oni sami uszli z Rzymu, natychmiast potajemnie wysłał naprzód kohorty, aby nie wzbudzić żadnego podejrzenia. Sam tymczasem dla pozoru wziął udział w widowisku publicznym, rozpatrzył plan budowli, którą miał wznieść na szkołę szermierczą, i jak zwykle urządził przyjęcie z mnóstwem gości. Następnie, gdy słońce zaszło, kazał zaprząc do wozu muły z pobliskiego młyna i z niewielkim pocztem ruszył po kryjomu w drogę. W pewnej chwili, gdy pogasły pochodnie, zjechał z właściwej drogi i długo potem błądził, aż wreszcie gdzieś koło świtu znalazłszy przewodnika, wąziutkimi ścieżynami zaszedł pieszo. Dogonił swe kohorty nad rzeką Rubikonem, stanowiącą granicę jego prowincji. Zatrzymał się chwilę i obliczając ogrom swego zamierzenia, zwrócił się do świty ze słowami: „Jeszcze teraz mogę się cofnąć; jeśli przejdę ten mostek, o wszystkim rozstrzygnąć (...)

32. Gdy jeszcze zwlekał, takie ukazało się prorocze zjawisko. Oto jakiś człowiek niezwykłego wzrostu i urody zjawił się nagle w pobliżu, siedząc i przygrywając na trzcinowej fujarce. Gdy oprócz pasterzy zbiegli się tłumnie żołnierze z posterunków, aby go posłuchać, wśród nich trębacze, ów człowiek, chwyciwszy od jednego trąbę, skoczył do rzeki, z wielką siłą zagrał hasło bojowe i przeszedł na drugi brzeg. Wówczas Cezar rzekł: „Idźmy tam, dokąd nas wzywają znaki wieszcze bogów oraz niesprawiedliwość wrogów. Kości są rzucone”.

33 I w ten sposób przeprowadził wojsko przez rzekę. Z kolei przyzwał trybunów ludu wypędzonych z Rzymu, którzy właśnie przybyli, oraz na wiecu wojskowym wezwał żołnierzy do wierności, płacząc i rozdzierając szaty na piersiach. Istnieje pogląd, że nawet przyrzekł każdemu żołnierzowi przeniesienie do stanu rycerskiego, co jednak wynikło z fałszywego zrozumienia jego słów. Mianowicie: kiedy przemawiając i zachęcając żołnierzy podnosił często palec lewej ręki i zapewniał, że nawet pierścień zdejmie bez przykrości, aby wynagrodzić tych wszystkich, przy których pomocy ocali swój honor, ostatnie szeregi zebranych - łatwiej im było widzieć przemawiającego, niż dosłyszeć - przypisały mu słowa, których domyślały się z gestów. Rozniosła się z tego pogłoska, że obiecał prawo do pierścienia rycerskiego i po czterysta tysięcy sestercji na głowę.

34. Oto w porządku chronologicznym zestawienie całej jego następnej działalności. Zajął Picenum, Umbrię, Etrurię. Lucjusza Domicjusza, który wśród zamętu wyznaczony został na jego następcę i w Korfinium stał z załogą, zmusił do poddania się, a potem puścił wolno. Następnie posuwając się wzdłuż wybrzeża Morza Adriatyckiego doszedł do Brundyzjum, dokąd zbiegli konsulowie i Pompejusz, aby jak najprędzej przeprawić się przez morze. Nadaremnie jednak wszelkimi środkami usiłował nie dopuścić do ich wyjazdu. Wtedy skierował się na Rzym. Tu wezwał senat i przedstawił mu położenie państwa. Następnie uderzył na najsilniejsze wojska Pompejusza, które pod dowództwem trzech legatów: M. Petrejusza, L. Afraniusza, M. Warrona, stały w Hiszpanii. Przedtem rzekł do przyjaciół, że „idzie do wojska, które nie ma wodza, stąd powróci do wodza, który nie ma wojska”. Chociaż opóźniło jego pochód oblężenie Marsylii, która przed nim, gdy z wojskiem ciągnął, zamknęła bramy, oraz zupełny brak żywności, jednak w krótkim czasie wszystko poddał swej woli.

35. Stąd powrócił do Rzymu. Wnet przeprawił się do Macedonii i przez cztery prawie miesiące oblegał Pompejusza, zabezpieczonego przez znakomicie urządzone szańce. Wreszcie rozbił go doszczętnie w bitwie pod Farsalos. Uciekającego ścigał aż do Aleksandrii. Tu go wreszcie dopadł, lecz już zamordowanego. Następnie podjął wojnę z królem Ptolemeuszem, widząc, że ten także gotuje mu zdradę; wojnę bardzo trudną, gdyż ani miejsce, ani czas nie były po temu: zimą, w obrębie murów wroga, doskonale we wszystko zaopatrzonego i ogromnie przebiegłego, sam tymczasem bez wszelkich środków i nie przygotowany do walki. Po zwycięstwie oddał królestwo Egiptu Kleopatrze i jej młodszemu bratu, obawiając się zamienić ten kraj na prowincję, aby kiedyś pod zuchwalszym namiestnikiem nie stał się zarzewiem wojny domowej. Z Aleksandrii przeprawił się do Syrii. Stąd przeszedł do Pontu, wobec coraz bardziej naglących wieści o Farnacesie, synu Mitrydatesa Wielkiego. Ów Farnaces skorzystał wówczas z pomyślnego zbiegu okoliczności, rozpoczął wojnę, na skutek licznych powodzeń zhardział już wielce. Cezar piątego dnia od swego przybycia do Pontu, a w cztery godziny od spotkania, rozbił go w puch jednym uderzeniem. Często potem wspominał szczęśliwą gwiazdę Pompejusza, któremu udało się zdobyć wielką sławę wojenną na tak zniewieściałym rodzaju nieprzyjaciół. Z kolei zwyciężył Scypiona i Jubę, usiłujących zagrzać do walki resztki stronnictwa w Afryce. Synów Pompejusza pokonał w Hiszpanii.

36. We wszystkich wojnach domowych sam nie poniósł żadnej klęski, tylko jego legaci; spośród których G. Kurion zginął w Afryce, G. Antoniusz w Ilirii wpadł w ręce przeciwników, P. Dolabella w tejże samej Ilirii stracił flotę, Gn. Domicjusz Kalwinus w Poncie wojsko. On sam walczył zawsze najpomyślniej i z niewątpliwym powodzeniem z wyjątkiem dwu wypadków. Raz pod Dyrrachium, gdzie został pokonany, a Pompejusz go nie ścigał. Powiedział więc Cezar, że Pompejusz nie umie zwyciężać. Drugim razem w Hiszpanii, w ostatniej bitwie, gdy straciwszy już wszelkie widoki powodzenia, zamierzał nawet odebrać sobie życie.

37. Po ukończeniu wojen pięć razy odbył triumf: po zwycięstwie nad Scypionem czterokrotnie w tym samym miesiącu, lecz z przerwą kilkudniową między jednym triumfem a drugim, i jeszcze raz po pokonaniu synów Pompejusza. Jako pierwszy i najwspanialszy odbył triumf nad Galami, następny nad Aleksandrią, potem nad Pontem, najbliższy po nim nad Afryką, ostatni nad Hiszpanią, każdy z coraz innym przepychem i sprzętem. W dniu triumfu nad Galami przejeżdżając obok Welabrum omal z wozu nie wypadł, gdyż oś pękła. Wstąpił na Kapitol przy świetle pochodni, niesionych w kandelabrach przez czterdzieści słoni z prawej i lewej strony. Podczas triumfu nad Pontem wśród innych ozdób uroczystego pochodu kazał przed sobą nieść napis z trzema tylko słowami: „Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”, wskazujący nie na sam wynik tej wojny, jak we wszystkich innych, lecz na cechę jej błyskawicznego ukończenia.

38. Żołnierzom ze swych dawnych legionów tytułem zdobyczy dał po dwadzieścia cztery tysiące sestercji na każdego piechura oprócz wypłaty po dwa tysiące sestercji jeszcze z początku wojny domowej. Przyznał im także ziemię, lecz nie na jednym obszarze, aby nie usuwać nikogo z właścicieli. Ludowi kazał rozdać na głowę po dziesięć miar zboża i tyleż funtów oliwy, także po trzysta sestercji, które niegdyś obiecał, i jeszcze po sto za zwłokę. Cudzoziemców zwolnił na rok od opłaty za pobyt w Rzymie, nieprzekraczającej dwóch tysięcy sestercji, oraz w Italii, nieprzekraczającej pięciuset sestercji. Dodał biesiadę publiczną i rozdawnictwo mięsiwa, po zwycięstwie w Hiszpanii dwa śniadania, gdyż uważając, że pierwsze wydał za skromne, i nie na poziomie swej hojności, w cztery dni po pierwszym wydał drugie, wprost olśniewające szczodrością.

39 Wyprawił igrzyska różnego rodzaju: zapasy gladiatorów, występy sceniczne we wszystkich dzielnicach miasta, i to w zespołach aktorskich, mówiących wszystkimi językami świata, również widowiska cyrkowe, występy atletów i naumachię. W liczbie zapaśników potykających się na forum wystąpił Furiusz Leptinus z rodu pretorskiego i Kw. Kalpenus, senator niegdyś i adwokat. Taniec pyrrychijski wykonali synowie książąt Azji i Bitynii. Podczas przedstawień scenicznych Decymus Laberiusz, rycerz rzymski, wystąpił w mimie własnego układu i został obdarzony sumą pięciuset tysięcy sestercji oraz złotym pierścieniem, potem prosto ze sceny przez orchestrę przeszedł do krzesła wśród czternastu rzędów. Na czas igrzysk arenę cyrku powiększono w obydwu wymiarach i otoczono jeszcze rowem w kształcie koła. Tam odbyły się zawody najznakomitszych młodzieńców na kwadrygach, bigach i na koniach, z ewolucjami cyrkowymi. Wojnę trojańską odtwarzały dwa oddziały konne chłopców starszych i młodszych. Walki z dzikimi zwierzętami wydawał przez pięć dni. Wreszcie urządzono bitwę, w której wzięły udział dwa oddziały zbrojne, liczące z tej i tamtej strony po pięciuset pieszych, po dwadzieścia słoni i po trzystu konnych. Chcąc więcej miejsca dać do walki usunięto mety i na ich miejsce ustawiono naprzeciwko dwa obozy. Atleci walczyli przez trzy dni na stadionie tymczasowo wzniesionym w okolicy Pola Marsowego. W czasie naumachu, którą urządzono na stawie wykopanym na polu zw. Kodeta Mniejsza, starły się dwie floty: tyryjska i egipska, na statkach dwu-, trój- i czterorzędowych, z mnóstwem walczących. Na te wszystkie widowiska tylu zewsząd napłynęło ludzi, że wielu przyjezdnych obozowało po ulicach albo po gościńcach, pod namiotami; niejednokrotnie z powodu wielkiego tłoku moc osób pognieciono i poduszono, między tymi dwu senatorów.

40. Następnie zajął się uporządkowaniem spraw państwowych. Poprawił kalendarz, już od dawna pozostający z winy kapłanów, przesuwających samowolnie miesiące przestępne, w stanie takiego bezładu, że ani święto dożynek nie przypadało latem, ani winobrania jesienią. Rok przystosował do obiegu słońca, dzieląc go na trzysta sześćdziesiąt pięć dni, zniósł miesiąc przestępny, w zamian za to miano co cztery lata dodawać jeden dzień. Chcąc na przyszłość od najbliższego pierwszego stycznia uzyskać zgodność rachuby czasu [z porami roku], między miesiąc listopad i grudzień wprowadził dwa inne. Więc ten rok, w którym reforma była przeprowadzona, miał piętnaście miesięcy wraz z miesiącem przestępnym, który według zwyczaju przypadł właśnie na ów rok.

41. Uzupełnił senat, wprowadził nowych patrycjuszów, powiększył liczbę pretorów, edylów, kwestorów, a także niższych urzędników. Obywateli wykreślonych z listy cenzorskiej albo skazanych wyrokiem sądowym za nadużycia wyborcze przywrócił do dawnej godności. Prawem do wyboru urzędników podzielił się z ludem w ten sposób, że z wyjątkiem kandydatów na konsulów z pozostałej liczby kandydatów wprowadzał na urzędy połowę spośród tych, których lud zażądał, połowę z tych, których sam wystawił. Wystawiał zaś przy pomocy rozporządzeń rozsyłanych po gminach w formie krótkiego pisma: „Cezar dyktator do tej a tej gminy. Polecam wam tego i tego, aby otrzymał swą godność waszymi głosami”. Dopuścił do sprawowania zaszczytnych urzędów również synów obywateli uprzednio proskrybowanych. Do wymiaru sprawiedliwości dopuścił tylko dwa rodzaje sędziów: stanu senatorskiego i rycerskiego. Zniósł urząd trybunów skarbowych, którzy stanowili trzecią grupę sędziów. Zarządził nowy spis ludności ani wedle zwyczaju, ani na zwykłym miejscu, lecz dzielnicami, za pośrednictwem właścicieli kamienic czynszowych. Zmniejszył ilość osób korzystających z danin zboża państwowego z trzystu dwudziestu tysięcy na sto pięćdziesiąt tysięcy. Chcąc na przyszłość umknąć nowych zamieszek w związku ze spisem ludności ustanowił, że coroczny na miejsce zmarłych pretor będzie wyznaczał drogą losowania następców spośród tych, którzy zostali pominięci w poprzednim spisie.

42 Osiemdziesiąt tysięcy obywateli przydzielił do kolonii zamorskich. Chcąc wyczerpanej stolicy zapewnić dopływ ludzi wprowadził ustawę, mocą której żaden obywatel powyżej lat dwudziestu lub poniżej sześćdziesięciu, który nie odbywa właśnie służby wojskowej nie może pozostawać poza granicami Italii bez przerwy dłużej nad trzy lata, syn senatorski może wyjeżdżać za granicę tylko w charakterze oficera przy wodzu lub w świcie urzędnika; hodowcy bydła muszą zatrudniać jako pasterzy przynajmniej w jednej trzeciej części pacholęta wolno urodzone. Wszystkich lekarzy w Rzymie oraz nauczycieli sztuk wyzwolonych obdarzył obywatelstwem, aby tym chętniej sami mieszkali w stolicy i aby inni jeszcze napływali. W związku ze sprawą spłaty długów rozproszył nadzieje na nową ustawę, które często odżywały. Postanowił wreszcie, aby dłużnicy wypłacili się z należności wierzycielom, oceniając swoje posiadłości po cenie, jaką sami płacili za każdą przed wojną domową, po odtrąceniu z ogólnej sumy długu tych pieniędzy, jakie ewentualnie zaliczono z tytułu procentu od kapitału wypożyczonego lub jakie przepisano już na wierzyciela. W ten sposób zmniejszono ogólnie zadłużenie prawie o czwartą część. Poznosił wszelkie stowarzyszenia z wyjątkiem bardzo dawno powstałych. Kary za występki powiększył. A ponieważ ludzie zamożni tym łatwiej pozwalali sobie na występki, że skazywano ich na wygnanie zostawiając majętności bez uszczerbku, więc Cezar odtąd za zabójstwa, jak pisze Cycero, karał konfiskatą wszystkich dóbr, innych przestępców konfiskatą połowy mienia.

43. Sądy sprawował bardzo gorliwie i surowo. Tych, którym dowiedziono zdzierstwa podczas urzędowania, usuwał nawet ze stanu senatorskiego. Zerwał zaślubiny pewnego byłego pretora za to, że pojął natychmiast za żonę kobietę, która opuściła poprzedniego męża przed dwoma dniami, chociaż nie zachodziło podejrzenie zdrady. Na towary zagraniczne nałożył cła. Pozwolił używać lektyk, szat szkarłatnych i pereł tylko pewnym osobom, w pewnym wieku i w określone dni. Szczególnie przestrzegał ustawy zabraniającej zbytku, rozstawiwszy dokoła targu strażników, aby zatrzymywali zabronione produkty żywnościowe i odnosili do niego. Zlecał niekiedy liktorom i żołnierzom, aby w wypadku niedopatrzenia ze strony strażników zabierali z jadalni potrawy podane już do stołu.

44. Co więcej, w zakresie ozdobienia i rozbudowy stolicy, jak również zabezpieczenia i rozszerzenia granic państwa z dnia na dzień coraz liczniejsze i na coraz większą miarę rozwijał projekty. Zamierzał więc wznieść przede wszystkim świątynię Marsa, większą od wszystkich dotychczasowych, na obszarze jeziora zasypanego i wyrównanego, gdzie przedtem urządził widowisko naumachii; wznieść teatr olbrzymich rozmiarów, opierający się o Skałę Tarpejską; prawo cywilne skrócić w pewien sposób i z olbrzymiej oraz nieuporządkowanej ilości ustaw zebrać w kilka zaledwie ksiąg wszystkie najlepsze i niezbędne, oddać na użytek publiczny bibliotekę grecką i łacińską, w miarę możliwości jak najobficiej zaopatrzone - Markowi Warronowi powierzył uprzednio zakup i klasyfikację książek. Zamyślał osuszyć bagna pomptyjskie, spuścić wodę z Jeziora Fucyńskiego, wybić szosę od Morza Adriatyckiego przez grzbiet Apeninów aż do Tybru, przekopać Istmos, poskromić Daków, którzy się wdarli tłumnie do Pontu i Tracji, wnet potem wydać wojnę Partom, przechodząc przez obszar Armenii Mniejszej, i dopuścić do spotkania dopiero po zbadaniu sił przeciwnika. Gdy takie dzieła przeprowadzał i zamyślał, zaskoczyła go śmierć. Zanim ją opiszę, nie od rzeczy będzie w ogólnych zarysach przedstawić to, co dotyczy jego powierzchowności, postawy, ubioru, obyczajów, jak również jego zainteresowań obywatelskich i wojskowych.

45. Był jakoby wysokiego wzrostu, cerę miał białą, smukłe członki, twarz nieco zbyt pełną, oczy czarne i bystre, cieszył się dobrym zdrowiem aż do ostatnich lat, kiedy nagle zaczął zapadać na omdlenia, a także doznawać lęków w czasie snu. Dwakroć również podczas zajęć porażony został padaczką. Przesadnie dbał o swoje ciało, więc nie tylko strzygł się starannie i golił, lecz nawet kazał sobie wyskubywać zbędne włosy, co mu niektórzy zarzucali. Bolał ogromnie nad szpetotą swej łysiny, doświadczywszy nieraz, że go naraża na żarty zazdrośników. Dlatego zwykle zaczesywał rzadkie włosy od tyłu głowy ku przodowi. Ze wszystkich zaszczytów, jakie przyznał mu senat i lud, żadnego nie przyjął ani nie wykorzystał chętniej, jak prawa do stałego wieńczenia głowy wawrzynem. Mówią, że i strojem się wyróżniał. Używał mianowicie szerokiego szlaku, zdobnego we frędzle aż do rąk, zawsze przepasywał się powyżej tego szlaku i zbyt luźno. Stąd rozeszło się powiedzenie Sulli, upominające często optymatów, aby „strzegli się młodzieńca źle przepasanego”.

46. Mieszkał początkowo w dzielnicy Subura, w skromnym domostwie; po objęciu urzędu najwyższego kapłana - przy drodze Świętej w domu państwowym. Wedle opinii powszechnej lubował się w wytworności i zbytku: willę swą na terenie nemoreńskim, wzniesioną od samych fundamentów i wykończoną z ogromnym nakładem pieniężnym, kazał podobno zrównać z ziemią, ponieważ niecałkowicie odpowiadała jego oczekiwaniom. A pieniędzy miał jeszcze niewiele i moc długów. Podczas wypraw wojennych obwozić miał z sobą posadzki mozaikowe i marmurowe.

47. Przypuszczano, że na Brytanię uderzył w nadziei zdobycia pereł. Gdy nieraz porównywał ich wielkość, oceniał podobno ciężar, ważąc w ręce. Miał skupować zawsze z największą ochotą drogie kamienie, naczynia misternej roboty, posągi, obrazy dawnych mistrzów, niewolników miał dobierać wyjątkowo pięknych i bardziej obytych, płacąc tak szalone ceny, że sam się nieraz tego wstydził i zabraniał wciągać te sumy do ksiąg rachunkowych.

48. Odwiedzając prowincje, zawsze miał urządzać uczty przy dwu stołach: przy jednym zajmowali miejsca wojskowi i Grecy, przy drugim urzędnicy rzymscy i znakomite osobistości spośród krajowców. We własnym domu przestrzegał karności w drobnych i w większych sprawach tak troskliwie i surowo, że piekarza podającego inny chleb jemu, inny biesiadnikom, kazał zakuć w kajdany, a najmilszego sobie wyzwoleńca ukarał śmiercią za cudzołóstwo z żoną rzymskiego rycerza, chociaż nikt nie wnosił skargi w tej sprawie.

49. Pod względem obyczajności nic nie naruszyło jego dobrej sławy prócz konkubinatu z Nikomedesem. Ten jednak okrył go ciężką i wieczną hańbą, naraziwszy na ogólne pośmiewisko. Pomijam już znane powszechnie wiersze Kalwusa Licyniusza:

Wszystko, co miała Bitynia
i co Cezara gach sprośny też kiedykolwiek posiadał.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 322)

Pomijam mowy sądowe Dolabelli i Kuriona ojca, w których Dolabella nazywa go: „metresą współzawodniczącą z królową”, „materacem łoża królewskiego”, Kurion - „stajnią Nikomedesa”, „burdelem bityńskim”. Nie będę też zajmował się obwieszczeniami Bibulusa na murach Rzymu, w których kolegę swego nazywa „królową bityńską” i ogłasza, że „przedtem lubował się Cezar w królu, teraz we władzy królewskiej”. W tym czasie wedle słów Marka Brutusa także pewien Oktawiusz, któremu ze względu na zamroczenie umysłowe swobodniejsze uchodziły żarty, na wielkim zebraniu pozdrowił Pompejusza, tytułując go „królem”, Cezara „królową”. G. Memiusz dalej idzie w swych zarzutach, oskarżając Cezara, że wraz z resztą młodzieniaszków jako podczaszy usługiwał Nikomedesowi wobec wszystkich biesiadników; między nimi sporo było kupców z samego Rzymu, których nazwiska podaje. Cycero nie poprzestał na tym, że opisał w pewnych swych listach, jak to Cezar w otoczeniu dworaków prowadzony był do komnaty królewskiej i tam kładł się na złotym łożu w purpurowej szacie, a kwiat swej młodości on, potomek Wenery, zhańbił w Bitynii. Lecz nawet kiedyś, gdy Cezar przemawiał w senacie w obronie córki Nikomedesa, Nysy, i powoływał się na dobrodziejstwa, jakich doznał od tego króla, rzekł mu Cycero: „Zaniechaj, proszę cię, wyliczania tych zasług, gdyż dobrze jest wiadome, co on tobie dał, a szczególnie - co ty mu dałeś”. Wreszcie w czasie triumfu galickiego wśród innych żartobliwych piosenek, jakie śpiewają żołnierze idąc za wozem triumfalnym, słyszano i ten popularny kuplet:

Cezar to Galię zniewolił, zaś Nikomedes Cezara,
Cezar dziś triumf odnosi, ten, który Galię zniewolił,
nie Nikomedes bynajmniej, który zniewolił Cezara.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)

50. Istnieje powszechne i zgodne przekonanie, że Cezar miał zmysłowy temperament, że hojnie sypał złotem na miłostki i że uwiódł wiele znakomitych kobiet, między którymi: Postumię, żonę Serwiusza Sulpicjusza, Lolię, żonę Aula Gabiniusza, Tertullę, żonę Marka Krassusa, a nawet Mucję, żonę Gn. Pompejusza. Niewątpliwie obydwaj Kurionowie, ojciec i syn, oraz wielu jeszcze innych wyrzucało Pompejuszowi, że „wiedziony żądzą władzy pojął za małżonkę córkę tego, z którego przyczyny uprzednio musiał rozwieść się z żoną, choć miał już z nią troje dzieci, i którego z ciężkim westchnieniem zwykł nazywać „Egistem”. Lecz ponad wszystkie inne ukochał Cezar Serwilię, matkę Marka Brutusa, której podczas swego drugiego konsulatu kupił perłę wartości sześciu milionów sestercji; w czasie wojny domowej, pomijając inne dary, pomógł jej nabyć olbrzymie dobra w drodze licytacji, po niezwykle niskiej cenie. Gdy mnóstwo ludzi dziwiła tak niska cena, Cycero bardzo dowcipnie rzekł: „Wiedzcie, że jeszcze taniej kupiono, niż sądzicie, po potrąceniu trzeciej części”. Podejrzewano mianowicie Serwilię, że córkę własną, Tercję, rzuciła w ramiona Cezara.

51. A że nawet po prowincjach wiele pozwalał sobie z cudzymi żonami, widać choćby z tego dystychu, który wyśpiewywali również żołnierze podczas triumfu galickiego:

Obywatele, żon strzeżcie, gacha łysego wiedziemy.
Złotoś pożyczył, by w Galii na swe obłapki roztrwonić.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom. s. 330)

52. Miewał kochanki i wśród królowych, między innymi: Eunoe, żonę Boguda, królową Mauretanii; jej samej i jej małżonkowi ofiarował mnóstwo darów niezmiernej wartości, jak podał Nason. Najwięcej jednak

(..)

W czasie dowództwa wojskowego oraz w czasie sprawowania urzędów nie okazał się bezinteresowny.

54. Jak to bowiem poświadczyli w swych dziełach niektórzy pisarze, Cezar, będąc prokonsulem w Hiszpanii, nie tylko przyjmował od sprzymierzeńców pieniądze wyżebrane na częściową spłatę długów, lecz grabił po prostu jak wróg niektóre miasta Luzytanii, choć nie uchylały się od nałożonych ciężarów wojennych i na jego przybycie otwierały bramy. W Galii złupił doszczętnie przybytki i świątynie bogów, pełne po brzegi darów wotywnych. Miasta burzył częściej dla zdobyczy niż z powodu jakichś wykroczeń. Wskutek takiego postępowania pęczniał w złoto, sprzedawał w Italii i po prowincjach łom złota na funty, po trzy tysiące sestercji za funt. W czasie swego pierwszego konsulatu skradł z Kapitolu trzy tysiące funtów złota, zastąpił je tąż samą ilością pozłacanego brązu. Przymierza i królestwa sprzedawał. Tak na przykład od jednego tylko Ptolemeusza wyciągnął prawie sześć tysięcy talentów w swoim i Pompejusza imieniu. Później najbardziej widocznymi grabieżami i świętokradztwami pokrywał ciężary wojen domowych oraz wydatki na triumfy i widowiska.

55. W zakresie wymowy i sztuki wojennej dorównał albo prześcignął w sławie dotychczasowych mistrzów. Po wygłoszeniu mowy oskarżającej Dolabellę zaliczono go do niewątpliwie najlepszych mówców sądowych. W każdym razie Cycero w swym Brutusie wyliczając krasomówców twierdzi stanowczo, że „nie widzi nikogo, komu by Cezar powinien ustąpić”; mówi dalej, że „wymowa Cezara jest wykwintna, olśniewająca, wręcz wspaniała i w pewnej mierze szlachetna”. Do Korneliusza Neposa tak o nim napisał: „Cóż? Którego z mówców, co życie tylko wymowie poświecili, postawisz wyżej od Cezara? Któryż z większą trafnością albo większą łatwością wyraża swe myśli? Któż ma styl ozdobniejszy lub wykwintniejszy?” Zdaje się, że jeszcze jako młodzieniec obrał sobie za wzór rodzaj wymowy Strabona Cezara. Z jego mowy pt. W obronie mieszkańców Sardynii pewne zwroty przeniósł Cezar wprost dosłownie do swojej dywinacji. Przemawiał podobno głosem przenikliwym, ruchy i gesty miał pełne ognia, zarazem nie bez wdzięku. Pozostawił kilka mów, spomiędzy nich autorstwo niektórych fałszywie mu przypisują. Co do mowy W obronie Kwinta Metella słusznie August przypuszcza, że raczej została złożona przez stenografów, którzy źle uchwycili słowa mówcy, niżby miała być wydana przez samego Cezara. W niektórych egzemplarzach nie znajduję nawet tytułu: W obronie Metella, lecz „którą napisał dla Metella”, gdyż ze słów Cezara wynika, że usiłuje w niej oczyścić się wraz z Metellem z zarzutów, które na nich miotali wspólni oszczercy. August nie wierzy w autentyczność mowy Do żołnierzy w Hiszpanii. Miały to być jednak dwie mowy. Pierwszą wygłosił jakoby przed pierwszą bitwą, drugą przed następną. Tymczasem Asiniusz Polio mówi o tej ostatniej, że Cezar nie miał nawet czasu zachęcić żołnierzy do walki z powodu nagłej napaści wroga.

56. Pozostawił także pamiętniki swoich czynów z wojny galickiej i domowej z Pompejuszem. Co do opisu wojen: w Aleksandrii, Afryce i w Hiszpanii, autorstwo ich jest niepewne. Jedni przypuszczają, że są one dziełem Opiusza, inni - że Hircjusza, który uzupełnił podobno ostatnią i niedokończoną księgę pamiętników o wojnie galickiej. O pamiętnikach Cezara tak wypowiada się Cycero w tymże Brutusie: „Napisał pamiętniki istotnie godne rzetelnej pochwały, szczere są, proste i pełne czaru, pozbawione wszelkiej ozdobności krasomówczej, jak gdyby ciało nagie, z szat odarte. Lecz gdy dla przyszłych dziejopisów chciał zostawić uporządkowany materiał historyczny, to jednak ludziom rozsądnym wytrącił pióro z ręki, choć, być może, dał wdzięczne pole do popisu niedowarzonym i naiwnym, którzy zechcą jego dzieło fryzować rurkami”. Również o tych pamiętnikach tak się wypowiada Hircjusz: „Tak są przez wszystkich chwalone, iż raczej zdają się odbierać pisarzom możność [opracowania tychże wypadków], niż dawać. Ja podziwiam je więcej jeszcze niż inni, wszyscy inni wiedzą tylko, jak udatnie i poprawnie je napisał, ja wiem to jeszcze, jak łatwo i szybko”. Asiniusz Polio uważa, że zostały ułożone niezbyt starannie i niezupełnie zgodnie z prawdą, gdyż Cezar w sprawozdaniu z większości wypadków okazał łatwowierność w ocenie czynów innych ludzi, swoje zaś przedstawił fałszywie czy to świadomie, czy nawet przez zapomnienie, sądzi również, że Cezar miał zamiar je przerobić i poprawić. Pozostawił jeszcze dwie księgi O analogii i tyleż Anty-Katonów, ponadto poemat pt. Podróż. Pierwsze dwie spośród wyżej wymienionych ksiąg napisał podczas przeprawy przez Alpy, kiedy w Galii Przedalpejskiej po odbytych sądach powracał do wojska, następne w okresie bitwy pod Mundą, ostatnią podczas dwudziestoczterodniowej podróży z Rzymu do południowej Hiszpanii. Zachowały się również jego listy do senatu, które on pierwszy, zdaje się, zaczął zginać w stronice i w kształt notatnika, gdy przedtem konsulowie i wodzowie wysyłali listy pisane na całej szerokości zwoju. Zachowały się także jego listy do Cycerona, do bliskich znajomych w sprawach domowych, w których rzeczy wymagające tajemnicy podawał szyfrem, tj. tak ułożywszy szereg liter, aby nie dało się z nich utworzyć żadnego wyrazu. Jeśliby ktoś chciał zbadać i prześledzić ten szyfr, musiałby pod każdą literę podstawić czwartą z kolei literę abecadła, tj. D zamiast A, i tak samo zmieniać resztę. Przytaczane są także jego pewne dzieła młodzieńcze, jak Pochwała Herkulesa, tragedia Edyp, również Zbiór powiedzeń. August w bardzo zwięzłym i prostym liście skierowanym do Pompejusza Makra, któremu powierzył zarząd bibliotek, zabronił publikacji tych wszystkich pisemek.

57. Wielką posiadał sprawność we władaniu bronią i jeździe konnej, na trudy niewiarygodnie wytrzymały. W czasie marszu zawsze na czele wojska, niekiedy na koniu, częściej pieszo, z głową odkrytą w czasie skwaru czy słoty. Najdłuższe odległości przebywał z niesłychaną szybkością, nie wożąc z sobą żadnego bagażu, potrafił robić po sto mil dziennie na wynajętym chłopskim wozie. Jeśli rzeki stawały mu na przeszkodzie, przeprawiał się wpław lub podtrzymywany przez skórzane wory nadmuchane powietrzem. Bardzo więc często wyprzedzał gońców, spieszących z rozkazami od niego.

58. W działaniach wojennych trudno powiedzieć: zuchwalszy czy przezorniejszy. Jeśli prowadził wojsko drogą kryjącą zasadzki, zawsze najpierw badał dokładnie okolice. I do Brytanii przeprawił wojsko nie wcześniej, aż uprzednio i osobiście zbadał porty, warunki żeglugi i dostęp do wyspy. Ale na wieść o osaczeniu obozu w Germanii przedarł się do swoich w przebraniu galickim przez placówki wroga. Z Brundyzjum przeprawił się do Dyrrachium między skierowanymi przeciw sobie statkami nieprzyjaciół, i to w zimie. Kiedy wojska, którym rozkazał za sobą podążyć, opóźniały się i nadaremnie przynaglał je do pośpiechu przez częstych kurierów, wreszcie sam, po kryjomu, nocą, bez towarzysza, z zasłoniętą głową wsiadł na mały stateczek. Ani nie chciał ujawnić swego nazwiska, ani sternikowi nie pozwolił ustąpić przed burzą, aż dopiero, gdy prawie zaczęły go zalewać fale.

59. Nawet żaden znak złowieszczy nie zdołał go odstraszyć ani opóźnić w podjęciu zamierzonego działania. Gdy podczas składania ofiar uciekło mu z rąk bydlę ofiarne, nie odłożył wyprawy przeciw Scypionowi i Jubie. Gdy się potknął schodząc z okrętu, uznał to za dobrą wróżbę i powiedział: „Mam cię teraz w swych rękach, Afryko”. Chcąc wyśmiać proroctwa, które wiązały z woli przeznaczenia zwycięstwo i powodzenie w tej prowincji z imieniem Scypionów, trzymał u siebie w obozie pewnego członka rodu Korneliuszów, powszechnie pogardzanego, o przydomku Salwito, nadanym mu z powodu haniebnego życia.

60. Bitwy podejmował nie tylko w upatrzonym już terminie, lecz często korzystając ze sposobności, nieraz wprost z drogi, czasem wśród najhaniebniejszej pogody, gdy nikt nie spodziewał się natarcia. Dopiero w ostatnich latach życia stał się mniej skory do podejmowania walki. Im częściej zwyciężał, tym mniej na przypadek liczyć zamyślał oraz sądził, że nie tyle zdobędzie zwycięstwem, ile stracić może przez klęskę. Ilekroć zmuszał wroga do ucieczki, nie zaniedbał nigdy wyprzeć go także z obozu, w ten sposób nie dając nieprzyjacielowi możliwości ochłonięcia ze strachu. W razie wahania się szans bitwy odsyłał konie, w pierwszym rzędzie swego. Pragnął w ten sposób odebrać sobie i innym pomoc w postaci ucieczki i tym bardziej narzucić konieczność wytrwania.

61. Konia miał niezwykłego: kształt stóp niemal ludzki, kopyta porozdzielane na kształt palców. Z własnej stadniny. Gdy wieszczowie obwieścili, że wróży on swemu panu panowanie nad światem, Cezar dał mu niezwykle staranne pożywienie i choć ten nikomu dotychczas dosiąść się nie dał, pierwszy go ujeździł. A nawet umieścił potem jego posąg przed świątynią Wenery Rodzicielki.

62. Nieraz linię bojową, już załamaną, sam jeden przywracał do stanu poprzedniego. Stawał na drodze uciekającym, zatrzymywał poszczególnych żołnierzy, a schwytawszy za gardło zwracał twarzą ku nieprzyjacielowi. Działo się to najczęściej wśród paniki tak strasznej, że pewien chorąży powstrzymywany przez niego ostrzem włóczni mu zagroził, inny znowu rzucił sztandar na ręce Cezara, gdy ten usiłował go zatrzymać.

63. Jak wielka była jego siła charakteru, mogłyby jeszcze znacznie poważniejsze dowody potwierdzić. Po bitwie pod Farsalos, gdy przeprawiał się przez cieśninę Hellespont na stateczku transportowym, wysławszy naprzód wojsko do Azji, spotkał L. Kasjusza z przeciwnego stronnictwa z dziesięcioma wojennymi okrętami. Nie uciekł przed nim. Podpłynąwszy bliżej, pierwszy wezwał go do poddania i przyjął proszącego kornie o łaskę.

64. W Aleksandrii w czasie zdobywania mostu zepchnięty został do łodzi wskutek nagłego wypadu nieprzyjaciół. Gdy jednak do tej samej łodzi cisnęło się jeszcze mnóstwo żołnierzy, skoczył do morza i przepłynął dwieście kroków do najbliższego statku, ze wzniesioną lewą ręką, aby pisma, które trzymał, nie zamokły; w zębach trzymał płaszcz swój generalski, aby nie stał się łupem wroga.

65. Żołnierza oceniał nie na podstawie jego obyczajów czy przypadkowego losu, lecz wyłącznie wedle jego wartości bojowej i postępował z nim zarówno surowo, jak pobłażliwie. Nigdzie bowiem i nigdy nie hamował jego swawoli, chyba że nieprzyjaciel był w pobliżu. Wtedy natomiast stawał się w najwyższym stopniu wymagający i najbezwzględniej przestrzegał karności, tak że nie uprzedzał wojska ani o czasie wymarszu, ani rozpoczęcia bitwy, lecz utrzymując żołnierza w ciągłym pogotowiu i w nieustannym napięciu wyprowadzał go nagle z obozu, dokąd chciał. Często robił to bez żadnego powodu, szczególnie w czasie słoty i w dni świąteczne. Nieraz każąc się z oka nie spuszczać, nagle się oddalał dniem czy nocą, przyspieszał nawet marsz, aby tym bardziej utrudzić zbyt powolne tyły.

66. Jeśli na żołnierzy padł strach z powodu pogłosek o wielkiej sile wroga, Cezar nie zaprzeczał im ani nie umniejszał stanu faktycznego, lecz jeszcze wyolbrzymiając przesadnie, podnosił na duchu. Na przykład, gdy żołnierze z wielką obawą oczekiwali przybycia Juby, wezwał ich na zebranie i tak rzekł: „Wiedzcie, że w ciągu najbliższych dni nadciągnie król z dziesięcioma legionami, trzydziestoma tysiącami jazdy, stoma tysiącami lekkozbrojnych, trzystu słoniami. Niech więc niektórzy z was przestaną wreszcie dopytywać się na boku czy snuć domysły i raczej uwierzą moim wiadomościom, gdyż je sprawdziłem. W przeciwnym razie rozkażę ich załadować na jakieś stare okręcisko i wywieźć, do jakichkolwiek ziem jakikolwiek wiatr poniesie”.

67. Nie wszystkie wykroczenia brał pod uwagę i ścigał, jak należało. Lecz w stosunku do zbiegów i buntowników był sędzią bezwzględnym i karał ich w sposób zacięty, na resztę przymykał oczy. Niejednokrotnie po wielkiej a zwycięskiej bitwie zwalniał żołnierzy od wszelkich służb i pozwalał hulać do woli, gdzie się dało. Zwykł chełpliwie mawiać, że „jego żołnierze nawet namaszczeni pachnidłami mogą się dobrze bić”. Na zebraniach nazywał ich nie żołnierzami, lecz bardziej pochlebnym mianem „towarzyszów broni”. Tak dbał o ich wygląd, że stroił w oręż nabijany złotem i srebrem, zarówno w tym celu, aby wywierali jak najlepsze wrażenie, jak również, aby tym bardziej dbali oń w czasie bitwy w obawie przed utratą. Kochał ich tak, że na wieść o klęsce Tyturiusza zapuścił brodę i włosy nie wcześniej ściął, aż pomścił klęskę.

68. Tym stosunkiem do wojska zaskarbił sobie najwyższe przywiązanie żołnierzy i wyrobił w nich bezgraniczne męstwo. Z chwilą rozpoczęcia wojny domowej centurionowie każdego legionu wystawili mu z własnych oszczędności po jednym konnym, wszyscy żołnierze ofiarowali się służyć bez żołdu i bez zboża, za darmo, gdyż majętniejsi wzięli na siebie utrzymanie biedniejszych. Przez tak długi czas ani jeden nie zbiegł, wielu wziętych do niewoli wolało śmierć nad darowiznę życia pod warunkiem podjęcia walki przeciw Cezarowi. Głód i inne dolegliwości znosili dzielnie, nie tylko, gdy sami byli oblegani, lecz również, gdy oblegali innych, i to do tego stopnia, że podczas oblężenia Dyrrachium, kiedy Pompejuszowi pokazano gatunek chleba z zielska, którym żywiło się wojsko Cezara, rzekł, że ma chyba do czynienia z dzikimi zwierzętami, i kazał ten chleb czym prędzej schować, nie pokazując nikomu, aby nie złamać ducha swego wojska przykładem takiej wytrwałości i hartu wroga. Z jaką wielką odwagą walczyli, za dowód może służyć choćby następujący fakt. Oto raz po niepomyślnej dla Cezara potyczce pod Dyrrachium sami żołnierze zażądali kary dla siebie, więc wodzowi wypadło raczej pocieszać ich niż karać. W innych bitwach łatwo pokonywali niezliczone siły nieprzyjaciół sami wielokrotnie słabsi liczebnie. Wreszcie jedna kohorta szóstego legionu, której powierzono obronę pewnej twierdzy, przez kilka godzin wytrzymywała atak czterech legionów Pompejusza, aż wreszcie niemal cała padła, przeszyta mnóstwem strzał nieprzyjacielskich. Znaleziono tych pocisków wewnątrz obwarowania sto trzydzieści tysięcy. I nie dziwne to, jeśliby ktoś rozważył czyny poszczególnych żołnierzy, choćby dla przykładu - centuriona Kasjusza Scewy czy żołnierza Gajusza Acyliusza, że nie wymienię już więcej innych. Oto Scewa z wybitym okiem, przeszytym udem i ramieniem, z tarczą przebitą stu dwudziestoma ciosami utrzymywał się jednak na straży bramy powierzonego mu zameczka. Acyliusz w czasie bitwy morskiej pod Marsylią chwycił prawą ręką tył okrętu nieprzyjacielskiego, lecz gdy mu ją odcięto - mając w pamięci ów słynny u Greków przykład Cynegira - za jego przykładem przeskoczył na okręt i wypukłym guzem tarczy odpychał przeciwników.

69. Przez cały dziesięcioletni okres wojny galickiej żołnierze Cezara ani razu w ogóle nie podnieśli buntu, podczas wojny domowej - kilkakrotnie. Szybko jednak powracali do służby, nie tyle z powodu pobłażliwości wodza, ile czci dla niego. Nigdy bowiem nie ustąpił ani na krok buntownikom, a nawet wprost stawiał im opór. Pod Placencją zwolnił cały dziewiąty legion, i to z wielką niesławą, chociaż Pompejusz trzymał jeszcze swe wojsko pod bronią. Dopiero po licznych i błagalnych prośbach przywrócił ich do służby, srogo ukarawszy winowajców.

70. W Rzymie, kiedy żołnierze dziesiątego legionu wśród wielkich gróźb zażądali zwolnienia ze służby i nagród, naruszając nawet bezpieczeństwo stolicy - a wojna w Afryce wrzała właśnie w całej pełni, Cezar bezzwłocznie postanowił stanąć przed wojskiem i zwolnić legion ze służby mimo odradzania przyjaciół. Lecz rzekł tylko jedno słowo: „Kwiryci”. Nie nazwał ich żołnierzami, czym tak łatwo zmienił ich i złamał, że odpowiedzieli mu natychmiast, iż są żołnierzami, i mimo jego wzdragań ruszyli za nim dobrowolnie do Afryki. Mimo takiego obrotu sprawy wszystkich podżegaczy buntu ukarał ujęciem im trzeciej części łupu wojennego oraz ziemi przeznaczonej dla wojska.

71. Dbałość i życzliwość względem klientów okazał już jako młodzieniec. Masyntę, młodzieńca znakomitego rodu, tak zaciekle bronił przed królem Hiempsalem, że w czasie sprzeczki chwycił za brodę syna królewskiego, Jubę. A gdy mimo tego uznano Masyntę za dłużnika Hiempsala i chciano pojmać, natychmiast go uprowadził i długo u siebie ukrywał; wkrótce po preturze odjeżdżając do Hiszpanii przeprowadził go do swej lektyki przez orszak przyjaciół przybyłych na pożegnanie, pod osłoną liktorów i wywiózł z sobą.

72. Do przyjaciół zawsze odnosił się uprzejmie i łagodnie. Oto gdy Gajusz Opiusz, towarzyszący mu w podróży przez las, nagle zaniemógł, ustąpił mu Cezar jedynego miejsca w zajeździe, sam spał na ziemi pod gołym niebem. Już u szczytu potęgi będąc, wynosił pewnych ludzi, nawet z najniższego stanu, na najwyższe godności. Gdy z tego powodu czyniono mu wyrzuty, oświadczył publicznie, że „skoro skorzystał z pomocy bandytów i rozbójników dla obrony swej godności, takim także ludziom równą wdzięczność świadczyć będzie”.

73. Z drugiej strony nigdy nie żywił żadnych tak ciężkich uraz, aby ich w sposobnej chwili nie puścić chętnie w niepamięć. O konsulat ubiegał się Gajusz Memiusz, na którego ongiś ostre ataki w mowach odpowiedział Cezar pisemnie z niemniejszą zapalczywością. Teraz jako wyborca głos swój oddał na niego. Choć Gajusz Kalwus zniesławił go w swych epigramatach, to jednak, gdy za pośrednictwem przyjaciół prosił go o przebaczenie i przywrócenie do łaski, Cezar sam, pierwszy, z własnej dobrej woli do niego napisał. Waleriusza Katulla, którego wierszyki o Mamurrze na wieczne czasy go zniesławiły, czego nie ukrywał, jednak tegoż samego dnia, gdy prosił go o przebaczenie, podjął biesiadą i nigdy nie zerwał zażyłego związku gościnności z jego ojcem.

74. Lecz nawet w zemście okazywał niezwykłą łagodność usposobienia. Oto ponieważ w czasie niewoli u piratów przysiągł sobie, że ich kiedyś przybije do krzyża, więc gdy wreszcie dostał w swe ręce, kazał najpierw zabić, a potem dopiero ukrzyżować. Nigdy nie zdobył się na wyrządzenie szkody Korneliuszowi Fagicie, choć ten swego czasu zastawił nań nocą zasadzkę, gdy był chory i musiał się ukrywać, i ledwie się u niego wykupił Cezar od wydania w ręce Sulli. Niewolnika Filemona, swego sekretarza, który obiecał wrogom Cezara zgładzić go przy pomocy trucizny, ukarał tylko zwykłą śmiercią. Wezwany na świadka przeciw Publiuszowi Klodiuszowi, kochankowi swej żony, Pompei, i z tego powodu obwinionemu o zbezczeszczenie obrzędów religijnych, oznajmił w sądzie, że nic w tej sprawie nie jest mu wiadome, chociaż i matka Aurelia, i siostra Julia wobec tych samych sędziów zeznały wszystko zgodnie z prawdą. Zapytano go, dlaczego więc porzucił żonę. „Ponieważ - rzekł - sądzę, że moi najbliżsi nie powinni podlegać nie tylko winie, lecz nawet podejrzeniu”.

75. Godny podziwu umiar i łaskawość wykazał zarówno w prowadzeniu wojny domowej, jak też w chwili zwycięskiego dlań wyniku. Pompejusz ogłosił, że będzie uważał za nieprzyjaciół kraju tych, którzy zaniechają obrony rzeczypospolitej. Cezar obwieścił, że zaliczy w poczet swych stronników obywateli niezdecydowanych i neutralnych. Wszystkim centurionom, których uprzednio mianował z polecenia Pompejusza, pozostawił możność przejścia do Pompejusza. W czasie układów pokojowych pod Ilerdą, mających na celu poddanie twierdzy, obydwie strony pozostawały w ustawicznych z sobą stosunkach i układach. Afraniusz i Petrejusz, doznawszy nagłych wyrzutów sumienia, wycięli w pień żołnierzy juliańskich przychwyconych u nich w obozie. Cezar nie uznał za słuszne odwzajemnić zdradę, której dopuszczono się w stosunku do niego. W czasie bitwy pod Farsalos ogłosił żołnierzom, aby oszczędzali współobywateli. Następnie każdemu ze swoich pozwolił ocalić jednego przeciwnika wedle swego wyboru. Nie można stwierdzić, aby ktokolwiek z pompejańczyków zginął z wyroku Cezara - padali tylko na polu walki - z wyjątkiem jedynie trzech: Afraniusza, Faustusa i Lucjusza Cezara Młodszego. Nawet i ci podobno nie z jego zginęli rozkazu, chociaż dwaj pierwsi po darowaniu im winy przez Cezara znowu chwycili za broń przeciw niemu, zaś Lucjusz Cezar wymordować kazał wszystkich jego wyzwoleńców i niewolników ogniem i żelazem w sposób wręcz okrutny, a także wybić polecił do ostatniego wszystkie dzikie zwierzęta zakupione przez Cezara na igrzyska ludowe. Wreszcie w ostatnich chwilach swego życia pozwolił Cezar powrócić do Italii wszystkim tym, którym nie przebaczył dotychczas, i dopuścił ich do piastowania wszystkich urzędów, nawet zbrojnego dowództwa.

Posągi Lucjusza Sulli i Pompejusza zwalone przez lud kazał postawić powtórnie. Jeśli później przeciw niemu coś poważniejszego zamyślano lub mówiono, skłonny był raczej zapobiegać dalszym wystąpieniom niż karać. Więc i odkryte przeciwko sobie sprzysiężenia, i nocne zebrania tajne ganił tylko w ten sposób, że w edykcie oświadczał, iż są mu znane. A gdy mu zbyt cierpko dogadywano, uznał za wystarczające na zebraniu publicznym ostrzec, aby zaprzestano drwin. Spokojnie znosił, gdy Aulus Cecyna w paszkwilu pełnym zarzutów oraz Pitolaus w swych pieśniach jak najbardziej obelżywych szarpali jego dobre imię.

76. Przeważają jednak szalę na niekorzyść wszystkie inne jego czyny i powiedzenia tak dalece, że chyba ocenić należy, iż władzy najwyższej nadużył i że słusznie został zgładzony. Nie tylko bowiem nadmierne przyjął godności: konsulaty, jeden po drugim, dyktaturę dożywotnią, nadzór nad obyczajnością, nadto jako imię tytuł Imperatora, przydomek „ojca ojczyzny”, posąg własny wśród posągów królów, podwyższenie na orchestrze. Pozwalał także przyznawać sobie zaszczyty wręcz nadludzkie: złote krzesło w kurii i w sądzie, wóz procesyjny [dla bogów] i nosze dla swego posągu podczas uroczystości cyrkowych, świątynie, ołtarze, posągi własne obok boskich, wezgłowie, kapłana, luperków i jeden miesiąc zgodził się nazwać od swego imienia. Zgoła nie było urzędu, którego by sobie wedle zachcianki nie nadał czy komu nie przyznał. Trzeci i czwarty konsulat sprawował tylko formalnie, zadowalając się władzą dyktatorską, przyznaną mu wraz z konsulatami, w ciągu tych obydwu lat mianował dodatkowo na każde trzy ostatnie miesiące swego urzędowania po dwu konsulów. W tym czasie nie wyznaczał żadnych zgromadzeń wyborczych oprócz tych na obiór trybunów i edylów plebejskich. Na miejsce pretorów ustanowił prefektów, aby w jego nieobecności zarządzali sprawami miejskimi. Gdy w przeddzień kalend styczniowych umarł nagle konsul i urząd został bez obsady przez kilka godzin, nadał go temu, który o to prosił. Równie samowolnie, w zupełnej mając pogardzie ojczysty obyczaj, przyznawał urzędy nie na jeden rok, dziesięciu byłym pretorom nadał odznaki konsularne, przyjął w poczet senatorów ludzi zaledwie obywatelstwem obdarzonych oraz niektórych spośród na wpół dzikich Galów. Oprócz tego dozór nad mennicą i dochodami państwowymi powierzył swym własnym niewolnikom. Dowództwo i pieczę nad trzema legionami, które pozostawił w Aleksandrii, oddał kochankowi Rufionowi, synowi swego wyzwoleńca.

77. Z nie mniejszą gwałtownością wypowiadał się publicznie o rzeczypospolitej, jak pisze Tytus Ampiusz, że „niczym jest rzeczypospolita, pustym tylko słowem bez żywej treści. Sulla chyba był nieukiem, skoro zrzekł się dyktatury. Czas już, aby ludzie więcej liczyli się z jego słowami i za prawo uznali to, co on powie”. I tak daleko posunął się w swej zuchwałości, że nawet ośmielił się rzec te słowa do wróżbity, gdy ów zapowiadał raz smutne wypadki, nie znalazłszy serca we wnętrznościach ofiarnego zwierzęcia: „pomyślniej pójdzie wszystko, gdy on sam zechce, a nie należy uważać za znak złowieszczy, jeśli bydlęciu serca zabrakło”.

78. Szczególną i śmiertelną nienawiść ściągnął na siebie tym zwłaszcza, że pewnego razu wszystkich senatorów przybyłych doń z mnóstwem najbardziej czołobitnych uchwał przyjął w postawie siedzącej, przed świątynią Wenery Rodzicielki. Niektórzy podają, jakoby chciał powstać, lecz że zatrzymał go Korneliusz Balbus. Inni znowu twierdzą, że w ogóle nie zamierzał powstać, a nawet, gdy Gajusz Trebacjusz usiłował go skłonić do powstania, Cezar spojrzał na niego wprost nieżyczliwie. To jego zachowanie tym bardziej wszystkim wydało się nieznośne, że sam podczas swego triumfu, przejeżdżając obok ław trybunów, oburzył się niepomiernie na widok Poncjusza Akwili, który jeden z całego kolegium nie powstał, i aż zakrzyknął do niego: „Nuże, trybunie Akwilo, zażądaj więc ode mnie zwrotu rzeczypospolitej”. I przez szereg dni później, jeśli komu cokolwiek obiecywał, nie omieszkał dodać, że czyni to pod warunkiem: „jeśli uzyska zgodę Poncjusza Akwili”.

79. Do tak wyraźnej zniewagi i zlekceważenia senatu dodał jeszcze czyn o wiele zuchwalszy. Oto podczas świąt latyńskich powracającego Cezara witał lud szalonymi i niemilknącymi okrzykami. Wówczas ktoś z tłumu ozdobił jego posąg wieńcem wawrzynowym, przewiązanym z przodu białą wstążką. Gdy trybunowie ludowi: Epidiusz Marullus i Cezecjusz Flawus, rozkazali usunąć z wieńca białą wstążkę i sprawcę zajścia odprowadzić do więzienia, Cezar wówczas zganił ostro trybunów i pozbawił ich władzy, bolejąc czy to nad tym, że niepomyślnie wypadła próba nawiązania do władzy królewskiej, czy też, jak podawał, że pozbawiono go zaszczytu odmowy. Od tego czasu nie mógł już ujść niechlubnemu posądzeniu, że pragnie tytułu królewskiego, chociaż zarówno ludowi witającemu go imieniem króla odpowiedział: „Cezarem jestem, nie królem”, jak też w czasie Luperkaliów przed mównicą publiczną, gdy konsul Antoniusz kilkakrotnie chciał mu włożyć na głowę diadem królewski, odrzucił go i posłał na Kapitol Jowiszowi Najlepszemu i Największemu. Ponadto jeszcze sprzeczne rozniosły się o nim pogłoski: jakoby miał zamiar wyjechać do Aleksandrii czy Ilionu, a jednocześnie przewieźć tamże dostatki państwowe, uprzednio wyniszczyć Italię przez zaciągi wojskowe oraz zdać zarząd stolicy przyjaciołom. Na najbliższym posiedzeniu senatu Lucjusz Kotta, jeden z kolegium piętnastu mężów, miał postawić wniosek o na danie Cezarowi tytułu króla, gdyż w księgach wyrocznych jest powiedziane, że Partowie mogą być pokonani tylko przez króla.

80. To skłoniło wreszcie spiskowców do przyspieszenia zamierzonych działań, aby nie przyszło im z konieczności przychylić się [do wniosku Kotty]. Narady odbywano dotychczas tu i tam, przeważnie w zespole dwu, trzech osób. Więc się teraz wszyscy połączyli w jedno zgromadzenie. Nawet lud już był niezadowolony z obecnego stanu i tajnie, a nawet jawnie sarkał na samowładztwo oraz domagał się oswobodzicieli. Gdy do senatu przyjęto cudzoziemców, ukazało się następujące ogłoszenie: „Cześć, obywatele! Niechaj nikt nie pokaże drogi do kurii nowemu senatorowi”. Wszędzie też wyśpiewywano:

Galów na triumf wiódł Cezar, teraz zaś wiedzie do kurii,
Galowie zrzucili spodnie, szlaki przywdziali szerokie.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 3

Kiedy do teatru wchodził Kwintus Maksymus, konsul zastępczy na trzy miesiące, i liktor wedle obyczaju oznajmił przybycie konsula, wszyscy zakrzyknęli, że „to nie jest konsul”. Po usunięciu z urzędu trybunów Cezecjusza i Marullusa znaleziono podczas najbliższych wyborów liczne głosy obywateli, przeznaczających ich na konsulów. Pod posągiem Lucjusza Brutusa ktoś podpisał: „Obyś żył teraz!”, a znów pod posągiem Cezara

Brutus, że królów precz wygnał, został obwołan konsulem,
Ten zaś, że wygnał konsulów, królem obwołan jest wreszcie.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)

Spisek przeciw niemu zawiązało przeszło sześćdziesiąt osób. Na czele sprzysiężenia stanęli Gajusz Kasjusz, Marek i Decymus Brutusowie. Ci początkowo wahali się, czy mają go zabić na Polu Marsowym, gdy na zebraniu wyborczym będzie wzywał gminy do głosowania - przy tym spiskowcy mieli się rozdzielić: jedni mieli go zrzucić z mostu, drudzy zaś [na dole] schwytać i zabić - czy raczej napaść na drodze Świętej lub u wejścia do teatru. Jednak na wieść o wyznaczeniu posiedzenia senatu w kurii Pompejusza na idy marcowe z łatwością przesunęli datę i miejsce swego zamierzenia.

81. Lecz zbliżający się mord zapowiedziały Cezarowi widoczne znaki złowieszcze. Na kilka miesięcy przedtem, gdy rolnicy osiedleni na ziemi kapuańskiej na mocy ustawy julijskiej rozrzucali prastare grobowce pod budowę domów - a wykonywali to tym skwapliwiej, że w czasie przetrząsania odkrywali sporo naczyń starożytnej roboty - znaleziono tablicę spiżową w grobowcu, w którym podobno pogrzebany został Kapys, założyciel Kapui. Na niej literami i słowami greckimi było wyryte takie zdanie: „Kiedy zostaną odkryte kości Kapysa, potomek Jula zginie z ręki swych krewnych, wnet potem Italia zapłaci za to wielkimi klęskami”. Aby nikt nie przypuszczał, że to bajka jakaś lub wręcz zmyślona pogłoska, powołuję się na świadectwo Korneliusza Balbusa, jednego z najbliższych przyjaciół Cezara. W ostatnich dniach [przed śmiercią] dowiedział się Cezar, że stada koni, które w czasie przeprawy przez Rubikon ślubował poświęcić bogu tej rzeki i puścił na wolność bez żadnego dozoru, teraz uparcie nie chcą przyjmować paszy i rzewnie płaczą. Gdy składał ofiary bogom, wieszczek Spurynna upomniał go, aby „strzegł się niebezpieczeństwa, które nie sięgnie poza idy marcowe”. W przeddzień tychże idów za mysikrólikiem niosącym gałązkę wawrzynową w kierunku kurii Pompejusza rzuciły się w pościg różnego rodzaju ptaki z pobliskiego gaju i rozszarpały go w samej kurii. W noc poprzedzającą dzień mordu Cezarowi zdało się we śnie, jakoby niekiedy ulatywał nad obłokami, to znów jakby ściskał prawicę Jowisza. Żonie jego, Kalpurnii, przyśniło się, że spada dach domostwa i że męża mordują na jej łonie. Nagle w owej chwili rzeczywiście otworzyły się same drzwi sypialni. Ze względu na to wszystko, a jednocześnie ze względu na chwilową niedomogę fizyczną długo się namyślał, czyby nie pozostać w domu i nie odłożyć na później tych spraw, które postanowił przedstawić senatowi. Wreszcie upomniał go Decymus Brutus, by nie sprawił zawodu licznie zebranym senatorom i już od dawna go oczekującym. Więc wyszedł koło godziny piątej. Nagle jakiś przechodzień podał mu pismo ujawniające zasadzkę. Cezar wsunął je między inne pisma, które trzymał w lewej ręce, jakby miał zaraz przeczytać. Następnie złożył krwawą ofiarę z wielu sztuk bydła. Gdy pomyślnej wróżby uzyskać nie mógł, wszedł do kurii, wzgardziwszy znakiem wieszczym i śmiejąc się ze Spurynny oraz oskarżając go wręcz o oszustwo, ponieważ idy marcowe nadeszły bez żadnej dla niego szkody. Spurynna jednak powiedział, że wprawdzie idy marcowe nadeszły, ale jeszcze nie minęły.

82. Cezar zasiada. Spiskowcy niby dla okazania czci otoczyli go zwartym kołem. Najbliżej staje Cymber Tyliusz, który pierwszą podjął rolę: oto jak gdyby chcąc o coś prosić podchodzi bliżej do Cezara. Ten ruchem głowy odmawia i gestem ręki oddala sprawę na inny czas. W tej chwili Tyliusz zrywa mu togę z obydwu ramion. Cezar zawołał: „Cóż to, gwałtu się dopuszczasz?” Wtedy jeden z Kasków zadaje mu cios z tyłu, trochę poniżej gardła. Cezar chwyta Kaskę za ramię i przebija je piórem metalowym. Pragnie skoczyć naprzód. Nie zdążył. Znowu cios. Gdy spostrzegł, że ze wszystkich stron grożą mu wyciągnięte sztylety, zasłonił sobie twarz togą, jednocześnie przy pomocy lewej ręki owinął się fałdem togi aż poniżej goleni, aby przystojniej upaść, nawet dolną część ciała zdążył zakryć. Tak zakłuty został dwudziestoma trzema ciosami. Po pierwszym tylko jęk wydał, bez słowa. Niektórzy jednak podają, że w chwili, gdy Marek Brutus rzucał się na niego, miał Cezar te słowa powiedzieć po grecku: „I ty, dziecię?” Wszyscy się wnet rozbiegli. Cezar bez życia leżał jakiś czas, aż wreszcie ułożono go w lektyce - jedno ramię zwisało ku ziemi - i tak go ponieśli do domu trzej niewolnicy. Mimo tylu ran, wedle oceny lekarza Antystiusza nie znaleziono żadnej śmiertelnej oprócz tej jednej, którą przy drugim ciosie otrzymał w pierś. Spiskowcy mieli początkowo zamiar zaciągnąć ciało zamordowanego do Tybru, dobra skonfiskować na rzecz skarbu państwowego, ustawy unieważnić; lecz z obawy przed konsulem Markiem Antoniuszem i dowódcą jazdy Lepidusem zamiaru tego zaniechali.

83. Na żądanie Lucjusza Pizona, teścia Cezara, otworzono testament zamordowanego i przeczytano w domu Antoniusza. Ten testament napisał Cezar w czasie ostatnich idów wrześniowych w swojej posiadłości wiejskiej w Lawikum i złożył go u przewodniczącej westalek. Kwintus Tubero twierdzi, że Cezar od swego pierwszego konsulatu aż do początku wojny domowej zwykł był podawać jako swego dziedzica Gn. Pompejusza, co również i publicznie odczytywano przed wojskiem na zgromadzeniu. Lecz w ostatnim testamencie ustanowił trzech spadkobierców w osobach wnuków swych sióstr: Gajusza Oktawiusza w trzech czwartych, Lucjusza Pinariusza i Kwintusa Pediusza w czwartej części pozostałej. Na samym końcu testamentu zaznaczył, że przyjmuje Gajusza Oktawiusza do rodziny i że nadaje mu swoje nazwisko. Wielu spośród swych zabójców wymienił jako opiekunów prawnych swego syna, jeśliby mu się urodził. Decymusa Brutusa nawet umieścił wśród swych spadkobierców w drugiej linii. Ludowi zapisał ogrody nad Tybrem do użytku publicznego, jak również po trzysta sestercji na głowę.

84. Po wyznaczeniu terminu pogrzebu wzniesiono stos całopalny na Polu Marsowym w pobliżu grobowca Julii - przed mównicą publiczną na forum złoconą kapliczkę wedle wzoru świątyni Wenery Rodzicielki, wewnątrz niej łoże z kości słoniowej, pokryte złotem i purpurą, u wezgłowia odznakę zwycięzcy i szatę, w której został zamordowany. Ponieważ przypuszczano, że w ciągu jednego dnia tłumy przybyłych nie zdążą złożyć swych darów dla Cezara, polecono publiczności, aby niosła je na Pole Marsowe, pominąwszy zwykły porządek, którymi ulicami kto chciał. W czasie igrzysk pogrzebowych śpiewano pieśni stosowne do wzbudzenia żalu za zmarłym i nienawiści do jego zabójców, na przykład ten wiersz wybrany z Pakuwiusza Sądu o zbroję:

Na tom ich tedy ocalił, aby mnie teraz zgubili?

(Ribbeck. Trag. Rom. fragm., Pacuv. w. 40)

oraz z Elektry Atyliusza o podobnej treści. Zamiast wygłaszania mowy na cześć zmarłego konsul Antoniusz kazał odczytać przez herolda uchwałę senatu, mocą której niegdyś przyznano zamordowanemu jednocześnie wszystkie zaszczyty boskie i ludzkie - a także przysięgę, wedle której wszyscy senatorowie wówczas zobowiązali się bronić życia Cezara. Później Antoniusz dodał jeszcze kilka słów od siebie. Łoże pogrzebowe przenieśli czynni i byli urzędnicy na forum przed mównicę publiczną. Gdy jedna część chciała je spalić w celi Jowisza Kapitolińskiego, druga - w kurii Pompejusza, nagle dwaj jacyś ludzie z mieczami u pasa, każdy trzymając po dwa dziryty, podpalili ciało płonącymi świecami i w tejże samej chwili cały tłum widzów stojących dokoła poznosił na stos suche gałęzie, ławy, siedzenia sędziów, także wszystkie dary, które znalazły się pod ręką. Następnie trębacze i aktorzy sceniczni zdarli z siebie szaty na tę uroczystość włożone spośród rekwizytów triumfalnych, podarli je w strzępy i wrzucili w płomienie. Weterani z jego legionów wrzucali w ogień swoje zbroje, w które przybrani wzięli udział w uroczystościach pogrzebowych. Także kobiety zamężne oddawały na pastwę płomieni większość ozdób, które miały na sobie, nawet bulle i szatki dziecięce. Wśród tej powszechnej i głębokiej żałoby również całe mnóstwo cudzoziemców opłakiwało go w swoich kołach, zgodnie z ojczystym obyczajem, szczególnie Judejczycy, którzy ponadto przez szereg nocy z rzędu odwiedzali jego stos pogrzebowy.

85. Lud cały zaraz po pogrzebie z pochodniami w ręku ruszył na dom Brutusa i Kasjusza i ledwie go stamtąd zdołano odeprzeć. Po drodze pochód natknął się na Helwiusza Cynnę. Wzięto go przez pomyłkę nazwiska za Korneliusza, którego lud poszukiwał, jako że on przemawiał ostro przeciw Cezarowi dnia poprzedniego. Cynnę rozerwano w jednej chwili, głowę jego wbito na ostrze włóczni i obnoszono po mieście. Potem lud wystawił na rynku mocną kolumnę prawie dwudziestu stóp wysokości, z marmuru numidyjskiego. Pod nią umieszczono napis: „Ojcu Ojczyzny”. Przez długi jeszcze czas lud chętnie pod tą kolumną składał bogom ofiary, ślubowania, rozstrzygał spory, składając przysięgę na imię Cezara.

86. Niektórzy z przyjaciół Cezara odnieśli wrażenie, że nie chciał on już dłużej żyć i że nie martwił się pogorszeniem swego stanu zdrowia, dlatego miał nie zważać na wymowę złych wróżb ani na ostrzeżenia przyjaciół. Inni znowu sądzą, że zaufał całkowicie ostatniej uchwale i przysiędze senatu i wskutek tego wycofał nawet straże hiszpańskie, czuwające z mieczami u boku nad jego osobą. Jeszcze inni są zdania, że wręcz przeciwnie: jakoby wolał już raz stawić czoło zasadzkom zewsząd grożącym, niż się ciągle mieć na baczności. Podają także jego zwykłe słowa, że „nie tyle w jego własnym, ile w państwa interesie leży jego ocalenie, on już od dawna nasycił się potęgą i sławą po brzegi. Jeżeli jednak jemu coś złego się stanie, państwo nie zazna spokoju i zostanie narażone na nowe wojny domowe, będąc w gorszych jeszcze warunkach”.

87. Ale na jedno bezsprzecznie wszyscy niemal się zgadzają, że przypadła mu śmierć taka prawie, jakiej sobie życzył. Mianowicie, gdy raz u Ksenofonta przeczytał, że Cyrus na łożu śmierci wydawał pewne polecenia dotyczące swego pogrzebu, wyraził pogardę dla tak powolnego rozstawania się z życiem, pragnąc dla siebie śmierci nagłej i szybkiej. Nawet w przeddzień morderstwa w rozmowie zainicjowanej podczas obiadu u Marka Lepidusa na temat, jaki koniec życia jest najdogodniejszy, wybrał Cezar nagły i niespodziewany zgon.

88. Umarł Cezar w pięćdziesiątym szóstym roku życia i w poczet bogów został zaliczony nie tylko przez formalną uchwałę senatorów, lecz również przez głębokie przekonanie ludu. Istotnie, w czasie uroczystości, które po raz pierwszy wydał na jego cześć wnet po ubóstwieniu spadkobierca August, przez dni siedem bez przerwy świeciła kometa wschodząca koło jedenastej godziny. Uwierzono, że to dusza Cezara, przyjętego do nieba. Z tej przyczyny przedstawia się go odtąd na wizerunkach z gwiazdą nad głową. Kurię, gdzie został zamordowany, postanowiono zamurować, idy marcowe nazwać „dniem ojcobójstwa” oraz uchwalono nigdy w tym dniu nie odbywać posiedzeń senatu.

89. Żaden z morderców nie przeżył Cezara dłużej niż trzy lata i nie zginął śmiercią naturalną. Wszyscy, wyrokiem prawa zasądzeni, stracili życie w różnych okolicznościach: część podczas rozbicia okrętu, część w walce orężnej; niektórzy sami sobie odebrali życie tym samym sztyletem, którym cios zadali Cezarowi.

Księga II: Boski August

1. Wiele okoliczności przemawia za tym, że ród Oktawiuszów niegdyś należał do najznakomitszych w mieście Welitrach. Oto dzielnicę w najbardziej ludnej części miasta już od dawna zwano Oktawiuszową, a także pokazywano ołtarz poświęcony pamięci pewnego Oktawiusza. Ów będąc wodzem w czasie wojny z sąsiadami, gdy pewnego razu składał ofiary na cześć Marsa, nagle otrzymuje wiadomość o napaści wroga. Chwycił więc z ogniska na wpół surowe trzewia, posiekał i tak ruszył na pole walki. Powrócił zwycięzcą. Zachowała się nawet uchwała państwowa, mocą której zastrzegano również na przyszłość składanie ofiar w podobny sposób oraz oddawanie reszty mięsiwa rodowi Oktawiuszów.

2. Ród ten został wprowadzony do senatu przez Tarkwiniusza Starszego wraz z rodami mniej znacznymi. Wkrótce przez Serwiusza Tuliusza wyniesiony do patrycjatu. Później powrócił do stanu plebejskiego. Aż po długiej przerwie dzięki boskiemu Juliuszowi znowu odzyskał patrycjat. Pierwszym przedstawicielem tego rodu, który otrzymał godność urzędniczą z wyboru ludu, był G. Rufus. Został kwestorem. Miał dwu synów: Gnejusza i Gajusza. Od nich pochodzą dwie gałęzie rodu Oktawiuszów o różnych zupełnie kolejach losu. Gnejusz i następnie jego potomkowie wszyscy dostąpili najwyższych godności publicznych. Gajusz tymczasem i jego następcy - czy to z przypadku, czy z własnej woli - pozostali w stanie rycerskim aż do ojca Augusta. Pradziad Augusta w czasie drugiej wojny punickiej służył na Sycylii jako trybun wojskowy pod wodzem Emiliuszem Papusem. Dziad, poprzestając na urzędach miejskich, dożył nie zamąconej niczym starości na dostatniej ojcowiźnie. To wszystko podają inni. Sam August pisze tylko, że pochodzi z rodu rycerskiego, starego i zamożnego, w którym pierwszym senatorem był dopiero jego ojciec. Marek Antoniusz zarzuca Augustowi, że pradziadem jego był wyzwoleniec, powroźnik ze wsi Turium, a dziadek trudnił się wekslarstwem. Niczego więcej nie dowiedziałem się o przodkach Augusta po mieczu.

3. Ojciec Augusta, Gajusz Oktawiusz, od wczesnych lat cieszył się powszechnym poważaniem i wielkie posiadał dostatki. Dziwi mnie więc posądzenie pewnych pisarzy, którzy podają, jakoby miał i on także być wekslarzem, nawet wymieniają go wśród agentów wyborczych i pośredników politycznych. Wychowany wśród wielkiego dostatku, łatwo osiągnął zaszczytne urzędy i sprawował je wybornie. Po preturze otrzymał w drodze losowania Macedonię i jadąc tam zniósł doszczętnie zbiegłe resztki niewolniczych oddziałów Spartaka i Katyliny, grasujące na obszarze Turium; dokonał tego za pozwoleniem senatu, w drodze wyjątku uchwalonym. Rządy na prowincji sprawował równie sprawiedliwie, jak dzielnie. Oto pokonał w wielkiej bitwie Bessów i Traków. Ze sprzymierzeńcami postępował tak łagodnie, że M. Cycero, jak to z zachowanych jego listów wnioskować można, zachęca i napomina swego brata Kwintusa, w tym samym czasie sprawującego prokonsulat w Azji mniej chwalebnie, aby naśladował w postępowaniu ze sprzymierzeńcami swego sąsiada, Oktawiusza.

4. Po skończonym urzędowaniu w Macedonii, pierwej nim zdążył zgłosić swą kandydaturę na konsula, zmarł nagle. Pozostawił dzieci: Oktawię Starszą, którą mu urodziła Ancharia, oraz Oktawię Młodszą i Augusta po małżonce Atii. Atia była córką M. Atiusza Balbusa i Julii, siostry G. Cezara. Balbus, po mieczu pochodząc z Arycji, wielu miał w rodzie przodków senatorów, po kądzieli zaś spokrewniony był bardzo blisko z Pompejuszem Wielkim. Sprawował preturę, a potem, jako jeden z dwudziestu mężów, rozdzielał ziemię kampańską ludowi wedle ustawy julijskiej. Lecz tenże sam Antoniusz, gardząc parantelą Augusta nawet po matce, robi zarzut, że pradziad Augusta jest pochodzenia afrykańskiego i że prowadził w Arycji sklep z pachnidłami, czy też młyn i piekarnię. Kasjusz z Parmy w pewnym liście obelżywie łaja Augusta, że już nie tylko młynarza, lecz nawet wekslarza jest wnukiem, w tych oto słowach: „Ulepionyś z babcinej mąki najbardziej pospolitego młyna w Arycji. A mąkę tę ugniatał łapami, śniedzią zbrukanymi, wekslarz neruloński„.

5. Urodził się August za konsulatu M. Tuliusza Cycerona i G. Antoniusza, w dziewiątym dniu przed kalendami października, na krótko przed wschodem słońca, w części Palatynu koło tzw. Wolich Głów, gdzie obecnie ma kapliczkę, wzniesioną w jakiś czas po jego śmierci. Oto zgodnie z aktami senatu pewien młodzian z patrycjuszowskiego rodu, G. Letoriusz, chcąc się wykręcić od zbyt surowej kary za cudzołóstwo, przedstawiał senatorom swój wiek, wysokie urodzenie, jeszcze i to, że jest w posiadaniu i czuje się niejako opiekunem tego miejsca, którego po raz pierwszy boski August jako niemowlę dotknął stopą, oraz prosił o łaskę ze względu na to bóstwo, szczególnie mu bliskie i jakby doń przynależne. Uchwalono wówczas, iż ta część owego domu odtąd będzie poświęcona czci Augusta.

6. Dotychczas jeszcze pokazują miejsce, gdzie się wychowywał w latach niemowlęcych, mianowicie: w willi podmiejskiej jego rodziny, koło bram Welitrów; bardzo to szczupły pokoik i podobny do spiżarenki. Istnieje uporczywe przekonanie wśród sąsiedztwa, jakoby się i w nim urodził. Cześć zabobonna wzbrania wchodzenia tutaj z byle błahego powodu i bez zbożnej myśli, co oparte jest na dawnym przekonaniu, jakoby paniczny lęk ogarniał ludzi wchodzących tu lekkomyślnie. To się wkrótce potwierdziło. Oto, gdy nowy właściciel domu czy przypadkiem, czy celem próby spać się tu położył, w kilka godzin potem, wśród nocy, został stąd wyrzucony przez jakąś nagłą i niewiadomą siłę; na wpół martwego znaleziono wraz z łóżkiem przed drzwiami.

7. Jako niemowlęciu nadano mu przydomek Turyna, czy to ku upamiętnieniu pochodzenia jego przodków, czy dlatego, że w okolicy Turium ojciec Oktawiusz zaraz po jego urodzeniu stoczył pomyślną walkę ze zbiegłymi niewolnikami. Jako dostateczny dowód istnienia tego przydomku świadczy choćby znaleziony przeze mnie dziecinny wizerunek Augusta, z odległych czasów, brązowy, na którym żelaznymi literami i już prawie się zacierającymi to imię jest wyryte. Tę podobiznę złożyłem w darze pryncepsowi. On umieścił ją wśród Larów sypialni i czcią otacza. Lecz także M. Antoniusz w swych listach często w formie obelgi nazywa go Turynem. Na to August odpisał tylko, że dziwi go, dlaczego Antoniusz rzuca mu w twarz jako obelgę poprzednie imię. Następnie przyjął nazwisko Gajusza Cezara, później Augusta. Pierwsze zgodnie z testamentem brata swej babki, drugie na skutek wniosku Munacjusza Planka. Chociaż niektórzy senatorowie uważali, że należy go nazwać Romulusem, jakoby stał się powtórnym założycielem Rzymu, przeważył jednak pogląd, aby go raczej zwać Augustem, nie tylko dlatego, że przydomek ten był nowy, lecz także świetniejszy. Mianowicie miejsca święte i takie, w których odbywają się obrzędy jakieś na podstawie wróżb z lotu ptaków, zwą się augusta, od wyrazu auctus czy avium gestus, czy gustus, jak świadczy Enniusz pisząc:

August o augurio postquam incluta condita Roma est.

(Gdy Rzym sławny już powstał wśród wspaniałych proroctw)

(Vahlen. Enn. poesis rei., Enn. 502)

8. Jako czteroletni chłopiec stracił ojca. W dwunastym roku życia, po śmierci babki Julii, wygłosił na jej pogrzebie mowę pochwalną wobec zgromadzenia. W cztery lata później wdział togę męską i w czasie triumfu Cezara nad Afryką został hojnie obdarowany zdobyczą wojenną, chociaż ze względu na wiek w wyprawie jeszcze udziału nie wziął. A gdy jego dziad wujeczny wyruszył wnet do Hiszpanii przeciw synom Gn. Pompejusza, August, choć jeszcze słaby po ciężkiej chorobie, podążył za nim drogami osaczonymi przez wroga, z bardzo szczupłym pocztem, nawet okręt jego uległ rozbiciu. Tym ogromnie zobowiązał sobie Cezara, który ocenił szybko nie tylko szlachetność jego charakteru, lecz również zaradność w czasie drogi. Po podbiciu prowincyj hiszpańskich Cezar, zamyślając wyprawę przeciw Dakom, a z kolei Partom, wysłał go naprzód do Apolonii, gdzie cały czas poświęcił August pracy umysłowej. Gdy otrzymał wiadomość o morderstwie Cezara i o wyznaczeniu siebie jako spadkobiercy, wahał się dość długo, czy nie wezwać na pomoc najbliższych legionów, lecz zaniechał tego zamiaru, jako zbyt gwałtownego i przedwczesnego. Lecz po powrocie do Rzymu objął dziedzictwo mimo wątpliwości matki i silnego sprzeciwu ojczyma, Marcjusza Filipa, byłego konsula. Od tej chwili stanąwszy na czele wojska sprawował rządy w państwie najpierw z M. Antoniuszem i M. Lepidusem, potem tylko z Antoniuszem przez dwanaście prawie lat, wreszcie sam przez lat czterdzieści cztery.

9. Po tym przeglądzie jakby całości jego życia będę z kolei opisywał szczegółowo oddzielne części życiorysu nie w porządku chronologicznym, lecz układając fakty w grupy pojęciowe, aby tym wyraźniej mocje przedstawić i dać poznać czytelnikowi. Wojen domowych prowadził pięć: mutyńską, filipińską, peruzyńską, sycylijską, akcjacką, z których pierwszą i ostatnią przeciw M. Antoniuszowi, drugą przeciw Brutusowi i Kasjuszowi, trzecią przeciw bratu triumwira, Lucjuszowi Antoniuszowi, czwartą przeciw Sekstusowi Pompejuszowi, synowi Gnejusza.

10. Wszystkich wojen początek i przyczynę stąd podejmował. Uważając za swój pierwszy obowiązek pomścić zabójstwo swego dziada wujecznego i utrzymać w mocy jego zarządzenia, wnet po powrocie z Apolonii usiłował niespodzianie i przemocą dostać w swe ręce Brutusa i Kasjusza, lecz ponieważ przewidzieli niebezpieczeństwo i w porę umknęli, postanowił ich ścigać prawnie i mimo nieobecności pozwać przed sąd jako winnych zabójstwa. Sam zaś wydał igrzyska na cześć zwycięstw Cezara, gdyż urzędnicy do tego zobowiązani nie mieli odwagi ich urządzić. Chcąc tym skuteczniej resztę jeszcze zamierzeń osiągnąć, przedstawił swą kandydaturę na miejsce trybuna ludowego, przypadkiem zmarłego; był wprawdzie patrycjuszem, ale jeszcze nie senatorem. Gdy konsul M. Antoniusz, po którym spodziewał się właśnie szczególnej pomocy, sprzeciwiał się jego planom i nie chciał mu w żadnej sprawie udzielić uprawnień nawet o charakterze zwykłym, a także przejściowym, bez obietnicy wysokiej zapłaty, Oktawian przeszedł do obozu optymatów. Czuł bowiem, że oni nienawidzą Antoniusza głównie dlatego, że trzymał w oblężeniu D. Brutusa w Mutynie i że usiłował wypędzić Brutusa zbrojnie z prowincji danej mu przez Cezara i zatwierdzonej uchwałą senatu. Więc za zachętą niektórych spośród optymatów zasadził Oktawian siepaczy na Antoniusza. Lecz zdrada została ujawniona. Oktawian z kolei, obawiając się o własne bezpieczeństwo, pościągał za cenę wszelkich aktów szczodrobliwości, na jakie go było tylko stać, weteranów ku swej i państwa obronie. Otrzymał rozkaz objęcia dowództwa w stopniu propretora nad zebranym wojskiem i udzielenia pomocy D. Brutusowi wraz z Hircjuszem i Pansą, którzy właśnie rozpoczęli konsulat. Zleconą sobie wojnę ukończył w trzecim miesiącu w dwu starciach. W pierwszym starciu, wedle sprawozdania Antoniusza, Oktawian uciekł z pola walki i zjawił się dopiero w dwa dni później bez płaszcza i konia; w drugim, wiadomość to najzupełniej sprawdzona, spełnił dzielnie nie tylko obowiązek wodza, lecz także żołnierza. Oto w samym wirze walki, gdy chorąży jego legionu został ciężko ranny, Oktawian podtrzymał na ramionach orła i długo sam go dźwigał.

11. W czasie tej wojny, gdy Hircjusz padł na polu walki, a Pansa wnet potem od rany, gruchnęła pogłoska, że obydwaj padli za jego sprawą, aby mógł tym łatwiej zagarnąć sam dowództwo nad zwycięskimi wojskami - wszak już przepędził Antoniusza, a teraz rzeczpospolitą pozbawił konsulów. Szczególnie śmierć Pansy do tego stopnia obudziła podejrzenie, że uwięziono lekarza Glykona pod zarzutem, jakoby do rany wpuścił truciznę. Akwiliusz Niger podaje jeszcze, że drugi z konsulów, Hircjusz, w czasie zamieszania bitewnego padł z ręki samego Augusta.

12. Lecz kiedy się dowiedział, że Antoniusza po ucieczce przygarnął M. Lepidus i że reszta wodzów wraz z wojskiem przechyla się na stronę przeciwną, bezzwłocznie opuścił szeregi optymatów, podając jako powód tej zmiany stanowiska różne odezwania się i czyny pewnych członków stronnictwa uwłaczające jego osobie. Podobno jedni mieli często, i to publicznie, nazywać go „chłopczykiem”, inni znowu mieli się wyrazić, że „trzeba obdarzyć go zaszczytami i do nieba drogę ułatwić”, aby nie trzeba było wynagradzać w sposób należyty zasług jego czy jego weteranów. Pragnąc tym bardziej dowieść, jak żałuje poprzedniego związku z optymatami, mieszkańców Nursji obłożył olbrzymią daniną pieniężną, a że nie byli w stanie jej zapłacić, za karę wygnał ich precz z miasta. Wszystko to dlatego, że wystawili kosztem miasta pomnik dla obywateli, którzy padli w bitwie pod Mutyną, i na tym pomniku umieścili napis:

„Poległym w obronie wolności”.

13. Po zawarciu ścisłego porozumienia z Antoniuszem i Lepidusem w dwu bitwach skończył także wojnę filipińską, chociaż osłabiony i chory. W czasie pierwszej bitwy wyparty z obozu ledwo uszedł cało, ratując się ucieczką na skrzydło Antoniusza. Nie zachował umiarkowania po zwycięstwie. Oto głowę Brutusa wysłał do Rzymu z poleceniem, aby ją rzucono u stóp posągu Cezara. Okazał się okrutny wobec najznamienitszych jeńców, nie szczędząc im przy tym słów obelżywych. Na przykład jednemu, gdy pokornie prosił o pogrzebanie ciała [po straceniu], podobno miał odrzec, że „to sępów sprawa”. Znowu innym: ojcu i synowi, którzy prosili o darowanie życia, miał rozkazać, aby ciągnęli losy lub grali w zgadywankę o to, który z nich zostanie ułaskawiony. Potem patrzył na zgon obydwu, gdyż ojciec poniósł śmierć, poświęcając się za syna, a syn życie sam sobie odebrał. Dlatego reszta jeńców, między innymi M. Fawoniusz, ów sławny współzawodnik Katona, gdy postawiono ich zakutych w kajdany przed oblicze wodzów, Antoniusza ze czcią pozdrowili jako wodza, jemu w twarz miotali najhaniebniejsze obelgi. Po zwycięstwie podzielono między sobą rządy w ten sposób, że Antoniusz otrzymał władzę nad Wschodem, Oktawian zaś miał odprowadzić weteranów do Italii i umieścić ich na gruntach należących do miast italskich. Jednak nie utrzymał przychylności ani weteranów, ani dotychczasowych właścicieli; jedni skarżyli się, że ich wygnano, drudzy, że nie wynagrodzono ich tak, jak ich zasługi wymagały.

14. W tym czasie L. Antoniusz, dufny w potęgę władzy konsularnej, którą sprawował, oraz w przemożne wpływy swego brata, zmierzał do wywołania przewrotu. Oktawian zapędził go w mury Peruzji i zmusił głodem do poddania, nie bez wielkich zresztą dla siebie niebezpieczeństw zarówno przed, jak i podczas wojny. Oto podczas jakichś igrzysk widząc prostego żołnierza siedzącego w jednym z czternastu rzędów rycerskich, dał polecenie woźnemu, aby go stamtąd usunął. Wnet ludzie Oktawianowi nieprzychylni puścili pogłoskę wśród publiczności, jakoby Oktawian polecił wziąć go na męki i śmiercią ukarać. Nadbiegło oburzone żołnierstwo. Omal nie zginął. Ocaliło go tylko to, że nagle pojawił się zdrów i nienaruszony ów żołnierz, którego się domagano. Innym razem, składając ofiary pod murami Peruzji, o mało nie dostał się w ręce grupy gladiatorów, która wypadła z miasta.

15. Po zdobyciu Peruzji wielu przeciwników ukarał śmiercią. Gdy usiłowali błagać go o łaskę lub się uniewinniać, jednym słowem: „trzeba umrzeć” uprzedzał prośby. Niektórzy pisarze podają, że wybrano trzystu spośród pojmanych, i to obydwu stanów, i złożono ich w dniu idów marcowych jako krwawe ofiary na ołtarzu wzniesionym ku czci boskiego Juliusza. Są i tacy, którzy przypuszczają, iż Oktawian naumyślnie doprowadził do rozprawy orężnej, otrzymawszy na to pozwolenie wodza L. Antoniusza, aby zdemaskować swych ukrytych przeciwników oraz tych, których jedynie strach, a nie osobiste przekonanie przy nim zatrzymywało, pokonać ich, majętności skonfiskować i w ten sposób zdobyć pieniądze na wypłatę nagród obiecanych weteranom.

16. Najwcześniej rozpoczął wojnę sycylijską, lecz długo ją prowadził wskutek częstych przerw, czy to wywołanych naprawą floty nadszarpniętej dwukrotnym rozbiciem w czasie burzy, i to w pełni lata, czy znów zawieszeniem broni na żądanie ludu, ponieważ zostały odcięte dostawy żywności i cierpiano coraz gwałtowniejszy głód. Aż wreszcie wybudował Oktawian nowe statki, dwadzieścia tysięcy niewolników wyzwolił i przydzielił do wioseł, w pobliżu Baj urządził Port Julijski, wpuściwszy morze do Jeziora Lukryńskiego i Awerneńskiego. W tym porcie przez całą zimę ćwiczył marynarkę i dopiero wówczas między Mylą i Naulochem pokonał Pompejusza. W samą godzinę bitwy nagle zmorzył go tak mocny sen, że przyjaciele budzić go musieli, aby dał znak rozpoczęcia walki. To, przypuszczam, upoważniło Antoniusza do następujących zarzutów, że „nie miał nawet odwagi spojrzeć prosto w oczy armii gotowej do boju, lecz zesztywniały leżał z oczyma wbitymi w niebo i nie wcześniej wstał z łoża i ukazał się oczom żołnierzy, aż M. Agryppa przegnał nieprzyjacielskie okręty”. Inni oskarżają go jeszcze o pewne powiedzenie i czyn bezbożny. Oto po stracie floty podczas burzy miał jakoby wykrzyknąć, że „nawet wbrew woli Neptuna uzyska zwycięstwo”, a w czasie najbliższych igrzysk wykluczył posąg tego boga z uroczystej procesji. W żadnej innej wojnie nie naraził się, i to bez potrzeby, na tyle tak poważnych niebezpieczeństw. Po przeprawieniu wojsk na Sycylię, gdy powracał do Italii po resztę, został nagle osaczony przez Democharesa i Apollofana, podkomendnych Pompejusza. Wreszcie z trudem udało mu się ujść na jednym statku. Innym znowu razem, gdy szedł pieszo do Regium, mijając Lokry zobaczył dwurzędowce Pompejusza przybijające do lądu. Myśląc, że to jego własne statki, zbliżył się do brzegu i o mało nie wpadł w ręce nieprzyjaciół. Ponadto, gdy uciekał bocznymi ścieżkami w towarzystwie Emiliusza Pawła, jego niewolnik cierpiąc boleśnie nad tym, że Oktawian niegdyś drogą proskrypcji zadał śmierć jego panu, ojcu Emiliusza Pawła, też imieniem Paweł, uznał tę chwilę za właściwą sposobność do pomsty i usiłował zabić Oktawiana. Po ucieczce Pompejusza jeden z kolegów, M. Lepidus, którego Oktawian wezwał na pomoc z Afryki, zbytnio zaczął się chełpić swoimi dwudziestoma legionami i usiłował zapewnić sobie pierwsze miejsce wśród triumwirów strasząc kolegów groźbami. Oktawian pozbawił go komendy, na błagalne prośby zaledwie życie darował i na wieczne czasy zesłał do miasta Cyrcejów.

17. Przymierze z M. Antoniuszem, zawsze wątpliwe i niepewne, różnymi nawrotami słabo podsycone, wreszcie zerwał zupełnie. Pragnąc dobitniej udowodnić, że Antoniusz sprzeniewierzył się obyczajności obywatelskiej, kazał ujawnić i odczytać na zgromadzeniu publicznym testament pozostawiony przez Antoniusza w Rzymie, a włączający między spadkobierców również dzieci zrodzone z Kleopatry. Jednak gdy uzyskał na Antoniuszu wyrok potępiający go jako wroga państwa, odesłał mu wszystkich członków rodziny i przyjaciół, między innymi G. Sozjusza i T. Domicjusza, wtedy urzędujących jeszcze konsulów. Również mieszkańców Bononii zupełnie oficjalnie zwolnił od opowiedzenia się po jego stronie wraz z resztą Italii, ponieważ od szeregu pokoleń byli klientami rodziny Antoniuszów. Wkrótce odniósł przewagę w bitwie morskiej pod Akcjum, lecz że walka przeciągnęła się zbyt długo, zwycięzca musiał spędzić noc na okręcie. Spod Akcjum popłynął na Samos na leża zimowe. Zaniepokojony jednak pogłoskami o buncie żołnierzy, domagających się nagród i zwolnienia ze służby (a były to oddziały, które po odniesieniu zwycięstwa wysłał naprzód do Brundyzjum), powraca do Italii. W czasie tej przeprawy dwakroć zaskoczyła go burza, najpierw między przylądkami: Peloponezu i Etolii, powtórnie zaś na wysokości Gór Ceraunickich. W obydwu wypadkach zatonęła część jego okrętów liburnijskich, nawet okręt, na którym on sam jechał, stracił cały sprzęt, ożaglowanie i ster. Tylko dwadzieścia siedem dni zabawił w Brundyzjum i załatwił wszystko zgodnie z życzeniami żołnierzy. Następnie drogą okrężną na Azję i Syrię podążył do Egiptu, obiegł Aleksandrię, dokąd się schronił Antoniusz z Kleopatrą, i wkrótce zdobył miasto. Antoniusz usiłował, niestety za późno, zawrzeć pokój. Oktawian zmusił go do samobójstwa i potem osobiście obejrzał jego zwłoki. Kleopatrę gorąco pragnął zachować żywą na swój triumf, a nawet wezwał Psyllów, aby wyssali truciznę i jad z rany, ponieważ mniemano, że umarła wskutek ukąszenia żmii. Oboje razem pogrzebał z czcią i kazał wykończyć grobowiec, przez nich samych zaczęty. Młodego Antoniusza, starszego spośród dwu synów Fulwii, oderwał od posągu boskiego Juliusza, u którego młodzieniec schronił się wreszcie po licznych i daremnych prośbach, oraz kazał stracić. Również Cezariona, którym się Kleopatra publicznie chwaliła jako synem z Cezara poczętym, dognał w czasie ucieczki i śmiercią ukarał. W stosunku do reszty wspólnego potomstwa Antoniusza i królowej w ten sposób się zachował, jakby wobec swoich krewnych, życie darował, wyposażył i wspomógł wedle potrzeby każdego i stanowiska.

18. W tym samym czasie kazał sobie pokazać sarkofag i ciało Aleksandra Wielkiego, które wydobyto z grobowca. Dla okazania czci włożył mu złotą koronę na głowę i obsypał kwiatami. Na zapytanie, „czy zechce obejrzeć także grobowiec Ptolemeuszów”, odpowiedział, że „króla chciał zobaczyć, nie trupy”. Egipt zamienił na prowincję. Chcąc uczynić go żyźniejszym i bardziej przystosowanym do roli żywiciela stolicy, wyczyścił przy pomocy wojska wszystkie kanały - do których Nil dostarcza wody w czasie wylewu - zamulone wskutek nadmiernej starości. Chcąc także uświetnić na przyszłość pamięć zwycięstwa pod Akcjum, założył w jego pobliżu miasto Nikopolis i tam ustanowił igrzyska mające się odbywać co pięć lat, rozszerzył starą świątynię Apollina, a miejsce, którego użył na obóz podczas bitwy, ozdobił łupami z okrętów i poświęcił Neptunowi i Marsowi.

19. Odtąd tłumił w różnych czasach wszelkie rozruchy i próby przewrotu oraz spiski rozliczne, odkrywając je zawsze dzięki doniesieniom wcześniej, nim wzrosły na sile: a więc sprzysiężenie młodego Lepida, następnie Warrona Mureny i Fanniusza Cepiona, dalej M. Egnacjusza, wreszcie Plaucjusza Rufusa i Lucjusza Pawła, męża swej wnuczki, oprócz tych L. Audazjusza, pewnego fałszerza zapisów, starego już i schorzałego, również Asiniusza Epikada, mieszańca z plemienia Partynów, Telefa, niewolnika-wywoływacza pewnej kobiety. Oto knowania i niebezpieczeństwo groziły mu nawet ze strony ludzi najpośledniejszego gatunku. Audazjusz i Epikadus powzięli zamiar córkę Oktawiana Julię i wnuka Agryppę uprowadzić z wysp, na które ci zostali zesłani z woli cesarza, i przedstawić wojsku. Telefus zamyślił napaść na samego Augusta i senat, czując się przez los przeznaczony na władcę. Mało tego. Kiedyś pewien pachoł z wojska iliryjskiego zwiódł czujność odźwiernych i znalazł się nocą przy jego sypialni z nożem myśliwskim u pasa, lecz został przyłapany. Nie wiadomo, czy był to jakiś obłąkaniec, czy tylko ktoś udający obłąkanego. Żadnego bowiem zeznania nie można było wydobyć z niego w czasie śledztwa.

20. W ogóle dwie tylko wojny zewnętrzne prowadził osobiście: z Dalmacją, będąc jeszcze młodzieńcem, i przeciwko Kantabrom po zwycięstwie nad Antoniuszem. Podczas dalmatyńskiej został ranny: w jednej potyczce trafiono go kamieniem w prawe kolano, w drugiej na skutek załamania się mostu doznał obrażeń golenia i obydwu ramion. W innych wojnach dowództwo w jego imieniu sprawowali legaci. Jednak w czasie niektórych działań na froncie panońskim i germańskim albo sam był obecny, albo pozostawał w pobliżu pola walki, wyjeżdżając z Rzymu aż do Rawenny, Mediolanu czy Akwilei.

21. Podbił, częściowo sam sprawując dowództwo, częściowo powierzając je swym zastępcom, Kantabrię, Akwitanię, Panonię, Dalmację z całą Ilirią, również Recję, Windelików i Salassów, ludy od dawna osiadłe w Alpach. Powstrzymał też napaści Daków, trupem kładąc trzech ich wodzów z dużą siłą wojska, Germanów odrzucił za rzekę Elbę, spośród nich plemiona Swebów i Sygambrów, które same broń złożyły, przeniósł do Galii i rozmieścił na obszarach tuż nad Renem. Inne narody, jeszcze niezupełnie podbite, zmusił do uległości. Żadnemu plemieniu nie wydał wojny bez słusznych przyczyn, a nawet wprost konieczności. Obca mu była dążność do rozszerzenia za wszelką cenę granic państwa lub zdobywania sławy wojennej. Władców niektórych barbarzyńskich krajów zmuszał wprost do przysięgi w świątyni Marsa Mściciela, że wytrwają w wierności i pokoju, o który sami zabiegali. Od niektórych po raz pierwszy na próbę zażądał nowego rodzaju zakładników: w postaci kobiet, ponieważ widział, że nie dbają o zakładników mężczyzn. Jednocześnie dawał wszystkim państwom możność wycofania zakładników, ilekroć by zechcieli. Jeśli jakieś plemiona buntowały się zbyt często lub zbyt zdradliwie sobie poczynały, karał, stosując jako najsurowszą karę wystawienie jeńców na publiczną sprzedaż, pod warunkiem, że zostaną niewolnikami w okolicach odległych od ich ojczyzny i nie wcześniej uzyskają wyzwolenie, aż w trzydziestym roku służby. Ta sława jego szlachetności i umiarkowania zwabiła nawet Indów i Scytów, znanych tylko z pogłosek, do ubiegania się samorzutnie o przyjaźń z narodem rzymskim za pośrednictwem posłów. Również Partowie, gdy August domagał się od nich zwrotu Armenii, łatwo mu ją odstąpili oraz na żądanie oddali mu sztandary wojskowe, zabrane niegdyś M. Krassusowi i M. Antoniuszowi. Ponadto jeszcze ofiarowali sami zakładników. Wreszcie pewnego razu spośród wielu współzawodników o tron partyjski przyznali koronę wybrańcowi Augusta.

22. Świątynię Janusa Kwiryna, którą przed nim dwa razy zaledwie zamknięto od chwili założenia Rzymu, August w znacznie krótszym okresie czasu trzykrotnie zamykał, zapewniwszy pokój na lądzie i morzu. Dwukrotnie z owacją wjeżdżał do Rzymu: raz po bitwie pod Filippi, drugi raz po wojnie sycylijskiej. Trzykrotnie święcił triumfy kurulne: po wojnie dalmatyńskiej, akcjackiej i aleksandryjskiej; wszystkie razem przez trzy dni z rzędu.

23. Z klęsk groźnych i haniebnych dwie tylko w ogóle nawiedziły jego panowanie, i to jedynie w Germanii: jedną poniósł Loliusz, drugą Warus. Klęska Loliusza więcej niesławy przyniosła niż straty, lecz klęska Warusa mogła się okazać wprost zgubna, gdyż wycięto w pień trzy legiony z wodzem, legatami i wszystkimi wojskami posiłkowymi. Na wieść o tej klęsce kazał August rozstawić po Rzymie straże, aby zapobiec panice, na prowincjach przedłużył urzędowanie wojskowe dotychczasowym namiestnikom, aby władza nad sprzymierzeńcami utrzymała się w rękach doświadczonych i obeznanych z miejscowymi warunkami. Ślubował też wielkie igrzyska na cześć Jowisza Najlepszego i Największego, jeśli stan państwa ulegnie zmianie na lepsze. To samo zdarzyło się już w czasie wojny z Cymbrami i Marsami. Wreszcie podobno tak był tym przybity, że przez szereg miesięcy nie golił brody ani włosów nie strzygł. Nieraz tłukł głową o ścianę, wołając głośno: „Kwintyliuszu Warusie, oddaj legiony!” Dzień klęski corocznie obchodził w smutku i żałobie.

24. W zakresie wojskowości wiele zmian wprowadził i wiele też zupełnie nowych urządzeń zastosował, w niektórych działach nawrócił do dawnych praktyk. Karności przestrzegał jak najsurowiej. Nawet legatom bardzo niechętnie i tylko w miesiącach zimowych pozwalał odwiedzać żony. Pewnego rycerza rzymskiego za to, że dwu młodym synom obciął wielkie palce u rąk dla ochrony przed służbą wojskową, kazał wystawić na licytację publiczną jako niewolnika, wraz z majętnością. Widząc jednak, że publikanie czyhają na to kupno, przydzielił go jednemu ze swych wyzwoleńców, aby go zesłał na wieś i pozwolił żyć jak człowiekowi wolnemu. Gdy legion dziesiąty zbyt opornie spełniał rozkazy, cały ten legion rozwiązał karnie. Jeśli inne legiony zbyt natarczywie domagały się wysługi lat, zwalniał, ale bez wypłaty wysłużonych nagród. Jeśli kohorty w bitwie nie dotrzymały placu, dziesiątkować kazał i żywić jęczmieniem. Centurionów w razie opuszczenia posterunku karał śmiercią na równi z prostymi żołnierzami. Za inne rodzaje wykroczeń wyznaczał różne hańbiące kary, jak np. kazał stać przez cały dzień przed namiotem wodza, nieraz tylko w tunikach i bez pasa, niekiedy z tyką dziesięciostopową lub nawet z garścią darni w ręce.

25. Po wojnach domowych ani w swych przemówieniach do ludu, ani w obwieszczeniach urzędowych nie nazywał żadnych żołnierzy „towarzyszami broni”, lecz żołnierzami, nawet swym synom lub pasierbom sprawującym komendę wzbronił inaczej odzywać się do wojska. Uważał, że zbyt to pochlebia żołnierstwu, uwłaczając zarówno karności wojskowej, jak ustalonemu na czas dłuższy porządkowi społecznemu oraz dostojeństwu jego osoby i jego domu. Wyzwoleńców służących w wojsku używał przeważnie do gaszenia pożarów w Rzymie oraz jeśli obawiał się rozruchów w wypadkach drożyzny zboża. Tylko dwukrotnie użył wyzwoleńców do boju: raz dla obrony osad sąsiadujących z Ilirią, po raz drugi dla osłony brzegu rzeki Renu. Byli to dotychczasowi niewolnicy na utrzymaniu zamożniejszych mężów i pań rzymskich. Ich bezzwłocznie August wyzwolił, przydzielił do pierwszej linii bojowej, pod osobnym sztandarem, nie łącząc z wolno urodzonymi, inaczej uzbroił. Jako nagrody za zasługi wojskowe znacznie łatwiej dawał medaliony i naszyjniki, tj. ozdoby ze złota i srebra, niż wieńce wałowe i murowe, które miały charakter wyłącznie zaszczytny. Te ostatnie nadawał jak najoszczędniej, nie licząc się z żadnymi względami, nieraz prostym żołnierzom. M. Agryppę po zwycięstwie morskim na Sycylii obdarzył błękitną chorągwią. Nigdy jednak nie uznał za stosowne obdarzać wodzów, nawet po triumfie, chociaż byli towarzyszami wypraw i współuczestnikami jego zwycięstw. Sądził mianowicie, że w ten sposób uprawniłby ich również do nadawania takich darów, komu by zechcieli. Uważał, że doskonałemu wodzowi nic bardziej nie uwłacza, jak pośpiech i brak rozwagi. Często więc powtarzał po grecku: „Spiesz się powoli!”.

Wódz dobry bowiem więcej mądry niż odważny jest.

(Euryp. Fenicjanki, w. 612)

A także po łacinie: „Dość szybko robi, kto dobrze robi”.

Uważał w ogóle za celowe wydać bitwę lub podjąć wojnę tylko w tym wypadku, o ile jest na widoku większa nadzieja korzyści niż obawa straty. Często też wspominał, że osiągnąć małe korzyści, narażając się na duże niebezpieczeństwo, to znaczy to samo, co łowić ryby szczerozłotą wędką, której straty w razie zerwania nie nagrodzi żaden połów.

26. Urzędy i godności obejmował nieraz przed terminem prawnie przepisanym, niektóre na nowo dlań ustanowiono i przyznawano na całe życie. Konsulat zdobył w dwudziestym roku życia w ten sposób, że podprowadził pod Rzym swe legiony zgoła jak nieprzyjaciel i wysłał poselstwo, aby w imieniu wojska zażądało dla niego tej godności. Gdy senat jeszcze się wahał, centurion Korneliusz, przewodniczący poselstwa, odsłonił płaszcz żołnierski i pokazując głownię miecza, nie zawahał się tak powiedzieć w kurii: „Ten dokona, jeśli wy nie dokonacie”. Drugi konsulat sprawował po dziesięciu latach, trzeci - po przerwie rocznej, następne bez przerwy aż do jedenastego. Potem odmawiał wielokrotnie, gdy je mu ofiarowywano. Dwunasty objął na własne żądanie po wielkiej, bo siedemnastoletniej przerwie. Znowu trzynasty po upływie dwu lat, z własnej ochoty, aby w blasku najwyższej godności wprowadzić w życie publiczne wnuków Gajusza i Lucjusza, gdy każdy z nich skończył wiek pacholęcy i rozpoczynał karierę urzędniczą. Pięć środkowych konsulatów, od szóstego do dziesiątego, sprawował przez cały okres roczny, resztę - albo dziewięć, albo sześć, albo cztery, albo trzy miesiące, drugi zaledwie parę godzin. Oto mianowicie w dniu pierwszym stycznia rankiem zasiadł na króciutko przed świątynią Jowisza Kapitolińskiego w krześle kurulnym i wnet potem godność swą zdał zastępcy. Nie wszystkie konsulaty obejmował w Rzymie: czwarty w Azji, piąty na wyspie Samos, ósmy i dziewiąty w Tarrakonie.

27 Dziesięć lat kierował rządami triumwiratu, który miał na celu naprawę państwa. Długo wówczas przeciwstawiał się kolegom, nie chcąc dopuścić do proskrypcji. Lecz gdy już wprowadzono ją w życie, prześcignął obydwu w bezwzględności. Tamci dawali się często ubłagać w stosunku do wielu osób prośbom i wpływom, on jeden usilnie przestrzegał, aby nie oszczędzano nikogo, nawet zapisał na listę ofiar proskrypcji G. Toraniusza, swego prawnego opiekuna, a jednocześnie towarzysza ojca, Oktawiusza, w edylacie. Juliusz Saturninus tę jeszcze wiadomość o nim podaje, że gdy po ukończeniu proskrypcji M. Lepidus w senacie usprawiedliwiał się z tak okrutnej przeszłości i obiecywał na przyszłość łagodniejsze postępowanie, ponieważ dość już kar wymierzono, ten, wprost przeciwnie, oświadczył, że „wprawdzie kres położył proskrypcji, ale nadal wiązać się niczym nie myśli”. Jednak później żałował swej zaciętości, gdyż zaszczycił godnością rycerską T. Winiusza Filopomena za to, że ten podobno ukrył niegdyś swego patrona, wpisanego na listę proskrybowanych. W czasie sprawowania władzy triumwira ściągnął na siebie nienawiść wielu. Na przykład w sprawie rycerza rzymskiego, Pinanusza. Oto gdy sam publicznie przemawiał raz do wojska w obecności dużego tłumu wieśniaków, dopuszczonych do słuchania, zauważył, że ten właśnie Pina-

(...)

z mego dzielą upragnionego owocu, a mianowicie być uznanym za twórcę najlepszego ustroju i umrzeć z tym przekonaniem, że przetrwają niezmienione te podstawy państwa, które ja wzniosę”. Cel swych życzeń osiągnął, wszelkich bowiem dołożył starań, aby nikt nie pożałował zmiany ustroju. Rzym nie dość wystawnie zbudowany jak na siedzibę majestatu cesarstwa, narażony na wylewy rzeczne i pożary, upiększył tak dalece, że słusznie mógł się chełpić, iż „zostawia marmurowy, a otrzymał ceglany”. Również bezpieczeństwo zapewnił mu na przyszłość w tym stopniu, jak tylko można było przewidzieć rozumem ludzkim.

29 Publicznych budowli wzniósł bardzo wiele Oto bodaj najważniejsze spośród nich: forum ze świątynią Marsa Mściciela, świątynię Apollina na Palatynie, przybytek Jowisza Grzmiącego na Kapitolu. Przyczyną bezpośrednią wybudowania forum był nadmiar ludności i sądów. Wobec tego, że istniejące dwa rynki nie wystarczały, trzeci wydał się konieczny. Więc z wielkim pośpiechem, jeszcze przed wykończeniem świątyni Marsa oddano forum do użytku publicznego, zastrzegając je wyłącznie dla procesów państwowych i losowania sędziów. Świątynię Marsa ślubował jeszcze w czasie bitwy pod Filippi, podjętej jako akt zemsty za ojca. Ustalił przy tym na wieczne czasy, że tu będzie obradował senat w sprawach wojen i triumfów, stąd będą wyruszali urzędnicy mający obejmować władzę na prowincjach, zwycięscy wodzowie tu składać będą swe odznaki triumfalne. Świątynię Apollina wzniósł w tej części pałacu palatyńskiego, której, wedle orzeczenia wieszczków, bóg zapragnął, dawszy znak uderzeniem pioruna, dodał portyki z biblioteką łacińską i grecką. Będąc już w podeszłym wieku, tutaj często urządzał posiedzenia senatu i robił przegląd dekuryj sędziów. Jowiszowi Grzmiącemu poświęcił przybytek w podzięce za ocalenie od niebezpieczeństwa, gdy w czasie wyprawy na Kantabrów w nocnej podróży piorun uderzył tuż przed jego lektyką i zabił na miejscu niewolnika oświetlającego drogę. Niektóre budowle wzniósł pod cudzym imieniem, mianowicie wnuków żony i siostry, i tak na przykład portyk i bazylikę Gajusza i Lucjusza, również portyk Liwii i Oktawii oraz teatr Marcella. Zachęcał też często inne znakomite osobistości, aby wedle swych środków pieniężnych każdy ozdabiał stolicę bądź to wznosząc nowe budowle, bądź naprawiając i upiększając dawne. Wówczas wielu obywateli wzniosło mnóstwo budowli, jak to Marcjusz Filippus świątynię Herkulesa z Muzami, L. Kornificjusz świątynię Diany, Asiniusz Polio atrium Wolności, Munacjusz Plancus świątynię Saturna, Korneliusz Balbus teatr, Statyliusz Taurus amfiteatr, M. Agryppa mnogie i wspaniale budowle.

30. Cały obszar miasta Rzymu podzielił na dzielnice i obwody, wydał zarządzenie, aby nad dzielnicami czuwali urzędnicy co rok wybierani losem, nad obwodami kierownicy wybierani za każdym razem spośród ludności plebejskiej sąsiedztwa. Jako zabezpieczenie przeciw pożarom wymyślił nocne posterunki i urząd strażników. Celem zapobieżenia wylewom rzeki rozszerzył i oczyścił koryto Tybru. Było ono zaniesione od dawna wielką ilością gruzu i zwężone wskutek rozbudowy domostw nad brzegiem. Chcąc ułatwić dostęp do stolicy ze wszech stron, sam z prywatnej szkatuły podjął naprawę gościńca Flamińskiego aż do Ariminum, budowę innych porozdzielał między wodzów zaszczyconych triumfami, aby wybrukowali je z pieniędzy uzyskanych jako zdobycz wojenną. Święte przybytki bogów, zmurszałe od starości lub zniszczone pożarem, odnowił oraz ozdobił je, a także wszystkie inne najhojniejszymi darami; na przykład do samego przybytku Jowisza Kapitolińskiego złożył w jednorazowym darze szesnaście tysięcy funtów złota, drogich kamieni i pereł wartości pięćdziesięciu milionów sestercji.

31. Kiedy wreszcie po śmierci Lepidusa przyjął godność najwyższego kapłana, której w żadnym wypadku nie chciał odebrać Lepidusowi za życia, zebrał zewsząd przeszło dwa tysiące wszelkich ksiąg proroczych łacińskich i greckich, nieznanego autorstwa lub mało poważnych pisarzy, które krążyły wśród ludności, spalił je, zachował tylko sybilińskie, i to jeszcze wśród nich dokonawszy wyboru. Następnie kazał je schować w dwu skrzynkach złoconych pod podstawą posągu Apollina Palatyńskiego. Kalendarz uporządkowany przez boskiego Juliusza, lecz później na skutek zaniedbania pomieszany i zniekształcony, przywrócił do zaprowadzonego poprzednio systemu. Podczas porządkowania kalendarza nazwał swoim przydomkiem miesiąc Sekstyl, nie September, w którym się urodził, a to dlatego, że w tym miesiącu przypadł jego pierwszy konsulat i znaczne przewagi wojenne. Zwiększył liczbę kapłanów, ich powagę, przywileje, szczególnie westalek. Kiedy na miejsce zmarłej westalki należało przyjąć nową, a wielu obywateli zabiegało usilnie, aby córki swe ustrzec przed losowaniem na następczynię, zaklął się, że „gdyby któraś z jego wnuczek osiągnęła właściwy wiek, chętnie by ją zgłosił”. Wskrzesił również niektóre z dawnych obrzędów, już nieco wyszłe z użycia, jak na przykład: wróżbę Ocalenia, urząd kapłana Jowisza, święto Luperkaliów, uroczystości Stulecia i Kompitaliów. Zabronił brać udział w biegach luperkalskich młodzikom bezwąsym. W czasie uroczystości Stulecia nie pozwolił młodzieży płci obojga uczęszczać na widowiska nocne bez opieki kogoś starszego z rodziny. Zarządził ozdabianie posążków Larów na rozstajach dróg kwiatami dwa razy do roku: wiosną i latem. Po złożeniu czci bogom nieśmiertelnym najbliższy z kolei hołd oddał pamięci wodzów, którzy państwo rzymskie wydźwignęli z małości ku szczytom potęgi. Więc odnowił budowle wzniesione przez każdego z nich, zachowując pierwotne napisy, oraz umieścił posągi ich wszystkich z odznakami triumfalnymi w portykach biegnących po obydwu stronach jego forum. Ogłosił w obwieszczeniach publicznych, że „wymyślił to wszystko, aby obywatele oceniali miarą tych wodzów, zarówno działalność jego samego, póki żyć będzie, jak władców następnych wieków”. Przeniósł również posąg Pompejusza z kurii, gdzie niegdyś G. Cezar został zamordowany, w miejsce na wprost galerii przy teatrze Pompejusza i umieścił nad bramą Janusową z marmuru.

32. Bardzo wiele gorszących występków przetrwało dotychczas ku szkodzie społecznej jako pozostałość swawoli, panoszącej się niegdyś w czasie wojen domowych, albo nawet wiele nowych wkradło się już w okresie pokojowym. Oto mnóstwo opryszków paradowało jawnie z bronią u pasa, niby dla ochrony życia. Po wsiach chwytano podróżnych, bez różnicy, wolnych i niewolnych, oraz przetrzymywano ich w prywatnych więzieniach. Co więcej, pod pozorem jakby nowych stowarzyszeń powstawały całe bandy celem wspólnego uprawiania wszelkiego rodzaju występków. August uśmierzył najpierw rozboje, rozstawiając posterunki straży w miejscach najbardziej dogodnych, przetrząsnął wszystkie prywatne więzienia, stowarzyszenia porozwiązywał, zostawiając tylko bardzo już dawne i zgodnie z prawem powstałe. Spisy dawnych dłużników skarbu państwowego kazał spalić, jako szczególnie podatne źródło do potwarczych oskarżeń. Place miejskie w Rzymie, uchodzące za sporne między skarbem państwa a właścicielami prywatnymi, przysądził tym ostatnim. Nazwiska dłużników od dawna szarpanych przez sądy, z których nieszczęścia uciechę tylko mieli ich przeciwnicy, kazał wykreślić, dodając jeszcze ostrzegawczą uwagę, że jeśliby kto ośmielił się powtórnie kogoś przed sąd wezwać, narazi się sam na równe niebezpieczeństwo kary. Troszcząc się gorliwie o to, ażeby żaden występek nie uszedł płazem ani żadna sprawa nie uległa pominięciu na skutek zwłoki, dodał sądownictwu na urzędowanie przeszło trzydzieści dni, które dotychczas poświęcano igrzyskom tzw. urzędniczym. Do trzech dekuryj sędziów dodał jeszcze czwartą spośród obywateli mniej zamożnych, których pod nazwą „dwóchsetnych” wyznaczył do wyrokowania w procesach o mniejsze sumy. Na sędziów dopuszczał obywateli już od trzydziestego roku życia, tj. o pięć lat wcześniej, niż dotychczas było w zwyczaju. Gdy wielu uchylało się od obowiązku sędziowskiego, zaledwie zgodził się na takie ustępstwo, że każda dekuria kolejno otrzymywać będzie roczny urlop oraz że będą zawieszane sprawy w listopadzie i grudniu wbrew dotychczasowemu zwyczajowi.

33. Sam sprawował sądy ustawicznie. Nieraz do późnej nocy. Jeśli nie czuł się dobrze, umieszczano go w lektyce przed trybunałem sądowym, a nawet rozprawy odbywały się u jego łoża w domu. Wyroki ferował nie tylko z najwyższą starannością, lecz także z wyjątkową łagodnością. Oto na przykład w obawie, aby oskarżonego o jawne ojcobójstwo nie skazano na karę zaszycia w wór, wiedząc jednocześnie, że karę zasądzano tylko w wypadku przyznania się do winy, tak podobno go zapytał: „Oczywiście ojca nie zabiłeś?”. W pewnym procesie o sfałszowanie testamentu, chociaż wszystkich świadków testamentowych obowiązywała ustawa Korneliusza, dał sędziom, rozpatrującym sprawę razem z nim, oprócz dwu tabliczek: skazującej i uwalniającej, trzecią jeszcze, zwalniającą od odpowiedzialności tych świadków, którzy niewątpliwie padli ofiarą oszustwa lub pomyłki przy podpisywaniu testamentu. Odwołania stron procesujących się mieszkańców Rzymu przekazywał corocznie pretorowi miejskiemu, ale - mieszkańców prowincyj każdorazowemu byłemu konsulowi, który z jego polecenia sprawował zarząd administracyjny prowincji.

34. Ustawodawstwo dotychczasowe przejrzał, pewne ustawy na nowo wprowadził, jak w sprawie zbytku, cudzołóstwa i nieobyczajności, nadużyć wyborczych, małżeńską ustawę stanową. Gdy tę ostatnią zaopatrzył w surowszy znacznie wymiar kary niż wszystkie inne, podniosły się tak ostre protesty, że nie mógł wprowadzić jej w życie w tej postaci, lecz musiał wreszcie ująć część kar lub złagodzić, ponadto dać trzyletnią zwłokę do wejścia ustawy w życie oraz obiecać zwiększenie nagród. Mimo tego podczas publicznego widowiska rycerstwo uparcie żądało jej zniesienia. Wówczas August, przywoławszy dzieci Germanika, część przygarnął do siebie, część oddał w ramiona ojca i tak je pokazując publiczności, wyrazem twarzy i gestem rąk dawał do zrozumienia, aby nie wzdragano się naśladować przykładu młodzieńca. Widząc, że przez przedwczesne zaręczyny oraz częstą zmianę małżonek wypaczano intencję ustawy, skrócił czas możliwy do zawierania zaręczyn, rozwody ograniczył.

33. Nadmiernie liczny senat, zbiegowisko podejrzane i bezładne (a było senatorów przeszło tysiąc, między nimi ludzie najgorszej opinii, dopiero po zabójstwie Cezara dodatkowo wprowadzeni do senatu w drodze protekcji i korupcji, których lud nazywał „pogrobowcami”) przywrócił do dawnego stanu świetności przez dwukrotną selekcję. Pierwszej musieli dokonać sami senatorowie, każdy wybierając jednego kolegę, drugą przeprowadził sam z Agryppą. Podobno w tym czasie nosił pod szatą pancerz i przypasywał sztylet przewodnicząc obradom; około jego krzesła stało wówczas dziesięciu najbardziej krzepkich przedstawicieli stanu senatorskiego z liczby jego przyjaciół. Kordus Kremucjusz pisze, że wtedy nie dopuszczano doń żadnego senatora inaczej, jak po jednemu, i to po uprzedniej rewizji osobistej. Niektórych skłonił do dobrowolnego zrzeczenia się godności senatorskiej. W takim nawet wypadku pozostawiał przywilej noszenia szaty zdobnej oznaką senatorską, zasiadania podczas widowisk na orchestrze oraz uczestniczenia w bankietach publicznych. Chcąc senatorów wybranych [przez swych kolegów], a przez niego zatwierdzonych skłonić do poważniejszego sprawowania obowiązków, zarządził, aby każdy z nich przed obradami złożył ofiarę z kadzidła i wina przed ołtarzem tego boga, w którego świątyni mają się odbywać narady. Pragnąc natomiast ulżyć im w trudzie senatorskim, postanowił, aby regularne obrady senatu nie odbywały się częściej niż dwa razy na miesiąc, na kalendy i na idy, aby we wrześniu i październiku nie musieli wszyscy urzędować, lecz tylko komisja wyznaczona losowaniem, w ilości niezbędnej do uprawomocnienia uchwał senatu. Dla siebie ustanowił ciało doradcze z półroczną kadencją, wyznaczone losowaniem, aby z tymi senatorami omówić poprzednio sprawy, które z kolei mają wejść pod obrady plenarne senatu. W sprawach poważniejszej natury nie zbierał opinii senatorskich zgodnie z obyczajem i porządkiem, lecz dowolnie, aby każdy tak natężał umysł, jak gdyby musiał wypowiedzieć samodzielny sąd, a nie przychylić się tylko do cudzego zdania.

36. Wydał jeszcze inne zarządzenia, między innymi: zabronił ogłaszania protokołów senatu, wysyłania urzędników na prowincję natychmiast po złożeniu przez nich godności, nakazał wyznaczać pewną sumę prokonsulom na zakup mułów i namiotów, które dotychczas przydzielało im państwo, dozór nad skarbcem odebrał kwestorom miejskim, a zlecił byłym lub czynnym pretorom. Zwoływanie sądów centumwiralnych, co dotychczas należało wedle zwyczaju do byłych kwestorów, zlecił decemwirom.

37. Pragnąc więcej obywateli dopuścić do udziału w rządzeniu państwem, wymyślił nowe funkcje publiczne: dozór nad robotami publicznymi, nad drogami, nad wodami, nad korytem Tybru, nad rozdziałem zboża dla ludu, prefekturę stolicy, jeden triumwirat dla wyboru senatorów, drugi dla przeglądu oddziałów stanu rycerskiego, ilekroć by zaszła potrzeba. Wskrzesił po długiej przerwie urząd cenzorski, już zarzucony. Zwiększył liczbę pretorów. Zażądał także, aby w wypadku, gdy on sam będzie sprawował konsulat, dodawano mu każdorazowo po dwu kolegów zamiast jednego. Nie uzyskał na to zgody senatu, gdyż go wszyscy zakrzyczeli, że dosyć już chyba cierpi jego majestat, jeśli nie sam sprawuje urząd, lecz z kimś innym go dzieli.

38. Nie mniej hojny okazał się w nagradzaniu męstwa bojowego. Skwapliwie zatroszczył się o przyznanie przeszło trzydziestu wodzom pełnych triumfów, jeszcze liczniejszych odznak triumfalnych. Synom senatorskim, aby tym spieszniej przywykli do udziału w życiu publicznym, pozwolił natychmiast po włożeniu togi męskiej zdobić się szerokim szlakiem i brać udział w obradach senatu. Jeśli którykolwiek z nich rozpoczynał karierę wojskową, nadawał mu nie tylko trybunat legionu, lecz także dowództwo oddziału kawalerii. Celem zapoznania każdego z nich z życiem obozowym najczęściej przydzielał do jednego oddziału po dwu takich senatorów. Często robił przeglądy stanu rycerskiego i wznowił od dawna już zarzucony obyczaj defilady przed cenzorem. Nie dopuścił jednak, aby podczas takiej defilady jakiś oskarżyciel zatrzymał rycerza, co się nieraz przedtem zdarzało. Starszym lub wyróżniającym się jakąś niedomogą fizyczną pozwolił zgłaszać się pieszo, ilekroć będą wezwani, konia odesławszy uprzednio do szeregu. Wkrótce dozwolił na zwrot konia tym, którzy będąc w wieku ponad trzydzieści pięć lat zatrzymywać go nie chcieli.

39. Uzyskawszy od senatu dziesięciu pomocników zmusił każdego rycerza do złożenia mu rachunku ze swego życia. Tych, którym udowodniono występek, napiętnował albo karą, albo niesławą. Większość upomniał naganą, i to różnego rodzaju. Najłagodniejszą formą nagany było publiczne podanie obwinionemu tabliczek, które musiał w milczeniu i od razu na miejscu odczytać. Nazwiska niektórych obciążył hańbiącą uwagą za to, że pieniądze, które dla siebie pożyczyli na niższy procent, z kolei innym pożyczali na wyższy.

40. Podczas wyborów na trybunów, jeśli nie stało kandydatów ze stanu senatorskiego, dopuszczał również rycerzy, pozwalając im po wygaśnięciu urzędowania pozostać wedle własnego wyboru w jednym z tych dwu stanów. Gdy większość spośród rycerstwa, utraciwszy ojcowiznę podczas wojen domowych, nie ośmielała się zasiadać podczas przedstawień scenicznych w jednym z czternastu rzędów w obawie przed karą przewidzianą przez ustawę teatralną, ogłosił, że kara ta nie stosuje się do obywateli, którzy sami lub których rodzice zaliczeni zostali niegdyś do stanu rycerskiego. Spis ludności stołecznej przeprowadził dzielnicami. Nie chcąc nazbyt często odrywać ludu od jego zajęć wskutek rozdawnictwa chleba, postanowił tylko trzy razy do roku wydawać talony, każdorazowo na cztery miesiące, lecz że lud dawnego obyczaju żałował, August znowu pozwolił, aby każdy podejmował swój przydział miesięcznie. Przywrócił dawny regulamin zebrań wyborczych, różnorodnymi karami poskromił nadużycia wyborcze. Mieszkańcom gmin, do których sam należał, Fabia i Skaptia, rozdawał z własnej szkatuły po tysiąc sestercji na głowę w dniu wyborów tylko dlatego, aby nie żądały niczego od żadnego kandydata. Wielce dbały także o to, aby zachować krew rzymską w stanie nieskażonym przez żadną przymieszkę obcą czy niewolniczą, nadawał obywatelstwo rzymskie bardzo ostrożnie i ograniczył ilościowo wyzwalanie niewolników. Gdy Tyberiusz wstawiał się u niego za udzieleniem obywatelstwa rzymskiego pewnemu swojemu klientowi Grekowi, odpisał mu: „że przyzwoli na to w tym jedynie wypadku, jeśli Tyberiusz osobiście się stawi i sam go przekona o słuszności swego żądania”. Również odmówił prośbie Liwii, popierającej nadanie obywatelstwa pewnemu lennemu Galowi, natomiast wyraził gotowość zwolnienia go od wszelkich obciążeń podatkowych, twierdząc, że „łatwiej ścierpi uszczerbek skarbu państwowego niż spospolitowanie zaszczytu obywatelstwa rzymskiego”. Nie dość, że utrudniał niewolnikom różnymi sposobami uzyskanie wyzwolenia, a jeszcze bardziej uzyskanie całkowitej wolności prawnej, z największą starannością wyszczególniając liczbę, położenie, różne rodzaje tych, którzy mogą być wyzwoleni, ale ten jeszcze dodał warunek, że ktoś kiedykolwiek przedtem więziony lub torturowany nie może osiągnąć obywatelstwa w żadnej postaci. Również dołożył gorliwych starań, aby wskrzesić dawny obyczaj i strój. Raz na wiecu ludowym zawołał z oburzeniem na widok tłumu pospólstwa odzianego w ciemne opończe:

Oto Rzymianie, świata panowie, naród w togi strojny.

(Werg. Eneida, I 282)

Wnet potem dał zlecenie edylom, aby odtąd nie dopuszczali nikogo do forum i okolicznych ulic inaczej ubranego jak w togę, bez wierzchnich płaszczy.

41. Hojność świadczył wszystkim stanom często i w różnych okolicznościach. Oto, kiedy podczas triumfu po wojnie aleksandryjskiej zwiózł do Rzymu skarb królów egipskich, spowodował taki nadmiar pieniędzy na rynku, że przy jednoczesnym spadku stopy procentowej bardzo poszła w górę cena ziemi. Później też, ilekroć zbywało pieniędzy wskutek konfiskat majętności osób skazanych wyrokiem, chętnie je pożyczał bezprocentowo na pewien określony czas tym, którzy mogli się wykazać zabezpieczeniem majątkowym dwukrotnym [w stosunku do sumy pożyczanej].

Wysokość stawki pieniężnej wymaganej dotychczas od senatora powiększył z ośmiuset tysięcy do miliona dwustu tysięcy sestercji, nie dość zamożnym różnicę sam dopełnił. Często udzielał ludowi zapomóg pieniężnych różnej wysokości: to po czterysta, to po trzysta, niekiedy po dwieście pięćdziesiąt sestercji na głowę, nie pomijając nawet dzieci, chociaż wedle dotychczasowego obyczaju otrzymywała je młodzież dopiero powyżej lat dziesięciu. W czasach drożyzny chleba często wydawał na głowę zboże po bardzo niskiej cenie albo zgoła darmo oraz podwoił wartość pieniężną talonów.

42. Że jednak władcą był dbałym o dobro narodu więcej niż o uznanie mas, mogą świadczyć następujące fakty. Oto, gdy kiedyś lud uskarżał się na brak i drożyznę wina, zganił go August surowo w te słowa, że „jego zięć, Agryppa, przeprowadziwszy liczne wodociągi, dostatecznie zatroszczył się o to, aby ludzie nie cierpieli pragnienia”. Innym razem, gdy lud przypominał mu zbyt natarczywie o przyrzeczonej zapomodze pieniężnej, odpowiedział, że „chyba zasługuje na wiarę, iż słowa dotrzyma”. To znowu, gdy lud domagał się pieniędzy, których mu nawet nie obiecano, zarzucił mu August w edykcie nieobyczajność i bezwstyd oraz zapowiedział stanowczo, że „nie da, choć dać zamierzał”. Dowiedziawszy się, że w związku z zapowiedzianą zapomogą mnóstwo niewolników wyzwolono i wpisano na listę obywateli, ogłosił niemniej surowo i bezwzględnie, że nie otrzymają zapomogi pieniężnej ci, którym nie obiecywał. Reszcie obywateli dał mniej, niż zapowiedział, aby wyznaczonej sumy nie przekroczyć. Raz znowu podczas wielkiego nieurodzaju, nie mogąc znaleźć innych środków zaradczych, usunął z Rzymu niewolników wystawionych na sprzedaż, gladiatorów, wszystkich cudzoziemców z wyjątkiem lekarzy i nauczycieli oraz część niewolniczej służby domowej. Wtedy dopiero wyrównał niedostatek żywności. Pisze wówczas, że „porwała go ochota zniesienia na zawsze publicznego rozdawnictwa zboża, ponieważ uprawa ziemi upada, a rolnik liczy na zboże darmowe; jednak przy tym zamiarze nie wytrwał, w przekonaniu, że zwyczaj ten w przyszłości i tak na pewno ulegnie wskrzeszeniu jako narzędzie w walce o uznanie ludu”. Ale później tak to miarkował, ażeby w równym stopniu uwzględniać interesy rolnika, kupca i ludu miejskiego.

43. W urządzaniu igrzysk prześcignął wszystkich poprzedników zarówno pod względem ilości widowisk, jak bogactwa pomysłów oraz przepychu. Sam mówi, że „urządzał igrzyska w swoim imieniu czterokrotnie, a za innych urzędników, którzy albo byli nieobecni, albo na to za biedni, dwadzieścia trzy razy”. Niekiedy dawał uliczne przedstawienia w poszczególnych dzielnicach stolicy, na wielu jednocześnie scenach, przy udziale aktorów mówiących wszystkimi językami. Igrzyska urządzał nie tylko na forum i w amfiteatrze, lecz także w cyrku i na Septach; nieraz same tylko walki z dzikimi zwierzętami; to znów zawody szermierzy, ustawiwszy po prostu drewniane ławki na Polu Marsowym; innym razem bitwę morską koło Tybru, na sadzawce sztucznie wykopanej tam, gdzie obecnie jest gaj Cezarów. W takich dniach rozstawiał straże po mieście, aby opustoszałe domostwa nie stały się pokusą dla różnych złodziejaszków. W cyrku urządzał wyścigi na rydwanach, biegi, walki z dzikimi zwierzętami, dopuszczając do wykonania niekiedy nawet młodzież męską z najlepszych domów. Także bardzo często wydawał igrzyska trojańskie przy udziale starszych i młodszych chłopców, uważając za dawny i szlachetny obyczaj, aby w ten sposób ukazać tężyznę znakomitych rodów. W czasie takiego widowiska, gdy Gajusz Noniusz Asprenat doznał wskutek upadku poważnych obrażeń, obdarował go August złotym naszyjnikiem i pozwolił jemu oraz jego potomkom używać przydomku Torkwatus. Wkrótce jednak zaprzestał urządzania takich igrzysk. Oto mówca Asiniusz Polio wystąpił w senacie z bolesną i gorzką skargą z powodu upadku wnuka swego, Esernina, który na domiar nieszczęścia złamał goleń. Do przedstawień scenicznych i zawodów szermierzy nieraz powoływał rycerstwo rzymskie, do chwili, aż senat zabronił tego uchwałą. Później niczego już w tym stylu nie urządzał. Raz tylko wyszperał młodzieniaszka z Lycji, szlachetnie urodzonego, aby go pokazać na scenie, ponieważ miał niecałe dwie stopy wzrostu, siedemnaście funtów wagi, natomiast głos niezmiernie doniosły. To w dzień widowisk kazał wprowadzić zakładników partyjskich, wtedy po raz pierwszy przysłanych do Rzymu, na środek areny, aby ich obejrzano, oraz umieścił nad sobą, w następnym rzędzie. A nawet nie w dni igrzysk, jeśli przywieziono kiedykolwiek coś niezwykłego i godnego poznania, miał zwyczaj wystawiać na widok publiczny, poza zwykłym porządkiem, w jakimkolwiek miejscu, na przykład nosorożca na Septach, tygrysa na scenie teatru, węża długości pięćdziesięciu łokci przed komicjum. Podczas igrzysk cyrkowych wydanych w związku z pewnym ślubowaniem, gdy choroba go zmogła, prowadził procesję świętych rydwanów leżąc w lektyce. Innym razem, podczas igrzysk wydanych z okazji otwarcia teatru Marcella, zdarzyło mu się, że wskutek pęknięcia spojeń krzesła kurulnego upadł na wznak. To znowu podczas igrzysk urządzanych przez jego wnuków wśród publiczności wybuchła panika z obawy przed zawaleniem się teatru. August nie mogąc w żaden sposób tłumu opanować i uspokoić, powstał ze swego miejsca i usiadł w tej części teatru, która wydawała się najbardziej zagrożona.

44. Bezład i samowolę panujące dotychczas na widowiskach publicznych ukrócił i ujął w karby. Powodem bezpośrednim stała się dla niego zniewaga pewnego senatora, któremu podczas najświetniejszych igrzysk w Puteolach nikt z licznie zgromadzonych miejsca nie ustąpił. Przeprowadził więc przez senat uchwałę, że odtąd zawsze i wszędzie podczas igrzysk publicznych pierwszy rząd siedzeń zastrzeżony ma być dla senatorów. Zabronił posłom narodów wolnych i sprzymierzonych zasiadać w Rzymie na orchestrze, gdyż wykrył, że wysyłają również wyzwoleńców. Wojsko oddzielił od ludu. Żonatym plebejuszom wyznaczył oddzielne rzędy, młodzieży również odrębną część teatru, tuż obok niej miejsca dla wychowawców. Zastrzegł ponadto, że nikt ubrany w ciemną opończę nie może usiąść na miejscach środkowych. Kobietom zezwolił oglądać zapasy gladiatorów tylko z miejsc wyższych oraz samotnie, choć dotychczas obyczaj dopuszczał je do tych widowisk pospołu z mężczyznami. Westalkom wyznaczył w teatrze miejsca oddzielone od reszty widowni, na wprost wzniesienia pretorskiego. Od oglądania walk atletów tak dalece wyłączył ród niewieści, że podczas igrzysk, które sam urządzał jako arcykapłan, gdy lud dopraszał się o parę pięściarzy, odłożył ten występ do poranka dnia następnego. Jednocześnie ogłosił, „iż nie życzy sobie, aby kobiety przyszły do teatru przed godziną piątą”.

45. Sam przyglądał się igrzyskom cyrkowym najczęściej z pokoju jadalnego w mieszkaniu przyjaciół lub nawet wyzwoleńców, czasem ze swej loży w cyrku, mając u boku żonę i dzieci. Jednak opuszczał widowisko na wiele godzin, czasem na całe dni, zawsze uprzednio przepraszając za to i zlecając różnym urzędnikom, aby w jego imieniu sprawowali przewodnictwo igrzysk. Ilekroć był obecny, przypatrywał się chętnie widowisku, niczym innym się nie zajmując. Może chciał uniknąć zarzutów, jakie, pamiętał, publiczność cyrkowa zrobiła jego ojcu, Cezarowi, z tego powodu, że w cyrku podczas igrzysk czytał listy i podania albo odpisywał na nie. Może istotnie lubił igrzyska i z przyjemnością patrzył na nie, czego zresztą nie ukrywał nigdy, nawet często otwarcie wyznawał. Na zabawy i igrzyska urządzane przez innych, często i szczodrze ze swej prywatnej szkatuły opłacał wspaniałe wieńce i nagrody i nie było wypadku, żeby uczestnicząc w igrzyskach urządzanych na modłę grecką nie uczcił każdego zawodnika wedle zasługi. Najchętniej oglądał pięściarzy, i to latyńskich, przy tym nie tylko zwykłych zawodowców, których nawet z greckimi zwykł porównywać, lecz także bójki bezładnych kup miejskich, tłukących się po zaułkach ulicznych, jak popadło i bez fachowej umiejętności. Wreszcie opieką swą zaszczycił wszystkich tych, który wnieśli jakikolwiek wkład do igrzysk publicznych, a więc: atletom zachował, a nawet rozszerzył dawne ich przywileje, gladiatorom zabronił występować na arenie, jeśli nie otrzymają uprzednio obietnicy ułaskawienia, urzędnikom odebrał możność karania aktorów w każdym czasie i miejscu, przysługującą im na podstawie dawnego prawa, ograniczył je do czasu igrzysk i do występów scenicznych. Z drugiej jednak strony zawsze wymagał najsurowszej karności od zawodników, zarówno podczas ćwiczeń szkolnych, jak występów na arenie. Swawolę aktorów poskromił. Na przykład Stefaniona, aktora występującego w komediach narodowych rzymskich, wysmagać kazał rózgami po kolei w trzech teatrach, wreszcie zesłał na wygnanie za to, że wedle doniesień używał Stefanion do usługi przy stole niewiasty przebranej po męsku, z krótko dokoła obciętymi włosami, jak pacholę. Hylasa, aktora pantomimy, na zażalenie pretora kazał wysiec biczami w atrium jego domu wobec wszystkich domowników; Pyladesa wygnał z Rzymu i z Italii za to, że widza, który go wygwizdał, wytknął palcem, zwracając nań w ten sposób uwagę całej publiczności.

46. W ten sposób urządził stolicę i jej wewnętrzną gospodarkę. Ludność Italii pomnożył dwudziestoma ośmioma osadami, które sam założył i na miejsce oznaczone wywiódł. Z kolei wyposażył je w budowle i dochody publiczne z różnych stron. Pod względem uprawnień i znaczenia w pewnym stopniu i zakresie zrównał z Rzymem. Oto wymyślił taki rodzaj głosowania wyborczego, przy którym dekurionowie z owych osad uzyskali prawo złożenia głosów na urzędników stołecznych każdy w swojej osadzie, a w dniu wyborów swoje głosy, pieczęcią zamknięte, wysyłać mieli do Rzymu. Nie chcąc dopuścić, żeby ludność zacnego stanu gdziekolwiek uległa uszczupleniu albo żeby gmin nie chciał licznego potomstwa, udzielał stopnia rycerskiego wszystkim, którzy oń zabiegali, jeśli tylko miasto kandydata udzieliło oficjalnie swego poparcia. W czasie swych objazdów po terenach italskich, jeśli który z plebejuszów mógł udowodnić, że posiada synów czy córki, obdarowywał go sumą po tysiąc sestercji na dziecko.

47. Ważniejsze prowincje oraz takie, którymi trudno i niebezpiecznie było zarządzać za pośrednictwem urzędników na rok obieranych, sam objął w zarząd, inne zlecił prokonsulom wybieranym przez losowanie; jednak czasem przydział niektórych zmieniał i zarówno większość jednych, jak drugich sam często odwiedzał. Pewne miasta, z Rzymem sprzymierzone, lecz wskutek swawoli chylące się ku upadkowi, pozbawił wolności, inne, uginające się pod brzmieniem długów, wsparł; inne jeszcze, zburzone trzęsieniem ziemi, na nowo odbudował, te wreszcie, które powoływały się na swoje zasługi względem narodu rzymskiego, obdarzył prawem latyńskim lub obywatelstwem. Nie ma, myślę, prowincji, której by nie odwiedził, wyjąwszy tylko Sardynię i Afrykę. Wybierał się tam z Sycylii po rozbiciu Sekstusa Pompejusza, ale ustawiczne i niezmierne burze przeszkodziły temu zamiarowi, potem już ani sposobności, ani potrzeby nie było.

48. Królestwa, które zajął prawem zdobywcy, z nielicznymi tylko wyjątkami albo oddał tym samym władcom, którym uprzednio odebrał, albo przydzielił cudzoziemcom. Królów z Rzymem sprzymierzonych łączył między sobą węzłami pokrewieństwa, chętnie widział wszelkie zażyłości sąsiedzkie, zachęcał do zawierania związków przyjaźni i gorliwie je popierał. O wszystkich królów troszczył się nie inaczej jak o części składowe jednego organizmu państwowego. Nawet zwykle dodawać opiekunów pacholętom królewskim lub obłąkanym władcom, aż dorośli albo do rozumu wrócili. Bardzo wielu synów królewskich wychowywał i kształcił razem ze swymi dziećmi.

49. Co dotyczy sił wojskowych, to legiony i oddziały posiłkowe porozdzielał między prowincje. Jedną flotę umieścił w Mizenum, drugą w Rawennie, dla ochrony mórz: Adriatyckiego i Tyrreńskiego. Resztę sił zbrojnych przydzielił częściowo do ochrony stolicy, częściowo do ochrony swej osoby, zwolniwszy oddział Kalagurytanów, których przy sobie trzymał jako straż przyboczną aż do pokonania Antoniusza, oddaliwszy także oddział Germanów, których miał przy sobie w gwardii aż do klęski Warusa. Nigdy jednak nie pozwalał pozostawać w stolicy większej liczbie kohort ponad trzy, i to bez prawa obozowania, resztę kohort zwykle rozsyłał na leża zimowe czy letnie do sąsiednich miasteczek. Wszystkim wojskom całego państwa narzucił ścisły schemat przebiegu służby wojskowej i nagród, określając wedle szarży każdego czas jego służby oraz dodatki należne przy odprawie, aby nie dać sposobności do wichrzenia przeciw państwu czy to na skutek zbyt wczesnego zwolnienia ze służby, czy na skutek niedostatku po zwolnieniu. Chcąc, aby zawsze i bez trudności wystarczyło na utrzymanie i wynagradzanie armii, ustanowił skarb wojskowy, oparty na nowych podatkach. Celem szybszego i łatwiejszego otrzymywania wszelkich wiadomości o tym, co się dzieje w każdej prowincji, kazał porozstawiać po traktach wojskowych, w niewielkich odstępach, najpierw młodzieńców, potem zaprzęgi. Ten drugi sposób wydał mu się jeszcze wygodniejszy, gdyż tego samego kuriera, który z miejsca wysłania wiózł listy [zmieniając tylko zaprzęg], można było także zapytać o to czy owo, wedle potrzeby.

50. Do pieczętowania listów żelaznych, korespondencji urzędowej i prywatnej używał początkowo znaku sfinksa, potem wizerunku Aleksandra Wielkiego, wreszcie swego własnego, wyrzeźbionego ręką Dioskurida, której to pieczęci używali stale następni także cesarze. Do wszystkich listów załączał dokładną godzinę nadania i wysłania pisma, nie tylko dzienną, ale nawet nocną.

51. Wiele jest, i to niezwykłych dowodów łaskawości i skromności Augusta. Nie będę wyliczał, ile razy i kogo spośród swych przeciwników politycznych ułaskawił i obdarzył nietykalnością osobistą, pozwolił zajmować w dalszym ciągu znaczne stanowisko w państwie. Wspomnę tylko o Juniuszu Nowacie i Kasjuszu z Padwy, dwu plebejuszach. Ograniczył się do ukarania jednego grzywną, drugiego łagodnym wygnaniem, chociaż pierwszy rozpowszechniał wśród ludu domniemany list młodego Agryppy, pełen najdotkliwszych dla cesarza oskarżeń, a drugi w czasie uczty głośno się odezwał, że nie brak mu ani chęci, ani odwagi do zgładzenia cesarza.

Podczas rozpatrywania w sądzie sprawy niejakiego Emiliusza Eliana z Kordowy, gdy wśród innych zarzutów bodaj najbardziej obciążała go ta okoliczność, że zwykł źle się wyrażać o cesarzu, August zwrócił się do oskarżyciela i udając oburzenie powiedział: „Chciałbym, abyś mi tego dowiódł. Pokażę Elianowi, że i ja posiadam język; jeszcze więcej potrafię o nim powiedzieć [niż on o mnie]”. Ale żadnych badań ze swej strony ani natychmiast, ani później nie podjął. Gdy Tyberiusz gwałtowniej zaczął użalać się na to w liście, odpisał mu tak: „Nie folguj, mój Tyberiuszu, w tej sprawie swej naturze młodzieńczej i nie oburzaj się zbytnio, jeśli znajdzie się ktoś, kto źle o mnie mówi. Mnie wystarcza najzupełniej to, że nikt nie może mi nic złego zrobić”.

52. Chociaż wiedział, że wedle zwyczaju nawet prokonsulom uchwalano wystawianie świątyń, w żadnej jednak prowincji nie przyjął tego zaszczytu sam, zawsze łącząc swe imię z imieniem Romy. W samym Rzymie odmawiał wręcz uparcie przyjęcia tego zaszczytu. Srebrne posągi, niegdyś ku jego czci wystawiane, kazał wszystkie stopić i z tak uzyskanych pieniędzy ufundował złote trójnogi dla Apollina Palatyńskiego. Gdy lud usilnie proponował mu dyktaturę, August zrzucił z ramion togę i z odkrytą piersią, na kolanach, wypraszał się od niej.

53. Tytułu „pan” zawsze ze wstrętem unikał, uważając go za złorzeczenie i obelgę. Kiedy pewnego razu przyglądał się widowisku i ze sceny padły słowa jakiegoś mima: „O Panie sprawiedliwy i dobry!” wszyscy zaś głośno wyrazili radość, jakoby potwierdzając, że te słowa do niego się odnoszą, natychmiast ręką i wyrazem twarzy powstrzymał nieprzystojne pochlebstwa, następnego dnia zganił najsurowiej w publicznym obwieszczeniu. Odtąd nawet dzieciom ani wnukom nie pozwolił nazywać się „panem”, zarówno w poważnej rozmowie, jak żartem; zabronił im między sobą używać tej tytulatury grzecznościowej. Nigdy nie wyruszał ze stolicy czy z jakiegokolwiek miasta prowincjonalnego nagle i bez zastanowienia, ani też nigdzie nie przyjeżdżał inną porą, jak tylko nocną lub wieczorną, aby nikomu nie zamącić wypoczynku urzędowym witaniem swej osoby. W czasie sprawowania konsulatu ukazywał się publicznie prawie zawsze pieszo. W innych czasach jako osoba prywatna - często w zamkniętej lektyce. Do publicznego powitania swej osoby dopuszczał i lud, tak uprzejmie przyjmując prośby petentów, że nawet jednego żartobliwie upomniał, iż „z taką obawą podaje mu swe pismo, jak słoniowi monetę”. W dniu obrad senatu witał senatorów, sam przychodząc do kurii; nie wymagał powstania, sam wymieniał każdego po nazwisku, bez niczyjej pomocy; również odchodząc, w ten sam sposób żegnał siedzących. Z wieloma senatorami utrzymywał wzajemnie stosunki towarzyskie, bywał u każdego z nich na uroczystościach domowych, aż wiek upomniał się o swe prawa, a w dniu jakiejś uroczystości zaręczynowej został raz silnie popchnięty wśród tłumu gości. Jeden z senatorów, niejaki Gallus Teryniusz, zresztą bynajmniej nie z najbliższego grona cesarza, nagle oślepł i chciał się z tego powodu zamorzyć głodem. August go odwiedził i swym pocieszeniem zachęcił do życia.

54. Raz w senacie przemawiał. Ktoś mu rzucił: „Nie zrozumiałem”, a ktoś inny znowu: „Mógłbym sobie z tobą poradzić, gdybym miał sposobność”. Niekiedy wypadał z kurii w najwyższym stopniu rozgniewany z powodu zbyt gwałtownych polemik między dyskutującymi senatorami. Niektórzy mu jeszcze dorzucali, że „przecież wolno chyba senatorom wypowiadać się na temat spraw państwowych”. Antystiusz Labeo w czasie selekcji senatu, gdy każdy senator dobierał sobie tylko jednego kolegę, wybrał M. Lepidusa, niegdyś wroga Augusta, wówczas wygnańca. Na zapytanie Augusta, czy nie widzi innych godniejszych, odpowiedział, że „każdy ma swoje zdanie”. Oto przykłady, jak dalece swoboda, nawet hardość nikomu na złe nie wyszła.

55. Nie uląkł się rozrzuconych w kurii zniesławiających go ulotek, lecz bardzo starannie zarzuty sprostował, nie dochodząc nazwisk autorów. Taki tylko dał wniosek: żeby odtąd wdrażano śledztwo przeciw tym, którzy ulotki czy wierszydła wydają pod fałszywym nazwiskiem, aby kogoś zniesławić.

56. Podrażniony wreszcie złośliwymi lub swawolnymi żarcikami pewnych osób, dał im odprawę w publicznym obwieszczeniu. Jednocześnie sam zapobiegł powzięciu uchwały w sprawie poskromienia zbytniej swobody słowa w testamentach. Ilekroć był obecny podczas wyborów urzędników, obchodził poszczególne gminy ze swymi kandydatami i prosił za nimi wedle przyjętego obyczaju. Sam również składał głos w gminie jak zwykły obywatel. Pozwalał powoływać siebie na świadka, badać i zbijać dowodami przeciwnika z najwyższym spokojem. Forum wybudował za wąskie, gdyż nie ośmielił się wydrzeć sąsiednich kamienic właścicielom. Nigdy synów swoich nie polecał ludowi, żeby nie dodać słów: „Jeśli zasłużą”. Gdy w teatrze z chwilą ich wejścia, jeszcze jako chłopców, wszyscy powstali i stojąc witali ich oklaskami, wyraził z tego powodu głęboki żal. Dla swych przyjaciół pragnął potęgi i wielkości, ale w granicach prawa obowiązującego jednakowo wszystkich oraz w granicach przestrzegania ustaw sądowych na równi z innymi. Gdy Asprenat Noniusz, jeden z najbliższych przyjaciół cesarza, musiał się bronić w sądzie jako oskarżony przez Kasjusza Sewera o otrucie, August radził się senatu, „co mu wypada uczynić z racji swej powinności, waha się bowiem, czy być obecnym na sprawie i narazić się na zarzut, że winnego osłania przed prawem, czy odwrotnie, swoją nieobecnością wywołać wrażenie, że przyjaciela opuszcza i z góry potępia”. Dopiero za jednomyślną zgodą senatu usiadł na ławach obrony i pozostał tam przez kilka godzin w zupełnym milczeniu, nawet nie wyraził zwykłej w takich razach pochwały oskarżonego wobec sądu. Występował również w obronie swych klientów, jak na przykład pewnego Skutariusza, swego niegdyś weterana, ściganego prawem za dopuszczanie się krzywd. Raz tylko w ogóle wyrwał z rąk sprawiedliwości jednego podsądnego, i to publicznie wobec sędziów uprosiwszy oskarżycieli. Tym podsądnym był Kastrycjusz, dzięki któremu dowiedział się August o spisku Mureny.

57. Łatwo ocenić, jak wielką zjednał sobie miłość takimi zasługami. Pomijam uchwały senatu, ponieważ można przypuszczać, że nakazała je konieczność lub trwożny szacunek. Oto jednak rycerstwo rzymskie z własnego popędu i jednomyślnie obchodziło zawsze jego urodziny dwudniowym świętem. Wszystkie stany corocznie wrzucały do Jeziora

(...)

mencie, żeby ich spadkobiercy poprowadzili na Kapitol zwierzęta ofiarne, niosąc przed orszakiem napis podający przyczynę ofiary, oraz aby w ich imieniu wypełnili ślub, jaki oni ongiś za życia zrobili na wypadek, gdyby August ich przeżył. Niektóre miasta Italii zaczynały liczyć rok od dnia, w którym po raz pierwszy August je odwiedził. Mnogie prowincje nie tylko wystawiały mu świątynie i ołtarze, lecz także urządzały na jego cześć igrzyska co pięć lat, prawie w każdym mieście.

60. Królowie zaprzyjaźnieni i sprzymierzeni, każdy w swym królestwie, zakładali miasta „Cezaree”, a wszyscy razem postanowili wykończyć wspólnym kosztem dawno już zaczętą świątynię Jowisza Olimpijskiego w Atenach i poświęcić ją Geniuszowi Augusta. Często, porzuciwszy swe siedziby królewskie, bądź w Rzymie, bądź w czasie podróży Augusta po prowincjach świadczyli przy nim codzienne posługi, ubrani w togi, bez odznak królewskich, jak zwykli klienci.

61. Ponieważ już opisałem, jak sprawował August dowództwa wojskowe, jak urzędy, jak kierował państwem na całym obszarze ziem, w czasie wojny i pokoju, przedstawię teraz jego życie osobiste i rodzinne, jakie były jego zwyczaje, jakich doświadczał kolei losów w życiu rodzinnym i wśród swych najbliższych, od młodości aż do ostatniego dnia życia. Matkę stracił, gdy po raz pierwszy sprawował konsulat, siostrę Oktawię, gdy mu szedł pięćdziesiąty czwarty rok życia. Jednej i drugiej za życia świadczył szczególne dowody swego przywiązania, tak samo po ich zgonie nie zaniedbał przyznać im najwyższych oznak czci.

62. Jako młodzieniec jeszcze zaręczony był z córką P. Serwiliusza Izauryckiego. Lecz po pierwszych niesnaskach pojednany znowu z Antoniuszem, pojął za żonę bardzo młodziutką pasierbicę jego, Klaudię, córkę Fulwii i P. Klodiusza, ponieważ wojska ich obydwu domagały się związku swych wodzów przez jakieś pokrewieństwo. Wkrótce wskutek niesnasek powstałych między nim a teściową Fulwią odesłał Klaudię z powrotem do domu rodziców, jeszcze jako nieskalaną dziewicę. Niebawem pojął za żonę Skrybonię, która już przedtem miała dwu mężów, byłych konsulów, a w związku małżeńskim z jednym z nich została matką. Z nią też się rozwiódł, „zrażony”, jak sam pisze „przewrotnością jej obyczajów”. Natychmiast potem ożenił się z Liwią Druzyllą, którą zabrał mężowi, Tyberiuszowi Neronowi, i to w stanie brzemiennym. Ją jedną kochał aż do końca życia, świadcząc szacunek i cześć bez przerwy i wiernie.

63. Ze Skrybonią miał córkę Julię, z Liwią w ogóle dzieci nie miał, choć bardzo gorąco pragnął. Raz tylko w ciągu tego małżeństwa Liwia zaszła w ciążę, lecz dziecko urodziło się przedwcześnie. Julię wydał najpierw za Marcella, syna swej siostry, Oktawii, zaledwie młodzieniaszka. Następnie, gdy ten umarł, wydał ją za M. Agryppę, uprosiwszy siostrę, aby mu odstąpiła swego zięcia, mianowicie Agryppa miał wówczas za żonę Marcellę, jedną z dwu córek Oktawii tegoż imienia, i miał z nią dzieci. Gdy umarł także i on, długo się rozglądał August za mężem dla córki wśród wielu partyj, nawet w stanie rycerskim. Wreszcie wybrał pasierba, Tyberiusza, i zmusił go do porzucenia żony, z którą już miał on jedno dziecko. M. Antoniusz pisze, że najpierw August obiecał Julię jego synowi, też Antoniuszowi, potem Kotisonowi, królowi Getów, i że w owym czasie on także [Antoniusz] prosił nawzajem dla siebie o córkę tego króla na małżonkę.

64. Z małżeństwa Julii i Agryppy miał trzech wnuków: Gajusza, Lucjusza i Agryppę, oraz dwie wnuczki: Julię i Agryppinę. Julię wydał za syna cenzora, L. Pawła, Agryppinę za Germanika, wnuka swej siostry. Gajusza i Lucjusza usynowił aktem formalnego kupna przez asa i wagę w domu ich ojca, Agryppy. Zaczął ich zaprawiać od wczesnej młodości do rządzenia państwem, a gdy już zostali wybrani konsulami, wysłał na przegląd prowincji i wojsk. Córkę i wnuczki surowo wychowywał, przyzwyczajał je do przędzenia, zabraniał mówić i czytać cośkolwiek po kryjomu oraz czego by nie można zapisać w jego domowym dzienniku. Niemniej surowo zabronił im widywać się z kimkolwiek poza domownikami. Napisał kiedyś do L. Winicjusza, zacnego i znakomitego młodzieńca, że „pozwolił sobie za wiele, przychodząc z pozdrowieniem do jego córki w Bajach”. Wnuków sam najczęściej uczył czytania, stenografowania i innych początków nauk, a szczególnie zaprawiał ich do naśladowania jego pisma. U stołu pozwalał im siadać tylko u nóg swego łoża, w podróży albo iść przed jego pojazdem, albo towarzyszyć mu konno po obu stronach.

65. Lecz tak radosnego z powodu licznego potomstwa oraz ufnego w skutki swego wychowania domowego opuściło powodzenie. Obydwie Julie, córkę i wnuczkę, zniesławione wszelkiego rodzaju rozpustą, musiał zesłać na wygnanie. Gajusza i Lucjusza stracił, obydwu w czasie osiemnastu miesięcy: Gajusza w Lycji, Lucjusza w Marsylii. Usynowił więc trzeciego wnuka, Agryppę, oraz jednocześnie pasierba, Tyberiusza, na forum, na mocy uchwały zgromadzenia kurialnego. W krótkim czasie złożył z tej godności Agryppę z powodu tępego i dzikiego umysłu oraz umieścił go w odosobnieniu w Surrentum. O wiele cierpliwiej znosił zgony swoich najbliższych niż ich hańbiące czyny. Oto na przykład nie tyle go złamał zgon Gajusza i Lucjusza [ile hańba Julii]. O córce zawiadomił senat nie osobiście, lecz za pomocą pisma odczytanego głośno przez kwestora, oraz przez długi czas ze wstydu unikał towarzystwa ludzi. Nawet zamyślał Julię zabić. W każdym razie, gdy prawie w tym samym czasie jedna z jej wspólniczek, wyzwolenica Febe, zakończyła życie wieszając się, rzekł, że „wolałbym być ojcem Feby”. Zesłanej Julii odebrał prawo używania wina oraz możność wszelkiego nieco wykwintniejszego trybu życia. Wzbronił odwiedzania jej wolnemu czy niewolnikowi bez porozumienia się z nim. Trzeba go było zawiadamiać, w jakim ten ktoś jest wieku, jakiego wzrostu, jakiej cery, nawet jakie ma szczególne znaki na ciele i blizny. Wreszcie po pięciu latach przeniósł ją z wyspy na kontynent i umieścił w nieco lżejszych warunkach. Bo żeby ją w ogóle odwołać, do tego się nie dał skłonić żadnymi prośbami. Gdy lud rzymski upraszał go ciągle, a nawet wręcz uparcie nalegał, August na publicznym zebraniu wyraził złorzeczenie: oby mieli takie córki i takie żony. Gdy wnuczka Julia już na wygnaniu urodziła dziecko, zabronił uznania go i wyżywienia. Agryppę, nie mniej nieznośnego niż dotychczas, z dnia na dzień coraz bardziej obłąkanego, przewiózł na wyspę i otoczył jeszcze strażą wojskową. A nawet zastrzegł przez uchwałę senatu, żeby w tym samym miejscu był trzymany do końca życia. Na wszelką wzmiankę o nim i o Juliach zwykle tak wołał po grecku, jęcząc:

Obyś się nie rodził, obyś nigdy w śluby małżeńskie nie wchodził.

(Hom. Il. 40: w. 41 wg przekładu F. ks. Dmochowskiego)

oraz stale nazywał ich swymi trzema wrzodami i trzema rakami.

66. Nieskory był do zawierania przyjaźni, lecz raz zawartą najwierniej dochowywał, nie tylko godnie nagradzając cnoty i zasługi każdego z przyjaciół, lecz również znosząc cierpliwie wady i błędy, byle niezbyt jaskrawe. Wśród całej liczby jego przyjaciół niełatwo będzie znaleźć takich, którym by się źle wiodło przy jego boku. Wyjątek stanowią Salwidienus Rufus i Korneliusz Gallus. Pierwszego wyniósł aż do konsulatu, drugiego do prefektury Egiptu, obydwu z najniższych szczebli społecznych. Jednak Salwidienus dopuścił się zdrady stanu i za to oddał go August pod sąd senatu. Gallusowi z powodu jego niewdzięczności i złośliwego języka zabronił wstępu do swego domu i swych prowincyj. Ale Gallus pod wpływem zeznań oskarżycieli i uchwał senatu popełnił samobójstwo. August wprawdzie pochwalił przywiązanie tych, którzy z tak wielkim oburzeniem występowali w jego [Augusta] obronie, jednak nie mógł się powstrzymać od łez, nawet uskarżał się na swój los, że „jemu jednemu nie wolno gniewać się na przyjaciół, jak długo zechce”. Reszta jego przyjaciół wśród bogactw i potęgi dożyła szczęśliwie kresu swych lat, każdy zajmując naczelne miejsce w swoim stanie, chociaż nawet zdarzyło się im urazić Augusta. Oto skarżył się czasem, że wielu innych pominę, na porywczość M. Agryppy i na brak dyskrecji Mecenasa. Pierwszy na skutek błahego podejrzenia, że August ochłódł w stosunku do niego i ponieważ jakoby wolał odeń Marcella, rzucił wszystko i pojechał do Mytylen. Mecenas zdradził swej żonie Terencji tajną wiadomość o wykryciu spisku Mureny. Ze swej strony wymagał August od przyjaciół wzajemnej życzliwości, zarówno od żywych, jak umarłych. Mianowicie jakkolwiek nie był chciwy na cudzą spuściznę, czego dowodem, że nigdy nie przyjmował niczego z testamentu osób nieznajomych, natomiast bardzo skrupulatnie ważył ostatnią wolę przyjaciół, nie kryjąc bólu, jeśli go obdarowali zbyt skąpym zapisem czy nie dość chwalebną wzmianką; nie posiadając się z radości, jeśli mu nie szczędzili swego wdzięcznego przywiązania. Zapisy lub części schedy pozostawione mu przez niektórych ojców rodzin albo natychmiast odstępował ich dzieciom, albo, jeśli były jeszcze zbyt młode, zwykle zwracał w dniu włożenia togi męskiej lub zaślubin, dodając jeszcze coś od siebie.

67. Jako patron i pan nie mniej był surowy, jak przystępny i łaskawy. Wielu wyzwoleńców wysoko sobie cenił i często korzystał z ich usług, jak to Licyniusa i Celada oraz innych. Niewolnika Kosmusa, który zbyt zuchwale odezwał się o nim, ukarał tylko więzieniem. Innym razem, gdy w czasie przechadzki Augusta z intendentem Diomedem nagle wyskoczył na nich wściekły dzik, a Diomedes ze strachu popchnął na dzika cesarza [osłaniając siebie], August wolał dopatrywać się tu raczej dowodu tchórzliwości niż świadomego przestępstwa. Chociaż był to wypadek wielce dlań niebezpieczny, całą sprawę w żart obrócił, gdyż istotnie ze strony Diomeda żadnej zdrady nie było. Polusa, jednego ze swych najulubieńszych wyzwoleńców, zmusił do samobójstwa stwierdziwszy, że utrzymuje on stosunki miłosne z zamężnymi kobietami wolno urodzonymi. Swego sekretarza Tallusa skazał na pogruchotanie goleni za to, że przyjął łapówkę pięciuset denarów za ujawnienie treści pewnego listu. Wychowawcę i służbę domową swego syna, Gajusza, kazał potopić w rzece z wielkim ciężarem u szyi za to, że poczynali sobie butnie i łapczywie na prowincji, korzystając z choroby i śmierci Gajusza.

68. We wczesnej młodości naraził się na niesławną opinię z powodu jakoby różnorodnych występków. Sekstus Pompejusz ścigał go zarzutem zniewieściałości, M. Antoniusz zarzucił mu, że usynowienie przez wuja swej matki zawdzięcza zasługom w roli kochanka. Również brat Marka, Lucjusz,

(...)

Gdy przy stole zasiada choreg ze swym chórem,
a dom Malii sześć bogiń ujrzał, sześć bogów,
gdy bezbożnymi kłamstwy Cezar z Feba szydzi,
nieznaną dotąd bogom rozpustą się syci,
wszyscy wtedy bogowie od ludzi odeszli,
sam Jowisz z nimi umknął ze złotego tronu.

(Baehrens. Fragm. poet. Rom., s. 340)

Niezadowolenie powszechne na wieść o tym bankiecie powiększyła jeszcze i ta okoliczność, że wówczas panował wśród ludności wielki niedostatek i głód. Toteż nazajutrz głośnym echem rozbrzmiały te słowa, że „całe zboże zjedli bogowie, a Cezar - jest wprawdzie Apollinem, lecz Katem”. Pod tym mianowicie przydomkiem czczono Apollina w pewnej części Rzymu. Zarzucano również Augustowi, jakoby zbytnio się kochał w kosztownych sprzętach, naczyniach korynckich i nadużywał gry w kości. Oto na przykład w czasie proskrypcji na posągu jego dopisano:

Ojciec mój Argentarius, jam jest Koryntiarius

(Baehrens. Fragm. poet. Rom., s. 341)

gdyż istniało podejrzenie, jakoby August postarał się umieścić pewne osobistości na liście proskrybowanych, aby przywłaszczyć sobie ich naczynia korynckie. Później, w czasie wojny sycylijskiej, rozpowszechniano epigram:

Dwakroć na morzu pobity, skoro swą flotę postradał.
By kiedyś nareszcie wygrać, gorliwie się kośćmi zajął.

(Baehrens. Fragm. poet. Rom., s. 341)

71. Z tych zarzutów czy tylko złośliwych plotek najłatwiej odparował zniesławiający zarzut pederastii przez czystość obyczajów ówczesnego i późniejszego życia. Również zarzut zbytkownego życia, gdy po wzięciu Aleksandrii niczego dla siebie nie zatrzymał ze sprzętu królewskiego prócz jednego kielicha z mirry i wnet kazał stopić wszystkie naczynia złote codziennego użytku. Fizycznej skłonności do kobiet nie poniechał. W późniejszych czasach, jak podają, chętnie uprawiał deflorację dziewic, które jakoby wyszukiwała mu zewsząd nawet własna żona. Zarzutu gry w kości nie zląkł się zupełnie, grywał otwarcie i jawnie dla rozrywki jeszcze jako starzec, nie tylko w miesiącu grudniu, ale również w inne dnie świąteczne i powszednie. Nie podlega to najmniejszej wątpliwości. Zachował się pewien własnoręczny jego list, w którym mówi: „Jadłem obiad, mój Tyberiuszu, z tymi samymi osobami. Przybyli jeszcze jako biesiadnicy Winicjusz i Syliusz Starszy. W czasie obiadu graliśmy w kości, jak to starcy, i wczoraj, i dzisiaj. Po rzuceniu kości, kto przedstawił „psa” albo szóstkę, wykładał na stół każdy rzut po denarze. Wszystkie te pieniądze zabierał ten, komu udał się „rzut Wenery”. I znowu w innych liście: „Spędziłem święta Kwinkwatru, mój Tyberiuszu, dość przyjemnie. Graliśmy przez wszystkie dni, i to w największym podnieceniu, na forum hazardu. Brat twój w czasie gry wydawał głośne okrzyki. Przy ostatecznym rozrachunku nie przegrał wiele, gdyż z wielkiej przegranej z wolna się wyciągnął wbrew oczekiwaniom. Ja przegrałem dwadzieścia tysięcy sestercji jako mój własny udział, ale to dlatego, że jak zwykle w czasie gry okazywałem wyjątkową hojność wobec towarzyszy. Gdybym od każdego wymagał tego, com za swoje udane rzuty poniechał, albo gdybym zatrzymał przy sobie to, co każdemu dałem, miałbym z pięćdziesiąt tysięcy sestercji wygranej. Lecz wolę tak postępować: moja dobroć zyska mi przecież chwałę niebiańską”. Do córki pisze: „Wysłałem ci dwieście pięćdziesiąt denarów, to jest tyle, ile dałem każdemu z gości na wypadek, gdyby w czasie obiadu chcieli zagrać z sobą w kości czy »para nie para«„.

72. Co do innych dziedzin życia, pewne jest, że okazywał najwyższą wstrzemięźliwość oraz prowadził nieposzlakowany tryb życia bez śladu jakiejkolwiek wady. Mieszkał najpierw blisko Forum Romanum, powyżej Scalas Anularias, w domu należącym do mówcy Kalwusa. Następnie na Palatynie, lecz w nie mniej skromnym domostwie Hortenzjusza nieodznaczającym się ani przestronnością, ani zbytkiem: niezbyt rozbudowane krużganki o kolumnach z kamienia albańskiego, pokoje bez żadnych marmurów i bez wspaniałych mozaik. Przez lat z górą czterdzieści mieszkał w tym samym pokoju zimą i latem. Choć przekonał się, że pobyt w Rzymie zimą szkodzi jego zdrowiu, mimo tego stale tu spędzał zimy. Miał ponadto na pięterku oddzielny pokoik, który nazywał „Syrakuzami”, a z grecka swą „pracownią naukową”, jeśli chciał wykonać coś na osobności lub bez przeszkody. Tutaj się wówczas przenosił albo do willi podmiejskiej jakiegoś swego wyzwoleńca. W czasie choroby leżał w domu Mecenasa. Z miejsc wypoczynkowych szczególnie lubił kąpieliska nadmorskie i wyspy Kampanii albo miasteczka najbliżej Rzymu położone, jak Lanuwium, Praeneste, Tibur, gdzie nawet pod krużgankami świątyni Herkulesa bardzo często sprawował sądy. Ostro ganił przepych i wspaniałości wiejskich posiadłości. Pałac swej wnuczki Julii, wzniesiony przez nią wielkim kosztem, kazał zrównać z ziemią. Swoje wille, choć skromne, zdobił nie tyle posągami czy pięknymi obrazami, ile raczej alejami i gajami lub zabytkami godnymi uwagi przez swą starożytność lub nadzwyczajność, a podobnymi do tych, jakie są na Kapri, w rodzaju olbrzymich szczątków wielkich zwierząt i dzikich potworów, zwanych kośćmi gigantów lub bronią herosów.

73. Jak skromny był jego sprzęt domowy i umeblowanie, widać jeszcze i teraz z pozostałych łóżek i stołów, z których większość zaledwie może być użyta do prywatnego przyzwoitego mieszkania. Mówią, że zawsze sypiał tylko na łożu niskim i skromnie zasłanym. Szaty innej nie używał jak tylko domowej roboty, wykonanej rękoma siostry, żony, córki lub wnuczki. Togi nosił ani zbyt opięte, ani zbyt luźne, szlak purpurowy umiarkowanej szerokości, obuwie nieco podwyższone, aby wydać się smuklejszym, niż był. Ubranie na ulicę i obuwie zawsze miał przygotowane w sypialni na jakieś nieprzewidziane i nagłe wypadki.

74. Stale urządzał przyjęcia, zawsze dostatnie, starannie dobierając osoby i stany. Waleriusz Messala podaje, że August nigdy nie dopuszczał do swego stołu żadnego wyzwoleńca z wyjątkiem Menasa, któremu nadał taką wolność, jakby był wolno urodzonym obywatelem, za to, że mu wydał flotę Sekstusa Pompejusza. Lecz sam August pisze, iż raz zaprosił do siebie pewnego wyzwoleńca, swego niegdyś ordynansa, u którego gościł na wsi. August do stołu niekiedy się spóźniał, to znowu przed końcem uczty się oddalał, a goście zaczynali nieraz jeść jeszcze przed jego przybyciem lub po jego wyjściu nadal ucztowali. Podawać kazał zwykle trzy dania; jeśli bardzo suto przyjmował, to dań sześć. Przyjmował niezbyt kosztownie, natomiast niezwykle uprzejmie. Oto gości milczących lub cicho rozmawiających zapraszał do ogólnej rozmowy albo urozmaicał biesiady rodzajem jakby widowisk, zapraszając aktorów lub nawet pospolitych pantomimistów z cyrku, częściej jednak ulicznych filozofów.

75. Święta i uroczystości obchodził bardzo hucznie, rozdając kosztowne podarki, czasem tylko wesoło, strojąc różne figle. Podczas Saturnaliów lub przy innej sposobności, wedle swego kaprysu, albo sypał darami takimi, jak szaty, złoto, srebro, monety wszelkiego rodzaju, nawet starożytne królewskie i zagraniczne, niekiedy znów posyłał komuś tylko koc z włosia, gąbkę lub pogrzebacz, szczypce do pieca albo inne rzeczy podobne, z niejasnymi i dziwacznymi napisami. Lubił podczas biesiady urządzać loterię na rzeczy bardzo nierównej wartości, na obrazy odwrócone do ściany, zależnie od wypadku zawodząc nadzieję kupujących lub ją urzeczywistniając. Działo się to w ten sposób, że na każdej sofie odbywała się oddzielna licytacja, a stratę czy zysk głośno podawano sobie do wiadomości.

76. Co do jedzenia (bowiem i tego nie chciałbym pominąć) poprzestawał na małym i odżywiał się prawie gminnie. Najchętniej jadał chleb pośledni, drobne rybki, ser krowi wyciskany w ręku, świeże figi z gatunku owocującego dwukrotnie w ciągu roku. Jadał też przed obiadem w różnych porach i miejscach, gdzie go głód schwytał. Oto jego słowa przytoczone z listów: „W powozie pożywiałem się chlebem i daktylami” albo: „Gdym powracał w lektyce z portyku do domu, przegryzłem drobinę chleba i kilka jagód winnego grona o twardej skórce”, to znów „Chyba Judejczyk nawet, mój Tyberiuszu, tak skrupulatnie nie przestrzega postu w dniu sabatu, jak ja dziś przestrzegałem: oto dopiero w kąpieli, po pierwszej godzinie w nocy przegryzłem ze dwa kęsy, zanim zaczęto mnie namaszczać”. Wskutek tak nieregularnego życia niekiedy musiał jadać sam jeszcze przed rozpoczęciem obiadu albo, gdy już wszyscy odeszli od stołu; podczas ogólnego posiłku nieraz nie tknął żadnej potrawy.

77. Także w używaniu wina był bardzo wstrzemięźliwy. Korneliusz Nepos podaje, że w obozie pod Mutyną zwykle nie popijał podczas obiadu więcej jak trzy razy. W późniejszych czasach, ilekroć szczodrze się raczył, nie przekraczał sześciu sekstansów; jeśli zaś przekroczył, zrzucał. Najbardziej smakowało mu wino retyckie, ale na ogół nie pijał go w ciągu dnia. Natomiast dla zaspokojenia pragnienia spożywał chleb maczany w zimnej wodzie, kawałek ogórka, główkę kapusty, świeże lub przechowane jabłko o smaku winnym.

78. Po posiłku południowym drzemał nieco w ubraniu i obuwiu, nie okrywając stóp, zasłaniał sobie tylko oczy ręką. Po obiedzie oddalał się na sofę, wygodną do pracy przy świetle. Tam przesiadywał do późnej nocy, dopóki nie wykończył całej reszty spraw dziennych lub przynajmniej ich większości. Następnie kładł się do łóżka. Spał nie więcej jak siedem godzin, nie jednym ciągiem, lecz budził się w tym czasie trzy lub cztery razy. Jeśli czasem nie mógł odzyskać przerwanego snu, jak to się zdarza, wzywał kogoś z domowników do czytania lub opowiadania bajek. Wówczas sen odzyskiwał i często spał potem do późnego ranka. Gdy nie spał, a było ciemno, zawsze miał kogoś przy sobie. Nie lubił wstawać rano. Jeśli musiał wstać wcześniej z powodu jakiegoś obowiązku towarzyskiego lub z powodu ofiary religijnej, noc spędzał wówczas w gościnnym pokoju któregokolwiek z domowników, gdzieś w pobliżu, aby zmniejszyć przykrość wstawania. Tak ciągle spragniony był snu, że kiedy niesiono go w lektyce ulicami miasta i lektykę zatrzymano, drzemał przez całą przerwę w ruchu.

79. Piękną miał postawę August i we wszystkich okresach życia pełną wdzięku. Nie dbał jednak zupełnie o swój wygląd zewnętrzny. Szczególnie był niestaranny w uczesaniu; w pośpiechu kazał się strzyc od razu kilku balwierzom, brodę raz kazał strzyc, to znów golić i w tym czasie czytał coś albo pisał. Twarz miał niezwykle spokojną i pogodną, czy to gdy mówił, czy gdy milczał. Pewien naczelnik Galów przyznał się rodakom, że podczas przeprawy przez Alpy zamierzył zepchnąć Augusta w przepaść; w tym celu postarał się o dopuszczenie go przed oblicze cesarza niby to dla rozmowy, lecz wyraz twarzy Augusta powstrzymał go i wprost obezwładnił. Oczy miał August żywe i błyszczące. Starał się wywołać wrażenie, jakoby wzrok jego miał nieco boskiej siły, i cieszył się, jeśli ktoś pod upartym jego spojrzeniem schylał głowę, jakby rażony blaskiem słońca. W wieku starszym na lewe oko widział gorzej. Zęby miał rzadko rozstawione, małe, o nierównej powierzchni, włosy z lekka faliste, w odcieniu blond, brwi złączone, uszy niewielkie, nos u nasady dość wydatny, niżej nieco zagięty, cerę śniadą, wzrost niski (choć Juliusz Maratus, Augusta wyzwoleniec i archiwista, podaje wzrost jego na 53/4 stopy), ale to nie było widoczne z powodu udatności i proporcjonalności części jego ciała. Dopiero przy bezpośrednim porównaniu z kimś wyższym, stojącym tuż obok, dało się zauważyć.

80. Ciało miał podobno pokryte plamami. Szczególnie na piersiach i brzuchu znaki przyrodzone ułożyły się w kształt, rysunek i liczbę gwiazd tworzących niebieską Niedźwiedzicę, ponadto pewne zgrubienia skóry, powstałe w wielu miejscach ze świerzbiących wyrzutów oraz z ciągłego i bardzo silnego używania skrobaczki kąpielowej, potworzyły coś w rodzaju twardych narośli. W biodrze, udzie i goleniu lewej nogi coś mu dolegało, często kulał na tę nogę. Lecz dzięki łupkom z trzciny obwiązanym rzemieniami wzmocniła się. Często drętwiał mu palec wskazujący prawej ręki, wskutek zimna tracił w nim zupełnie czucie i władzę, musiał dopiero nakładać rogową obrączkę, aby go użyć do pisania. Uskarżał się też na pęcherz, lecz gdy kamienie wyszły wreszcie z moczem, poczuł się lepiej.

81. W ciągu całego życia kilkakrotnie ciężko i niebezpiecznie chorował. Szczególnie po podbiciu Kantabrii bliski był rozpaczy wskutek choroby wątroby wywołanej ulaniem się żółci. Wówczas z konieczności zastosował środek leczniczy ryzykowny i wręcz odwrotny [w stosunku do ogólnie stosowanych w takich wypadkach]: ponieważ nie pomagały mu okłady gorące, zmuszony był użyć zimnych za radą Antoniusza Muzy. Doświadczał też pewnych schorzeń występujących rok w rok, w pewnych stałych terminach: zwykle koło swych urodzin doznawał szczególnego osłabienia, z początkiem wiosny skłonny był do zapaleń wewnętrznych, w czasie wiatrów południowych cierpiał na katary. Dlatego schorzały jego organizm z trudem znosił zarówno mrozy, jak upały.

82. Zimą nosił grubą togę, po cztery tuniki, koszulę, kaftan wełniany, ciepłe opaski na golenie i uda. Latem spał przy otwartych drzwiach sypialni, często w perystylu przy wodotrysku, nieraz musiał go ktoś wachlować podczas snu. Słońca nawet w zimie nie znosił, wewnątrz domu przechadzał się po otwartej przestrzeni zawsze w kapuzie podróżnej na głowie. Podróżował lektyką, i to zawsze prawie w nocy, bardzo powoli, z częstymi postojami, na przykład do Praeneste lub Tiburu jechał dwa dni. Dokądkolwiek mógł dojechać morzem, zawsze chętniej wybierał drogę wodną. Lecz tak słabe zdrowie starannie pielęgnował, przede wszystkim rzadko się kąpiąc. Częściej natomiast namaszczał się lub wypacał przy ogniu, następnie polewał się letnią wodą lub dobrze przez słońce nagrzaną. Ilekroć dla wzmocnienia nerwów musiał używać morskich kąpieli lub cieplic z Albuli, poprzestawał jedynie na tym, że siedząc na drewnianym stołku, który z hiszpańska nazywał „duretą”, zanurzał w wodzie na przemian to ręce, to nogi.

83. Ćwiczeń polowych w zakresie jazdy konnej lub władania bronią poniechał wnet po wojnach domowych. Przeszedł do gry w piłkę i puszczania balonów; wkrótce i to zarzucił. Jeździł tylko na spacer lub chodził pieszo, i to tak prędko, że przy końcu drogi powrotnej biegł w podskokach, okryty grubą opończą lub zarzutką. Dla rozrywki nieraz łowił ryby wędką. To znów grywał z małymi chłopcami w kości, w kamyki znaczone lub orzechy, ściągając zewsząd ładnych i szczebiotliwych chłopców, zwłaszcza Maurów i Syryjczyków. Natomiast do karłów, ułomnych i wszelkich podobnych kalek odczuwał obrzydzenie, uważając ich za złośliwy wybryk natury i unikając jako złej wróżby.

84. W wymowie i naukach wyzwolonych szkolił się od wczesnej młodości zarówno gorliwie, jak bardzo wytrwale. Podobno podczas wojny mutyńskiej mimo całego ogromu zajęć codziennie czytywał, pisał i wygłaszał pewne ćwiczenia. W latach następnych, ilekroć przemawiał w senacie lub wobec ludu albo żołnierzy, zawsze przedtem mowę obmyślał i przygotowywał, chociaż nie zbywało mu na swadzie w wypadkach nagłych. Nie chcąc narażać się na zawód pamięci lub tracić czasu na opanowanie pamięciowe, zastosował zwyczaj głośnego odczytywania wszystkich swoich przemówień. Co więcej, pisemnie przygotowywał się do ważniejszych rozmów z poszczególnymi osobami, nawet ze swą żoną Liwią, i w czasie rozmowy zaglądał do tych notatek z obawy, aby mówiąc bez przygotowania nie powiedzieć za dużo lub za mało. Głos miał słodki, o szczególnym brzmieniu, stale przy tym pracował nad nim z nauczycielami muzyki. Niekiedy wskutek przeziębienia gardła zwracał się do ludu z przemówieniem za pośrednictwem woźnego.

85. Napisał prozą wiele utworów różnego rodzaju. Niektóre z nich odczytywał głośno w gronie przyjaciół jak gdyby wobec publiczności. Oto na przykład: Odpowiedzi dla Brutusa w sprawie Katona. To dzieło czytał będąc już w podeszłym wieku. Przeczytawszy większość pracy sam, resztę na skutek zmęczenia dał do odczytania Tyberiuszowi. Również Zachęty do filozofii i pamiętnik: Moje życie, w którym przedstawił swe dzieje w trzynastu księgach aż do wojny z Kantabrami, bez dalszego ciągu. Poezją zajął się tylko powierzchownie. Istnieje jeden poemacik napisany przezeń heksametrem, którego temat zawarty jest w tytule: Sycylia, oraz drugie dziełko, równie szczupłych rozmiarów, pt. Epigramaty, które obmyślał prawie zawsze w kąpieli. Zaczął z wielkim rozmachem tragedię Ajaks, lecz że nie stało natchnienia, zniszczył ją. Na pytania przyjaciół, co porabia Ajaks, odpowiedział, że „jego Ajaks rzucił się na gąbkę”.

86. Rodzaj wymowy wybrał wytworny i umiarkowany, unikając płaskich dowcipów lub zbyt wyszukanej harmonii słów i dźwięków oraz wyrazów wyszłych już z użycia, „cuchnących pleśnią”, jak sam mówił. Szczególnej dokładał troski, aby myśl jak najjaśniej wyrażać. Chcąc sobie ułatwić wykonanie tego zamiaru oraz uniknąć wprowadzenia w błąd lub zatrzymywania czytelnika lub słuchacza, dodawał bez wahania przyimki do nazw miast, często powtarzał spójniki, których brak dodaje wprawdzie wdzięku stylowi, jednak wprowadza pewną niejasność. Jednakową pogardą darzył zarówno tych, którzy silili się na nowe, wyszukane zwroty, jak tych, którzy uganiali się za starzyzną, uważając, że popadają w błędy biegunowo przeciwne, nawet niekiedy wyśmiewał. Szczególnie swego ukochanego Mecenasa, którego „perfumowane”, jak mówi, „loki” stale prześladuje i wydrwiwa, żartobliwie przedrzeźniając. Lecz nie oszczędza także Tyberiusza za to, że polował niekiedy na zwroty zwietrzałe i niejasne. M. Antoniusza gani za brak rozsądku, gdyż, jego zdaniem, Antoniusz pisze nie po to, aby znaleźć zrozumienie, lecz aby wzbudzić podziw ludzi. Następnie, wyśmiewając jego zły smak i brak stałości w wyborze rodzaju wymowy, dodaje te słowa: „I ty wahasz się, czy masz naśladować Anniusza Cymbra, czy Weraniusza Flakka w ten sposób, że używasz słów, których zaczerpnął Kryspus Salustiusz z dzieła Katona Origines. A może raczej należałoby wprowadzić do naszej mowy gadatliwość mówców azjańskich, pełną wyrazów pozbawionych treści”? W jakimś liście, chwaląc umysł swej wnuczki, Agryppiny, pisze: „Lecz powinnaś dbać o to, aby pisać i mówić bez żadnych niejasności”.

87. W mowie potocznej używał często pewnych niezwykłych zwrotów, jak wskazują jego własnoręczne listy. Między innymi: zawsze, ilekroć chce dać do zrozumienia, że ktoś nigdy długu nie zapłaci, mówi, że „zapłaci na greckie kalendy”; gdy znowu doradza komuś, aby znosił rzeczywistość taką, jaka jest, określa to w ten sposób: „Poprzestańmy na naszym Katonie”; aby zobrazować szybkość wykonania pewnej czynności, mówi: „Szybciej niż gotują się szparagi”. Stale zamiast wyrazu „głupi” używa „pała”, zamiast „czarny” wyrazu „czarniawy”, zamiast „szalony” - „w głowę stuknięty”, zamiast „czuć się źle” - „czuć się skwaśniałym”, zamiast „być wycieńczonym” - „chwiać się jak litera beta”, co w języku pospólstwa nazywa się: „iść na trawkę”, również mówi: „simus” zamiast „sumus”, wyraz „domos” w dopełniaczu liczby pojedynczej zamiast „domuos”. Inaczej nigdy tych dwu wyrazów nie pisuje, aby nie uważano za błąd tego, co było przyzwyczajeniem. Zauważyłem w jego własnoręcznym piśmie pewne odrębne szczegóły: nie dzieli słów, nie przenosi na początek następnego wiersza liter, które już nie zmieściły się przy końcu poprzedniego, lecz dopisuje je zaraz pod danym wyrazem i otacza kółkiem.

88. Nie przestrzega ściśle ortografii, tj. zasad poprawnego pisania ustanowionych przez gramatyków, i zdaje się raczej podzielać pogląd tych, którzy uważają, że tak należy pisać, jak się mówi. Często pomija lub opuszcza nie tylko litery, lecz nawet sylaby, ale to jest powszechny błąd ludzi. Nie zwróciłbym na to uwagi, gdyby nie zdziwiło mnie to, co niektórzy podają, że August zwolnił ze stanowiska pewnego legata konsularnego za brak wykształcenia i nieokrzesanie, zauważył mianowicie jego ręką napisane „ixi” zamiast „ipsi”. Ilekroć posługuje się szyfrem, B stawia zamiast A, C zamiast B, i w tenże sam sposób umieszcza następne litery, zamiast X - podwójne A.

89. Nie mniej żywo interesował się studium greczyzny i pilnie nad nią pracował. Zarówno wykazywał w tym właśnie zakresie bogatą wiedzę mając za nauczyciela wymowy Apollodora z Pergamu, którego już jako starca zabrał z sobą z Rzymu do Apolonii, sam jeszcze będąc młodzieńcem, jak następnie pogłębił jeszcze swoje wykształcenie wszechstronnie, przebywając w towarzystwie filozofa Areusza i jego synów: Dionizjusza i Nikanora. Nie na tyle jednak opanował język grecki, aby nim swobodnie władać w słowie lub odważyć się coś pisać w tym języku. Jeśli okoliczności tego wymagały, układał tekst po łacinie i dawał innym do przekładu. Lecz znał dobrze poezję grecką, szczególnie zachwycał się starą komedią i często ją wystawiał na widowiskach publicznych. Z autorów greckich i łacińskich wyszukiwał ze szczególną gorliwością budujące myśli i przykłady z życia publicznego i prywatnego, najczęściej wysyłał je w dosłownym odpisie swoim domownikom albo dowódcom wojsk lub namiestnikom prowincyj oraz urzędnikom stołecznym, o ile postępowanie ich wymagało upomnienia. Nawet całe księgi odczytywał senatowi oraz podawał często do wiadomości ludu publicznym obwieszczeniem, jak na przykład mowy: Kw. Metella O pomnożeniu potomstwa i Rutyliusza O ograniczeniu zbytkownego budownictwa, aby tym bardziej przekonać współczesnych, że nie on pierwszy zwrócił uwagę na te obydwie sprawy, lecz że już przodkowie zatroszczyli się o nie. Talenty swego wieku popierał wszelkimi środkami. Głośnego odczytywania utworów słuchał życzliwie i cierpliwie: nie tylko poezji i historii, lecz także mów i dialogów. Nie lubił jednak, aby o nim pisano. Dopuszczał wyjątek przy utworach treści poważnej i pierwszorzędnych autorów. Dał zlecenie pretorom, aby nie pozwalali szargać jego imienia na zawodach literackich.

90. O jego przesądności wiemy tyle: oto grzmotów i błyskawic lękał się wprost chorobliwie. Zawsze, gdziekolwiek był, woził z sobą skórkę cielęcia morskiego jako środek zapobiegawczy. Gdy tylko zanosiło się na większą nawałnicę, krył się w miejsce ustronne i sklepione. Niegdyś mianowicie, jak to już uprzednio wspomniałem, przeraził go w czasie podróży nocnej przelot błyskawicy.

91. Nie lekceważył ani swoich snów, ani cudzych o sobie. W czasie bitwy pod Filippi, chociaż początkowo postanowił nie wychodzić z namiotu z powodu złego stanu zdrowia, wyszedł jednak, ostrzeżony sennym widzeniem przyjaciela. I dobrze się stało. Po wzięciu obozu nieprzyjaciele tłumnie rzucili się na jego lektykę. Myśleli, że tam pozostał odpoczywając. Przebili ją ciosami i roznieśli w drobne kawałki. Sam stale na wiosnę miał dużo widzeń sennych, i to przerażających, lecz bez żadnego głębszego znaczenia. W innych porach roku zjawy senne miewał rzadziej i mniej zawodne. Stale odwiedzając świątynię, którą wystawił na Kapitelu dla Jowisza Grzmiącego, pewnego razu miał sen, że Jowisz Kapitoliński zwrócił się doń ze skargą, iż mu odbiera czcicieli, na co August miał mu we śnie odpowiedzieć, że Grzmiącego umieścił przy nim jako odźwiernego. Dlatego wkrótce po tym śnie ozdobił fronton świątyni dzwoneczkami, ponieważ takie mniej więcej dzwoneczki wisiały zwykle przy drzwiach wejściowych. Także na skutek pewnego snu corocznie w określonym dniu upraszał lud o jałmużnę i wyciągał pustą garść do tych, którzy mu dawali groszaki.

92. Niektórych znaków wieszczych i wróżb przestrzegał jako nieomylnych. Na przykład: jeśli rano włożył sandał opacznie, lewy zamiast prawego, upatrywał w tym znak złowróżbny. Jeśli przypadkiem spadła rosa, gdy wybierał się w dalszą podróż lądową czy morską, uważał to za pomyślną wróżbę rychłego i szczęśliwego powrotu. Szczególnie przejmowały go różne dziwy natury. Gdy wyrosła przed jego domem palma w rozpadlinie muru, przeniósł ją do kompluwium bóstw Penatów oraz dbał troskliwie, aby dobrze rosła. Gdy na wyspie Kapri gałęzie sędziwego dębu, już ku ziemi opuszczone i usychające, nagle ożyły w chwili jego przybycia, tak się ucieszył, że zamienił się z miastem Neapolem na wyspy, oddawszy Enarię [wziął Kapri].

Przestrzegał też wróżb dotyczących pewnych dni. Na przykład: nie wyjeżdżał nigdzie nazajutrz po dniu jarmarcznym ani nie rozpoczynał niczego poważnego w czasie nonów. W tym ostatnim wypadku unikał jedynie, jak to pisze do Tyberiusza po grecku, „złej wróżby” z nazwy.

93. Co do obcych wierzeń, to starożytne i tradycją polecone otaczał wielką czcią, wszelkie inne miał w pogardzie. Oto przykład: w Atenach dopuszczony został do misteriów; gdy później w Rzymie przed jego trybunałem rozpoznawana była sprawa dotycząca przywileju kapłanów attyckiej Cerery oraz pewne tajemnice mogły ulec ujawnieniu, usunął całą asystę sędziowską, tłum publiczności i sam tylko rozpatrywał spór stron. Natomiast w czasie swej podróży po Egipcie ani na krok nie chciał zboczyć z drogi na obejrzenie Apisa. Również pochwalił wnuka swego, Gajusza, za to, że przejeżdżając przez Judeę, nie złożył ofiary religijnej w Jerozolimie.

94. Skorom już poruszył ten temat, nie od rzeczy będzie przytoczyć te wszystkie znaki, które wystąpiły przed jego urodzeniem, w dzień urodzin i potem, z których można było śmiało wnioskować o jego przyszłej wielkości i trwałym powodzeniu. W Welitrach niegdyś piorun strzaskał część muru. Wyrocznia wówczas orzekła, że obywatel tego miasta będzie kiedyś władał światem. Dufni w tę przepowiednię mieszkańcy Welitrów rozpoczęli natychmiast zażartą wojnę z Rzymianami i później jeszcze uparcie ją wiedli prawie ku zupełnej zagładzie swego państwa. Dopiero zbyt późno okazało się na podstawie dowodów, że ta wróżba zapowiadała potęgę Augusta. Juliusz Maratus podaje, że na kilka miesięcy przed przyjściem na świat Augusta zaszło w Rzymie na oczach całego miasta dziwne zjawisko, które tłumaczono w ten sposób, że natura ma wydać na świat króla narodowi rzymskiemu. Senat wystraszony tą możliwością powziął uchwałę, że nie wolno utrzymać przy życiu żadnego chłopca w tym roku urodzonego. Jednak ci, którzy mieli żony w ciąży, żywiąc nadzieję, że do każdego z nich może się wróżba odnosić, zatroszczyli się o to, aby uchwała senatu nie została złożona w skarbcu. W pismach Asklepiadesa z Mendel Teologumena czytam, że oto Atia, gdy przyszła o północy na uroczystość ku czci Apollina, umieściwszy swą lektykę wewnątrz świątyni, zdrzemnęła się, reszta kobiet tymczasem wracała do domu; we śnie nagle podpełznął do niej wąż i wnet potem oddalił się; po przebudzeniu musiała Atia obmyć się jak po obcowaniu z mężem; natychmiast na ciele wystąpiła jej plama jakby w kształcie smoka, zupełnie nie do usunięcia, wskutek tego przestała uczęszczać już na zawsze do łaźni publicznych; August urodził się w dziewięć miesięcy potem i dlatego uważano go za syna Apollina. Tuż przed samym porodem Atia miała znowu sen, że jej wnętrzności unoszą się ku niebiosom i zasłaniają sobą cały obszar nieba i ziemi. Również ojciec Oktawiusz miał sen, że z łona Atii wytrysnął promień słoneczny. W dniu urodzin Augusta roztrząsano w kurii sprawę spisku Katyliny. Oktawiusz skutkiem połogu żony przybył nieco później. Wówczas (o tym wypadku zresztą wszyscy dobrze wiedzą) P. Nigidiusz na wieść o przyczynie opóźnienia i upewniwszy się jeszcze co do godziny porodu oświadczył, że narodził się pan świata. Później Oktawiusz, wiodąc swą armię przez ostępy Tracji, zapytał o losy syna wyrocznię barbarzyńską w gaju po święconym ojcu Bachusowi.

Kapłani potwierdzili poprzednią wróżbę - gdyż z wina rozlanego na ołtarzu buchnął tak silny płomień, że wzniósł się ponad dach świątyni i wzbił się aż ku niebu - oraz zapewnili, że w ogóle tylko jednemu Aleksandrowi Wielkiemu podczas składania ofiary na tych samych ołtarzach zdarzył się podobny znak wróżebny. Co więcej, zaraz następnej nocy wydało się Oktawiuszowi, że widzi syna nadludzkiej wielkości z gromem i berłem w dłoni, w stroju Jowisza Najlepszego i Największego, w świetlistym wieńcu, na rydwanie zdobnym w wawrzyn i ciągnionym przez dwanaście rumaków, lśniąco białych. Augusta jeszcze jako niemowlę (fakt ten potwierdzony jest pisemnie przez G. Druzusa) ułożyła piastunka wieczorem w kołysce, w izbie parterowej. Następnego dnia nie zastano go tam i po długich dopiero poszukiwaniach znaleziono wreszcie na bardzo wysokiej wieży, w pozycji leżącej, twarzą do wschodzącego słońca. Gdy tylko zaczął mówić, a w willi podmiejskiej jego dziadka żaby przypadkiem zbyt głośno skrzeczały, kazał im zamilknąć. Podobno z tego powodu żaby odtąd nie rechoczą w tej okolicy. Jadł raz śniadanie w gaju położonym przy czwartym kamieniu milowym szosy Kampańskiej, gdy nagle orzeł wyrwał mu z ręki kawałek chleba i wzbił się wysoko, za chwilę znowu równie nieoczekiwanie opuścił się łagodnym ruchem i chleb oddał. Kw. Katulus po uroczystym święceniu odbudowanej świątyni Kapitolińskiej przez dwie z rzędu następne noce miał takie oto sny. Pierwszej nocy ujrzał Jowisza Największego i Najlepszego, który spośród wielu dzieci bawiących się dokoła ołtarza wybrał jedno i złożył mu w ręce wizerunek państwa, jaki trzymał w ręku. Drugiej nocy spostrzegł na kolanach Jowisza Kapitolińskiego tegoż samego chłopca, a gdy chciał go stamtąd usunąć, bóg mu przeszkodził, dodając przestrogę, że ten chłopiec ma być ostoją państwa, gdy dorośnie. Nazajutrz spotkał Augusta. Chociaż go nie znał, spojrzawszy nań ze zdziwieniem rzekł, że niezwykle jest podobny do tego chłopca, którego uprzednio widział we śnie. Niektórzy inaczej opisują pierwszy sen Katula. Oto jakoby Jowisz na prośbę wielu chłopców, domagających się odeń opiekuna, wskazał na jednego z nich, aby do niego zanosili wszystkie swe życzenia; dawszy mu następnie palce do ucałowania, sam z kolei podniósł je do ust. M. Cycero, spiesząc u boku G. Cezara na Kapitol, przypadkiem opowiadał przyjaciołom swój sen z ubiegłej nocy. Oto chłopiec o szlachetnym obliczu spłynął na złotym łańcuchu z nieba, stanął u wrót Kapitolu, a Jowisz wręczył mu bicz. Następnie Cycero ujrzawszy nagle Augusta (którego dziadek wujeczny, Cezar, wezwał na tę uroczystość) nikomu prawie jeszcze dotychczas nie znanego, zapewnił, że jest to właśnie ten chłopiec, którego obraz ukazał mu się we śnie. Podczas wdziewania togi męskiej tunika z szerokim szlakiem rozpruła się Augustowi z obydwu stron i opadła do stóp. Niektórzy wyjaśniali to w ten sposób, że stan, którego taka tunika jest odznaką, kiedyś będzie mu podlegał. Pod Mundą boski Juliusz, wybierając miejsce pod obóz, kazał ciąć las. Gdy napotkano w nim drzewo palmowe, polecił je zachować jako zapowiedź zwycięstwa. Z tego drzewa natychmiast wyrósł pęd i w ciągu kilku dni tak wybujał, że nie tylko doścignął pień macierzysty, lecz nawet go zasłonił. Zaraz zagnieździło się tam mnóstwo gołębi, chociaż ten gatunek ptactwa najbardziej unika twardego i szorstkiego listowia. Podobno ta wróżba szczególnie poruszyła Cezara i ostatecznie skłoniła do wyznaczenia swym następcą nie kogo innego jak wnuka swej siostry. Przebywając chwilowo na wywczasach w Apolonii August w towarzystwie Agryppy odwiedził obserwatorium astrologa Teogenesa. Gdy ten przepowiadał Agryppie, który pierwszy o swój los zapytywał, wspaniałą i wręcz niezwykłą przyszłość. August uparcie taił datę swych urodzin i nie chciał jej wyjawić z obawy i ze wstydu, żeby jego przyszłość nie okazała się mniej sławna. Wreszcie po długich naleganiach i bardzo niechętnie podał August dzień swych urodzin. Teogenes aż skoczył z miejsca i rzucił mu się do nóg w hołdzie. Odtąd nabrał August takiego zaufania do swych losów, że podał do wiadomości publicznej swój horoskop i wybić kazał srebrny pieniądz z odciskiem znaku Koziorożca, pod którym się urodził.

95. Gdy Cezar padł z ręki morderców, August powrócił z Apolonii. W czasie jego wjazdu do stolicy nagle wśród przejrzystego i pogodnego nieba tarczę słońca otoczył krążek podobny do tęczy, wnet potem piorun uderzył w grobowiec Julii, córki Cezara. W czasie pierwszego swego konsulatu, gdy zasięgał wróżby z lotu ptaków ukazało mu się dwanaście sępów, jak Romulusowi. W chwili składania ofiary wątroby wszystkich zwierząt ofiarnych, zwinięte do wewnątrz, otworzyły się aż do ostatniej żyłki. Na podstawie tego doświadczeni wróżbici jednomyślnie uznali ofiarę za zapowiedź pomyślnych i wielkich wydarzeń.

96. Co więcej, August poznał z góry wyniki wszystkich wojen. Gdy wojska triumwirów ściągnęły pod Bononię, na namiocie Augusta siadł orzeł i stoczył zwycięską walkę z dwoma krukami, które go napastowały z tej i tamtej strony, wreszcie cisnął je o ziemię. Całe wojsko wyprowadziło stąd wniosek, że kiedyś między triumwirami wybuchnie niezgoda (jaka istotnie wybuchła później), i przewidziało wynik. Pod Filippi pewien Tesalczyk przepowiedział Augustowi przyszłe zwycięstwo, powołując się na boskiego Cezara, którego zjawa ukazała mu się na bocznej drodze. Przed bitwą pod Peruzją wróżby z ofiar zwierzęcych nie wypadły pomyślnie. August polecił powiększyć liczbę bydląt. Nagle wróg nieoczekiwanie wtargnął do obozu i uwiózł z sobą cały sprzęt obrzędowy. Wówczas wróżbici zgodnie orzekli, że wszystkie te niebezpieczeństwa i nieszczęścia, jakie zapowiedziane zostały składającemu ofiarę, spadną na tych właśnie, którzy teraz posiądą wnętrzności zwierząt ofiarnych. I tak się stało. W przeddzień bitwy morskiej u wybrzeży Sycylii, w czasie przechadzki Augusta po brzegu, nagle wyskoczyła z morza ryba i padła u jego stóp. Gdy pod Akcjum ruszał do walki, spotkał człowieka wiodącego osła, człowiek miał imię Eutychus, zwierzę - Nikon. Po zwycięstwie ofiarował August posąg spiżowy ich obydwu do świątyni, którą wzniósł na miejscu obozu.

97. Także jego śmierć, o której wnet mówić będę, oraz zaliczenie po zgonie w poczet bogów zapowiedziały najbardziej widoczne znaki. Kiedy zamykał przegląd ludności na Polu Marsowym ofiarą oczyszczalną wśród licznie zgromadzonej publiczności, kilkakrotnie okrążył go orzeł, potem przeleciał nad pobliską świątynią i usiadł nad pierwszą literą imienia Agryppy. Na ten widok zlecił August swemu koledze, Tyberiuszowi, uroczyste wygłoszenie tych ślubowań, jakie zwykle sam podejmował na następny okres urzędowania. Odmówił mianowicie ślubowania tego, czego już nie będzie mógł spełnić, choć wszystko miał już spisane i przygotowane na tabliczkach. W tym samym prawie czasie uderzenie pioruna starło pierwszą literę imienia z napisu pod jego posągiem. Stąd kapłani wyprowadzili wniosek, że jeszcze żyć będzie tylko sto dni (tę liczbę wskazywała litera C) i że zaliczony będzie w poczet bogów, ponieważ aesar, tj. pozostała część imienia Caesar, znaczy „bóg” w języku Etrusków. Miał właśnie August wysłać Tyberiusza do Ilirii i odprowadzić go aż do Benewentu, lecz mówcy, wnoszący zażalenia w coraz innych sprawach, zatrzymywali go przy wymiarze sprawiedliwości. Wreszcie zawołał (co nawet później uznano za wieszcze), że „nawet gdyby wszystko go zatrzymywało, on dłużej w Rzymie nie zostanie”. I ruszył w drogę, lecz dojechał tylko do Astury. Stąd wbrew zwyczajowi pożeglował nocą, aby wykorzystać pomyślny wiatr. Oto choroba rozpoczęła się od rozstroju żołądka.

98. W tym czasie odwiedził brzegi Kampanii i najbliższe wyspy. Spędził również cztery dni w ustroniu wyspy Kapri, oddając się beztrosko wypoczynkowi i rozrywkom wszelkiego rodzaju. Gdy przypadkiem przejeżdżał zatoką Puteoli, pasażerowie i marynarze z okrętu aleksandryjskiego, który tylko co przybił do brzegu, w białych szatach, z wieńcami na skroniach, paląc kadzidła, złożyli mu pomyślne wróżby, chwaląc pod niebiosa, że „dzięki niemu żyją, dzięki niemu żeglują po morzach, cieszą się wolnością i dostatkiem”. To go tak rozweseliło, że dał swym towarzyszom po czterdzieści sztuk złota. Wymógł jednocześnie od każdego jako rękojmię przysięgę, że otrzymaną kwotę zużyją tylko na zakup towarów aleksandryjskich. Również przez następne dni obsypywał [swe najbliższe otoczenie] różnymi podarkami, ofiarowywał togi i płaszczyki greckie, jednak pod tym warunkiem, że Rzymianie włożą greckie szaty, a Grecy - rzymskie, używając również na odwrót obydwu języków. Przyglądał się stale ćwiczeniom efebów, których sporo pozostało na Kapri z dawnych gimnazjonów. Urządził im ucztę, którą zaszczycił swą obecnością, pozwolił, a nawet wymógł, aby nie krępowali się w żartach, rozchwytywaniu owoców, zakąsek oraz różnych drobnych odeń podarunków. Wreszcie nie poniechał żadnej formy zabawy i żartu. Wyspę sąsiadującą z Kapri nazywał Apragopolis z powodu leniwego trybu życia swych dworaków tam zamieszkałych. Jednego ze swych ulubieńców, imieniem Masgaba, zwykł nazywać po grecku „ktistes”, tzn. jak gdyby założycielem wyspy. Gdy z okien jadalni ujrzał raz wielki tłum, spieszący z licznymi pochodniami na grób owego Masgaby, zmarłego przed rokiem, wypowiedział głośno wiersz, który ułożył na poczekaniu po grecku:

Oto założyciela grób widzę w płomieniach.

Zwróciwszy się do Trazylla, towarzysza Tyberiusza, którego miał przy stole na wprost siebie i niewtajemniczonego w tę całą sprawę, zapytał go, jakiemu poecie przypisuje ten wiersz. Gdy Trazyllus wahał się, August dorzucił drugi po grecku:

Czy widzisz pochodnie ku czci Masgaby płonące?

I o ten wiersz także go zapytał. Wreszcie Trazyllus ograniczył się do odpowiedzi, że te wiersze, od kogokolwiek pochodzą, są świetne. August wybuchnął śmiechem i sypnął żartami. Wkrótce przeprawił się do Neapolu, chociaż niezupełnie jeszcze zdrów na żołądek, czując się to lepiej, to gorzej. Jednak zaszczycił swą obecnością przez cały czas trwania zawody gimnastyczne, odbywające się co pięć lat ku jego czci. Następnie podążył z Tyberiuszem do uprzednio wyznaczonej miejscowości. Lecz w drodze powrotnej pogorszyło mu się nagle. Wreszcie w Noli zachorował obłożnie. Odwołano z drogi Tyberiusza. August długo zatrzymywał go u siebie na poufnej rozmowie, potem już nie trudził umysłu żadną poważniejszą sprawą.

99. W ostatnim dniu życia co chwilę pytał, czy już na zewnątrz zgromadził się lud dopytujący o jego zdrowie. Następnie zażądał lusterka, kazał sobie uczesać włosy i unieść obwisłe nieco policzki. Przyjaciół przyjął zapytaniem: „czy im się wydaje, że dobrze zagrał mim życia?”, także dorzucił po grecku zwykłe zakończenie:

A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie
i razem wszyscy radość nam swą okażcie.

Następnie wszystkich odprawił, nieustannie tylko dopytując się u przybywających z miasta o stan chorej córki Druzusa. Nagle skonał w chwili, gdy całował Liwię, z tymi słowami na ustach: „Liwio, pamiętaj o naszym związku, żyj i bądź zdrowa!” Przypadł mu w udziale zgon lekki i taki, jakiego zawsze pragnął. Ilekroć mianowicie usłyszał, że ktoś zmarł szybko i bezboleśnie, August wyrażał życzenie, aby jemu i jego najbliższym przypadła w udziale podobna euthanasia (używał wprost tej nazwy). Raz przed wyzionięciem ducha w ogóle stracił przytomność. Oto nagle przerażony zaczął uskarżać się, że go ciągnie czterdziestu młodzieniaszków. Jednak było to raczej widzenie wieszcze niż osłabienie świadomości, gdyż tylu właśnie żołnierzy-pretorianów wyniosło zwłoki jego z pałacu.

100. Umarł w tym samym pokoju, w którym ojciec Oktawiusz, za konsulatu dwu Sekstusów: Pompejusza i Apulejusza, na 14 dni przed kalendami września, o godzinie dziewiątej we dnie, mając lat siedemdziesiąt sześć bez trzydziestu pięciu dni. Ciało nieśli dekurionowie z miasteczek i osad od Noli aż do Bowilli, nocami z powodu pory roku. We dnie składali je w bazylice każdego miasta lub w największej ze świątyń. Od Bowilli przejął je stan rycerski i niósł aż do stolicy. Tu umieścił w przedsionku pałacu. Senatorowie wprost prześcigali się w gorliwości, aby jak najwspanialej urządzić pogrzeb i jak najgodniej uczcić pamięć zmarłego. Między wieloma różnymi wnioskami był i taki, aby orszak pogrzebowy, poprzedzony przez posąg bogini Wiktorii, który jest w kurii, przeprowadzić pod bramą triumfalną wśród żałobnych pieni chłopców i dziewcząt z najznakomitszych rodów. Inni znowu doradzali, aby w dniu pogrzebu zdjąć złote pierścienie i włożyć żelazne. Inni jeszcze, aby kości zostały zebrane przez kapłanów najwyższych kolegiów. Znalazł się i taki, który doradzał, aby przenieść nazwę August z miesiąca sierpnia na wrzesień, gdyż wprawdzie w sierpniu August się urodził, ale we wrześniu umarł. Ktoś inny chciał znowu nazwać cały okres czasu od samego dnia urodzin cezara do jego śmierci wiekiem Augusta i tak wprowadzić do kalendarza. Wreszcie ograniczono miarę zaszczytów. Wygłoszono ku jego czci dwie mowy żałobne: jedną wygłosił Tyberiusz przed świątynią boskiego Juliusza; drugą syn Tyberiusza, Druzus, ze starej mównicy. Następnie na ramionach senatorów zostały zaniesione zwłoki na Pole Marsowe i spalone. Pewien były pretor przysięgał, że już po spaleniu zobaczył postać władcy ulatującego do nieba. Potem najznakomitsi spośród rycerstwa, przybrani w tuniki wolno spływające ku dołowi, bez pasa, boso, zebrali szczątki i umieścili w Mauzoleum. Tę budowlę wzniósł August między drogą Flamińską a brzegiem Tybru w czasie swego szóstego konsulatu. Otoczył gajami i alejami spacerowymi, które już wtedy oddał na użytek publiczności.

101. August sporządził swój testament za konsulatu L. Planka i G. Syliusza, na trzy dni przed nonami kwietniowymi, na rok i cztery miesiące przed śmiercią, w dwu księgach spisanych częściowo jego ręką, częściowo - wyzwoleńców: Polibiusza i Hilariona, oraz złożył u kapłanek Westy. Teraz one wyjęły go wraz z trzema jednakowo zapieczętowanymi zwojami. To wszystko w senacie otworzono i odczytano. Jako pierwszych spadkobierców wyznaczył August: Tyberiusza w połowie i jednej szóstej oraz Liwię w jednej trzeciej, z zobowiązaniem, aby używali jego nazwiska. Jako następnych spadkobierców wyznaczył Druzusa, syna Tyberiusza, w jednej trzeciej, w pozostałych Germanika i jego troje dzieci płci męskiej. Na trzecim miejscu umieścił w testamencie rodzinę i licznych przyjaciół. Ludowi rzymskiemu zapisał czterdzieści milionów sestercji, między trybus rozdzielił trzy miliony i pięćset tysięcy, żołnierzom pretorianom po tysiąc nummów na głowę, z kohort miejskich po pięćset, legionistom po trzysta. Te sumy kazał wypłacić natychmiast. Miał je zawsze przygotowane w skarbie. Inne zapisy wyznaczył w bardzo szerokich granicach, niektóre nawet po dwadzieścia tysięcy sestercji. Na ich wypłatę wyznaczył termin roczny, usprawiedliwiając się szczupłością swych zasobów. Nawet swym spadkobiercom, jak wyznaje, pozostawił zaledwie sumę stu pięćdziesięciu milionów sestercji, chociaż w ciągu ostatnich dwudziestu lat z zapisów testamentowych swych przyjaciół otrzymał cztery miliardy sestercji. Całą tę sumę oraz dwa dziedzictwa po ojcach (własnym i z adoptacji) wraz z resztą innych spadków zużył na wydatki państwowe. Córkę Julię i wnuczkę Julię w razie śmierci zabronił pochować w swoim grobowcu. Z trzech dodatkowych zwojów w jednym zawarł polecenia dotyczące jego pogrzebu, w drugim wykaz czynów przez siebie dokonanych, które kazał wyryć na tablicach spiżowych, przeznaczonych do umieszczenia przed Mauzoleum, w trzecim krótki przegląd całego państwa z wyliczeniem, ile jest wojska pod bronią i gdzie, ile pieniędzy w skarbie państwowym i kasach cesarskich i jakie podatki nie zostały jeszcze ściągnięte. Dołączył również wykaz imienny wyzwoleńców i niewolników, na których można było dochodzić należności pieniężnych.

Księga III: Tyberiusz

1. Patrycjuszowski ród Klaudiuszów (istniał także inny tejże nazwy, plebejski, bynajmniej nie ustępujący temu ani pod względem znaczenia, ani dostojeństwa) pochodził z sabińskiego miasteczka Regillów. Stąd zaraz po założeniu Rzymu przeniósł się tam z wielką ilością klientów za sprawą Tytusa Tacjusza, towarzysza Romulusa, lub, co jest bardziej poparte dowodami, z woli Atty Klaudiusza, naczelnika rodu, mniej więcej w szóstym roku po wypędzeniu królów. Przyjęty w poczet rodów patrycjuszowskich, otrzymał ponadto od państwa kawał pola za Anionem dla klientów i miejsce dla siebie na cmentarz pod Kapitolem. Z kolei, z biegiem czasu, osiągnął dwadzieścia osiem konsulatów, pięć dyktatur, siedem cenzur, sześć triumfów, dwie owacje. Aczkolwiek różnicował się stopniowo przez rozliczne imiona i przydomki, lecz za wspólną zgodą wzgardził imieniem Lucjusza, gdyż dwu członków rodu obdarzonych tym imieniem zostało skazanych: jeden za grabież, drugi - za morderstwo. Między innymi przyjęto również przydomek Nerona, którym w języku sabińskim oznacza się kogoś mężnego i energicznego.

2. Wiele wybornych zasług oddali państwu liczni Klaudiusze, także nie mniej popełnili przeciw niemu wykroczeń. Ale wspomnę tylko o najznaczniejszych zasługach i najjaskrawszych błędach; oto Appiusz Cekus odradził zawarcie przymierza z królem Pyrrusem, jako zbyt mało korzystnego. Klaudiusz Kaudeks przeprawił się pierwszy na okrętach przez cieśninę i wypędził Punijczyków z Sycylii. Tyberiusz Nero pokonał Hazdrubala nadciągającego z Hiszpanii z wielkimi siłami, zanim ten zdążył się połączyć z bratem swym, Hannibalem. Ale znowu Klaudiusz Regilianus, jeden z dziesięciu członków Komisji Ustawodawczej, żywiąc namiętność do pewnej wolno urodzonej dziewczyny, usiłował uprowadzić ją przemocą jako swoją niewolnicę, czym wywołał powtórną secesję ludu od patrycjuszów. Klaudiusz Druzus wystawił sobie posąg z diademem na głowie w miasteczku Forum Appiusza, potem usiłował opanować Italię przy pomocy swej klienteli. Gdy Klaudiusz Pulcher u wybrzeży Sycylii zasięgał rady wróżb [przed wydaniem bitwy morskiej], a święte ptactwo nie chciało jeść, kazał je w morzu potopić, zlekceważywszy święty obrzęd, oraz w te słowa się odezwał: „niech piją, skoro jeść nie chcą!”, i bitwę morską rozpoczął. Gdy jednak poniósł klęskę, senat domagał się od niego wyznaczenia dyktatora. Powtórnie, jak gdyby urągając nieszczęściu publicznemu, wyznaczył na dyktatora swego posłańca, Glycjasza. Istnieją także przykłady równie rozbieżne czynów kobiet tego rodu: wszak z jednego rodu pochodziły obydwie Klaudie. Jedna wyciągnęła statek ugrzęzły w mieliźnie Tybrowej, a mający na pokładzie świętości Idajskiej Matki Bogów, wzniósłszy głośno wobec wszystkich taką modlitwę: „żeby wreszcie poszedł za nią, jeśli cnota jej niewieścia jest bez skazy”. Druga została postawiona przed sąd ludu, choć kobieta (co było wówczas zupełną nowością), pod zarzutem obrazy majestatu. Oto gdy wśród stłoczonej gawędzi powóz jej posuwał się z trudem naprzód, wyraziła głośno złorzeczenie: „niechby jej brat Pulcher ożył i znowu utracił flotę, aby mniejszy tłok panował w Rzymie”. Ponadto szczególnie znany jest fakt, że z wyjątkiem tylko P. Klodiusza, który dla wypędzenia z Rzymu Cycerona pozwolił się usynowić pewnemu plebejuszowi, i to nawet od siebie młodszemu, wszyscy Klaudiusze byli zawsze optymatami i żarliwymi rzecznikami powagi i władzy patrycjuszów. W stosunku do ludu tak dalece zażarci i hardzi, że żaden z nich, choćby oskarżony o sprawę gardłową przed sądem ludu, nie zdobył się na zmianę szaty [na żałobną, celem wzbudzenia litości] albo na prośby. Co więcej, niejeden z nich w czasie ostrzejszej wymiany zdań czy kłótni pozwolił sobie na uderzenie trybuna ludu. Pewna także westalka [z rodu Klaudiuszów], gdy brat jej odbywał wjazd triumfalny wbrew woli ludu, usiadła na jego rydwan i towarzyszyła mu aż na Kapitol, aby żaden z trybunów nie mógł wyrazić sprzeciwu albo przeszkodzić.

3. Z takiego rodu pochodzi Tyberiusz Cezar zarówno po mieczu, jak po kądzieli: po ojcu wywodził się od Tyberiusza Nerona, po matce od Appiusza Pulchra, ci obydwaj byli synami Appiusza Cekusa. Należał również do rodziny Liwiuszów, do której wszedł przez adoptację dziadek jego z linii matki. Ta rodzina, aczkolwiek plebejska, także bardzo chlubnie się odznaczyła zaszczytnymi urzędami: ośmioma konsulatami, dwiema cenzurami, trzema triumfami, dyktaturą oraz dowództwem jazdy. Zasłynęła z wielu znakomitych mężów; szczególną zaś jej chlubą stał się Salinator i Druzowie. Salinator na stanowisku cenzora obciążył wszystkie gminy wyborcze notą lekkomyślności za to, że jego właśnie obrały powtórnie konsulem, nawet cenzorem, choć po jego pierwszym konsulacie skazały go, wyznaczywszy wielką grzywnę. Druzus zabił w walce wręcz wodza nieprzyjaciół, Drauzusa, czym zdobył dla siebie i swych potomnych ten przydomek. Również podają, że jako propretor przywiózł z powrotem z prowincji Galii złoto, niegdyś dane Senonom w czasie oblężenia Kapitolu, a którego wbrew legendzie, Kamillus im nie odebrał. Jego prawnuk za niepospolite wystąpienie przeciw Grakchom otrzymał przydomek obrońcy senatu i pozostawił syna, którego zgładziło w sposób zdradziecki wrogie stronnictwo, gdy w podobnym zatargu usiłował przeprowadzić wiele różnorodnych zmian.

4. Ojciec Tyberiusza, Nero, kwestor G. Cezara, w czasie wojny aleksandryjskiej dowodzący flotą, walnie przyczynił się do zwycięstwa. W zamian za to wyznaczony został arcykapłanem na miejsce P. Scypiona, ponadto jeszcze wysłany do Galii, aby tam założyć kolonie, między innymi Narbonę i Arelatę. Jednak po zabójstwie Cezara, choć wszyscy [senatorowie] z obawy przed zamieszkami przychylali się do zdania, aby puścić w niepamięć to, co się stało, on jeden zgłosił wniosek o wyznaczenie nagród dla tyranobójców. Następnie sprawował preturę. Przy końcu skorzystawszy z wybuchłego właśnie między triumwirami zatargu zatrzymał poza prawnie wyznaczony termin odznaki władzy i pociągnął za konsulem L. Antoniuszem, bratem triumwira, do Peruzji. Wreszcie, gdy wszyscy inni już się poddali, on sam jeden pozostał w stronnictwie. Uszedł najpierw do Praeneste, stąd do Neapolu. Nadaremnie wezwawszy niewolników do chwycenia za oręż celem odzyskania wolności, uszedł na Sycylię. Lecz dotknięty do żywego tym, że nie od razu dopuszczono go przed oblicze Sekstusa Pompejusza i że odmówiono mu na przyszłość przywileju rózeg liktorskich, przeprawił się do Achai, do M. Antoniusza. Gdy w krótkim czasie zapanował powszechny spokój, Nero z M. Antoniuszem powrócił do Rzymu. Tu na prośbę Augusta odstąpił mu swą żonę Liwię Druzyllę, wtedy właśnie ciężarną, z którą na domiar miał już przedtem syna. Niedługo potem umarł, pozostawiwszy dwu synów: Tyberiusza i Druzusa Neronów.

5. Niektórzy oparłszy się na błahej poszlace, a mianowicie: że babka Tyberiusza z linii matki pochodziła z miasteczka Fundi i że wkrótce państwo wystawiło tam posąg bogini Płodności (Felicitas) na mocy uchwały senatu, wyprowadzili stąd wniosek, jakoby Tyberiusz urodził się w Fundach. Lecz wedle liczniejszych i pewniejszych świadectw przyszedł on na świat w Rzymie, na Palatynie, w dniu szesnastym przed kalendami grudniowymi, za konsulatu L. Munacjusza Planka i wtórego - M. Emiliusza Lepida, w czasie wojny filipińskiej. Te dane wciągnięto do urzędowego kalendarza i do akt państwowych. Nie brak i takich historyków, którzy podają jego urodziny bądź o rok wcześniej, na konsulat Hircjusza i Pansy, bądź o rok później, na konsulat Serwiliusza Izauryckiego i L. Antoniusza.

6. Pierwsze lata życia i dzieciństwo miał Tyberiusz pełne ciągłych niepokojów i niewygód. Wszędzie towarzyszył rodzicom w ich ucieczce. Pod Neapolem, w czasie napaści nieprzyjaciół, gdy rodzice usiłowali po kryjomu wsiąść na okręt, dwukrotnie omal ich nie zdradził swym kwileniem, po raz pierwszy, gdy odrywano go pospiesznie od piersi piastunki, po raz drugi - z objęć matki, aby ulżyć ciężaru niewiastom w tak niebezpiecznej ucieczce. Następnie obwożono go po całej Sycylii i Achai. Wreszcie dano pod opiekę miastu Lacedemon, które pozostawało pod opieką prawną domu Klaudiuszów. Stamtąd wyjeżdżając w podróż nocą omal życia nie postradał, gdyż nagle ze wszystkich stron powstał pożar w lasach i otoczył pierścieniem cały orszak tak ciasno, że płomień opalił nawet część szaty i włosy Liwii. Zachowały się jeszcze i dotychczas są pokazywane w Bajach podarunki, jakie otrzymał na Sycylii od Pompei, siostry Sekstusa Pompejusza: chlamida, klamra, złote medaliony dziecinne. Po powrocie do Rzymu usynowiony został testamentem przez senatora M. Galiusza i otrzymał po nim spadek. Wkrótce zarzucił jego nazwisko, ponieważ Galiusz należał za życia do stronnictwa wrogiego Augustowi. Mając lat dziewięć wygłosił z mównicy publicznej mowę pochwalną na cześć swego zmarłego ojca. Następnie, w czasie triumfalnego wjazdu Augusta po zwycięstwie pod Akcjum jako młodzieniaszek towarzysząc rydwanowi Augusta, jechał na koniu obok właściwego zaprzęgu z lewej strony, a Marcellus, syn Oktawii, z prawej. Przewodniczył również igrzyskom miejskim. W czasie zapasów trojańskich, urządzanych w cyrku, dowodził oddziałem kawalerii starszych chłopców.

7. Od włożenia togi męskiej tak oto mniej więcej spędził całą młodość i następny okres czasu aż do objęcia władzy cesarskiej. Urządził dwukrotnie zapasy gladiatorów: raz ku pamięci swego ojca, powtórnie - ku pamięci swego dziada, Druzusa, w różnych okresach czasu i w różnych miejscach. Pierwsze na forum, drugie w amfiteatrze. Zaprosił niektórych zapaśników już wysłużonych, płacąc jako nagrodę po sto tysięcy sestercji. Urządził także igrzyska, sam będąc nieobecny. Wszystko bardzo wspaniale, kosztem matki i ojczyma. Pojął za żonę Agryppinę, córkę Marka Agryppy, wnuczkę rycerza rzymskiego Cecyliusza Attyka, do którego pisywał listy Cycero. Urodziła mu syna Druzusa. Chociaż dobrze z sobą żyli i po raz wtóry zaszła z nim w ciążę, musiał ją porzucić i natychmiast pojąć za żonę córkę Augusta, Julię, nie bez głębokiego bólu, gdyż do Agryppiny był przywiązany, obyczajów Julii nie pochwalał. Zauważył mianowicie jej skłonność miłosną do siebie jeszcze za życia poprzedniego męża, co nawet stało się przedmiotem powszechnych plotek. Nad rozstaniem z Agryppiną bolał jeszcze po rozwodzie. Raz tylko w ogóle przypadkowo ujrzawszy, ścigał tak uważnymi i pełnymi łez oczyma, że później już strzeżono, aby nigdy odtąd nie ukazała się jego oczom. Z Julią żył początkowo zgodnie i we wzajemnej miłości. Wkrótce poróżnił się tak poważnie, że odtąd miał zawsze oddzielną sypialnię, tym bardziej, że stracili rękojmię wzajemnej miłości w synu, który urodzony w Akwilei zmarł jako niemowlę. Brata Druzusa stracił w Germanii; ciało jego przywiózł, sam idąc przed orszakiem pogrzebowym przez całą drogę aż do Rzymu.

8. Podczas zaprawiania się do przyszłych obowiązków obywatelskich wystąpił Tyberiusz w sądzie z obroną króla Archelausa, mieszkańców Tralles i Tesalii; w każdym z tych wypadków w innym procesie, i to wobec Augusta jako sędziego. Kiedy indziej znowu wystąpił w senacie, upraszając o względy dla mieszkańców Laodycei, Tyatiry i Chiosu, nawiedzonych klęską trzęsienia ziemi i wzywających pomocy. Fanniusza Cepiona, który uknuł wraz z Warronem Mureną spisek przeciw Augustowi, oskarżył przed sądem o obrazę majestatu i uzyskał na nich wyrok skazujący. W tym czasie sprawował dwa urzędy: dozór nad dowozem żywności, której brak dotkliwiej dał się odczuć, oraz kontrolę nad oczyszczeniem prywatnych więzień niewolniczych wiejskich w całej Italii. Ich właściciele wzbudzili powszechną nienawiść z tego powodu, jakoby przetrzymywali w więzieniach nie tylko schwytanych podróżnych, ale także różnych zbiegów, których obawa przed zaciągiem wojskowym skłoniła do szukania tego rodzaju kryjówek.

9. Po raz pierwszy służbę wojskową odbywał na wyprawie przeciw Kantabrom jako trybun wojskowy. Następnie w samodzielnej już wyprawie na Wschód przywrócił Tygranesowi królestwo Armenii, a nawet uwieńczył go diademem przed swoim trybunałem. Odzyskał również sztandary, które Partowie zabrali Markowi Krassusowi. Z kolei przez rok prawie zarządzał Galią Zaalpejską, niepokojoną napadami barbarzyńców i niezgodą naczelników. Bezpośrednio potem stoczył wojnę w Recji i Windelicji, później w Panonii i Germanii. W czasie wojny retyckiej i windelickiej podbił ludy alpejskie, w czasie panońskiej - Breuków i Dalmatów, w czasie germańskiej przeprawił do Galii czterdzieści tysięcy Germanów, którzy się poddali, oraz umieścił ich nad brzegiem Renu, wyznaczywszy siedziby. W nagrodę za to pozwolono mu na owację i na uroczysty wjazd do Rzymu na rydwanie. Prócz tego, jak niektórzy twierdzą, uczczono go już wcześniej odznakami triumfalnymi, co było nowym rodzajem zaszczytu; nikomu jeszcze dotychczas nie przyznanym. Urzędy sprawować zaczął niezwykle młodo i prawie bez żadnej przerwy odbył kwesturę, preturę, konsulat. Po pewnym czasie został konsulem po raz wtóry, a także otrzymał władzę trybuna na lat pięć.

10. Wśród tylu pomyślności, w sile wieku i w pełni zdrowia, nagle postanowił odjechać i jak najdalej usunąć się z dotychczasowego środowiska. Nie wiadomo tylko, czy uczynił to z obrzydzenia do żony, której nie ośmielał się oskarżyć ani porzucić, a znosić już dłużej nie mógł, czy też - aby uniknąć poufałości codziennego obcowania z ludźmi i powagę swą przez oddalenie podtrzymać, nawet zwiększyć na wypadek, gdyby kiedykolwiek stał się dla państwa potrzebny. Niektórzy przypuszczają, że widząc dorosłe już potomstwo Augusta dobrowolnie usunął się jakby z dzierżawy zajmowanego długo przez siebie stanowiska drugiej osoby [po Auguście], za przykładem M. Agryppy, który z chwilą dopuszczenia M. Marcella do działalności obywatelskiej usunął się do Mytylen, aby nie wydawało się, że swą obecnością albo chce mu przeszkadzać, albo umniejszać jego powagę. Tę przyczynę podał sam Tyberiusz, lecz później. Wtedy zaś, zasłaniając się jakoby dostatkiem zaszczytów oraz potrzebą odpoczynku po trudach, zażądał zezwolenia na wyjazd. Nie ustąpił ani usilnym prośbom matki, ani żalom ojczyma, który w senacie uskarżał się, że Tyberiusz go opuszcza. Co więcej, gdy zbyt uporczywie go zatrzymywali, poddał się czterodniowej głodówce. Otrzymawszy wreszcie pozwolenie na wyjazd, pozostawił w Rzymie żonę i syna. Sam natychmiast udał się do Ostii, słowa z nikim spośród odprowadzających nie zamienił, tylko kilka osób przy rozstaniu ucałował.

11. Jadąc z Ostii brzegiem Kampanii, na wieść o zasłabnięciu Augusta chwilowo przerwał podróż. Lecz kiedy zaczęła rozszerzać się pogłoska, jakoby czekał na sposobność urzeczywistnienia większych nadziei, nieomal w sam czas burzy wypłynął na pełne morze, w kierunku Rodosu. Wyspa ta już przedtem oczarowała go swym urokiem i zdrowym klimatem, gdy na nią zawinął, powracając z Armenii. Tu zadowolił się szczupłym domem i willą podmiejską niewiele obszerniejszą, żyjąc bardzo skromnie. Niekiedy odwiedzał gimnazjum, lecz bez liktora ani woźnego. Pozostawał też w zażyłości z greckimi filozofami, zapraszając ich do siebie i bywając u nich, prawie jak równy z równym. Kiedyś rankiem, gdy układał sobie porządek dnia, przypadkiem wyraził się głośno, że pragnie odwiedzić wszystkich chorych w mieście. To zostało opacznie zrozumiane przez otoczenie. Polecono przynieść wszystkich chorych do publicznego portyku i ułożyć ich według rodzajów chorób. Tyberiusz wstrząśnięty niespodziewanym widokiem długo nie wiedział, co począć. Wreszcie obszedł wszystkich chorych po kolei, usprawiedliwiając się z tej pomyłki wobec każdego, choćby najmierniejszej kondycji i nieznanego. Oto raz tylko - innych wypadków prócz tego nie stwierdzono - zdaje się, że użył swej władzy trybuna. Mianowicie w czasie częstych jego odwiedzin po szkołach i wykładowych salach profesorów pewnego razu powstała ostrzejsza sprzeczka między filozofami. Tyberiusz usiłował pośredniczyć między nimi. Jeden z polemistów obsypał go krzykliwymi obelgami, zarzucając zbytnią przychylność dla strony przeciwnej. Tyberiusz wówczas niepostrzeżenie wraca do domu i nagle zjawia się z pocztem sług urzędowych. Głos woźnego wzywa złośliwego krzykacza przed jego trybunał, a Tyberiusz rozkazuje wtrącić go do więzienia. Następnie dowiedział się, że jego żona Julia została sądownie skazana za rozpustę i cudzołóstwa i że w jego imieniu postawiono wniosek o rozwód oraz że udzielono mu go z woli Augusta. Tyberiusz wprawdzie ucieszył się nowiną, ale uznał za swą powinność, ile tylko mógł, najusilniej w częstych listach upraszać ojca o przebaczenie dla córki, a przynajmniej, chociaż słusznie została ukarana, o pozostawienie jej tego, co kiedykolwiek otrzymała od ojca w darze. Gdy upłynął czas jego trybunatu, przyznał się wreszcie, że tylko dlatego wyjechał, aby uniknąć podejrzenia o współzawodnictwo z Gajuszem i Lucjuszem. Teraz, ponieważ jest już pod tym względem spokojny, widząc ich w wieku dojrzałym i zdolnych do utrzymania z łatwością stanowiska następców Augusta, prosi, aby mu było wolno znowu zobaczyć swych bliskich, za którymi tęskni. Lecz nie uzyskał tego pozwolenia. Jeszcze ponadto otrzymał upomnienie, „aby poniechał wszelkiej troski o swoich, których tak skwapliwie porzucił”.

12. Pozostał więc wbrew swej woli na Rodosie. Z trudem tylko udało mu się uzyskać za wstawiennictwem matki to, że dla osłonięcia niełaski upozorowano jego nieobecność w Rzymie nadaniem mu godności legata Augusta. Faktycznie wiódł odtąd życie nie tylko człowieka prywatnego, lecz wręcz podejrzanego i zatrwożonego, kryjąc się w tereny jak najdalsze od brzegu, unikając odwiedzin osób tędy przejeżdżających. Sposobności zaś do odwiedzin nie zabrakło nigdy. Każdy dowódca wojskowy lub urzędnik, dokądkolwiek zdążał, zawsze skręcił na Rodos. Nadto przybyło mu jeszcze powodów do większego niepokoju. Oto, gdy chcąc odwiedzić pasierba Gajusza, wielkorządcę Wschodu, przeprawił się na wyspę Samos, zastał go w stosunku do siebie wręcz wrogo usposobionym na skutek oskarżeń M. Loliusza, towarzysza jego i wychowawcy. Popadł nawet w podejrzenie, jakoby za pośrednictwem pewnych, zawdzięczających mu nominację centurionów, którzy powracali z urlopu do obozu, wysłał zlecenie dla różnych osób, dość dwuznaczne i mogące uchodzić za próbę wybadania umysłów pewnych osobistości na wypadek przewrotu. Zawiadomiony przez Augusta o tym podejrzeniu, nie przestał odtąd nalegać, aby mu przydzielono, obojętne jakiego stanu, dozorcę czynów jego i słów.

13. Zaniechał także jazdy konnej i zwykłych ćwiczeń w zakresie szermierki. Porzuciwszy strój ojczysty, ograniczył się do płaszcza greckiego i sandałów. W tym położeniu pozostawał prawie przez dwa lata, z dnia na dzień coraz bardziej pogardzany i nienawidzony. W Nemauzus wywrócono jego wizerunki i posągi. Raz na poufnym przyjęciu, na wzmiankę o nim, jeden z biesiadników ofiarował się wobec Gajusza popłynąć natychmiast na Rodos i przywieźć głowę wygnańca (tak go bowiem nazywano), jeśli tylko Gajusz da rozkaz. To szczególnie poruszyło Tyberiusza. I już nie tylko pod wpływem strachu, lecz zupełnie realnego niebezpieczeństwa uczuł się zmuszony zażądać powrotu, sam najusilniej on prosząc, jak również poparty żarliwymi prośbami matki. Uzyskał wreszcie zezwolenie, w czym pomógł mu także przypadek. August bowiem postanowił tę sprawę uzależnić wyłącznie od woli starszego syna. Właśnie wówczas Gajusz, przypadkiem zagniewany bardzo na M. Loliusza, okazał się łaskawy względem ojczyma i powolny jego prośbom. Za zgodą Gajusza odwołany został z wygnania, lecz pod warunkiem, aby nie próbował w najmniejszym stopniu mieszać się do zarządu państwa ani wpływać na jego losy.

14. Powrócił w ósmym roku od chwili wyjazdu, żywiąc wielkie i niepłonne nadzieje na przyszłość, które powziął jeszcze w zaraniu życia na podstawie znaków wróżebnych i przepowiedni. Oto Liwia, gdy będąc w ciąży zasięgała rady różnych wróżb, aby się dowiedzieć, czy wyda syna, wyciągnęła spod siedzącej na jajach kury jedno i póty ogrzewała własnoręcznie lub przy pomocy kobiet służebnych na przemian, aż nastąpił wylęg. Ukazał się kurczak ozdobiony wyjątkowo pięknym grzebieniem. Niemowlęciu wspaniałą przyszłość zapowiedział astrolog Skryboniusz, obiecując nawet władzę królewską, lecz bez królewskich odznak. Oczywiście nie znano wówczas jeszcze władzy cesarskiej. Gdy Tyberiusz wyruszył na pierwszą wyprawę i prowadził wojsko przez Macedonię do Syrii, zdarzyło się pod Filippi, że same zabłysły nagłym płomieniem ołtarze, wzniesione niegdyś przez zwycięskie legiony. Wnet potem, gdy śpiesząc do Ilirii wstąpił do wyroczni Gerionesa blisko Padwy, wyciągnął tam los, który mu polecał wrzucić złote kostki do gry w głąb źródła apońskiego, jeśli chce uzyskać odpowiedź na swoje pytania. I oto kostki rzucone jego ręką pokazały najwyższą cyfrę. Do dziś widać pod wodą te kostki. Na kilka dni przed odwołaniem z wygnania na szczycie jego domu usiadł orzeł, nigdy przedtem na Rodosie nie oglądany. Zanim jeszcze dowiedział się o powrocie, już w czasie zmiany ubrania doznał wrażenia, jakby tunika jego stanęła w ogniu. Także wtedy najbardziej przekonał się o wiedzy astrologa Trazylla, którego dopuścił do zażyłości z sobą jako nauczyciela jego kunsztu. Oto Trazyllus oświadczył stanowczo, że okręt, właśnie ujrzany z dali, przyniesie Tyberiuszowi radość. Stało się to w tejże chwili, gdy Tyberiusz przechadzając się z nim po brzegu postanowił go zepchnąć do morza za to, że fałszywie przepowiadał, gdyż wypadki rozwijały się niepomyślnie i wbrew jego przepowiedniom, oraz ponieważ żałował, że zbyt lekkomyślnie dopuścił Trazylla do swych tajemnic.

15. Powróciwszy do Rzymu wprowadził przede wszystkim syna swego Druzusa w życie polityczne. Niezwłocznie przeniósł się z dzielnicy Karyn i domu Pompejusza na Eskwilie, do ogrodów Mecenasa, i całkowicie popadł w bezczynność, utrzymując tylko prywatne stosunki towarzyskie i nic pełniąc żadnych urzędów obywatelskich. Gdy w ciągu trzech następnych lat zmarł Gajusz i Lucjusz, Tyberiusz wraz z M. Agryppą, bratem zmarłych, został usynowiony przez Augusta, przedtem już zniewolony sam do usynowienia Germanika, syna swego brata. Odtąd nie występował już w roli ojca rodziny, ani też w najmniejszym zakresie nie korzystał z prawa, które utracił. Nie sporządził żadnego aktu darowizny, nikogo nie wyzwolił, nawet nie przyjął żadnego spadku ani legatów inaczej, jak tylko na czasowe używanie za pozwoleniem ojca. Od tego czasu nie pominięto żadnej sposobności do podniesienia jego powagi. Co więcej, po odsunięciu Agryppy od wszelkich nadziei dynastycznych i wywiezieniu go stało się pewne, że jeden tylko Tyberiusz może być brany pod uwagę jako następca.

16. Nadawszy mu znowu władzę trybuna na lat pięć, wysłano na uśmierzenie Germanii. Posłowie Partów, gdy w Rzymie przedstawili Augustowi zlecenia swego rządu, otrzymali odeń rozkaz odwiedzenia także Tyberiusza w jego prowincji. Na wieść o buncie Ilirii, przerzucił się Tyberiusz do prowadzenia nowej wojny, najstraszniejszej ze wszystkich wojen zewnętrznych od czasu wojen punickich. Prowadził ją przy pomocy piętnastu legionów i takiejże liczby posiłków wojskowych przez trzy lata wśród wielkich trudności wszelkiego rodzaju, przy zupełnym niedostatku żywności. Chociaż go często odwoływano, wycofać się nie chciał w obawie, aby nieprzyjaciel sąsiadujący [z Italią] i mający przewagę liczebną nie uderzył na ustępujących dobrowolnie. Wytrwałość okazała się dlań bardzo korzystna. Ujarzmił i poddał pod panowanie rzymskie całą Ilirię, która zajmuje obszar między Italią a królestwem Norykum, Tracją i Macedonią oraz między rzeką Dunajem a wybrzeżem Morza Adriatyckiego.

17. Sławę tę powiększył jeszcze szczęśliwy zbieg okoliczności. Oto w tym samym czasie Kwintyliusz Warus z trzema legionami zginął w Germanii. Nikt nie wątpił, że zwycięscy Germanowie połączyliby się z Panończykami, gdyby Iliria nie została wcześniej pokonana. Za te zasługi uchwalono dlań triumf i mnóstwo wysokich odznaczeń. Niektórzy [senatorowie] postawili wniosek, żeby nadać mu przydomek: Panońskiego, inni znowu: Niezwyciężonego, jeszcze inni: Pobożnego. Lecz w sprawie przydomku założył sprzeciw August, zapewniając, że Tyberiusz poprzestanie na tym tytule, jaki otrzyma po jego śmierci. Co do triumfu, to sam Tyberiusz odłożył go wobec publicznej żałoby spowodowanej klęską Warusa. Niemniej wkroczył do Rzymu w todze bramowanej purpurą i uwieńczony wawrzynem oraz wstąpił na przygotowane dlań wzniesienie na Septach w obecności stojącego senatu. Następnie zasiadł wraz z Augustem między dwoma konsulami. Stąd pozdrowił lud oraz z kolei został oprowadzony po świątyniach.

18. W następnym roku powrócił do Germanii. Widząc, że klęska Warusa wynikła z nierozwagi i niedbałości wodza, niczego nie podjął bez zasięgnięcia zdania swych doradców. Zawsze w innych wojnach sam wszystko rozstrzygał i poprzestawał jedynie na swoim zdaniu. Wtedy zaś wbrew przyzwyczajeniu naradzał się z mnóstwem osób nad sposobem prowadzenia wojny. Okazał także staranniejszy dozór niż zwykle. Mając się przeprawić przez Ren, wydał ścisłe przepisy normujące przewóz. Cały bagaż armii przepuścił dopiero wtedy, aż sam osobiście, stojąc na brzegu, sprawdził obciążenie wozów, aby przewieziono tylko rzeczy dozwolone rozkazem i niezbędne. Za Renem prowadził taki tryb życia: Jadał siedząc na gołej murawie. Często nocował pod gołym niebem bez namiotu. Wszystkie zlecenia na dzień następny dawał pisemnie, nawet jeśli musiał wydać dodatkowo naglące jakieś zarządzenie. Ponadto polecił, aby każdy w wypadku jakiejkolwiek wątpliwości zwracał się po wyjaśnienie nie do kogo innego, lecz wyłącznie do niego o każdej godzinie dnia i nocy.

19. Karności wojskowej przestrzegał jak najsurowiej. Wznowił stosowane w przeszłości różne rodzaje kar i nagan. Nawet legata legionu napiętnował naganą za to, że kilku żołnierzy wysłał ze swoim wyzwoleńcem za rzekę na polowanie. Na ogół bynajmniej nie zdawał się na los i przypadek. Jednak z większą pewnością podejmował bitwę, ilekroć w czasie jego pracy przy lampie w nocy, nagle i bez żadnej przyczyny zewnętrznej światło zaćmiło się i zgasło. Była to wróżba wypróbowana, jak sam mówił, przez niego i jego przodków w każdym wypadku sprawowania dowództwa. Mimo pomyślnego wyniku wojny o mały włos nie zginął z ręki pewnego Bruktera, który zdołał się wśliznąć między najbliższe otoczenie Tyberiusza. Zdradziła go tylko własna lękliwość. Wydany na męki, przyznał się do zamiaru morderstwa.

20. Wróciwszy po dwu latach z Germanii do Rzymu, odbył wjazd triumfalny, który uprzednio odłożył, w towarzystwie legatów, dla których również uzyskał odznaki triumfalne. Zanim skierował się na Kapitol, zszedł z rydwanu i padł do kolan ojcu, który przewodniczył uroczystości. Batona, wodza Panonów, obdarzył bogatymi nagrodami i osadził w Rawennie w dowód swej wdzięczności za to, że niegdyś pozwolił mu wycofać się z wąwozu, gdzie osaczony stał z wojskiem. Następnie wydał ucztę dla ludu w południe na tysiąc stołów i przyznał zapomogę po trzysta sestercji na głowę. Z łupów wojennych ślubował świątynię dla bogini Konkordii, a także dla Kastora i Polluksa w swoim i brata imieniu.

21. Wnet potem konsulowie postawili wniosek, aby Tyberiusz razem z Augustem zarządzał prowincjami i razem z nim przeprowadził spis ludności. Dopiero po zamknięciu spisu mógł Tyberiusz wyruszyć z Rzymu i podążyć do Ilirii. Jednak bezzwłocznie został zawrócony z drogi. Zastał wprawdzie Augusta bardzo już osłabionego, lecz jeszcze przy życiu, i cały dzień spędził z nim sam na sam. Wiem, że istniało powszechne przekonanie, jakoby po wyjściu Tyberiusza z tajnej narady pokojowcy dosłyszeli te słowa Augusta: „Nieszczęsny naród rzymski, który się dostanie w tak z wolna miażdżące szczęki”. Wiem również od niektórych pisarzy, że August jawnie i bez osłonek wyrażał swe niezadowolenie z powodu dzikości jego obyczajów. Niejednokrotnie wręcz przerywał rozmowę nieco swobodniejszą i weselszą, gdy nadchodził Tyberiusz. Zniewolony prośbami żony, usynowieniu jego nie sprzeciwił się, być może nawet powodowany względem osobistym: aby dając takiego następcę wywołać kiedyś tym większy żal po sobie. Nie mogę jednak dopuścić myśli, aby ten pod każdym względem roztropny i przezorny władca mógł postąpić lekkomyślnie, zwłaszcza w sprawach tak szczególnej wagi. Raczej skłonny jestem przypuścić, że zważywszy wady i zalety Tyberiusza uznał August zalety za przeważające. Co więcej, zaklinał się publicznie, na zebraniu, że usynowił go ze względu na dobro państwa. W kilku listach chwali jako najbardziej doświadczonego wodza i jedyną podporę narodu rzymskiego. Dla przykładu podaje poniżej pewne z nich wyjątki: „Bądź zdrów, najmilszy Tyberiuszu. Odnoś zwycięstwa dla mnie, i dla towarzyszy broni. Najmilszy mój i na moje szczęście mężu najwaleczniejszy, wodzu najbardziej rzetelny, żegnaj! Cóż za ład w twym obozie letnim! Ze swej strony sądzę, mój Tyberiuszu, że nikt nie mógł roztropniej od ciebie zachować się zarówno wśród tak wielkich trudności ogólnych, jak i zniechęcenia wojsk. Również twoi towarzysze broni przyznają jednogłośnie, że można do ciebie zastosować ten sławny wiersz:

Jeden człowiek czujnością ocalił nam państwo.

(parafraza z Enn. Ann. 370, Vahlen)

Jeśli zdarzy się coś, o czym trzeba staranniej pomyśleć, czy coś mnie rozgniewa, wówczas, jak mi Bóg miły odczuwam mocno brak mego Tyberiusza i przychodzi mi na myśl ów sławny wiersz: Homera.

Przezorną roztropnością jego prowadzeni
Potrafim wyjść bez szwanku i z samych płomieni.

(Hom. Il. X 246 i nn.: w. 206 i nn. przekładu F. ks. Dmochowskiego)

Gdy słyszę i czytam, żeś wychudł od ustawicznych trudów, niech zginę z ręki bogów, jeśli nie wzdrygam się cały. Błagam cię, oszczędzaj siebie. Ani ja, ani matka nie przeżylibyśmy wieści o twej chorobie, a naród rzymski poczułby się zagrożony utratą najwyższej swej władzy. Żadnego nie ma znaczenia, czy ja sam jestem zdrów, czy nie, jeśli ty nie będziesz zdrów. Bogów błagam, aby zachowali nam ciebie i użyczyli ci zdrowia zarówno na chwilę obecną, jak na całą przyszłość, jeśli tylko nie znienawidzili narodu rzymskiego”.

22. Tyberiusz nie wcześniej podał do wiadomości publicznej śmierć Augusta, aż został zgładzony młody Agryppa. Tego zabił trybun wojskowy, przydzielony jako straż przyboczna, przeczytawszy pismo nakazujące mu to wykonać. Wątpliwe jest, czy pismo to pozostawił umierający August, aby usunąć przez nie wszelki powód do zamieszek po swoim zgonie, czy w imieniu Augusta podyktowała Liwia z wiedzą czy bez wiedzy Tyberiusza. Mianowicie, gdy trybun z kolei raportował spełnienie rozkazu, Tyberiusz odpowiedział, że „rozkazu takiego nie wydał, a trybun za swój czyn odpowie przed senatem”. Widocznie chciał uniknąć na razie niechęci społeczeństwa. Wkrótce całą sprawę puścił w głuchą niepamięć.

23. Mocą władzy trybuńskiej zwoławszy senat, zaczął przemowę. Nagle, jakby nie mogąc sprostać cierpieniu, wydał głuchy jęk i wyraził życzenie, żeby nie tylko głos stracił, lecz i życie. Resztę mowy oddał do przeczytania synowi Druzusowi. Następnie przyniesiono testament Augusta. Na świadków otwarcia testamentu dopuszczono tylko przedstawicieli stanu senatorskiego. Reszta świadków sprawdzała pieczęcie przed kurią. Testament odczytać kazał wyzwoleńcowi. Początek testamentu brzmiał: „Ponieważ okrutny los zabrał mi synów Gajusza i Lucjusza, więc niech dziedzicem moim w części: połowa i jedna szósta, będzie Tyberiusz Cezar”. To właśnie pogłębiło jeszcze podejrzenie osób, które posądzały Augusta o przyjęcie Tyberiusza na następcę nie tyle z wolnego wyboru, ile z konieczności, skoro nie powstrzymał się od takiego wstępu.

24. Choć niezwłocznie i bez żadnego wahania objął i sprawował władzę pryncepsa oraz otoczył się gwardią, stanowiącą wszak o sile i wspaniałości panowania, długo jednak odmawiał przyjęcia oficjalnie pryncypatu, zgrywając się najbezwstydniej jak aktor mimu. Oto na przykład, gdy przyjaciele nalegali nań w tym kierunku, strofował ich, mówiąc: „że nie wiedzą, jakie to straszne zwierzę jest władza cesarska”. Innym razem, gdy senat, klęcząc u jego kolan, usilnie prosił o przyjęcie władzy, utrzymywał go Tyberiusz w zawieszeniu wykrętnymi odpowiedziami i chytrym zwlekaniem. Wreszcie niektórzy poczęli tracić cierpliwość. Jeden wśród tego zamieszania zawołał: „Albo niech przyjmie, albo niech się usunie”. Inny rzucił mu prosto w twarz zgryźliwie, że o ile wszyscy inni niechętnie dotrzymują tego, co obiecali, on tymczasem zwleka z obietnicą tego, co już spełnia. Wreszcie jak gdyby pod przymusem i żaląc się, że nakładają nań okrutne i przytłaczające jarzmo, przyjął władzę cesarską, ale wyraził nadzieję, że kiedyś ją złoży. Oto jego własne słowa: „Dopóty, aż doczekam się tej chwili, kiedy się wam wyda słuszne udzielić mej starości nieco wytchnienia”.

25. Przyczyną wahania był strach przed grożącymi zewsząd niebezpieczeństwami. Mawiał nieraz, że „wilka trzyma za uszy”. Istotnie nie bez powodu. Oto niewolnik Agryppy, nazwiskiem Klemens, ściągnął oddział nie do pogardzenia, aby pomścić swego pana. L. Skryboniusz Libo, nobil, potajemnie przygotowywał zamach stanu. Na domiar tego wybuchły dwa bunty wśród wojska: w Ilirii i w Germanii. Obydwie armie zgłosiły mnóstwo żądań poza normą; przede wszystkim, aby ich żołd zrównano z żołdem pretorianów. Stacjonujące w Germanii wojska nie chciały uznać nowego pryncepsa, jako że nie one go wybrały. Natomiast usilnie nalegały na Germanika, swego ówczesnego dowódcę, aby ujął rządy w swoje ręce, chociaż on stanowczo się opierał. Tej możliwości obawiał się Tyberiusz najbardziej. Zażądał od senatu, aby mu wydzielił do rządzenia część państwa, jaką uzna za stosowną, ponieważ nikt nie może wydołać całości sam bez pomocy jednego towarzysza czy nawet wielu. Udał także chorobę, aby Germanik tym spokojniej oczekiwał rychłego dziedzictwa albo przynajmniej dopuszczenia do udziału w rządach. Uśmierzywszy bunty dostał w ręce Klemensa, ujętego podstępem. Co do Libona, to nie chcąc na początku zbyt ostro postępować, dopiero w drugim roku swych rządów oskarżył go przed senatem. Tymczasem ograniczył się tylko do ostrożności wobec niego. Mianowicie, gdy między innymi kapłanami razem z Libonem wypadło mu składać ofiary, postarał się podsunąć mu zamiast noża ofiarnego [żelaznego] nóż ołowiany. Gdy Libo prosił go o chwilę rozmowy na osobności, Tyberiusz przyzwolił, jednak pod warunkiem, że będzie obecny jego syn Druzus. Przez cały czas rozmowy, aż do końca, przechadzając się z Libonem trzymał jego prawą rękę, jakby się na nim opierał podczas przechadzki.

26. Zbywszy się wreszcie obawy, okazywał w początkach panowania wielką uprzejmość i zachowywał się prawie jak człowiek prywatny. Z rozlicznych i najwyższych zaszczytów, jakie mu ofiarowywano, przyjął zaledwie kilka, i to skromnych. Gdy dzień jego urodzin zbiegł się z igrzyskami ludowymi, pozwolił uczcić się dodatkiem zaledwie jednego rydwanu dwukonnego. Zabronił wznoszenia na swą część świątyń, wyznaczania oddzielnej służby religijnej dla swego bóstwa, kapłanów, wystawiania także posągów i popiersi bez swego pozwolenia. Jeśli pozwalał, to jedynie pod warunkiem, aby traktowano je na równi z ozdobami świątyń, a nie na równi z posągami bóstw. Zabronił również przysiąg na całkowite podporządkowanie się jego rozporządzeniom oraz nazwania miesiąca września Tyberiuszem, a października Liwiuszem. Odmówił także przyjęcia imienia Imperator oraz przydomku ojca ojczyzny i zawieszenia w przedsionku [swego domu] wieńca obywatelskiego. Nawet miano „August” dodawał tylko w listach do królów i władców, chociaż przysługiwało mu jako dziedziczne. Tylko trzykrotnie sprawował konsulat, jeden - kilka dni, drugi - trzy miesiące, trzeci - aczkolwiek był nieobecny - do połowy maja.

27. Pochlebstwem brzydził się tak dalece, że nie dopuszczał do swej lektyki żadnego z senatorów ani dla okazania sobie czci, ani dla omówienia jakiegokolwiek interesu. Gdy pewien były konsul, aby go przeprosić i ubłagać o coś, usiłował ująć za kolana, Tyberiusz tak nagle się odchylił, że tamten padł na wznak. Jeśli w rozmowie czy w dłuższym przemówieniu wyrażano się o nim zbyt pochlebnie, nie zawahał się przerwać i zganić oraz natychmiast zażądać zmiany wyrażenia. Gdy ktoś nazwał go „panem”, Tyberiusz zwrócił mu uwagę, aby więcej nie przezywał go obelżywie. Gdy ktoś inny nazwał jego zajęcia „świętymi”, a jeszcze inny wyraził się, że został wprowadzony do senatu, „na jego zlecenie”, zmusił ich do zmiany wyrażeń. Mianowicie: „na jego zlecenie” zamienić kazał na „za jego radą”, a „święte” na „uciążliwe”.

28. Lecz także wobec obelg, uwłaczających pogłosek i złośliwych wierszyków o sobie i swych najbliższych okazywał niewzruszoną cierpliwość. Często mawiał, że „w wolnym państwie język i myśl muszą być wolne”. Pewnego razu senat żądał wszczęcia procesu przeciw obwinionym o tego rodzaju przestępstwa. Tyberiusz rzekł: „Nie mamy tyle wolnego czasu, abyśmy mogli zająć się jeszcze większą ilością spraw. Jeśli otworzycie to okno, sami sobie nie pozwolicie robić czegokolwiek innego: wszyscy pod tym pozorem będą wam znosić swoje prywatne niesnaski”. Zachowało się także jego oświadczenie w senacie, pełne łagodności: „Jeśli ktokolwiek wyrazi zdanie odmienne od mojego, dołożę starania, aby mu wyjaśnić moje słowa i czyny. Jeśli i wtedy uprze się przy swoim, z kolei ja go znienawidzę”.

29. Słowa te tym bardziej są znamienne, że sam wprost przeszedł miarę uprzejmości w pełnym czci odnoszeniu się zarówno do jednostek, jak do ogółu. Pewnego razu polemizując w kurii z Kw. Hateriuszem, rzekł: „Proszę, wybacz mi, jeśli nieco swobodniej, jako senator, przeciwko tobie wystąpię”. Następnie zwracając się do wszystkich: „Powiedziałem to teraz i często kiedy indziej mówiłem, o senatorowie, że władca dobry i o pożytek państwa dbały, któregoście wyposażyli w tak rozległą, tak nieograniczoną władzę, winien służyć senatowi i wszystkim obywatelom, często i przede wszystkim poszczególnym. Nie wstydzę się, żem wyrzekł te słowa, miałem bowiem i mam dotąd w was panów dobrych, sprawiedliwych i życzliwych”.

30. Nawet wprowadził pewien pozór wolności, zachowując dla senatu i urzędników dawne dostojeństwo i władzę. Nie było sprawy tak małej lub tak wielkiej, zarówno publicznego, jak prywatnego charakteru, żeby nie zasięgnął co do niej rady senatu. Czy chodziło o daniny i monopole, czy o wznoszenie i naprawę budowli publicznych, nawet o pobór do wojska lub zwolnienie ze służby, o rozmieszczenie legionów i wojsk posiłkowych, czy wreszcie o to, komu przedłużyć komendę albo komu powierzyć dowództwo w nagłych wyprawach, co i w jaki sposób należy odpisać na listy królów. Dowódcę oddziału jazdy, oskarżonego o użycie przemocy i grabieże, zmusił do wystąpienia ze swą obroną w senacie. Nigdy inaczej nie wchodził do kurii jak sam. Pewnego razu, gdy jako chory został zaniesiony tam w lektyce, świtę oddalił.

31. Jeśli przeszła w senacie jakaś uchwała sprzeczna z jego zdaniem, nie poskarżył się nawet. Choć utrzymywał, że urzędnicy już wybrani nie powinni opuszczać stolicy, aby pozostając na miejscu zaczęli z wolna przywykać do swych przyszłych funkcyj, to jednak pewien pretor, już wybrany, uzyskał od niego nieoficjalną delegację na prowincję ze wszystkimi przywilejami urzędowymi. Innym razem, gdy postawił wniosek, aby mieszkańcom Trebii pozwolono zużyć na bicie gościńca pieniądze przyznane im w spadku na budowę nowego teatru, nie mógł tego uzyskać i wola zapisodawcy została utrzymana w mocy. Gdy przypadkiem odbywało się głosowanie senatu nad pewną uchwałą przez rozejście się na dwie strony, a Tyberiusz przeszedł na tę stronę, gdzie stała mniejszość, nikt nie poszedł za nim. Wszystkie inne sprawy załatwiał tylko przez urzędy i zwykłym trybem, taką powagę przyznając konsulom, że posłowie z Afryki zgłosili się do nich ze skargą na zwłokę ze strony Cezara, do którego przecież zostali przysłani. Nic dziwnego, skoro on sam zupełnie jawnie wstawał na ich widok i ustępował z drogi.

32. Namiestników konsularnych dowodzących wojskami zganił za to, że nie zawiadamiali pisemnie senatu o przebiegu swych działań i że zwracali się do niego w sprawie przydziału pewnych nagród wojskowych, jak gdyby sami nie czuli się uprawnieni do udzielania ich w pełnym zakresie. Natomiast pochwalił pewnego pretora za to, że po objęciu urzędu przywrócił dawny obyczaj wspominania swych przodków podczas przemówienia publicznego. Kondukty pogrzebowe pewnych znakomitości odprowadzał do stosu. Równe umiarkowanie okazywał w stosunku do mniej znacznych osób i spraw. Gdy wezwał do siebie urzędników rodyjskich z tego powodu, że mu złożyli listy urzędowe bez oficjalnego pozdrowienia, ani słowem ich nie skarcił, tylko polecił odtąd dodawać pozdrowienie oraz odprawił do domu. Gramatyk Diogenes, który na Rodosie miał zwyczaj urządzać dysputy w sobotę, nie przyjął Tyberiusza, gdy ten przyszedł, aby go posłuchać poza zwykłym terminem, i przez swego niewolnika odłożył spotkanie na siódmy dzień. Z kolei ten gramatyk przybył do Rzymu i czekał przed drzwiami, aby pozdrowić cesarza. Tyberiusz polecił mu tylko powrócić po siedmiu latach. Zarządcom prowincyj, którzy doradzali mu obciążenie prowincyj podatkami, odpisał, że „dobry pasterz powinien strzyc owce, a nie obdzierać ze skóry”.

33. Z wolna ujawniał się jako władca, chociaż przez długi czas nierównego usposobienia, to jednak na ogół raczej dbały o państwo i skłonny do świadczeń w zakresie dobra publicznego. Początkowo pozwalał sobie na interwencję o tyle tylko, aby wszystko działo się zgodnie z prawem. Więc zniósł pewne ustawy senatu oraz często ofiarowywał swą radę i pomoc urzędnikom rozpoczynającym sprawy w sądzie, siadywał obok nich lub naprzeciwko, w pierwszym rzędzie. Jeśli rozeszła się pogłoska, że ktoś z podsądnych dzięki wpływom ujdzie kary, nagle zjawiał się na posiedzeniu i albo z miejsca dla publiczności, albo z wysokości trybunału śledczego przypominał sędziom o treści ustaw, o ich obowiązku moralnym i o rodzaju przewinienia, jakie mają rozpatrywać. Jeśli obyczaje obywatelskie zaczynały upadać na skutek lenistwa lub złych nałogów, podejmował ich naprawę.

34. Wydatki na zabawy i widowiska uszczuplił, obciąwszy płace aktorów i ograniczywszy liczbę par gladiatorów do pewnej wysokości. Utyskiwał surowo na niezmierny wzrost cen naczyń korynckich oraz na to, że za trzy barweny płacono trzydzieści tysięcy sestercji. Więc postawił wniosek w senacie, że należy ograniczyć gromadzenie sprzętów, a w zakresie żywności targowej miarkować corocznie ceny uchwałą senatu. Uprzednio jeszcze polecił edylom tak ścisły dozór nad garkuchniami i jadłodajniami, żeby nawet zabronili wystawiania na sprzedaż ciast. Chcąc oszczędność obywatelską poprzeć także przykładem, sam w czasie uroczystych przyjęć często kazał podawać potrawy wczorajsze i napoczęte, choćby ową połowę dzika, zapewniając, że „posiada ona te same zalety, co cały dzik”. Zniósł rozporządzeniem codzienny obyczaj oficjalnych pocałunków, również wymianę podarunków ograniczył ściśle do pierwszego stycznia. Sam zwykł odwzajemniać się w czwórnasób i własnoręcznie, lecz zmęczony całomiesięcznymi odwiedzinami tych, którzy nie mogli w samo święto do niego się docisnąć, na przyszłość obyczaj ten zniósł.

35. Rozporządził, aby kobiety zamężne, które naruszyły obyczajność, w razie braku oskarżyciela publicznego krewni karali na podstawie wspólnej uchwały wedle obyczaju przodków. Pewnego rycerza rzymskiego upoważnił do opuszczenia żony, której dowiedziono cudzołóstwa ze swym zięciem, zwalniając z przysięgi złożonej niegdyś, że jej nigdy nie porzuci. Kobiety o złej opinii, chcąc wyzbyć się praw kobiet z towarzystwa i ich godności celem uniknięcia kar przepisanych ustawą, zaczęły jawnie uprawiać nierząd. Młodzież rozpustna obojgu płci, aby nie być skrępowana uchwałą senatu zabraniającą występowania na scenie i na arenie, sama zgłaszała się po złą notę sądu obyczajowego. Całą tę młodzież męską i żeńską ukarał wygnaniem, aby nikt nie znalazł schronienia w takich wykrętach. Pewnemu senatorowi odebrał przywilej noszenia szerokiego szlaku, gdy dowiedział się, że ten przed pierwszym lipca wyprowadził się do swych ogrodów podmiejskich, aby po tym terminie taniej wynająć dom w Rzymie. Innego znowu usunął z kwestury za to, że nazajutrz po wyniku głosowania na ten urząd porzucił żonę, poślubioną w przeddzień głosowania.

36. Obce wierzenia, jak egipskie i żydowskie obrzędy, ograniczył, a wyznawców tego zabobonu zmusił do spalenia świętych szat i wszelkiego sprzętu ofiarnego. Młodzież żydowską pod pozorem służby wojskowej poprzerzucał do prowincyj o niezdrowym klimacie, resztę tegoż ludu lub wyznawców podobnej wiary wypędził z Rzymu, grożąc karą wiecznej niewoli w razie nieposłuszeństwa. Wypędził również astrologów, lecz gdy bardzo się wypraszali, obiecując zaniechać swych praktyk, ułaskawił.

37. Szczególnie zatroszczył się o zapewnienie bezpieczeństwa od napaści po drogach, od bandytyzmu i swawoli zamieszek. Posterunki wojskowe na terenie Italii ilościowo wzmocnił. W Rzymie urządził obóz, aby umieścić w nim kohorty pretorianów, pozbawione dotychczas stałego miejsca zamieszkania i rozrzucone po gospodach. Rozruchy ludowe tłumił najbezwzględniej w chwili wybuchu, a jednocześnie skrzętnie zapobiegał ich wybuchowi. Gdy w teatrze w czasie sprzeczki dopuszczono się zabójstwa, przywódców grup zwaśnionych oraz aktorów, z powodu których powstała waśń, zesłał na wygnanie i nigdy nie dał się skłonić żadnymi prośbami ludu do ich odwołania. Gdy pospólstwo miasta Polencji nie chciało wypuścić z forum orszaku pogrzebowego pewnego centuriona pierwszego manipułu, aż uzyskało wymuszeniem od spadkobierców pieniądze na urządzenie igrzysk gladiatorskich, Tyberiusz wysłał tam pod jakimś pozorem jedną kohortę z Rzymu, drugą z królestwa Kotiusza. Dopiero gdy nagle obnażono broń i zagrały trąby, wpuścił do miasta wojsko różnymi bramami, większą część ludu oraz rajców miejskich wtrącił do więzienia do końca życia. Zniósł także prawo i zwyczaj azylów, gdziekolwiek je stosowano. Mieszkańcom Cyzyku za to, że ośmielili się dokonać aktu gwałtu na obywatelach rzymskich, odebrał zbiorowo wolność, którą sobie wysłużyli w czasie wojny z Mitrydatesem. Poczynania wojenne wrogów uśmierzał odtąd bez podejmowania jakiejkolwiek wyprawy, lecz przez posłów, a jeśli za ich pośrednictwem, to po wielkim namyśle i w naglącej potrzebie. Królów wrogo usposobionych lub podejrzanych trzymał na wodzy raczej groźbami i wymówkami niż użyciem wojska. Niektórych ściągnął do siebie pochlebstwami i obietnicami, lecz już nie wypuścił, jak Marobodua germańskiego, Rascypola trackiego, kapadockiego Archelausa, którego królestwo zamienił w prowincję.

38. Przez dwa lata bez przerwy po objęciu władzy cesarskiej ani krokiem nie ruszył się poza bramy Rzymu. W następnych latach zaledwie do pobliskich miasteczek, najdalej do Ancjum, poza które nigdy się nie oddalił, i to bardzo rzadko oraz na parę dni tylko. Zapowiadał wprawdzie często, że odwiedzi także prowincje i wojska. Prawie corocznie przygotowywał się do podróży, gromadził pojazdy, rozsyłał gminom i osadom zlecenia dotyczące zaopatrzenia cesarza w czasie podróży, wreszcie pozwalał podejmować modły za swój szczęśliwy wyjazd i powrót. Powszechnie zaczęto go nazywać w sposób żartobliwy „Kallippides”. Tak wedle przysłowia greckiego określono tego, kto biegnie prędko, a nie posuwa się ani na łokieć naprzód.

39. Lecz po stracie obydwu synów, z których Germanik umarł w Syrii, Druzus w Rzymie, oddalił się do Kampanii. Wszyscy prawie zgodnie tak myśleli i mówili, że Tyberiusz nie powróci nigdy i wkrótce nawet umrze. Niewiele brakło, aby jedno i drugie się sprawdziło. Do Rzymu istotnie więcej nie powrócił, a w kilka dni po wyjeździe blisko Tarracyny, w pałacyku wypoczynkowym zwanym Spelunka, gdy spożywał obiad, obsunęło się przypadkiem ze sklepienia wiele olbrzymich głazów i przygniotło sporo osób spośród biesiadników oraz służby, lecz Tyberiusz nadspodziewanie ocalał.

40. Przemierzył całą Kampanię. W Kapui poświęcił Kapitol, w Noli świątynię Augusta, co nawet podał jako pretekst podróży, aż wreszcie przybył na Kapri. Tę wyspę szczególnie sobie upodobał, ponieważ była dostępna tylko z jednej strony, i to na krótkim odcinku, ze wszystkich innych stron otoczona stromymi skałami olbrzymiej wysokości i morzem głębokim. Lecz wnet odwołały go stamtąd natarczywe błagania ludu z powodu klęski, jaka zdarzyła się w Fidenach. Oto ponad 20 000 ludzi straciło życie w czasie igrzysk gladiatorskich pod gruzami amfiteatru. Wówczas Tyberiusz wrócił na ląd stały i wszystkim dał możność dostępu do siebie. Co tym bardziej godne jest uwagi, że opuszczając stolicę zapowiedział edyktem, aby nikt nie zakłócał mu spokoju, i w czasie całej podróży odmawiał przyjęcia kogokolwiek.

41. Po powrocie na wyspę tak dalece zarzucił troskę o sprawy państwa, że odtąd już nigdy nie uzupełniał szwadronów jazdy ani nie zmieniał trybunów wojskowych i prefektów ani namiestników prowincyj. Hiszpanię i Syrię pozostawił przez kilka lat bez dowództwa legatów konsularnych. Zlekceważył i to, że Partowie zajmują Armenię, że Dakowie i Sarmatowie pustoszą Mezję, Germanowie prowincje galickie, ku wielkiej hańbie państwa i nie mniejszej szkodzie.

42. Uzyskawszy w tym zakątku całkowitą bezkarność postępowania i jak gdyby pozbywszy się dozoru społeczeństwa, okazał wreszcie wszystkie od razu przywary, długo i źle ukrywane. O nich to po kolei od początku powiem. W czasie służby wojskowej jeszcze jako rekrut nazywany był z powodu zbytniej ochoty do wina zamiast Tyberiuszem Biberiuszem, zamiast Klaudiuszem Kaldiuszem, zamiast Neronem Meronem. Następnie jako prynceps w tym właśnie czasie, gdy przeprowadzał naprawę obyczajów obywatelskich, ucztował i pił przez noc i dwa dni bez przerwy z Pomponiuszem Flakkiem i L. Pizonem, z których jednemu zaraz potem dał prowincję Syrię, drugiemu prefekturę stolicy. Także w listach wyznał, że są to jego najmilsi przyjaciele, chętnie widziani o każdej godzinie. Do Sestiusza Galla, starca rozpustnego i marnotrawnego, którego niegdyś August napiętnował złą notą, a on sam przed kilkoma dniami w senacie złajał, zaprosił się teraz na obiad pod tym warunkiem, że nic nie zmieni ani ujmie ze swego zwykłego obyczaju oraz że do obiadu będą podawały nagie dziewczęta. Przy wyborze na kwestora pominął najznakomitszych kandydatów na korzyść zupełnie nieznanego, gdyż ten podczas uczty na jego zaproszenie wypił całą amforę wina. Aseliuszowi Sabinowi darował dwieście tysięcy sestercji za napisanie dialogu, w którym ów przedstawił spór borowika, figojadki, ostrygi i kwiczoła. Wprowadził wreszcie nowy urząd „od rozkoszy”. Powierzył go rycerzowi rzymskiemu, T. Cezoniuszowi Pryskowi.

43. W zaciszu wyspy Kapri wymyślił urządzenie apartamentu pełnego sof jako miejsca tajemnych stosunków miłosnych, dokąd ściągnięci tłumnie zewsząd chłopcy rozpustni i dziewczęta oraz wynalazcy potwornego stosunku, których nazywał „spintriami”, spleceni w potrójnym uścisku nawzajem się sobie oddawali, aby podniecać tym widokiem jego otępiałe zmysły. Sypialnie rozmieszczone w wielu miejscach pałacu ozdobił obrazami, rzeźbami o najbardziej rozwiązłych tematach i postaciach oraz zaopatrzył w księgi Elefantydy, aby nikomu w wykonywaniu jego czynności nie zabrakło wzoru do figury przez Tyberiusza zamówionej. Również w lasach i gajach urządził w różnych miejscach okręgi poświęcone Wenerze i umieścił po grotach i w wydrążeniach skał młodzież obojga płci w strojach małych Panów i nimf. Z tego powodu już jawnie i powszechnie nazywano go Kapryneusem, wyzyskując dla tego dwuznacznika nazwę wyspy.

44. Zniesławił się jeszcze bardziej rozpustnymi i obrzydliwymi czynami, których nie godzi się nawet opowiadać lub słuchać, cóż dopiero uwierzyć w ich prawdziwość. Mianowicie jakoby miał nauczyć chłopców, pacholęta zaledwie, których nazywał rybkami, aby w czasie jego kąpieli krążyli mu między udami i nieznacznie podpływając podniecali go językiem lub ugryzieniem. Również jakoby kazał przykładać sobie do członka męskiego lub do brodawki piersiowej nieco starsze niemowlęta, jednak nieodstawione jeszcze od piersi, szczególnie skłonny do tego rodzaju rozkoszy z natury i ze względu na wiek.

Obraz Parrazjusza, na którym Atalanta ustami zadosyć czyni Meleagrowi, zapisano mu z zastrzeżeniem, że jeśliby treść obrazu urażała go, może zamiast niego otrzymać milion sestercji. Tyberiusz nie tylko wolał obraz od pieniędzy, lecz nawet umieścił go w swej sypialni. Opowiadają, że kiedyś w czasie składania ofiar zachwycony urodą sługi podającego mu skrzyneczkę z kadzidłem nie mógł powstrzymać swej żądzy i natychmiast, prawie z końcem obrzędu religijnego, w tymże miejscu uprowadził go na bok i spełnił akt fizyczny z nim oraz z jego bratem fletnistą. Wkrótce kazał im obydwu golenie połamać za to, że nawzajem wyrzucali sobie ów sromotny czyn.

45. Jak dalece zwykł był igrać sobie z życiem kobiet, nawet znakomitego pochodzenia, okazało się najwidoczniej w wypadku zgonu pewnej Malonii. Wprawdzie Tyberiusz ją uwiódł, lecz gdy uparcie wzdragała się znosić jeszcze coś więcej, rzucił ją na łup donosicieli. Jako podsądnej nie zaprzestał wypytywać, czy czego nie żałuje. Wreszcie opuściła sąd, schroniła się do domu i przebiła się sztyletem, na cały głos wyrzucając kosmatemu i cuchnącemu starcowi sprośność języka. Stąd wielki rozgłos zyskała sobie fraza z epilogu atelańskiego, w czasie najbliższych igrzysk przyjęta z najwyższych uznaniem:

Staruch kozieł wylizuje kóz organy rodne.

(Ribbeck, Com. Rom., fragm., s. 333)

46. W gospodarce pieniężnej oszczędny, nawet skłonny do skąpstwa. Towarzyszom podróży i wypraw wojennych nigdy nie płacił ani żołdu, ani diet, tylko żywił. Raz jedynie okazał im szczodrobliwość, i to z łaskawości ojczyma: oto podzieliwszy na trzy grupy wedle godności każdego, pierwszej przydzielił sześćset tysięcy sestercji, drugiej czterysta, trzeciej, którą nazywał grupą Greków, a nie przyjaciół - dwieście.

47. Jako prynceps nie wystawił żadnych wspaniałych budowli (nawet te, które zaczął: świątynię Augusta i odbudowę teatru Pompejusza, pozostawił nieskończone po tylu latach). Nie urządzał też w ogóle żadnych widowisk. Bardzo rzadko bywał na takich, które inni urządzali, a to dlatego, aby się czegoś od niego nie domagano, zwłaszcza w chwili, gdy zmuszono go do nadania wolności aktorowi komediowemu Akcjuszowi. Wspomógł wprawdzie kilku senatorów w niedostatku, lecz aby na przyszłość nie wesprzeć większej ilości, oświadczył, że innym udzieli pomocy w tym tylko wypadku, jeśli przedstawią senatowi dostateczne uzasadnienie swych naglących potrzeb. W ten sposób odstraszył większość powodowaną skromnością i wstydem, między innymi Hortalusa, wnuka mówcy Kwintusa Hortenzjusza, który mimo bardzo skromnych zasobów materialnych za namową Augusta pozwolił sobie na czworo dzieci.

48. Wobec społeczeństwa tylko dwa razy w ogóle okazał szczodrobliwość: raz rozpożyczywszy na trzy lata bez procentu sto milionów sestercji, drugim razem - gdy pewnym właścicielom domów czynszowych, które spłonęły na wzgórzu Celius, zwrócił ich wartość pieniężną. Do pierwszego kroku przynaglił go wielki brak gotówki u ludu domagającego się pomocy. Mianowicie zawiodło jego zarządzenie powzięte w drodze uchwały senatu, aby lichwiarze pożyczający pieniądze na procent dwie trzecie swego majątku umieścili w ziemi, a dłużnicy spłacili natychmiast tyleż części zaległości pieniężnych. Drugie dobrodziejstwo wyświadczył dla złagodzenia nieszczęść owych czasów. Jednak to ostatnie dobrodziejstwo tak sobie wysoko ocenił, że zarządził zmianę nazwy wzgórza Celius i zamianowanie go odtąd Wzgórzem Augustowym. W stosunku do wojska nie świadczył nigdy żadnej szczodrobliwości prócz tego, że podwoił zapisy z testamentu Augusta. Raz tylko dał po tysiąc denarów pretorianom za to, że się nie poddali Sejanowi, oraz pewne podarunki syryjskim legionom, gdyż one jedne nie umieściły wśród godeł sztandarowych żadnego wizerunku Sejana. Również bardzo rzadko zwalniał na emeryturę starych żołnierzy, licząc, że starość sprowadzi za sobą wreszcie śmierć, a ze śmierci on odniesie korzyść. Nie okazał żadnej szczodrobliwości wobec prowincji z wyjątkiem Azji, a tu dlatego, że miasta legły w gruzach skutkiem trzęsienia ziemi.

49. Z biegiem czasu, i to dość szybko, zaczął dopuszczać się grabieży. Jest całkowicie pewne, że groźbą i niepokojem wywołał wstręt do życia w Gn. Lentulu Augurze, którego majątek oceniono jako największy, oraz zmusił go do tego, że umierając zapisał Tyberiuszowi całe dziedzictwo. Skazał również wyrokiem Lepidę, kobietę zacnego urodzenia, by zyskać sobie względy jej męża, byłego konsula Kwiryniusza, niezmiernie bogatego i bezdzietnego, który mimo rozwodu sprzed dwudziestu lat oskarżył ją teraz, że niegdyś usiłowała go otruć. Wielu znakomitym osobistościom prowincyj galickich i hiszpańskich, Syrii oraz Grecji zabrano dobra na rzecz skarbu z powodu tak błahych i tak bezczelnych zarzutów, jak na przykład: niektórym miano do zarzucenia tylko to, że część majątku mają w pieniądzach. Większości miast i osób prywatnych odebrano także dawne swobody podatkowe, pozwolenia na wydobywanie kruszcu i użytkowanie na własną korzyść ceł. Co więcej, ograbił podstępnie i zabił Wononesa, króla Partów, który wypędzony przez swych rodaków schronił się z wielkim skarbem do Antiochii, oddając się niejako pod opiekę narodu rzymskiego.

50. Nienawiść względem krewnych ujawnił najpierw w stosunku do brata swego, Druzusa. Podał mianowicie do wiadomości publicznej jego list, w którym radził Tyberiuszowi, aby wspólnie zmusili Augusta do przywrócenia ustroju republikańskiego. Następnie nienawiść ujawnił także w stosunku do reszty rodziny. Żonie Julii, pozostającej na wygnaniu, nie okazał najmniejszych względów ani dobroci, co wszak jest drobnostką. Do postanowienia ojca, aby zamknięta była w jednym mieście, dodał jeszcze zakaz opuszczania domu i obcowania z ludźmi. Zagarnął jej fundusik, przyznany przez ojca, i roczną pensję pod pozorem, że podlegają prawu publicznemu, gdyż August nie zrobił co do nich żadnego zastrzeżenia w testamencie. Niechętnie znosił towarzystwo matki Liwii, posądzając ją o chęć równego z nim podziału władzy. Wystrzegał się ustawicznego z nią obcowania oraz nieco dłuższych i bardziej poufnych rozmów, aby nie wydawało się, że daje się powodować radom, których jednak czasem potrzebował i nieraz z nich korzystał. Także wyjątkowo oburzyły go rozważania senatu, aby do jego dotychczasowych tytułów, jako syna Augusta, dodać jeszcze jeden: „syn Liwii”. Dlatego nie pozwolił jej nazywać matką ojczyzny ani przyjmować żadnego wyższego odznaczenia publicznego. Przeciwnie, częstokroć zwracał jej uwagę, aby trzymała się z dala od spraw większej wagi i nieprzystojnych kobiecie, zwłaszcza od chwili, gdy zauważył w czasie pożaru blisko świątyni Westy, jak osobiście wystąpiła, zachęcając lud i żołnierzy, aby jeszcze usilniej nieśli pomoc; tak zresztą zwykła postępować za życia męża.

51. Następnie doprowadził aż do waśni, z tej podobno przyczyny. Oto, gdy Liwia zbyt często nalegała, aby zaliczyć do dekuryj [sędziów] kogoś niedawno prawem obywatelstwa obdarzonego, zgodził się na to tylko pod tym warunkiem, że pozwoli mu dopisać w rejestrze dekurialnym, iż „zostało to wymuszone na nim przez matkę”. Wówczas wzburzona Liwia wyniosła z kaplicy domowej pewne dawne listy Augusta, pisane do niej na temat przykrego i nieznośnego usposobienia Tyberiusza, i odczytała je głośno. To, że tak długo je przechowywała i z taką wrogością wypomniała, obeszło go dotkliwie. Zdaniem niektórych była to jedna, z przyczyn, wręcz główna pobudka usunięcia się na Kapri. Przez całe trzy lata swej nieobecności w Rzymie, jeszcze za życia matki, zaledwie w ogóle raz ją widział, i to w ciągu jednego dnia przez kilka godzin. Wkrótce, gdy zachorowała, nie chciał jej odwiedzić. Po śmierci Liwii pozwalając dworowi spodziewać się swego przybycia, spowodował wielodniową zwłokę w pogrzebie, aż wreszcie ciało psuć się i gnić zaczęło. Po pogrzebie zabronił oddawać jej cześć boską, powołując się jakoby na własną jej wolę. Jej testament także unieważnił. Wszystkich przyjaciół i bliskich zmarłej, a nawet tych, którym zleciła w godzinie śmierci troskę o swój pogrzeb, w krótkim czasie ciężko doświadczył. Jednego z nich, stanu rycerskiego, przydzielił do pompowania wody.

52. Względem swych synów: własnego, Druzusa, oraz przybranego, Germanika, nie żywił ojcowskiego przywiązania. Pierwszy zraził go swymi wadami. Druzus prowadził życie niepowściągliwe i rozwiązłe. Więc nie tak bardzo przejął się Tyberiusz jego śmiercią. Tyle tylko, że nieco opóźnił po pogrzebie powrót do swych zwykłych zajęć, żałoby wszelako dłuższej zabronił. Gdy nieco później posłowie z Ilionu składali mu słowa pociechy, Tyberiusz, jakby niepomny już dawnego bólu, ze śmiechem odpowiedział: „że i on ze swej strony boleje nad nimi, że stracili ongiś znakomitego obywatela w osobie Hektora”. Germanikiem tak dalece pomiatał, że jego najsławniejsze czyny uważał wręcz za nieużyteczne, a najbardziej głośne zwycięstwa ganił jako czyny szkodliwe dla państwa. Gdy Germanik wkroczył do Aleksandrii na skutek niezmiernego i nagłego wygłodzenia miasta - lecz, że uczynił to bez porozumienia z nim - wyraził z tego powodu skargę w senacie. Istnieje przypuszczenie, że spowodował również śmierć Germanika, używszy jako narzędzia Gn. Pizona, namiestnika Syrii. Niektórzy sądzą, że Pizon, wkrótce oskarżony o dokonanie tej zbrodni, mógłby się powołać na zlecenia, gdyby... Wskutek tego w różnych miejscach pojawiły się napisy i nocą często było słychać okrzyki: „Oddaj Germanika”. To podejrzenie utrwalił jeszcze później przez okrutne postępowanie z żoną i dziećmi Germanika.

53. Gdy synowa Agryppina po śmierci męża zbyt gwałtownie żal okazywała, za rękę ją ujął i rzekł wierszem greckim:

Czyż za krzywdę sobie masz, córuchno, jeśli nie panujesz?

(Kock, Com. Attic. fragm., III, s. 449, fragm. 212)

Odtąd już nigdy nie zaszczycił jej rozmową. Pewnego razu w czasie uczty poczęstował ją owocami. Gdy nie ośmieliła się ich spróbować, przestał w ogóle zwracać się do niej pod pozorem, że podejrzewa go o chęć otrucia. Tymczasem wszystko naumyślnie było z góry ułożone z obydwu stron: Tyberiusz miał podsunąć owoce, aby poddać ją próbie, ona miała się go strzec niby najpewniejszej zguby. Wreszcie fałszywie oskarżywszy o to, jakoby usiłowała chronić się przed nim do stóp posągu Augusta, to znów pod opiekę wojska, zesłał ją na wyspę Pandatarię. Gdy rzucała mu obelgi, rozkazał centurionowi wysiec ją rózgami; on przy tym oko jej wybił. Postanowiła zamorzyć się głodem, więc kazał jej wpychać pokarm, otwarłszy gwałtem usta. Lecz wytrwała przy zamiarze i wreszcie śmierć sobie zadała. Wtedy jeszcze nie przestał jej prześladować w sposób najbardziej zniesławiający: zażądał, aby także dzień jej narodzin zaliczyć do dni nieszczęśliwych w kalendarzu. Poczytał sobie za zasługę, że nie kazał jej powiesić i zrzucić ze Schodów Gemońskich, oraz pozwolił za taką łaskawość wstawić między uchwały senatu dziękczynienie dla siebie oraz ofiarę ze złota dla Jowisza Kapitolińskiego.

54. Germanik pozostawił mu trzech wnuków: Nerona, Druzusa i Gajusza; Druzus jednego: Tyberiusza. Gdy śmierć pozbawiła go własnych dzieci, wtedy najstarszych synów Germanika: Nerona i Druzusa, przedstawił z poleceniem senatowi, a dzień ich pierwszego występu w życiu politycznym uczcił pieniężnym darem dla ludu. Lecz gdy dowiedział się, że z początkiem następnego roku podjęto modły z ramienia państwa nie tylko za jego, lecz także za ich zdrowie, na posiedzeniu senatu wyraził się, że „takie oznaki czci słusznie należą się tylko zasłudze i wiekowi”. W ten sposób ujawniwszy wewnętrzny stan umysłu, naraził ich na wszelkie oszczerstwa, aż przez różnorodne intrygi doprowadził wreszcie do tego, że w podnieceniu nie powstrzymali się od obelżywych skarg i w ten sposób dali podstawę do wytoczenia procesu. Z czego korzystając Tyberiusz oskarżył ich w liście pełnym goryczy, przytoczywszy ponadto skwapliwie oszczerstwa. Następnie osądzonych jako wrogów państwa głodem zamorzył: Nerona na wyspie Poncji, Druzusa w podziemiach Palatynu. Istnieje przypuszczenie, że Neron został zmuszony do samobójstwa, gdy kat wysłany z rozkazu senatu pokazał mu stryczek i haki. Druzusa tak doszczętnie pozbawiono pożywienia, że próbował jeść włosie z materaca. Szczątki ich obydwu porozrzucane można było zaledwie z trudem później pozbierać.

55. Oprócz dawnych przyjaciół i zaufanych wybrał sobie spośród najznakomitszych obywateli dwudziestu jakby na doradców w sprawach państwowych. Z tych wszystkich pozostawił przy życiu dwu albo trzech zaledwie. Resztę zgładził, każdego pod innym pozorem. Między nimi także Eliusza Sejana, którego upadek pociągnął za sobą zgubę mnóstwa ludzi. Sejana wyniósł do szczytów władzy nie tyle z życzliwości, ile chcąc przy pomocy jego intryg osaczyć synów Germanika i utrwalić następstwo władzy cesarskiej dla wnuka swego rodzonego, po synu Druzusie.

56. Bynajmniej nie okazał się łagodniejszy w stosunku do swych greckich domowników, z którymi chyba najchętniej przebywał. Oto na przykład pewnego Ksenona, przemawiającego w sposób zbyt wyszukany podczas dysputy, zapytał, co to za wyjątkowo nieprzyjemny dialekt. On odpowiedział, że dorycki. Tyberiusz zesłał go na Cynarię w przekonaniu, że Ksenon wytknął mu dawne wygnanie, gdyż Rodyjczycy mówią dialektem doryckim. Inny znowu przykład. Tyberiusz miał zwyczaj poruszać podczas obiadu zagadnienia w związku z codzienną swoją lekturą. Kiedy dowiedział się, że gramatyk Seleukos wypytuje służbę cesarską, jakich autorów opracowuje każdorazowo Tyberiusz, i tak przygotowany przychodzi na obiad, najpierw usunął go ze swego otoczenia, później zmusił do samobójstwa.

57. Okrutne a jednocześnie powolne usposobienie ujawnił już w dzieciństwie. Toteż Teodor z Gadary, nauczyciel wymowy, pierwszy zdał się mądrze to zauważyć i wyrazić trafnym porównaniem, nazywając go niejednokrotnie w czasie nagany po grecku: błockiem z krwią pomieszanym. Lecz o wiele jaśniej wystąpiło ono w czasie pryncypatu, już na samym początku, gdy jeszcze usiłował zdobyć sobie życzliwość ludzką pozorami umiarkowania. Oto pewien trefniś mijając jakiś pogrzeb głośno polecił zmarłemu, aby oznajmił Augustowi, iż „jeszcze nie wypłacono ludowi zapisów, które dlań pozostawił w testamencie”. Tyberiusz kazał go do siebie sprowadzić, należną sumę przyjąć zmusił, potem kazał na śmierć odprowadzić, zalecając, aby jego ojcu prawdę powiedział. Niedługo potem w senacie, gdy pewien rycerz rzymski, nazwiskiem Pompejusz, w czymś uparcie mu się przeciwstawiał, Tyberiusz zapowiedział mu, grożąc kajdanami, że „z Pompejusza może się stać pompejańczykiem”. Tym okrutnym szyderstwem ugodził zarówno w jego nazwisko, jak w dawny los stronnictwa pompejańskiego.

58. W tym samym czasie na pytanie pretora, czy nakazuje ścigać zbrodnie obrazy majestatu, odpowiedział, że „prawa winny być przestrzegane”. Istotnie zastosował je najbezwzględniej. Oto ktoś zrzucił głowę z posągu Augusta, aby nałożyć czyjąś inną. Sprawa weszła pod obrady senatu, a ponieważ zachodziły pewne wątpliwości, wzięto podsądnego na tortury. Po skazaniu tego podsądnego z wolna ów rodzaj oskarżeń tak się rozszerzył, że wreszcie takie oto drobiazgi stały się sprawą gardłową: koło posągu Augusta zbić niewolnika lub zmienić ubranie, mieć przy sobie w ustępie lub w domu publicznym wizerunek Augusta wyryty na pieniądzu lub pierścieniu, obrazić krytyką jakikolwiek czyn jego lub powiedzenie. Wreszcie zginął i ten, który pozwolił się wybrać urzędnikiem w swej osadzie tegoż samego dnia, w którym niegdyś uchwalono dla Augusta zaszczytne urzędy.

59. Oprócz tego pod pozorem surowej naprawy obyczajów, raczej zaś z nakazu własnej natury dopuścił się wielu okrutnych i strasznych czynów. Niektórzy w takich oto wierszykach ganili jego obecne postępowanie i zapowiadali przyszłe nieszczęścia:

Chcesz, okrutniku, o sobie wyroki poznać losu?
Niech zginę, jeśli matka własna pokochać cię może.
Nie jesteś nawet rycerzem - bez stu tysięcy w komorze,
Wiedz wreszcie wszystko: jesteś tylko wygnańcem Rodosu.

Kres położyłeś Saturna złotym wiekom, Cezarze.
Pókiś żyw, będzie panował okres spod znaku żelaza.
Wzgardziłeś winem, któreś z ziemskich rozkoszy wymazał,
I żłopiesz krew pieniącą się jak wino w czarze.

Spójrz dziś na Sullę, Romulu, co sobie szczęście zgotował,
I na Mariusza, gdy zechcesz, lecz już po jego powrocie,
Na Antoniusza patrz ręce we krwi zbroczone i w błocie,
Kiedy do wojen domowych podżegał - i wyrzecz słowa

„Rzym ginie!” Ten bowiem zawsze swe rządy topił w posoki pianach,
Co po wygnaniu doszedł do władzy króla i pana.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 359)

Te wiersze początkowo usiłował Tyberiusz tłumaczyć jako wyraz niezadowolenia ze swych reform, że natchnęła je żółć i gorycz, a nie wewnętrzne przekonanie. Mawiał też często: „Niech mnie nienawidzą, byleby uznawali”. Następnie dowiódł swym postępowaniem całkowitej ich prawdziwości i słuszności.

60. W kilka dni po przybyciu na Kapri pewnemu rybakowi, który przyniósł mu niespodziewanie wspaniały okaz barweny podczas jego odpoczynku w zacisznej samotni, kazał twarz podrapać tąż samą rybą, przerażony tym, że rybak zdołał przedostać się do niego od tyłu wyspy przez urwiska i bezdroża. Rybak wśród męczarni pocieszał się myślą, że nie przyniósł cesarzowi jeszcze olbrzymiej langusty, którą również złapał. Tyberiusz rozkazał mu poszarpać twarz także langustą. Śmiercią ukarał pretorianina za kradzież pawia z ogrodu. W czasie pewnej podróży lektyka, w której był niesiony, zaplątała się w krzakach; Tyberiusz powalił na ziemię i zachłostał nieomal na śmierć centuriona z pierwszej kohorty, odpowiedzialnego za zbadanie drogi.

61. Wkrótce wybuchło jego okrucieństwo w całej pełni. Nigdy też nie brakowało mu ofiar. Najpierw prześladował najbliższe otoczenie i znajomych matki, później wnuków i synowej, wreszcie Sejana. Po straceniu tego ostatniego okazał się najsroższy. Przez to więc udowodnił najbardziej, że nie tyle Sejan jego samego zwykle pobudzał, ile że na jego własne żądanie podsuwał tylko możliwości. Jednak Tyberiusz w pamiętniku, w którym skreślił z grubsza i pokrótce zarys swego życia, ośmielił się napisać, że „Sejana ukarał, gdyż się dowiedział, iż ten pastwi się nad dziećmi Germanika, jego syna”. Tymczasem on sam zgładził obydwu: jednego, gdy już Sejan popadł w podejrzenie, drugiego - po upadku Sejana. Długo trwałoby wyliczanie wszystkich jego okrucieństw pojedynczo. Wystarczy wymienić bardziej charakterystyczne rodzaje okrucieństwa, jakby wzory. Żaden

(...)

„Jeszcze się z tobą nie pogodziłem”. Pewien były konsul zamieścił w swych rocznikach następujący fakt: oto podczas wielkiej uczty, w której i on sam brał udział, karzeł obecny przy stole w gromadzie błaznów nagle głośno zapytał, dlaczego Pakoniusz, oskarżony o obrazę majestatu, żyje tak długo. Tyberiusz wprawdzie natychmiast zganił go za swawolę języka, lecz po kilku dniach napisał do senatu, żeby jak najprędzej wyznaczył karę Pakoniuszowi.

62. Okrucieństwo jego przybrało jeszcze na sile, gdy rozjątrzyło go doniesienie o okolicznościach śmierci Druzusa. Początkowo myślał, ze Druzus umarł z powodu choroby wywołanej życiem nieumiarkowanym. Wreszcie dowiedział się, ze został on otruty na skutek zdrady żony Liwilli i Sejana. Nikomu już odtąd nie oszczędził ani mąk, ani tortur. Rozpatrywanie tych spraw pochłaniało mu całe dnie i tak był przejęty, że na wiadomość o przybyciu doń pewnego gościa z Rodosu, którego zresztą sam wezwał serdecznym listem do Rzymu, kazał go bezzwłocznie wziąć na tortury, jak gdyby przybył jakiś świadek niezbędny do śledztwa. Gdy poznał swą pomyłkę, zgładzić go kazał nawet wtedy, w obawie, aby nie rozgłosił swej krzywdy. Dziś jeszcze pokazują miejsce jego katowni na Kapri, skąd skazańców po długich i wymyślnych męczarniach kazał w swej obecności zrzucać do morza. Tam oczekiwała ich gromada marynarzy i drągami albo wiosłami miażdżyła trupy, aby w nich ani tchnienia życia nie zostało. Wśród różnych rodzajów męczarni wymyślił ten jeszcze: oto podstępnie pojono skazańców zbyt obficie winem, a potem nagle zawiązywano członki męskie, aby dręczyć bólem pęcherza, wzdętego od nadmiaru moczu, oraz obrzmieniem narządu od więzów. Słowem, jeśliby śmierć go nie uprzedziła, a Trazyllus naumyślnie, jak powiadają, nie skłonił do odłożenia na przyszłość pewnych kar, obiecując mu dłuższe życie, przypuszcza się, że o wiele więcej jeszcze zgładziłby ludzi. Nie oszczędziłby nawet reszty wnuków, ponieważ miał już w podejrzeniu Gajusza, a Tyberiuszem gardził, uważając go za owoc cudzołóstwa. To jest wielce prawdopodobne, bo przecież często nazywał szczęśliwym Priama z tego powodu, ze przeżył wszystkich swych najbliższych.

63. Wiele oznak wskazuje na to, w jak wielkiej mimo takiego postępowania żył obawie, nawet na zniewagi narażony, nie tylko znienawidzony i wzgardzony. Zabronił radzenia się wróżbitów potajemnie i bez świadków. Powziął zamiar usunięcia w ogóle z pobliża Rzymu wyroczni, lecz poniechał tego, przerażony tajemną siłą wyroczni prenestyńskiej. Oto przewiózł prorocze księgi do Rzymu w starannym zamknięciu. Nie znalazł ich po otwarciu w skrzyni, aż dopiero, gdy z powrotem odesłał skrzynie do świątyni. Dwu byłych konsulów, choć im wyznaczył prowincje, nie ośmielił się oddalić od siebie i zatrzymywał tak długo, aż wreszcie po kilku latach wyznaczył następców, mimo obecności poprzednich namiestników. W tym czasie, jako że zachowywali urzędowe tytuły, zlecał im bezustannie rozliczne zadania, które musieli spełniać gorliwie przez swych legatów i pomocników.

64. Synowej i wnuków po wyroku skazującym nigdy inaczej nie pozwolił przewozić z miejsca na miejsce, jak zakutych w kajdany i w obszytej lektyce, pod strażą oddziału żołnierzy, którzy nie pozwalali nigdzie przechodniom i podróżnym oglądać się i zatrzymywać.

65. Gdy Sejan zaczął knuć zamach stanu, Tyberiusz, choć już widział, że dzień urodzin Sejana obchodzony jest uroczyście przez państwo i że jego złote wizerunki otaczane są czcią tu i tam, jednak wreszcie dopiero podstępem raczej i fortelem niż powagą władzy cesarskiej zdecydował się go obalić. Oto najpierw, aby oddalić go od siebie pod jakimś zaszczytnym pozorem, zaprosił na towarzysza swego piątego konsulatu, który tylko z tego względu objął po długiej przerwie, i to nieobecny. Następnie obiecywał mu podstępnie związek krwi i władzę trybuna, aż wreszcie zupełnie zaskoczonego oskarżył w piśmie, zresztą haniebnym i pożałowania godnym. Między innymi upraszał w nim Tyberiusz senatorów o przysłanie mu jednego z konsulów, aby ten pod jakąś strażą wojskową przywiózł przed ich oblicze samotnego starca. Pomimo tego jeszcze pełen nieufności i obawy przed zamieszkami dał zlecenie, aby w razie potrzeby wypuszczono na wolność i postawiono na czele wojska wnuka Druzusa, którego dotychczas trzymał w więzieniu w Rzymie. Co więcej, przygotował nawet okręty, zamyślając ucieczkę do jakichś legionów. Sam z najwyższej skały śledził co chwila sygnały, które polecił z dala nadawać o przebiegu wypadków, aby wiadomości nie uległy opóźnieniu. Po opanowaniu spisku Sejana nie czuł się bynajmniej bezpieczniejszy ani pewniejszy i przez dziewięć najbliższych miesięcy nie opuścił willi zwanej willą Iony.

66. Ponadto dręczyły umysł jego i tak niespokojny różne zewsząd miotane obelgi. Żaden ze skazanych nie omieszkał wytknąć mu wszelkiego rodzaju zbrodni wprost w oczy albo przez podrzucone w teatrze paszkwile. Wobec tych zniewag zachowywał się w różny sposób: albo wstydem przejęty pragnął je wszystkie ukryć i zataić, to znów niekiedy okazując wzgardę, sam je przytaczał i rozgłaszał. Szczególnie rozjątrzył go list Artabana, króla Partów, w którym zarzuca Tyberiuszowi zbrodnie rodzinne, morderstwa, tchórzostwo i rozrzutność oraz doradza, aby dobrowolną śmiercią jak najprędzej zaspokoił wielką i najzupełniej usprawiedliwioną nienawiść obywateli.

67. Wreszcie, pełen obrzydzenia do samego siebie, tak oto na początku listu do senatu prawie odsłania głębię swych nieszczęść: „O czym mam pisać do was, o senatorowie, albo w jakiż sposób, albo w ogóle o czym nie pisać w obecnej chwili? Sam już nie wiem, czy bogowie i boginie mogą mi zesłać gorszą zatratę niż ta, którą czuję z dnia na dzień”. Niektórzy przypuszczają, że w jasnowidzeniu przyszłości przejrzał swe losy i na długo naprzód wiedział, jak wielka i kiedy czeka go niedola i hańba; i że dlatego jak najbardziej stanowczo odmówił jeszcze na początku swego panowania przyjęcia tytułu ojca ojczyzny i nie pozwolił przysięgać na posłuszeństwo dla swych przyszłych rozporządzeń, aby wnet ku tym większej swojej hańbie nie okazać się niegodnym tak wielkich zaszczytów. To z pewnością daje się wywnioskować z jego mowy, w której wypowiedział się na temat obu tych spraw. Choćby z tych słów, że „zawsze pozostanie wierny sam sobie i nigdy nie zmieni zasad postępowania, jak długo będzie przy zdrowych zmysłach, lecz dla zasady należy wystrzegać się wyraźnego wiązania senatu z działalnością jakiegokolwiek człowieka, ponieważ ten pod wpływem przypadku zmienić się może”. Albo z tych znowu: „Jeśli kiedykolwiek zwątpicie w moją wartość moralną i poświęcenie dla was (co prawda zanimby to się stało, wolałbym raczej, aby śmierć mnie uchroniła przed zmianą waszego sądu o mnie), to nie doda mi świetności nawet przydomek ojca ojczyzny, dla was zaś stanie się on wiecznym wyrzutem, żeście go albo zbyt pochopnie mnie nadali, albo żeście wykazali brak stałości umysłu, wydając o mnie sprzeczne sądy”.

68. Tyberiusz był tęgi i krzepki, wzrostu raczej wysokiego, szeroki w barach i piersiach, poza tym od głowy do samych stóp zbudowany równomiernie i harmonijnie. W lewej ręce więcej miał sprawności i siły, a taką moc w stawach, że palcem przewiercał całe świeże jabłko, jednym szczutkiem palców ranił głowę chłopca lub nawet młodzieńca. Barwę skóry miał białą, włosy na tyle głowy tak gęste, że nawet zasłaniały kark, co wyglądało u niego na cechę rodzinną. Twarz miał szlachetną, która jednak często pokrywała się nagle szpetnymi krostami. Oczy wielkie, które, rzecz dziwna, widziały nawet w nocy i ciemnościach, lecz na krótko, gdy tylko otwarły się ze snu, potem traciły znów ostrość widzenia. Chodził z karkiem sztywnym i odchylonym ku tyłowi, z twarzą ściągniętą, przeważnie milczący. Nie wdawał się w żadne rozmowy, nawet z najbliższym otoczeniem, a jeśli, to bardzo rzadko, niezwykle powoli cedząc słowa i nie bez wymownego ruchu rąk. Całe to niemiłe i pełne wyniosłości zachowanie zauważył już August i niejednokrotnie usiłował usprawiedliwić.

71. Języka greckiego, jakkolwiek zresztą władał nim płynnie i swobodnie, nie zawsze używał. Szczególnie unikał go w senacie, do tego stopnia, że mając raz wymienić wyraz „monopolium” uprzednio wyraził prośbę, aby mu wybaczono użycie cudzoziemskiego słowa. Innym razem, gdy odczytywano głośno pewną uchwałę senatu i padło słowo s|zpXv)[JLa, zażądał zmiany tego wyrazu oraz na miejsce cudzoziemskiego polecił wyszukać wyraz rodzimy, a jeśli się nie znajdzie takiego, trzeba będzie wyrazić pojęcie przy pomocy większej ilości słów i w sposób omowny. Pewnemu żołnierzowi, którego pytano w charakterze świadka po grecku, kazał odpowiadać tylko po łacinie.

72. Dwa razy w ogóle przez cały okres swego samotnego pobytu na Kapri zdradził zamiar powrotu do Rzymu. Raz podjechał na trójrzędowcu aż do ogrodów sąsiadujących z naumachią, rozstawił przy tym posterunki wojskowe na brzegach Tybru, aby nie dopuszczały doń publiczności. Drugim razem dojechał drogą Apijską aż do siódmego kamienia milowego. Spojrzał tylko na mury miasta i nie dojechawszy do nich, zawrócił. Co do pierwszego razu, nie wiadomo, dlaczego. Za drugim razem przeraził go znak złowróżbny. Oto między innymi rozrywkami miał do zabawy dużego węża. Gdy wedle zwyczaju chciał mu dać własnoręcznie pożywienie, zastał go już objedzonego przez mrówki. Upominano go, aby strzegł się napaści tłumu. Wracał zatem szybko do Kampanii. W Asturze zasłabł. Gdy poczuł się nieco lepiej, pospieszył do Cercejów. Nie chcąc zdradzić się ze słabością, nie tylko wziął udział w igrzyskach wojskowych, lecz ze swej loży ciskał grotami w wypuszczonego na arenę dzika. Natychmiast poczuł ból w boku, a gdy rozgrzanego wiatr na domiar oziębił, wpadł w ciężką chorobę. Dość długo trzymał się jeszcze, jakkolwiek po przybyciu aż do Mizenum nie zaniedbał żadnego ze zwykłych swych zajęć, nawet biesiad czy innych rozkoszy, częściowo wskutek niewstrzemięźliwości, częściowo, aby ukryć chorobę. Gdy lekarz Charykles opuszczając biesiadę ujął rękę cesarza, aby ucałować ją przed swym wyjazdem na czas dłuższy, Tyberiusz, przypuszczając, że lekarz chce zbadać jego tętno, kazał mu pozostać, powtórnie zająć swe miejsce, i przedłużył biesiadę. Nawet wówczas nie zaniedbał wedle zwyczaju stanąć pośrodku sali jadalnej z liktorem przy boku i odpowiadać na pożegnania gości, wymieniając każdego imiennie.

73. Tymczasem, gdy w księdze protokołów senatu przeczytał, że uwolniono bez przesłuchania pewnych podsądnych, o których on zresztą zaledwie wspomniał, pisząc, że zostali wymienieni przez donosiciela, uznał to za wyraz pogardy dla siebie i pełen oburzenia postanowił za wszelką cenę powrócić na Kapri. Nie ośmielił się działać od ręki, dopiero z bezpiecznego schronienia. Lecz zatrzymany przez słoty i wzmagającą się chorobę, wkrótce potem umarł w willi Lukulla, w siedemdziesiątym ósmym roku życia, a dwudziestym trzecim panowania, w dniu siedemnastym przed kalendami kwietniowymi za konsulatu Gn. Acerromusza Prokula i Gn. Poncjusza Nigryna. Niektórzy przypuszczają, że Gajusz dał mu truciznę z wolna trawiącą organizm. Inni znowu przypisują śmierć temu, że odmówiono mu posiłku, gdy zażądał go po spadku przypadkowej gorączki. Jeszcze inni - że zaduszono go poduszkami, gdy powracając do przytomności po omdleniu zażądał zwrotu pierścienia, który mu przed chwilą ściągnięto. Seneka pisze, że Tyberiusz poczuwszy osłabienie zdjął pierścień, jak gdyby chciał go dać komuś, chwilę potrzymał, następnie znowu włożył na palec i ścisnąwszy lewą rękę, długo leżał bez ruchu. Nagle wezwał służących. Nie mogąc doczekać się odpowiedzi, wstał i niedaleko od łoża stracił siły. Padł.

74. W dniu ostatniej rocznicy swych urodzin ujrzał we śnie Apollina Temenita, którego posąg niezwykle wielki i piękny przywieziono z Syrakuz, aby umieścić w bibliotece nowej świątyni. Ten oznajmił, że Tyberiusz nie dokona już poświęcenia jego posągu. Na kilka dni przed jego śmiercią wieża latarni morskiej na Kapri runęła od trzęsienia ziemi. W Mizenum popiół z zarzewia i węgla przyniesionego dla ogrzania jadalni, wystygły już zresztą i od dawna zimny, nagle rozżarzył się nad wieczorem i uparcie płonął aż do późnej nocy.

75. Lud tak bardzo ucieszył się z jego śmierci, że na pierwszą wieść o niej rozbiegł się na wszystkie strony. Jedni krzyczeli: „Tyberiusza do Tybru”. Drudzy błagali Matkę Ziemię i bogów Manów, aby zmarłemu wyznaczyli miejsce tylko wśród bezbożników. Inni wreszcie grozili trupowi hakiem i Schodami Gemońskimi. To rozjątrzenie wywołały nie tylko wspomnienia o jego uprzednim okrucieństwie, ale także świeże dowody srogości. Oto ponieważ uchwałą senatu było zastrzeżone, że wykonanie wyroku na skazańcach odkładano zawsze na dni dziesięć, zdarzyło się przypadkiem, że niektórzy z nich mieli być straceni właśnie w dniu, w którym oznajmiono o śmierci Tyberiusza. Gdy błagali wszystkich o pomoc - że jednak Gajusza jeszcze nie było i nie stało nikogo, do kogo można by się zwrócić i przemówić za skazańcami - dozorcy nie chcąc w niczym uchybić zapadłemu wyrokowi podusili ich i zawlekli na Schody Gemońskie. Więc nienawiść [do Tyberiusza] spotęgowała się jeszcze pod wrażeniem, że okrucieństwo tyrana przeżyło nawet jego śmierć. Gdy z ciałem Tyberiusza ruszono z Mizenum, tłumy głośno domagały się, aby raczej przewieźć je do Atelli i w amfiteatrze pospiesznie spalić. Jednak żołnierze zanieśli ciało do Rzymu i tam spalono je wśród urzędowych uroczystości pogrzebowych.

76. Testament spisał w dwu egzemplarzach przed dwoma laty, jeden własnoręcznie, drugi - ręką wyzwoleńca, lecz co do słowa zgodne. Opatrzył je wszelako pieczęciami ludzi najniższego stanu. W tym testamencie jako spadkobierców w równych częściach pozostawił wnuków: Gajusza, syna Germanika, i Tyberiusza, syna Druzusa, oraz wyznaczył ich jako dziedziców nawzajem. Umieścił również zapisy dla wielu, m.in. dla kapłanek Westy, dla wszystkich żołnierzy i dla każdego plebejusza w stolicy, poza tym jeszcze oddzielne legaty dla urzędników mających pieczę nad dzielnicami stolicy.

Księga IV: Gajusz Kaligula

1. Germanik, ojciec G. Cezara, syn Druzusa i Antonii Młodszej, usynowiony przez stryja Tyberiusza, sprawował kwesturę na pięć lat przed terminem prawnie wyznaczonym, a po niej bezpośrednio konsulat. Następnie wysłano go do wojska stacjonującego w Germanii. Na wieść o śmierci Augusta wszystkie [miejscowe] legiony, uparcie odmawiające uznania cesarzem Tyberiusza, władzę najwyższą ofiarowały Germanikowi. On jednak, powodując się przywiązaniem synowskim czy stałością charakteru (nie wiadomo, co tu przeważyło), utrzymał je w karności i odniósłszy wkrótce zwycięstwo nad wrogiem, odbył triumf. Następnie powtórnie obrano go konsulem, lecz przed objęciem urzędu został wysłany na Wschód, by zaprowadzić tam spokój. Gdy zwyciężył króla Armenii, a Kapadocję zamienił na prowincję rzymską, umarł w Antiochii po długiej chorobie, w trzydziestym czwartym roku życia. Podejrzewano, że został otruty. Nie tylko wystąpiły na całym ciele sine plamy, a z ust toczyła się piana, lecz ponadto po spaleniu zwłok znaleziono wśród kości serce nienaruszone. Podobno ma ono tę właściwość, że po zatruciu nie daje się spalić.

2. Jego śmierć przypisywano zbrodniczemu podstępowi Tyberiusza, przy czynnej pomocy Gn. Pizona, który w tym samym prawie czasie został mianowany namiestnikiem Syrii. Ten ostatni nie ukrywał bynajmniej, że musi wybrać tylko jedno z dwojga: albo narazić się ojcu, albo synowi. Chorego już Germanika zadręczał bez miary dotkliwymi słowy i okrutnym postępowaniem. Z tego powodu, gdy powrócił do Rzymu, omal nie został rozszarpany przez lud, a senat skazał go na śmierć.

3. Niewątpliwie posiadał Germanik wszelkie zalety duchowe oraz fizyczne w takim stopniu, w jakim tego nikomu nie udało się osiągnąć: piękność i niezwykłą odwagę bojową, wybitne uzdolnienia w zakresie wymowy i nauki w obydwu językach: greckim i łacińskim, szczególną dobroć, niebywałą i owocną żarliwość w jednaniu sobie ludzkiego uznania i zdobywania miłości. Jedynym brakiem jego urody była szczupłość łydek, lecz z wolna i one stały się pełniejsze dzięki codziennej jeździe konnej po jedzeniu. Często zadawał wrogowi cios śmiertelny w spotkaniu wręcz. W sprawach sądowych występował nawet już po triumfie. Wśród innych dowodów swych prac umysłowych pozostawił również komedie greckie. W życiu prywatnym i publicznym jednakowo uprzejmy, do miast wolnych i sprzymierzonych zajeżdżał bez liktorów. Gdziekolwiek dowiedział się o grobowcu kogoś wybitnego, składał ofiary bogom Manom. Zamierzając pogrzebać w jednym kopcu stare i rozproszone szczątki poległych w czasie klęski Warusa, sam własnoręcznie zaczął pierwszy zbierać je i znosić. W stosunku do swych oszczerców, kimkolwiek byli i z jakiegokolwiek powodu: błahego czy wielkiego, naraził się na ich wrogość, tak łagodny i niepamiętliwy, że nawet wobec Pizona, chociaż ten unieważnił jego zarządzenia i prześladował jego klientów, nie wcześniej zdecydował się okazać gniew, aż się dowiedział, że Pizon godzi na niego trucizną i czarami. I jeszcze wówczas na tyle tylko się zdobył, że mu wypowiedział przyjaźń zwyczajem przodków i zlecił swemu najbliższemu otoczeniu, by go pomszczono, w razie gdyby się mu coś stało.

4. Zebrał Germanik bogaty plon tych cnót. Doczekał się tak wielkiego uznania i miłości ze strony swoich najbliższych, iż August (pomijam resztę krewnych) długo się zastanawiał, czy nie wyznaczyć go swym następcą. Wreszcie kazał go Tyberiuszowi usynowić. Zyskał też wielką popularność wśród ludu. Oto według zdania większości historyków, ilekroć dokądkolwiek przybywał lub skądkolwiek wyjeżdżał, witały go lub żegnały tłumy. Z tego powodu niejednokrotnie omal nie stracił życia. Gdy powracał z Germanii po stłumieniu buntu, wyszły mu naprzeciw wszystkie kohorty pretorianów, aczkolwiek dwie tylko miały wyjść według polecenia, a lud rzymski wszelakiej płci, wieku, stanu wyległ tłumnie aż do dwudziestego kamienia milowego.

5. O wiele większe i silniejsze dowody uznania spotkały go w chwili śmierci i po zgonie. W samym dniu śmierci rzucano kamieniami w świątynię, wywracano ołtarze bogów, niektórzy wyrzucali na ulicę Lary domowe, wystawiano też dzieci noworodki. Donoszą, że nawet barbarzyńcy, którzy wówczas prowadzili wojnę bądź to między sobą, bądź to przeciw nam, łatwo przystali na zawieszenie broni, jak gdyby ta żałoba dotknęła ich bezpośrednio, pospołu z nami, ze niektórzy książęta zgolili brody oraz żonom postrzygli głowy na znak najgłębszej żałoby, ze nawet sam Król Królów wstrzymał się od łowów i biesiad z magnatami, co u Partów równało się zawieszeniu rozpraw sądowych.

6. Tymczasem w Rzymie na pierwszą wiadomość o chorobie ludność, jakby rażona piorunem, pogrążyła się w smutku, oczekując następnych nowin. Nagle, już wieczorem, rozeszła się pogłoska, nie wiadomo, za czyją sprawą, ze wreszcie nastąpiła poprawa. Tłumy z pochodniami i ofiarnymi zwierzętami co tchu, bezładnie ruszyły na Kapitol i omal nie wyważono wrót świątyni, aby co prędzej złożyć z radością dziękczynne ofiary. Tyberiusza ze snu obudziły okrzyki obywateli radujących się i po całym mieście wyśpiewujących:

Rzym ocalony, ojczyzna także, Germanik zdrów!

(Baehrens. Fragm. Poet. Rom. s. 360)

Gdy wreszcie została ogłoszona oficjalnie wiadomość o jego zgonie, nie można było ukoić powszechnej żałości ani żadnymi słowami pociechy, ani żadnymi obwieszczeniami. Trwała ona jeszcze przez całe święta miesiąca grudnia. Chwałę zmarłego i żal po nim pomnożyła groza nadchodzących czasów. Powszechnie i nie bez słuszności sądzono ze Tyberiusz ze względu na szacunek dla Germanika i obawę przed nim poskramiał swe okrucieństwo, które wnet potem wybuchło.

7. Germanik za żonę pojął Agryppinę, córkę M. Agryppy i Julii. Miał z nią dziewięcioro dzieci. Dwoje z nich zmarło jeszcze w niemowlęctwie. Jeden syn, pełen osobliwego wdzięku, zgasł dochodząc już do wieku chłopięcego. Jego posąg w postaci Kupidyna umieściła Liwia w świątyni Wenery Kapitolińskiej. August ustawił jego posąg u siebie w sypialni i ilekroć tam wchodził, całował. Reszta dzieci przeżyła ojca, trzy córki, Agryppina, Druzylla, Liwilla, które przyszły na świat każda w rok po poprzedniej, tyluż synów: Nero, Druzus i G. Cezar. Nerona i Druzusa senat ogłosił wrogami ojczyzny na skutek oskarżenia Tyberiusza.

8. G. Cezar urodził się w przeddzień kalend wrześniowych, za konsulatu swego ojca i G. Fontejusza Kapitona. Miejsce urodzenia nieustalone wskutek rozbieżności źródeł. Gn Lentulus Getulik pisze, że Gajusz urodził się w Tibur, Pliniusz Sekundus, że w kraju Trewerów, w wiosce Ambitarwius, niedaleko Konfluentes. Zdanie swoje popiera wiadomością, że można tam oglądać ołtarze z napisem: „ku czci połogu Agryppiny”. Wierszyki rozpowszechnione wnet po jego wstąpieniu na tron wskazują, że urodził się na zimowych leżach legionów:

W obozie zrodzony, ojca wojsku zdany,
już do panowania światu przeznaczony.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 361)

Ja w urzędowych dokumentach znajduję, że urodził się w Ancjum. Pliniusz zarzuca fałsz Getulikowi twierdząc, że skłamał dla pochlebienia cesarzowi, mianowicie: aby chwałę młodocianego i próżnego pryncepsa uświetnić jeszcze pochodzeniem z miasta poświęconego Herkulesowi. Zarzuca mu, że tym zuchwałej dopuścił się kłamstwa, iż zaledwie przed rokiem istotnie w Tibur urodził się Germanikowi syn, również G. Cezar, o którego dziecinnym wdzięku i przedwczesnej śmierci uprzednio mówiłem. Co do Pliniusza, to przeciw niemu przemawia obliczenie czasu. Oto dziejopisowie epoki Augusta zgodnie powiadają, że Germanik po upływie swego konsulatu wysłany został do Galii już po przyjściu na świat Gajusza. Poglądu Pliniusza nie może poprzeć w najmniejszym stopniu napis na ołtarzu, ponieważ Agryppina w tejże okolicy dwakroć rodziła, i to córki. Nazwa „puerperium” oznacza urodzenie dziecka w ogóle, bez różnicy płci. Dawniej często nazywano także dziewczęta „pueras”, a chłopców „puellos”. Istnieje również list Augusta, pisany na kilka miesięcy przed śmiercią, do wnuczki Agryppiny, odnoszący się do naszego Gajusza (nie miała już wówczas innego dziecka tegoż imienia) w takich oto słowach: „Ustaliłem wczoraj z Talariuszem i Asiliuszem, że na piętnaście dni przed kalendami czerwcowymi przywiozą ci, jeśli bogowie pozwolą, syna Gajusza. Ponadto wysyłam z nim spośród moich niewolników lekarza, którego Germanik, jak mu to pisałem, może zatrzymać, jeśli zechce. Żegnaj, moja Agryppino, i staraj się w zdrowiu zajechać do swego Germanika”. Dostatecznie, myślę, jest oczywiste, że Gajusz nie mógł się urodzić tam, dokąd go dopiero mniej więcej dwuletniego zawieziono z Rzymu. To także osłabia zaufanie do owych wierszyków, tym bardziej, że są one anonimowe. Należy więc dać wiarę temu świadectwu, które jedyne ostało się krytyce, zachowując powagę dokumentu urzędowego, zwłaszcza że sam Gajusz ponad wszystkie okolice i zakątki zawsze przekładał Ancjum i kochał je tak, jak zwykło się kochać miejsce urodzenia. Mówią nawet, że zamierzał tam przenieść siedzibę i stolicę państwa, ponieważ odczuwał wstręt do Rzymu.

9. W żarcie obozowym otrzymał przydomek Kaliguli, ponieważ wychowując się wśród wojska nosił strój prostego żołnierza. Ile przy tym miłości i popularności zyskał mu wśród żołnierzy sam ten sposób wychowania, najbardziej okazało się w tym wypadku. Oto po zgonie Augusta, gdy żołnierstwo zaczęło się buntować i szaleć, Kaligula samym tylko pojawieniem się - rzecz to niewątpliwie stwierdzona - uspokoił je od razu. Nie wcześniej jednak poniechali buntu, aż spostrzegli, że z powodu grożących zamieszek ma być zabrany i powierzony pod opiekę najbliższemu miastu. Wtedy dopiero uderzyli w pokorę i uczepiwszy się powozu zatrzymali go, a wreszcie uprosili, aby im oszczędzono tej niełaski.

10. Towarzyszył ojcu jeszcze podczas wyprawy do Syrii. Stąd powróciwszy mieszkał najpierw w domu matki, następnie po jej zesłaniu był pod opieką swej prababki Liwii Augusty. Gdy zmarła, wygłosił wówczas na jej cześć mowę pochwalną z mównicy publicznej, jeszcze jako pacholę. Zamieszkał z kolei u babki Antonii. W dziewiętnastym roku życia wezwany został przez Tyberiusza na Kapri. Tego samego dnia wdział togę męską i ostrzygł brodę, bez żadnych uroczystości, jakie towarzyszyły wejściu w świat jego braci. Tu, choć narażony na wszelkiego rodzaju zasadzki ze strony dworaków, którzy usiłowali wydobyć zeń skargi gładkim podstępem lub przemocą, nie zdradził się nigdy niczym i tak wymazał z pamięci nieszczęścia swych najbliższych, jak gdyby się nikomu nic nie stało. Swoje własne cierpienia krył pod maską niewiarygodnej obojętności, tak posłuszny wobec dziadka i jego otoczenia, że nie bez słuszności powiedziano, iż „nie było nadeń lepszego niewolnika ani gorszego pana”.

11. Jednak nawet wówczas nie mógł opanować usposobienia okrutnego i skłonnego do występku. Gorliwie przyglądał się egzekucjom i torturom skazańców. Zamaskowany peruką i długą szatą obiegał nocami karczmy i cudze alkowy. Z największą ochotą uprawiał sztuki sceniczne: taniec i śpiew. Tyberiusz patrzył przez palce na te zabawy, licząc, że złagodzą jego dzikie usposobienie. Przenikliwy starzec przejrzał z góry jego duszę, więc nieraz przepowiadał, że „Gajusz żyje na zgubę jego i wszystkich, i że on wychowuje węża dla narodu rzymskiego, a Faetona dla całego świata”.

12. Jakoś niedługo potem zaślubił Junię Klaudyllę, córkę dostojnego M. Sylana. Następnie został wybrany augurem na miejsce swego brata Druzusa. Jednak, zanim objął ten urząd, wyniesiono go na pontyfikat, co było ze strony Tyberiusza szczególnym dowodem uznania dla jego przywiązania synowskiego i charakteru. A ponieważ dom cesarski opustoszał i nie miał już żadnej innej podpory, na domiar tego Sejan popadł wówczas w podejrzenie i wkrótce został stracony, z wolna oswajano Kaligulę z nadzieją uzyskania władzy. Po stracie małżonki Junii w czasie porodu Kaligula, chcąc trwałej zapewnić sobie tron, uwiódł żonę Makrona, ówczesnego dowódcy kohort pretorianów, Ennię Newię, obiecawszy małżeństwo w tym wypadku, jeśli osiągnie władzę cesarską. To zabezpieczył jeszcze przysięgą i własnoręcznym pismem. Według niektórych źródeł wkradł się za jej pośrednictwem w łaski Makrona i podsunął Tyberiuszowi truciznę oraz jeszcze żyjącemu ściągnął pierścień. Ponieważ wydawało się, że Tyberiusz usiłuje pierścień zatrzymać, rozkazał przygnieść go poduszką. Co więcej, własnoręcznie go udusił. Wyzwoleńca, który wobec okrutnego czynu ośmielił się krzyknąć, natychmiast wbito na krzyż. To przypuszczenie jest tym prawdopodobniejsze, że według niektórych historyków on sam przyznawał się później, jeśli nie do spełnionego ojcobójstwa, to z pewnością do takiego ongiś zamiaru. Chełpił się bezustannie wspominaniem swej miłości synowskiej: że dla pomszczenia zabójstwa matki i braci wszedł ze sztyletem do pokoju, gdzie spał Tyberiusz, lecz zdjęty litością rzucił broń i odszedł, a Tyberiusz chociaż to zauważył, nie ośmielił się niczego dochodzić ani ścigać karą.

13. Tak uzyskawszy tron, spełnił najgorętsze życzenia narodu rzymskiego lub, powiem raczej, całego rodu ludzkiego, jako władca szczególnie upragniony przez większość mieszkańców prowincyj i żołnierzy, gdyż znali go przeważnie jeszcze jako niemowlę. Również pragnęła go cała ludność stolicy, mając jeszcze w pamięci jego ojca, Germanika, i przejęta współczuciem dla tego prawie wygasłego rodu. Więc gdy wyruszył z Mizenum, choć w żałobnym stroju i w kondukcie pogrzebowym za zwłokami Tyberiusza, już wówczas po drodze wznoszono na jego cześć ołtarze, składano ofiary ze zwierząt, palono pochodnie. Na jego spotkanie wychodziły tłumy pełne radości, nadając mu różne przydomki pomyślność wróżące, między innymi nazywając go: swą „gwiazdą”, „chłopaczkiem”, „pieszczotką”, „wychowankiem”.

14. Zaledwie wjechał do Rzymu, senat wraz z publicznością, która wdarła się do kurii, natychmiast powierzył mu władzę najwyższą nad wszystkim, naruszając w ten sposób ostatnią wolę Tyberiusza, który testamentem dodał Kaliguli jako współdziedzica drugiego swego wnuka, jeszcze pacholę. Taka przy tym radość ogarnęła wszystkich, że podobno w ciągu trzech następnych miesięcy, nawet niecałych, zabito przeszło sto sześćdziesiąt tysięcy sztuk bydła na ofiarę bogom. Gdy następnie po kilku dniach przeprawił się na sąsiadujące z Kampanią wyspy, podjęto modły za jego szczęśliwy powrót, nie pojmując nawet najmniejszej sposobności do okazania niepokoju i troski o jego bezpieczeństwo. Gdy zapadł na zdrowiu i całe tłumy nocowały dokoła Palatynu, niektórzy złożyli śluby, że za jego wyzdrowienie gotowi są potykać się z bronią w ręku jako zawodnicy, lub ofiarowali w zamian życie, publicznie wymieniając swe nazwiska. Oprócz niezmiernej miłości ze strony obywateli doznał Kaligula także widocznej życzliwości ze strony obcych ludów. Oto Artaban, król Partów, który zawsze okazywał jawnie nienawiść i pogardę Tyberiuszowi, o przyjaźń Kaliguli sam zabiegał i przybył osobiście na rozmowę z legatem konsularnym, a przekroczywszy Eufrat oddał cześć orłom i znakom rzymskim oraz wizerunkom cesarskim.

15. Sam ponadto wzniecał jeszcze życzliwość powszechną dla siebie, zabiegając wszelkimi sposobami o przypodobanie się ludowi. Oto rzewnie płacząc wygłosił przed zgromadzeniem publicznym mowę pochwalną na cześć Tyberiusza i pochował go z całym przepychem. Natychmiast potem pośpieszył na Pandatarię i Poncję, aby przewieźć prochy matki i brata, nie zważając na burzliwy czas, oczywiście, aby tym bardziej zajaśniało jego synowskie przywiązanie. Z najwyższą czcią zbliżył się do prochów i osobiście złożył je w urnach. Z niemniej teatralną okazałością przewiózł je do Ostii na dwurzędowcu, zatknąwszy sztandar na rufie, stąd Tybrem do Rzymu. Tu wszyscy najznakomitsi przedstawiciele stanu rycerskiego w pełni dnia i wśród ogólnego poruszenia zanieśli je na marach do Mauzoleum. Następnie ustanowił Kaligula państwowe coroczne ofiary żałobne za nich. Ponadto ku czci matki igrzyska cyrkowe. Ofiarował rydwan, aby jej posąg na nim umieszczony obwożono w uroczystej procesji. Ku pamięci ojca miesiąc wrzesień nazwał Germanikiem. Z kolei swej babce, Antonii, jednorazową uchwałą senatu przyznał wszystkie zaszczyty, jakie kiedykolwiek otrzymała Liwia Augusta. Stryja swego, Klaudiusza, dotychczas tylko rycerza rzymskiego, przybrał sobie za kolegę do konsulatu. Brata, Tyberiusza, usynowił z dniem włożenia przezeń togi męskiej i nadał mu tytuł księcia młodzieży. Sprawił, że odtąd we wszystkich przysięgach dodawano takie słowa, dotyczące jego sióstr: „Będę kochał Gajusza i zaraz po nim siostry jego nie mniej od siebie i moich dzieci”; a także w sprawozdaniach konsulów: „Oby to było dobre i pomyślne dla G. Cezara i jego sióstr”. Również dla przypodobania się ludowi odwołał wyroki skazujące i zesłania. Wszystkich oskarżonych, jeśli ich procesy z poprzednich rządów były jeszcze w toku, ułaskawił. Chcąc uzyskać, aby żaden donosiciel ani świadek nie lękał się odtąd o swą przyszłość, kazał zwieźć na rynek załączniki do akt procesowych matki i braci, i głośno złożywszy przedtem przysięgę na bogów, że niczego nie czytał ani nie dotknął, wszystkie spalił. Nie przyjął pisma ostrzegającego przed knowaniami na jego życie, zapewniając, że „nie zasłużył na niczyją nienawiść”, i odmówił posłuchu zeznaniom donosicieli.

16. Co do miłośników, zwanych spintrie, którzy swe ciało wydali na łup potwornej rozpusty, to z trudem ubłagano go, aby ich nie potopił w głębi morza. Wreszcie ograniczył się do wygnania ich ze stolicy. Pozwolił odszukać pisma Tytusa Labiena, Kremucjusza Korda i Kasjusza Sewera, uchwałami senatu skazane na zniszczenie. Oddał je do czytania w ręce publiczności, uzasadniając tym, że „zależy mu bardzo, aby wszystko, cokolwiek się zdarzyło, zostało przekazane potomnym”. Podjął znowu ogłaszanie sprawozdań rachunkowych państwa, przedstawianych stale przez Augusta, lecz przez Tyberiusza zaniechanych. Urzędnikom przyznał swobodny wymiar sprawiedliwości, nawet bez odwołania się do niego. Zrobił przegląd rycerstwa, surowy i wnikliwy, lecz umiarkowany. Kto dopuścił się jakiego występku lub czynu hańbiącego, temu publicznie odbierał konia; kto zaś popełnił mniejsze wykroczenie, ten podczas odczytywania imiennej listy rycerstwa został tylko pominięty. Chcąc ulżyć w pracy sędziom, dodał jeszcze piątą dekurię do czterech już istniejących. Próbował również wznowić komicja i przywrócić ludowi prawo głosowania. Uczciwie i bez wykrętów wypłacił natychmiast zapisy spadkowe Tyberiusza, chociaż jego testament unieważnił, a nawet wypłacił zapisy z testamentu Julii Augusty, którego wykonanie Tyberiusz wstrzymał. Uwolnił Italię od podatku dwuprocentowego przy sprzedażach licytacyjnych. Wielu pogorzelcom zwrócił straty. Jeśli przywracał jakiemuś królowi zabrane mu uprzednio państwo, dorzucał jeszcze cały zysk z ceł i wszelkie dochody, które przez ten czas wpłynęły, jak na przykład Antio-chowi, królowi Kommageny, zabrane mu sto milionów sestercji. Chcąc tym bardziej okazać poparcie dla każdego szlachetnego czynu, darował pewnej wyzwolenicy osiemset tysięcy sestercji za to, że choć dręczona najsroższymi mękami, nie ujawniła występku swego pana. Za takie postępowanie uchwalono wśród innych jeszcze zaszczytów przyznać mu złotą tarczę, którą odtąd corocznie, w określonym dniu, miały nieść na Kapitol kolegia kapłańskie, za nimi miał iść senat oraz chór szlachetnie urodzonych chłopców i dziewcząt, sławiących jego cnoty w rytmicznej pieśni. Uchwalono także, aby dzień, w którym on objął rządy, otrzymał nazwę „Parilia” na znak, jakoby w tym dniu na nowo Rzym założono.

17. Cztery razy sprawował konsulat: pierwszy konsulat od kalend lipcowych przez dwa miesiące, drugi od kalend styczniowych przez dni trzydzieści, trzeci tylko do idów styczniowych, czwarty tylko do siódmego dnia przed idami styczniowymi. Spośród tych wszystkich dwa ostatnie sprawował jeden po drugim, trzeci objął sam w Lugudunum, nie, jak niektórzy sądzą, z powodu pychy lub niedbalstwa, lecz dlatego, że nie mógł wiedzieć, będąc z dala od Rzymu, o śmierci swego kolegi w dniu kalend styczniowych. Dwukrotnie kazał rozdać ludowi zapomogę po trzysta sestercji i tyleż razy urządził sutą ucztę dla senatu i stanu rycerskiego, a także dla żon i dzieci obydwu stanów. Na powtórnej biesiadzie rozdał jeszcze: mężczyznom zwierzchnie szaty, kobietom i dzieciom przepaski na głowę z purpury. Chcąc pomnożyć na wieczne czasy ilość uciech ludowych, dorzucił jeden dzień do Saturnaliów i nazwał go dniem Młodości.

18. Kilkakrotnie urządzał zapasy gladiatorów bądź to w amfiteatrze Taura, bądź na Septach, dodawszy do nich oddziały pięściarzy afrykańskich i kampańskich, najbardziej wyborowych z obydwu stron. Nie zawsze osobiście sprawował nadzór nad widowiskami, czasem obowiązek przewodniczenia powierzał urzędnikom lub przyjaciołom. Urządzał często przedstawienia sceniczne, i to różnorodne, oraz nawet nocne, oświetliwszy całą stolicę. Hojnie rozdzielał różne drobne podarki oraz przyznał po koszyczku smakołyków każdemu obywatelowi. Podczas takiej uczty na widok pewnego rycerza rzymskiego, zajadającego się z radością i łapczywie na wprost niego, wysłał mu Kaligula swoją porcję, a pewnemu senatorowi z tegoż powodu przesłał pismo, mianując go pretorem nadzwyczajnym. Urządził też bardzo wiele igrzysk cyrkowych, trwających od rana do nocy, przeplatanych bądź to polowaniem na zwierzęta afrykańskie, bądź turniejami trojańskimi. Czasem nawet wydawał jakieś widowiska niezwykłe: gdy zaprzęgami powozili wyłącznie przedstawiciele stanu senatorskiego, arenę wysypywać kazał cynobrem i zielonym boraksem. Urządzał także zabawy niespodziane: oto na przykład, gdy pewnego dnia doglądał budowy cyrku z domu tzw. Gelotiana, kilku mieszkańców z sąsiednich balkonów uprosiło go o zabawę.

19. Oprócz tego wymyślił nowy i niespotykany dotychczas rodzaj widowiska. Oto przestrzeń między Bajami aż do molo w Puteolach, liczącą około trzech tysięcy sześciuset kroków, połączył mostem. Ściągnął na ten cel zewsząd okręty transportowe, ustawił je podwójnym rzędem, umocowane na kotwicach, kazał nasypać na nie ziemi i urządzić zupełnie na wzór drogi Apijskiej. Po tym moście przejeżdżał się w tę i tamtą stronę przez dwa dni bez przerwy. Pierwszego dnia na koniu w bogatej uprzęży, sam strojny w wieniec dębowy, małą tarczę, miecz i chlamidę ze złotogłowiu. Dnia następnego ubrany za woźnicę kwadrygi prowadził rydwan, zaprzężony w dwa sławne rumaki. Przed rydwanem postępował z jego polecenia młody Dariusz, jeden z zakładników partyjskich. Za rydwanem zdążał oddział pretorianów. W karocach świta przyjaciół. Wiem, że wielu przypuszczało, jakoby taki most wymyślił Gajusz, aby zaćmić Kserksesa, który wzbudził podziw budową o wiele węższego na Hellesponcie. Inni znowu przypuszczają, jakoby chciał nastraszyć wieścią o jakimś wielkim dziele Germanów i Brytannów, którym groził wojną. Lecz słyszałem z opowiadań mego dziada, gdym jeszcze był chłopcem, że przyczyną tej budowy, zdradzoną przez zaufanych dworaków, były słowa astrologa Trazylla. Mianowicie, gdy Tyberiusz niepokoił się o następstwo i skłonny był raczej przekazać władzę swemu własnemu wnukowi, oświadczył Trazyllus, że „Gajusz o tyle będzie panował, o ile przejedzie konno zatokę Baje”.

20. Widowiska urządzał także poza Rzymem: na Sycylii w Syrakuzach tzw. zabawy miejskie oraz w Galii w Lugudunum - tzw. mieszane. Tutaj urządził zawody także w zakresie wymowy greckiej i łacińskiej, podczas których podobno zwyciężeni dawali nagrody zwycięzcom, a nawet musieli na ich cześć układać pochwały. Ci, którzy szczególnie się nie podobali, otrzymali podobno polecenie, aby swoje utwory zmazać gąbką lub językiem, chyba że woleliby karę chłosty lub zatopienie w pobliskiej rzece.

21. Wykończył budowle zaczęte za Tyberiusza: świątynię Augusta i teatr Pompejusza. Zaczął budowy: wodociągu w okolicy Tybur i amfiteatru niedaleko Septów. Pierwszą z nich wykończył jego następca, Klaudiusz, drugiej poniechał. W Syrakuzach odbudował mury miejskie, walące się ze starości, i świątynie bogów. Również zamierzał odbudować pałac Polykratesa na wyspie Samos, ukończyć w Milecie przybytek Apollina Dydymejskiego, założyć miasto na szczytach Alp, a przede wszystkim przeprowadzić kanał przez Przesmyk Istmijski w Achai, nawet już wysłał najstarszego rangą centuriona, by dokonał pomiarów.

22. Dotychczas można było opowiadać o nim jako o władcy, odtąd muszę mówić jako o potworze. Nie dość, że przybrał wielorakie przydomki (nazywano go „pobożnym”, „synem obozu”, „ojcem wojsk”, „największym i najlepszym Cezarem”), lecz gdy raz królowie, którzy przybyli do stolicy złożyć mu hołd, podczas uczty u niego sprzeczali się na temat znakomitości swego rodu, on wówczas, słysząc to, zawołał po grecku:

...niech więc jeden rządzi władca, jeden król

(Hom. Il. II 204 i n.)

i omal nie włożył natychmiast diademu królewskiego oraz nie zmienił formy pryncypatu na ustrój królewski. Dopiero przekonano go uwagą, że przecież jego władza przewyższyła świetność książąt i królów. Odtąd zaczął sobie przypisywać majestat boski. Rozkazał sprowadzić z Grecji posągi bogów, wyjątkowo sławne ze świętości i artystycznego wykonania, między nimi posąg Jowisza Olimpijskiego. Usunąwszy im głowy osadził wszędzie swoją. Z kolei część Palatynu rozszerzył aż do forum, świątynię Kastora i Polluksa zamieniwszy na przedsionek swego pałacu. Zasiadając często między braćmi bogami łaskawie pozwalał odwiedzającym oddawać sobie cześć pospołu z nimi. Niektórzy pozdrawiali go jako „Jowisza łacińskiego”. Swemu bóstwu wystawił własną świątynię, wyznaczył kapłanów i najbardziej wymyślne ofiary zwierzęce. W świątyni stał jego posąg ze złota, wielkości naturalnej i podobny do niego, ubierany codziennie w takie szaty, jakie miał właśnie na sobie on sam. Urząd jego arcykapłana stał się kolejno przedmiotem usilnych zabiegów i zawrotnych przetargów ze strony wszystkich najbogatszych obywateli. Ofiary stanowiły: flamingi, pawie, głuszce, perliczki, pantarki, bażanty, które składano w codziennej ofierze gatunkami. Nocą, ilekroć na niebie błyszczała pełnia księżyca, stale zapraszał niebieską boginię do uścisków w swym łożu. We dnie toczył poufne rozmowy z Jowiszem Kapitolińskim, to szepcąc mu coś do ucha i swego z kolei nadstawiając, to znowu swarząc się głosem podniesionym. Oto słyszano, jak mu groził:

Dźwignij mię lub ja ciebie dźwignę!

(Hom. Il. XXIII 724; w. 620 przekładu ks. F. Dmochowskiego)

Aż wreszcie, jak opowiadał, ubłagał go Jowisz i zaprosił do wspólnego zamieszkania, więc przeprowadził most ponad świątynią boskiego Augusta i połączył Palatyn z Kapitolem. Wkrótce, chcąc być jeszcze bliżej Jowisza, założył na dziedzińcu kapitolińskim fundamenty swego nowego pałacu.

23. Nie znosił, aby go uważano lub nazywano wnukiem Agryppy, z powodu jego niskiego pochodzenia. Płonął gniewem, jeśli ktoś w utworze prozaicznym lub poetyckim zaliczył Agryppę w poczet antenatów cesarskich. Natomiast głosił, że jego matka była owocem kazirodczego związku, jaki zawarł August ze swą córką Julią. Nie wystarczyło mu jeszcze to zniesławienie Augusta. Uważając zwycięstwa pod Akcjum i u wybrzeży Sycylii za nieszczęsne dla ludu rzymskiego i wręcz zgubne, zabronił ich uroczystego obchodu przez doroczne święta. Swą prababkę, Liwię Augustę, nazywał często Ulissesem w przebraniu kobiecym. Ośmielił się w pewnym liście do senatu zarzucić jej niskie pochodzenie, powołując się na to, jakoby jej dziadkiem po kądzieli był dekurion miasteczka Fundi, chociaż na podstawie urzędowych świadectw wiadome jest z całą pewnością, że był to Aufidiusz Lurkon, który sprawował zaszczytne urzędy w Rzymie. Swej babce, Antonii, odmówił posłuchania w cztery oczy bez obecności dowódcy pretorianów, Makrona. Przez tego rodzaju upokorzenia i złośliwości spowodował jej śmierć, a nawet ją otruł, jak twierdzą niektórzy. Gdy umarła, nie dopuścił do żadnych uroczystości pogrzebowych i nie opuszczając stołu spoglądał z dala na płonący stos. Brata Tyberiusza, niczego się nie domyślającego, zgładził nagle, nasławszy nań trybuna wojskowego. Również swego teścia, Sylana, doprowadził do tego, że ów popełnił samobójstwo przecinając gardło brzytwą. Co do ostatniego wypadku, usprawiedliwiał się tym, jakoby Sylanus nie chciał mu towarzyszyć, gdy wyruszył na wzburzone morze, i pozostał w Rzymie w nadziei, że zajmie miasto, jeśli jemu zdarzy się coś w czasie burzy. Co do poprzedniego wypadku znowu tym, jakoby Tyberiusza czuć było lekarstwem, którego zażywać miał dla obrony przed jego trucizną. Sylanus w rzeczywistości uniknąć chciał tylko przykrości choroby morskiej i niewygód żeglugi, a Tyberiusz używał lekarstwa z powodu uporczywego i potęgującego się kaszlu. Stryja Klaudiusza pozostawił przy życiu tylko na pośmiewisko.

24. Ze wszystkimi swymi siostrami obcował fizycznie i w czasie uczty, na oczach wszystkich gości, każdą po kolei umieszczał tuż poniżej siebie [na pierwszym miejscu], żonie pozostawiając miejsce [pośledniejsze] powyżej. Spośród nich Druzyllę posiadł podobno jako dziewicę, sam jeszcze pacholęciem będąc. Nawet raz podczas stosunku z nią przyłapała go babka Antonia, u której się razem wychowywali. Gdy Druzylla wkrótce została wydana za mąż za Lucjusza Kasjusza Longina, byłego konsula, odebrał mu ją Kaligula i jawnie żył jak z prawowitą małżonką. W czasie swej choroby wyznaczył ją także na spadkobierczynię swych majętności i tronu. Po śmierci Druzylli ogłosił całkowite zawieszenie wszystkich sądów, w czasie którego za sprawę gardłową poczytywano: śmiać się, myć się, obiadować z rodzicami albo żoną lub dziećmi. Nie panując już nad swym smutkiem, pewnej nocy opuścił stolicę, przeleciał przez Kampanię, podążył do Syrakuz i znowu stamtąd z równym pośpiechem powrócił, nie strzygąc włosów ani brody. Odtąd zawsze, we wszystkich, choćby najważniejszych sprawach, nawet wobec zgromadzenia ludu lub wobec żołnierzy przysięgi składał tylko na bóstwo Druzylli. Pozostałych sióstr nie kochał tak gorąco ani z taką czcią. Często oddawał je na uciechę swoim ulubieńcom. Tym skwapliwiej w procesie Emiliusza Lepidusa uznał je winnymi cudzołóstwa i świadomego uczestnictwa w spisku Lepidusa przeciw swojej osobie. Nie tylko podał do wiadomości publicznej własnoręczne ich listy, zdobyte podstępem i drogą zbliżenia fizycznego, lecz ponadto złożył w uroczystej ofierze Marsowi Mścicielowi trzy miecze, przygotowane jakoby do zamordowania go - dodając jeszcze odpowiedni napis.

25. Niełatwo jest rozstrzygnąć, czy okazał się bardziej bezwstydny podczas zawierania małżeństw, czy w chwili ich zrywania, czy wreszcie w samym pożyciu. Oto na przykład zaślubiny Liwii Orestylli z G. Pizonem zaszczycił wprawdzie swą obecnością, lecz rozkazał odprowadzić ją do siebie. W kilka dni zaledwie porzucił. W dwa lata później zesłał na wygnanie, ponieważ wydawało mu się, że w tym czasie nawiązała stosunki z poprzednim mężem. Inni podają, że uczestnicząc w uczcie weselnej upomniał Pizona spoczywającego na wprost niego: „Nie ściskaj zbytnio mojej żony”, i natychmiast uprowadził ją z sobą z biesiady. Następnego dnia podał w obwieszczeniu publicznym, że „zawarł małżeństwo na wzór Romulusa i Augusta”. Gdy raz jego babka wspomniała o wybitnej niegdyś piękności Lolii Pauliny, poślubionej przez byłego konsula G. Memiusza, dowodzącego wojskami na prowincji, bezzwłocznie wezwał ją do stolicy, wymógł na mężu zrzeczenie się praw do niej i poślubił ją sam. Wkrótce odesłał z powrotem, zabroniwszy odtąd na zawsze komukolwiek obcować z nią fizycznie. Gorętszą i trwalszą namiętnością zapłonął do Cezonii, ani wyjątkowo urodziwej, ani pierwszej młodości, a nawet mającej już z innym mężem trzy córki, lecz rozrzutnej i wyuzdanej rozpustnicy. Nieraz ukazywał ją żołnierzom, cwałującą u jego boku, przybraną w chlamidę, tarczę i szyszak. Przyjaciołom ukazywał nawet nagą. Zaszczycił tytułem żony. Gdy urodziła mu dziecko, uznał się w tym samym dniu za jej męża i ojca jej dziecięcia. Niemowlę, nazwane Julią Druzyllą, obnosił po świątyniach wszystkich bogiń. Wreszcie złożył na łonie Minerwy, zlecając opiece bogini pielęgnowanie jej i wychowanie. Za najpewniejszy dowód, że to jego nasienie, poczytywał okrucieństwa dziecka, już wówczas tak wielkie, że w czasie zabaw drapieżnymi palcami raniło twarze dzieci i wydrapywało im oczy.

26. Po takich potwornościach niepozornie i blado wypadnie wzmianka o tym, jak postępował ze swymi najbliższymi i przyjaciółmi. Na przykład z Ptolemeuszem, synem króla Juby, swoim krewnym (był on także wnukiem M. Antoniusza po swej matce Selenie), a przede wszystkim z samym Makronem oraz z Ennią, swymi poplecznikami w walce o tron. Im wszystkim zamiast uprzywilejowanego stanowiska, wynikającego z węzłów krwi, i zamiast wdzięczności za zasługi wymierzył krwawy mord. Bynajmniej nie okazał więcej względów lub łagodności względem senatu. Na jego życzenie kilku najwyższych dostojników senatu musiało biec przy jego rydwanie w togach przez wiele tysięcy kroków, a w czasie uczty stać u wezgłowia czy u jego stóp z serwetą u pasa. Innych, chociaż tajemnie zgładził, niemniej wymieniać kazał uporczywie jako żywych. Po kilku dniach rozgłaszał kłamliwie, jakoby zginęli z własnej ręki. Gdy konsulowie zapomnieli w związku z rocznicą jego urodzin wydać publiczne obwieszczenie, złożył ich z urzędu i przez trzy dni państwo nie miało najwyższej władzy. Swego kwestora, wymienionego w związku z jakimś spiskiem, kazał obedrzeć z szat i osmagać, a suknie podesłać uprzednio żołnierzom pod stopy, aby mocno stanęli na nich wymierzając razy. Z podobną pychą i dzikością postępował w stosunku do reszty stanów. Pewnego razu, wybity ze snu przez rozgwar tłumów cisnących się już o północy na bezpłatne miejsca w cyrku, wszystkich przegnać kazał kijami. Wśród tego popłochu zgnieciono więcej niż dwudziestu rycerzy rzymskich, tyleż zacnych niewiast, oprócz niezliczonej rzeszy pospólstwa. W czasie teatralnych widowisk, chcąc dać powód do niesnasek między ludem i rycerstwem, rozdawał ludowi decymy przed wyznaczonym terminem, aby rycerze zastali swe miejsca zajęte przez najnikczemniejszy motłoch. Podczas igrzysk gladiatorskich, nieraz przy największym upale, kazał zdejmować zasłony płócienne, jednocześnie nie pozwalając nikogo wypuścić. To znów odwoływał zwykły skład występujący na arenie, podstawiał zdychające dzikie zwierzęta, wyniszczonych i zużytych starością gladiatorów; zamiast pospolitych szermierzy - znanych ojców rodzin, lecz odznaczających się jakąś ułomnością fizyczną. Niekiedy, zamknąwszy spichrze, groził ludowi głodem.

27. Okrutne usposobienie okazał najbardziej przez następujące czyny. Oto, gdy zbyt drogo kosztowało mięso bydlęce dla karmienia dzikich zwierząt przeznaczonych na igrzyska, wydał na rozszarpanie więźniów. Przeglądając szereg więzień, nie zajrzał do żadnej listy więźniów. Stawał po prostu wewnątrz środkowego portyku i rozkazywał wyprowadzić ich wszystkich bez różnicy. Na tym, który przyrzekł za jego zdrowie potykać się w szrankach jako gladiator, wymógł spełnienie ślubu i przyglądał się jego rozprawie orężnej oraz nie wypuścił na wolność, aż po zwycięstwie i po wielu prośbach. Innego, który z tego powodu ślubował śmierć, a potem zwlekał z wykonaniem ślubu, oddał w ręce chłopców, aby „przystrojonego w święty wieniec zielony i w ofiarne opaski wełniane oprowadzali po ulicach, przypominając o ślubie, wreszcie strącili z wału”. Wielu znakomitego stanu obywateli najpierw oszpecił piętnem, później zesłał do kopalni kruszców, do naprawy dróg lub na pożarcie dzikim zwierzętom albo osadzał w klatce, zmuszając do pozycji czworonogich zwierząt, albo rozcinał ich piłą na połowę. Wszystkich nie z poważnych przyczyn: choćby dlatego, że źle się wyrazili o jego igrzyskach lub że nigdy nie przysięgali na jego Geniusza. Zmuszał rodziców, aby byli obecni przy śmierci synów. Jednemu z ojców, gdy wymawiał się złym stanem zdrowia, przysłał lektykę. Drugiego wprost z oględzin egzekucji zaprosił na ucztę do siebie i wszelkimi uprzejmościami pobudzał do wesołości i żartów. Zarządcę igrzysk i walk z dzikimi zwierzętami przez całe dnie kazał w swej obecności bić kajdanami i nie pozwolił dobić wcześniej, aż urażać go począł odór z gnijącego mózgu. Autora atelańskiej komedii z powodu dwuznacznego żartobliwego wierszyka spalić polecił na arenie, pośrodku amfiteatru. Pewien rycerz rzymski, rzucony na pożarcie dzikim zwierzętom, krzyknął, że jest niewinny. Kaligula kazał go wyprowadzić z areny, obciąć język i znowu zaprowadzić na miejsce kaźni.

28. Gdy pewnego obywatela odwołano z długiego wygnania, zapytał, co on tam zwykle porabiał, ten odpowiedział pochlebstwem: „Bogów ustawicznie błagałem, aby (co istotnie się stało) zginął Tyberiusz i obyś ty objął rządy”. Kaligula wyobrażając sobie, że wygnani za jego sprawą jemu także śmierci życzą, rozesłał siepaczy po wyspach, aby wszystkich wymordowali. Raz zapragnął, aby rozszarpano pewnego senatora. Podstawił więc kilku innych, by w chwili wejścia do kurii tego senatora nagle rzucili się na niego, nazywając wrogiem ojczyzny, zakłuli sztyletami i rzucili innym na rozszarpanie. Poczuł się nasycony nie wcześniej, aż ujrzał jego członki i wnętrzności wleczone po ulicach, a potem złożone u swych stóp.

29. Potworność czynów potęgował jeszcze okrucieństwem słowa. Oto mawiał, że niczego nie chwali i nie ceni w swej naturze więcej nad (że użyję jego własnego słowa) „abiatpeflav”, co znaczy „bezczelność”. Gdy babka Antonia udzielała mu napomnień, dodał, jak gdyby uważając, że to jeszcze za mało nie posłuchać: „Zapamiętaj sobie, że mnie wszystko wolno i w stosunku do wszystkich”. Zamyślając zabić brata, co do którego żywił podejrzenie, iż z obawy przed trucizną zabezpiecza się lekami, rzekł: „Cóż to, odtrutka przeciw Cezarowi?” Zesławszy siostry na wygnanie, groził im, że „nie tylko wyspy posiada, ale jeszcze i miecze”. Pewien były pretor, z oddalonej Antycyry, dokąd pojechał w celach leczniczych, zbyt często zwracał się do Kaliguli z prośbą o przedłużenie swego pobytu. Wreszcie Kaligula poleciwszy go zgładzić, dodał te słowa, że „trzeba koniecznie puścić krew temu, komu tak długo nie pomaga elleborum”. Co dziesięć dni podpisując listę więźniów przeznaczonych na egzekucję mawiał, że „oczyszcza rachunek”. Gdy jednocześnie skazał wyrokiem kilku Galów i Greków, chełpił się, że „podbił Galogrecję”.

30. Nie dopuszczał, aby kogokolwiek od razu zabijano, lecz częstymi i drobnymi ciosami, niezmiennie powtarzając osławioną już przestrogę: „Tak uderzaj, aby skazaniec czuł, że umiera”. Kiedy przez pomyłkę nazwiska ukarano kogoś innego, niż polecił, orzekł, że i ten zasłużył na podobną karę. Często powoływał się na owe słynne słowa tragika:

Niech nienawidzą, byle się bali.

(Ribbeck, Trag. Rom. fragm., s. 187, Accius, w. 203)

Często występował z zarzutami przeciw wszystkim senatorom w ogóle, nazywając ich klientami Sejana, zdrajcami sprawy jego matki i braci. Wydobył donosy, które miał niby spalić. Usprawiedliwiał okrucieństwo Tyberiusza jakoby konieczne, gdyż nie mógł zlekceważyć tak wielkiej ilości oskarżeń. Lżył nieustannie stan rycerski za zbyt namiętne upodobanie do igrzysk teatralnych i cyrkowych. Obrażony na pospólstwo za to, że przychylnością darzyło inne występy niż cesarz, zawołał: „Oby lud rzymski jeden miał tylko kark”. Gdy domagano się w amfiteatrze głowy bandyty Tetryniusza, powiedział: „że Tetryniuszami są także ci, którzy tego żądają”. Raz pięciu gladiatorów siatników, ubranych tylko w tuniki i walczących w zespole, poddało się bez żadnego starcia tyluż przeciwnikom. Publiczność domagała się ich śmierci. Jeden z pokonanych, chwyciwszy znowu trójząb, zabił wszystkich zwycięzców. Kaligula w publicznym obwieszczeniu wyraził swe ubolewanie nad tym czynem, jakoby okrutną rzezią, i złorzeczył wszystkim, którzy mogli znieść taki widok.

31. Skarżył się zwykle, nawet otwarcie, na niedolę swoich czasów, ponieważ, jego zdaniem, nie odznaczyły się żadnymi klęskami ogólnymi, że pryncypat Augusta zasłynął klęską Warusa, pryncypat Tyberiusza upamiętniło zawalenie się amfiteatru w Fidenach, jego pryncypatowi grozi zapomnienie wskutek niezamąconej pomyślności spraw państwowych. Życzył sobie często rzezi wojsk, głodu, zarazy, pożarów, jakiegoś trzęsienia ziemi.

32. Nawet w chwilach odpoczynku, zabawy i uczty okazywał takie samo okrucieństwo w czynach i słowach. Często podczas śniadania lub hulanki przypatrywał się, jak torturowano badanych nie na żarty podsądnych albo jak żołnierz biegły w sztuce katowskiej ścinał głowy skazańcom wleczonym na chybił trafił z więzienia. W Puteolach podczas poświęcenia mostu jego własnego pomysłu (o czym wspomniałem) najpierw zaprosił do siebie liczną publiczność z wybrzeża, potem nagle wszystkich kazał zrzucić w morze. Niektórych czepiających się steru spychano do morza na jego rozkaz drągami i wiosłami. W Rzymie, podczas publicznej uczty, pewnego niewolnika za kradzież srebrnej listwy u łóżek oddał natychmiast w ręce kata, aby mu obciął dłonie, zawiesił je u szyi z przodu i oprowadzał wśród tłumu biesiadników. Przed owym niewolnikiem miano nieść transparent, wyszczególniający przyczynę kary. Pewien gladiator [murmillon] ze szkoły zapaśniczej walczył z nim na rapiery i dobrowolnie zwalił się na ziemię. Kaligula przebił go żelaznym sztyletem i zwyczajem zwycięzców dokonał objazdu z palmą w ręku. To znów, gdy przyprowadzono zwierzę ofiarne do ołtarza, Kaligula w podniesionej do pasa szacie, jak sługa kapłański, zamierzył się z wysoka pałką i - zabił rzezaka. Innym razem podczas hucznej biesiady nagle zaniósł się niepohamowanym śmiechem. Gdy konsulowie spoczywający obok niego przymilnie dopytywali się, z czego to się śmieje, rzekł: „Z tego po prostu, że jednym skinieniem głowy mogę kazać was obydwu udusić natychmiast”.

33. Oto niektóre z jego przeróżnych żartów. Raz, stojąc obok posągu Jowisza, zapytał aktora tragicznego, Apellesa, który z nich dwu wydaje mu się większy. Ten zwlekał z odpowiedzią. Kaligula zachłostać go kazał na śmierć. Co więcej, gdy Apelles błagał o zmiłowanie, Kaligula chwalił co chwila jego głos, jak gdyby nawet w jęku szczególnie słodki. Ilekroć okrywał pocałunkami szyję żony lub kochanki, dodawał: „Tak piękny karczek spadnie, gdy tylko rozkażę”. Często też mawiał, że „on wybada swą Cezonię, choćby miał ją rozciągnąć na torturach, dlaczego jest mu tak bardzo miła”.

34. Z nie mniejszą zawiścią i złośliwością, jak pychą i okrucieństwem występował niemal przeciw całemu rodowi ludzkiemu wszystkich czasów. Posągi znakomitych mężów, przeniesione przez Augusta z dziedzińca kapitolińskiego z powodu jego ciasnoty na Pole Marsowe, poprzewracał i rozrzucił. Już nie można było ich ustawić powtórnie z braku właściwych napisów. Zabronił na przyszłość wykonywać kiedykolwiek posąg lub wizerunek dla kogoś z żyjących bez zasięgnięcia jego rady lub bez jego rozkazu. Nosił się nawet z zamiarem zniszczenia poematów Homera, mówiąc: „dlaczegoż nie mogę pozwolić sobie na to, co było wolno Platonowi, który usunął Homera ze swego idealnego państwa?” O mało nie usunął ze wszystkich bibliotek dzieł i wizerunków Wergiliusza i Tytusa Liwiusza. Pierwszemu z nich zarzucał, iż nie ma żadnego talentu, zaś wiedzę nikłą, drugiemu - że jest gadatliwym i niedbałym dziejopisem. Co do wiedzy prawniczej, to zamierzając cały jej dorobek uczynić zbędnym, chełpił się często, że „dalibóg on dokaże, iż nikt nie będzie mógł nic wyjaśnić oprócz niego”.

35. Odebrał wszystkim najzacniejszym obywatelom stare odznaki rodowe, jak: Torkwatowi łańcuch, Cyncynnatowi pukiel włosów, Gn. Pompejuszowi, pochodzącemu ze starożytnej linii rodowej, przydomek Wielkiego. Owego Ptolemeusza, o którym wspomniałem, wezwał do siebie z jego królestwa i godnie przyjął. Lecz zaraz potem nagle zgładził z tej tylko przyczyny. Oto zauważył, iż podczas wydanych przez niego igrzysk Ptolemeusz wszedłszy do amfiteatru zwrócił powszechną uwagę blaskiem swego purpurowego płaszcza. Ilekroć spotykał kogoś o pięknych, długich włosach, nakazywał strzyc mu tył głowy i w ten sposób oszpecał. Żył wówczas pewien Esiusz Prokulus, syn byłego primipilara, zwany „Pięknym Kolosem” z powodu niezwykłego wzrostu i urody. Oto podczas widowiska nagle kazał go Kaligula porwać, wyprowadzić na arenę i postawić do walki, najpierw z pewnym Trakiem, następnie z ciężkozbrojnym gladiatorem. Choć w tych obydwu wypadkach zwyciężył, polecił go Kaligula niezwłocznie skrępować i w łachmanach oprowadzić po wszystkich dzielnicach miasta, pokazywać kobietom, następnie udusić. Nie było wreszcie nikogo tak podłego stanu ani tak nędznego losu, komu by nie pozazdrościł pewnych korzyści. Kapłanowi, królowi nemoreńskiemu, ponieważ sprawował swą godność już od szeregu lat, podstawił silniejszego przeciwnika. Gdy pewnego dnia na igrzyskach zawodnik Poriusz, walczący na rydwanie, po udanej potyczce darował wolność swemu niewolnikowi i za to zyskał wyjątkowo gorące oklaski publiczności, Kaligula tak gwałtownie wypadł z igrzysk, że nadepnął na brzeg togi i potknął się na schodach, wykrzykując w oburzeniu na lud, który „panem ludów będąc, z lada błahego powodu więcej okazuje czci szermierzowi niż uświęconym władcom lub jemu, przy tym obecnemu”.

36. Nie oszczędzał ani swojej, ani cudzej wstydliwości. Podobno utrzymywał stosunki miłosne, i to zmieniając się rolami: z M. Lepidem, Mnesterem, aktorem pantomimy, oraz z niektórymi spośród zakładników. Waleriusz Katullus, młodzieniec z rodziny konsularnej, na cały głos wykrzykiwał, że musiał oddać się Kaliguli i że boki ma już obolałe od tego stosunku. Oprócz związków kazirodczych z siostrami i osławionego stosunku z ladacznicą Pyrallidą nie darował prawie żadnej kobiecie znakomitego rodu. Zapraszał je najczęściej wraz z mężami na ucztę. Gdy przechodziły obok jego stóp, starannie i rozważnie im się przyglądał obyczajem handlarzy niewolników, nieraz ręką podnosząc którejś głowę, jeżeli schylała ją ze wstydu. Następnie, ilekroć miał ochotę, opuszczał salę jadalną, uprowadzając na stronę tę, która mu się najbardziej podobała. Wkrótce wracał ze świeżymi jeszcze śladami rozpusty i bądź to jawnie chwalił, bądź ganił, wyliczając poszczególne zalety lub usterki cielesne i miłosne. Niektórym w imieniu nieobecnych mężów dawał rozwód i kazał go wciągać do akt urzędowych.

37. Rozmiarami rozrzutności przeszedł wszystkich marnotrawców. Wymyślił nowy rodzaj łaźni, najdziwaczniejsze rodzaje potraw i posiłków. Kąpał się w ciepłych i zimnych wonnościach. Pijał najcenniejsze perły, rozpuszczone w occie. Biesiadnikom przy nakryciu kładł chleb i zakąski ze złota, powtarzając, że „albo musi być sknerą, albo Cezarem”. Z przyczółka bazyliki julijskiej rzucał przez kilka dni między lud pieniądze, co wyniosło niemałą sumę. Wybudował również dziesięciorzędowce liburnijskie. Miały one rufy wysadzane drogimi kamieniami, różnobarwne żagle, rozległe termy, portyki, jadalnie, rosły na nich krzewy winnej latorośli i drzewa owocowe różnego gatunku. Wśród nich biesiadując, w jasny dzień, wśród pląsów i pieni, płynął wzdłuż brzegów Kampanii. Przy budowie swych pałaców lub will wiejskich zawsze pragnął, gardząc wszelkimi względami rozumowymi, osiągnąć to przede wszystkim, co wydawało się niewykonalne. Rzucano groble w burzliwe i głębokie morze. Kuto najtwardsze skały. Podnoszono sztucznymi nasypami równiny do wysokości gór. Wyrównywano łańcuchy górskie, ścinając szczyty i zasypując przepaście. To wszystko nieprawdopodobnie szybko. Winny opóźnienia płacił głową. Jednym słowem - nie wdając się w szczegóły - zużył w ciągu niecałego roku olbrzymie bogactwa i cały sławny skarb Tyberiusza Cezara w sumie dwu miliardów siedmiuset milionów sestercji.

38. Zubożały, w potrzebie uciekł się do grabieży, stosując różne i najwymyślniejsze rodzaje fałszywych oskarżeń, licytacji i podatków. Twierdził, że nieprawnie korzystają z obywatelstwa rzymskiego ci, których przodkowie uzyskali je dla siebie i swych potomków, o ile nie są synami; nie należy rozciągać pojęcia „potomni” poza ten stopień pokrewieństwa. Gdy mu pokazywano wydane przez boskiego Juliusza i boskiego Augusta patenty, unieważnił je, niby jako przestarzałe i zużyte. Oskarżał także o fałszywe podanie wysokości swego majątku tych, których dobra od ostatniego spisu wykazały wzrost z jakiejkolwiek przyczyny. Unieważniał jakoby za niewdzięczność testamenty najpoważniejszych centurionów, zmarłych od początku panowania Tyberiusza, którzy nie wyznaczyli spadkobiercami ani jego, ani Tyberiusza. Również uznał za nieważne i bez znaczenia testamenty tych wszystkich, co do których otrzymał czyjkolwiek donos, jakoby mieli oni zamiar w chwili śmierci dziedzictwo swe przekazać Cezarowi. Taką grozę posiał, że nawet obcy zupełnie ludzie publicznie wyznaczali go swym spadkobiercą na równi z przyjaciółmi, rodzice na równi z dziećmi. Mało tego. Nazywając ich z przekąsem figlarzami za to, że po wyznaczeniu spadkobierców ociągają się ze śmiercią, niejednemu posłał zatrute smakołyki. Sprawy spadkowe rozpatrywał w sądzie osobiście, obmyśliwszy z góry wysokość sumy, jaką pragnął dla siebie uzyskać w czasie posiedzenia. Uzyskawszy ją, zabierał się natychmiast do wyjścia. Nie dopuszczając nawet najmniejszej zwłoki, pewnego dnia skazał jednakowym wyrokiem przeszło czterdziestu oskarżonych z powodu różnych przewinień i chełpił się, zbudziwszy ze snu Cezonię, „ile to zdziałał, gdy ona odbywała drzemkę południową”. Ogłosił licytację i wystawił na nią ruchomości pozostałe z wszelkich widowisk oraz sprzedał, wyznaczając osobiście ceny. Ciągnął je tak wysoko, że niektórzy, zmuszeni do kupna pewnych rzeczy niesłychanie drogo i w ten sposób wyzuci z majętności, żyły sobie pootwierali. Powszechnie wiadomo, co urządził Aponiuszowi Saturninowi. Oto Aponiusz Saturninus podczas licytacji drzemał sobie na jednej z ław. Gajusz zwrócił uwagę woźnemu, aby nie pomijał byłego pretora, który częstymi ruchami głowy mu przytakuje, oraz nie wcześniej zamknął licytację, aż przyznano Saturninowi bez jego wiedzy trzynastu gladiatorów za dziewięć milionów sestercji.

39. Na domiar tego, gdy w Galii sprzedał po zawrotnych cenach klejnoty skazanych sióstr, ich sprzęt, niewolników, a nawet wyzwoleńców, zachęcony zyskiem, kazał jeszcze z Rzymu przywieźć wszelkie ruchomości dawnego pałacu. Do przewozu zabrał wszelkie płatne pojazdy, młynarzom zaprzęgi. Wskutek tego często brakowało chleba w Rzymie, wielu zaś uczestników procesów przegrało sprawy, nie mogąc przybyć na poręczony termin. Dla sprzedaży tych rupieci użył wszelakiego podstępu i wabnych słów, bądź to ganiąc jednych za chciwość i że nie wypada, aby oni byli bogatsi od cesarza, bądź wobec innych udając skruchę, że sprzętu pryncepsów wyzbywa się na korzyść osób prywatnych. Dowiedział się raz, że pewien bogacz z prowincji dwieście tysięcy sestercji rozdał dworakom, aby cichaczem wkręcili go na ucztę. Mile to przyjął, że tak wysoko ocenia się zaszczyt zasiadania przy jego stole. Następnego dnia, gdy ów bogacz obecny był na licytacji publicznej Kaligula przysądził mu jakąś drobnostkę za dwieście tysięcy i kazał mu oznajmić, że będzie ucztował u cesarza na własne jego zaproszenie.

40. Wyznaczył nowe i niesłychane podatki, ściągając je początkowo przez dzierżawców publicznych, następnie, ponieważ ich dochód zbytnio wzrastał, za pośrednictwem centurionów i trybunów pretoriańskich, nie pominąwszy niczego ani nikogo, żeby nie nałożyć jakiejś daniny. Od środków spożywczych, które sprzedawano w całej stolicy, ściągano określony z góry podatek. Od sporów i procesów sądowych, gdziekolwiek się one zawiązały, czterdziestą część sumy stanowiącej przedmiot sporu. Nakładano jeszcze karę, jeśli udowodniono, że ktoś usiłował wejść w układy ze stroną przeciwną lub poniechać w ogóle procesu. Od tragarzy pobierano ósmą część dziennego zarobku. Od dochodów prostytutek tyle, ile każda zarobiła jednorazowym stosunkiem. Dodano nowelę do artykułu tej ustawy, że podlegają opodatkowaniu ze strony państwa zyski nierządnic, stręczycieli oraz objęte są tym podatkiem osoby zamężne winne nierządu.

41. Zapowiedział tego rodzaju podatki, lecz nie podał obwieszczeniem do wiadomości publicznej. Wskutek nieznajomości tekstu dopuszczono się wielu wykroczeń. Wówczas dopiero, gdy lud się burzył, Kaligula ustawę ogłosił, lecz bardzo małymi literami i w takim zaułku, żeby nikt nie mógł przepisać. Chcąc wyzyskać do ostatka wszelką sposobność łupu, założył na Palatynie dom publiczny. Tam urządził i ozdobił odpowiednio do majestatu cesarskiego liczne oddzielne pokoiki, w których umieszczono mężatki i młodzież męską wolnego pochodzenia. Rozesłał po fortach i bazylikach swych wywoływaczy, aby zapraszali na rozpustę młodzieńców i starców. Gościom zakładu udzielano lichwiarskich pożyczek i wyznaczona do tego służba spisywała jawnie ich nazwiska jako osób pomnażających dochody cesarza. Nie gardząc także zyskiem z gry, powiększył go jeszcze szulerką i krzywoprzysięstwem. Raz podczas gry poprosił najbliższego partnera, aby go zastąpił, a sam wyszedł do atrium pałacowego. Widząc przechodzących dwu bogatych rycerzy rzymskich, kazał ich bezzwłocznie schwytać i ograbić z majętności. Nie posiadając się z uciechy, powrócił, chełpliwie mówiąc, że „nigdy jeszcze nie trafiła mu się tak dobra sposobność w grze”.

42. Gdy urodziła mu się córka, zaczął się uskarżać na ubóstwo i na pomnożenie swych obowiązków cesarskich przez ojcowskie oraz przyjmował dary na utrzymanie i posag dziewczynki. Zapowiedział obwieszczeniem, że na Nowy Rok będzie przyjmował podarunki. W tym dniu stanął w przedsionku pałacu celem odbierania drobnych datków pieniężnych, które tłumy ludzi wszelkiego rodzaju rzucały przed nim pełnymi garściami i z zanadrza togi. Wreszcie ogarnęła go taka żądza bezpośredniego zetknięcia z pieniądzem, że często deptał boso po olbrzymich stosach złotych monet zsypanych na dużej przestrzeni i całym ciałem długo tarzał się po nich.

43. Raz tylko zetknął się z wojaczką i rzemiosłem wojennym, i to przypadkiem. Mianowicie zapędził się raz do Mewanii, aby odwiedzić gaj i rzekę Klitumnus. Podczas tej wycieczki zwrócono mu uwagę, że warto uzupełnić cesarską gwardię Batawów. Wówczas powziął nagle myśl wyprawy na Germanię. Bezzwłocznie ściągnął zewsząd legiony i oddziały posiłkowe. Zarządził wszędzie najsurowszy zaciąg. Nagromadził wszelkiego rodzaju zapasy żywnościowe w takich ilościach, jakich nigdy dotychczas nie przygotowywano. Ruszył w drogę. To zdążał tak pospiesznie i gwałtownie, że oddziały pretorianów wbrew zwyczajowi musiały umieścić chorągwie na podwodach, a same pędzić za cesarzem. To znów posuwał się nad miarę powolnie i wśród takich wygód, że kazał się nieść w lektyce ośmiu ludziom, od pospólstwa pobliskich miast wymagał, aby mu omiatano i skrapiano wodą zakurzone drogi.

44. Z chwilą przybycia do obozu, aby okazać się wodzem energicznym i surowym, odesłał z naganą legatów, którzy zbyt późno przyprowadzili z różnych krajów oddziały posiłkowe. Podczas przeglądu wojska odebrał dowództwo większości centurionów primipilarnych, oficerom już doświadczonym w rzemiośle wojennym, m.in. takim, którym za kilka dni kończyła się wysługa lat, za przyczynę podając ich starość i niedołęstwo. Innych zganił za chciwość i obciął im wysłużoną odprawę wojskową do wysokości sześciu tysięcy sestercji. Cała wyprawa skończyła się na tym, że przyjął poddanie się Adminiusza, syna Cynobellina, króla Brytannów, który, wypędzony przez ojca, zbiegł do Rzymian z niewielkim oddziałem. Kaligula wysłał napuszony list do Rzymu, jak gdyby podbił całą wyspę. Gońcom polecił, aby wjechali rydwanem aż na forum do kurii i aby złożyli sprawozdanie konsulom tylko w świątyni Marsa wobec licznie zgromadzonego senatu.

45. Wkrótce wobec braku podstawy do dalszej wojny kazał kilku Germanom ze swej straży przybocznej przeprawić się za Ren i tam się ukryć oraz polecił, aby po śniadaniu oznajmiono mu z jak największym zgiełkiem o zbliżaniu się wroga. Gdy tak się stało, pomknął z przyjaciółmi i grupą konnicy pretorianów do najbliższego lasu, powycinał trochę drzew i przybrawszy je na kształt trofeów zwycięskich, powrócił nocą przy pochodniach. Tym, którzy nie podążyli za nim, wyraził naganę za tchórzliwość i gnuśność. Towarzyszów i współuczestników zwycięstwa obdarzył wieńcami nowego rodzaju i nazwy, mianowicie: wyróżniającymi się kształtem słońca, księżyca i gwiazd, a nazywał je „wywiadowczymi”. Innym razem uprowadzić kazał jako zakładników młodzieniaszków ze szkoły początkowej i potajemnie wysłał ich naprzód. Potem nagle porzucił biesiadę, ruszył z konnicą w pościg za nimi, jako niby zbiegami, schwytał i przywiódł z powrotem w kajdanach. W czasie tego mimu stracił wszelką miarę. Oto, gdy zasiadł powtórnie do uczty, a oficerowie przybyli z oznajmieniem, że oddziały ściągnęły już z powrotem, zaprosił ich do stołu tak, jak stali, jeszcze w pancerzach. Także zwrócił się do nich ze znanym wierszem Wergilego, aby „wytrwali i zachowali siebie do lepszych czasów”. Jednocześnie zgromił ostrym obwieszczeniem nieobecny senat i lud za to, że „zażywa zbyt długich biesiad, widowisk cyrkowych i scenicznych, błogich wywczasów, gdy Cezar walczy i narażony jest na tak wielkie niebezpieczeństwa”.

46. Wreszcie, jak gdyby chcąc skończyć wojnę, rozwinął wojsko w pełnym szyku na brzegu Oceanu. Rozmieścił kusze i maszyny oblężnicze. Nikt w tym czasie ani nie znał, ani nie domyślał się nawet jego zamiarów. Nagle rzucił rozkaz, aby zbierano muszle i napełniano nimi szyszaki oraz poły ubrań, nazywając „łupami Oceanu, należnymi Kapitolowi i Palatynowi”. Na znak zwycięstwa wznieść kazał bardzo wysoką wieżę, z której, jak z Farosu, miało nocą błyszczeć światło celem wskazywania kierunku okrętom. Następnie zapowiedział dla żołnierzy nagrodę po sto denarów na głowę i jak gdyby w ten sposób dał dowód szczodrobliwości ponad wszelką miarę, rzekł: „Odejdźcie radośni, odejdźcie bogaci”.

47. Z kolei zajął się przygotowaniem triumfu. Nie wystarczyło mu to, że miał jeńców i zbiegów barbarzyńskich, lecz także spośród Galów wybrał wszystkich najroślejszych i jak sam mówił z grecka, „godnych udziału w triumfie”, niektórych z książęcych rodzin. Tych wszystkich trzymał u siebie w odwodzie dla uświetnienia uroczystości. Zmusił ich do zapuszczenia włosów, ubarwienia na rudo, kazał im poduczyć się języka germańskiego i przyjąć imiona barbarzyńskie. Polecił, aby trójrzędowce, którymi wpłynął na Ocean, zostały zawiezione do Rzymu przede wszystkim drogą lądową. Napisał do swoich urzędników skarbowych, aby „mu przygotowali triumf za jak najmniejszą sumę, lecz taki, jakiego drugiego nie było, ponieważ mają prawo rozporządzać majątkiem każdego obywatela”.

48. Nim opuścił prowincję, powziął myśl niewymownie okrutną, aby legiony, które niegdyś po zgonie Augusta podniosły bunt, wyciąć w pień za to, że trzymały wówczas w oblężeniu wodza Germanika, jego ojca, i jego samego, jeszcze będącego niemowlęciem. Zaledwie z trudem dał się odwieść od tak szalonego pomysłu. Wszakże już żadną miarą nie można go było skłonić do poniechania upartej zachcianki przynajmniej zdziesiątkowania tych legionów. Wezwał je na zgromadzenie wojskowe bez broni, nawet bez mieczy, i otoczył uzbrojoną konnicą. Lecz widząc, że żołnierstwu sprawa wydała się podejrzana i że wielu z nich chyłkiem się wysuwa, aby chwycić za broń na wypadek jakiegoś aktu przemocy, Kaligula wymknął się z zebrania i natychmiast pognał do stolicy. Tu dopiero całą swą wściekłość wywarł na senacie, któremu jawne groźby rzucał, aby tym skuteczniej odwrócić uwagę od pogłosek tak uwłaczających jego imieniu. Między innymi skarżył się, że go okradzione z należnego triumfu. Tymczasem on sam niedawno zabronił pod karą śmierci wszelkiego roztrząsania sprawy zaszczytów dla siebie.

49. Więc kiedy jeszcze w drodze do Rzymu przybyli doń przedstawiciele najświetniejszego stanu z prośbą, aby przyspieszył swój powrót, na prośby ich rzekł głosem jak najbardziej podniesionym: „Przyjdę, przyjdę, lecz i ten ze mną”, potrząsając często głownią miecza, który miał u pasa. W obwieszczeniu oficjalnym oznajmił, że „powraca, lecz tylko do tych, którzy go pragną, a więc do stanu rycerskiego i ludu; odtąd nie będzie się czuł ani współobywatelem, ani pryncepsem dla senatu”. Zabronił także, aby którykolwiek z senatorów wyszedł mu na spotkanie. Zaniechawszy w ogóle triumfu czy może go tylko odłożywszy, wkroczył do stolicy w sam dzień swych urodzin, poprzestając na owacji. Umarł w niespełna cztery miesiące potem. Ośmielił się w swym życiu na potworne występki, ale jeszcze gorsze zamyślał. Oto postanowił zamieszkać w Ancjum, potem przenieść się do Aleksandrii, ale uprzednio zgładzić wszystkich najwybitniejszych przedstawicieli obydwu stanów. Celem rozwiania wątpliwości powiem, że w jego poufnych dokumentach znaleziono dwa pisma o różnych tytułach, jeden spis miał tytuł Miecz, drugi - Sztylet. Obydwa wyszczególniały nazwiska i przestępstwa ludzi przeznaczonych na karę śmierci. Znaleziono również wielką skrzynię, pełną wszelakich trucizn, które podobno Klaudiusz wrzucił natychmiast do morza i tak je nimi zakaził, że ryby poginęły i przypływ wyrzucił ich martwe szczątki na najbliższe brzegi.

50. Wzrost miał wysoki, cerę bardzo bladą, proporcje ciała niewłaściwe: nadmiernie cienką szyję i golenie, oczy i skronie wpadnięte, czoło szerokie i posępne, włosy rzadkie z łysiną pośrodku, poza tym na całym ciele porośnięty włosem. Dlatego gdy ktoś spojrzał na przechodzącego cesarza z góry lub w ogóle z jakiejkolwiek przyczyny wymienił wyraz „koza”, uchodziło to już za sprawę gardłową i powodowało zgubę. Twarzy z natury odrażającej i szpetnej naumyślnie jeszcze dzikszy nadawał wyraz, układając przed zwierciadłem we wszelkie grymasy budzące grozę i obawę. Nie był zdrowy ani fizycznie, ani umysłowo. W dzieciństwie dręczyła go epilepsja. W młodości na ogół wytrzymały był na trudy. Jednak czasem pod wpływem nagłej słabości z trudem mógł chodzić, stać, zebrać się w sobie i przetrwać ten stan. Brak równowagi umysłowej sam odczuwał i często zamyślał oddalić się w ustronne miejsce, aby leczyć schorzały mózg. Podobno żona Cezonia napoiła go jakimś lekiem miłosnym i ten środek spowodował u niego szaleństwo. Szczególnie cierpiał na bezsenność. Nie sypiał w nocy więcej niż trzy godziny. Nawet wówczas nie zażywał spokojnego odpoczynku, lecz zakłócały mu sen dziwne widziadła, jak dla przykładu: oto między innymi raz mu się wydało, że widzi morze w postaci ludzkiej i rozmawia z nim. Znudzony czuwaniem i leżeniem, to przez większą część nocy przesiadywał na łóżku, to błąkał się po długich portykach, bezustannie wzywając i oczekując świtu.

51. Za najsłuszniejsze uważałbym chorobie umysłowej przypisać dwie rozbieżne jego wady: najwyższą pewność siebie i z drugiej strony nadmierną bojaźliwość. On, który tak bardzo gardził bogami, na najmniejszy odgłos gromu lub blask błyskawicy przymykał oczy, zasłaniał głowę. Przy silniejszych odgłosach zrywał się z pościeli, a nawet krył się pod łóżko. Podczas podróży po Sycylii ośmieszał wiele tamtejszych przesądów, a sam nagle w nocy uciekł z Messyny, przerażony dymem i pomrukiem wydobywającym się ze szczytu Etny. To znowu ciskał największe groźby na barbarzyńców. Lecz gdy po drugiej stronie Renu odbywał podróż pojazdem w wąwozie wśród stłoczonego orszaku, a ktoś zauważył, że niemały powstałby popłoch, gdyby skądś ukazał się nieprzyjaciel, Kaligula natychmiast wsiadł na konia i szybko zawrócił do mostów. Zastał zatłoczone przez ciury obozowe i tabory. Nie cierpiąc zwłoki kazał się przenieść na rękach i ponad głowami ludzi. Wkrótce posłyszawszy także o buncie Germanów, zamierzał uciec i trzymał w pogotowiu okręty jako pomoc w ewentualnej ucieczce. Uspokajała go tylko ta pocieszająca myśl, że pozostaną mu przynajmniej prowincje zamorskie, jeśliby zwycięzcy zajęli łańcuchy górskie Alp, jak Cymbrowie, lub nawet Rzym, jak niegdyś Senonowie. Przypuszczam, że to nasunęło później jego zabójcom pomysł użycia kłamstwa wobec burzącego się żołnierstwa, mianowicie, że Kaligula sam zadał sobie śmierć, przerażony wieścią o przegranej bitwie.

52. W zakresie stroju, obuwia i w ogóle wyglądu zewnętrznego nie stosował się nigdy ani do obyczaju ojczystego, ani obywatelskiego, ani męskiego, ani wreszcie przyjętego w ogóle wśród ludzi. Często ukazywał się publicznie odziany w płaszcze haftowane i wysadzane drogimi kamieniami, w tunice z rękawami, w bransoletach, nieraz w jedwabiach i długiej, kobiecej szacie, ze złotym szlakiem u dołu. Na stopy wkładał sandały albo koturny, to znów ciżmy żołnierskie, przystosowane do marszu, niekiedy damskie sandałki. Przeważnie można go było widzieć ze złoconą brodą, trzymającego w ręku znaki bogów: albo piorun, albo trójząb, albo kaduceusz; albo nawet w stroju Wenery. Szaty triumfalne nosił stale jeszcze przed wyprawą wojenną, czasem wdziewał pancerz Aleksandra Wielkiego, wydobyty z jego grobowca.

53. W zakresie sztuk wyzwolonych bynajmniej nie przykładał się do nauki. Stosunkowo najwięcej pracował nad wymową. Posiadał dużą łatwość i potoczystość słowa, szczególnie, jeśli wypadło mu przeciw komuś występować. W gniewie dopisywała mu swada i myśl, a także czystość wymowy i donośność głosu. Z podniecenia nie mógł ustać w miejscu, a słyszeć go mogli nawet z daleka stojący. Mając przemawiać publicznie, groźnie zapowiadał, że „wystrzeli pocisk swej nocnej pracy”. Gardził stylem wyszukanym i ozdobnym. Mawiał o Senece, który wówczas największym cieszył się powodzeniem, iż „tworzy on tylko same napuszone mowy i że jego pisma są piaskiem bez wapna”. Układał również odpowiedzi na udane przemówienia krasomówców oraz obmyślał obrony lub oskarżenia znacznych osobistości, sądzonych w senacie. W zależności od natchnienia literackiego obciążał kogoś swoją wypowiedzią albo wspierał. Przez publiczne obwieszczenia zapraszał rycerzy, aby go przyszli posłuchać.

54. Uprawiał bardzo gorliwie umiejętności innego rodzaju, wręcz odmienne. Był z niego i gladiator tracki, i woźnica, i śpiewak, i tancerz, fechtował się orężem bojowym, powoził w cyrkach wznoszonych [dla niego] w wielu miejscowościach, szczególnie jednak lubił śpiewać i tańczyć. Nawet na publicznych widowiskach nie mógł się powstrzymać od tego, aby podczas występu aktora tragicznego nie wtórować mu śpiewem lub wobec całej publiczności nie odtwarzać ruchów aktora pantomimy, niby to chwaląc lub poprawiając. Z tej samej, zdaje się, przyczyny wyznaczył tego dnia, w którym zginął, nocne czuwanie, aby tym korzystniej pod osłoną nocy wypadł jego pierwszy występ na scenie. Tańczył nieraz także nocą. Raz nawet wezwano trzech byłych konsulów na Palatyn o drugiej zmianie warty. Spodziewali się po tym wezwaniu wiele złego, nawet rzeczy najgorszych. Tymczasem Kaligula umieścił ich na estradzie i nagle wśród ogłuszającego hałasu fletni i rytmicznego przytupywania drewnianych sandałów orkiestrantów wyskoczył na scenę w płaszczu i w tunice do stóp, wykonał taniec przy wtórze śpiewu i znikł. Jakkolwiek tak bardzo pojętny w zakresie różnych umiejętności, pływać się nie nauczył.

55. Kogo sobie upodobał, tego popierał wszelkimi sposobami wprost do zapamiętania. Mnestera, aktora pantomimy, całował w czasie samego przedstawienia. Jeśli ktoś w chwili jego występu tanecznego wywołał choćby najlżejszy szmer, kazał go ściągnąć z miejsca i własnoręcznie siekł rózgami. Gdy [w takiej chwili] pewien rycerz rzymski zachowywał się zbyt hałaśliwie, zawiadomił go Kaligula przez centuriona, aby niezwłocznie udał się do Ostii i zawiózł królowi Ptolemeuszowi do Mauretanii jego list. Treść listu była taka: „Temu, kogo do ciebie posłałem, nie świadcz ani dobra, ani zła”. Na czele swej przybocznej gwardii germańskiej postawił grupę gladiatorów walczących orężem trackim. Uszczuplił uzbrojenie gladiatorów - murmillonów. Gdy jeden z nich, Kolumbus, zwyciężył, lecz został lekko zraniony, Kaligula zatruł mu ranę trucizną, którą odtąd nazywał kolumbijską. W każdym razie z całą pewnością znaleziono ją wśród innych trucizn, wpisaną pod tą nazwą własnoręcznym pismem Kaliguli. Cyrkowemu stronnictwu Zielonych oddany był tak namiętnie, że nawet obiady jadał stale w ich stajniach i tam przesiadywał. Na jakimś przyjęciu ofiarował woźnicy Eutychowi na pożegnanie w podarunku dwa miliony sestercji. W przeddzień igrzysk cyrkowych, na których miał biegać jego koń, Incitatus, nakazywał przez żołnierzy ciszę w całym sąsiedztwie, aby nikt nie zakłócał jego odpoczynku. Dał mu nie tylko marmurową stajnię i żłób z kości słoniowej, czapraki purpurowe, naszyjniki z drogich kamieni, lecz nawet pałac, rzeszę niewolników i meble, aby tym wystawniej podejmować osoby zaproszone w imieniu konia. Podobno miał zamiar wyznaczyć go na konsula.

56. Wobec takich szaleństw i rozbojów niejednemu przyszło na myśl zamordować go. Jeden i drugi spisek został wykryty. Inni chętni zwlekali z braku sposobności. Dwaj obywatele wspólnie powzięli plan i wykonali go, nie bez wiedzy najpotężniejszych wyzwoleńców i dowódców przybocznej gwardii cesarskiej. Mianowicie oni sami, chociaż niesłusznie wymieniono ich wśród uczestników jednego spisku przeciw Kaliguli, czuli się już odtąd podejrzani i źle widziani przez niego. Oto natychmiast [po wykryciu owego spisku] wziął ich Kaligula na bok i zapewnił, dobywszy miecza, że „sam gotów sobie życie odebrać, jeśli także wedle ich zdania zasługuje na śmierć”. Czym wywołał straszną ich nienawiść. Odtąd nieustannie oskarżał jednego przed drugim i waśnił ich między sobą. Wreszcie postanowiono napaść na niego, gdy będzie wychodził w południe z igrzysk palatyńskich. Wówczas Kasjusz Cherea, trybun oddziału pretorianów, zażądał dla siebie pierwszej roli, ponieważ Gajusz miał zwyczaj piętnować tego starszego już oficera przezwiskiem niedołęgi i baby, obrzucając wszelkimi obelgami. Gdy ten pytał o hasło, dawał: „Priapa” lub „Wenerę”. Gdy dziękował mu za coś, podawał dłoń do pocałowania, nadając jej sprośny kształt i ruch.

57. Przyszły mord zapowiedziały liczne znaki wróżebne. W Olimpii posąg Jowisza, który Kaligula postanowił rozebrać i przewieźć do Rzymu, wybuchnął nagle tak gwałtownie śmiechem, że rusztowania runęły, wskutek czego rzemieślnicy się rozbiegli. Wkrótce nadszedł pewien człowiek, imieniem Kasjusz, zapewniając, że we śnie otrzymał rozkaz zabicia wołu na ofiarę Jowiszowi. W Kapitol kapuański uderzył piorun w sam dzień idów marca, również w Rzymie w miejsce święte Apollina Palatyńskiego, strażnika atrium. Niektórzy przypuszczali, że jedna wróżba zapowiada niebezpieczeństwo grożące panu od jego sług, druga jakieś ważne zabójstwo, podobne do tego, jakiego dokonano niegdyś w tym samym dniu. Gdy Kaligula prosił astrologa Sullę o postawienie mu horoskopu, ten najbardziej stanowczo zapowiedział, że zbliża się niechybny mord. Wyrocznia Fortuny w Ancjum ostrzegła go, aby miał się na baczności przed Kasjuszem. Z tego powodu wydał Kaligula rozkaz zgładzenia Kasjusza Longina, ówczesnego prokonsula Azji, zapominając, że Cherea nazywa się także Kasjusz. W przeddzień śmierci miał sen, że jest w niebie przy tronie Jowisza, a ten palcem prawej stopy popchnął go i zrzucił na ziemię. Także inne zdarzenia, które przypadkiem miały miejsce tego właśnie dnia, a tuż przed mordem, uznano za wróżebne. W czasie składania ofiar Kaligula obryzgany został krwią flaminga. Aktor pantomimy Mnester wystąpił z popisem tanecznym w tej samej tragedii, jaką niegdyś zagrał aktor tragiczny Neoptolem w czasie igrzysk, na których został zabity król macedoński Filip. W przedstawieniu mimu pod tytułem Laureolus, gdzie aktor główny, wydobywający się spod zgliszcz, bluzga krwią, liczni aktorzy drugoplanowi na wyścigi pokazywali swą biegłość w tej sztuce i cała scena spłynęła krwią. Na następną noc przygotowywano widowisko, w którym scenę piekła mieli odegrać Egipcjanie i Etiopowie.

58. Dziewiątego dnia przed kalendami lutego koło godziny siódmej namyślał się właśnie Kaligula, czyby nie wstać i nie wybrać się na śniadanie. Lecz czuł się jeszcze ociężały po wczorajszym posiłku. Dopiero ulegając namowom przyjaciół wyszedł. Tymczasem w krytej galerii, przez którą należało przejść, przygotowywały się do występu pacholęta znakomitych rodów, sprowadzone z Azji na popisy sceniczne. Kaligula przystanął, aby im się przyjrzeć i dodać odwagi. Gdyby kierownik trupy nie powiedział, że czuje się zziębnięty, Kaligula z pewnością zawróciłby i kazał im zaraz urządzić przedstawienie. Co się dalej stało, dwojako jest podawane. Jedni twierdzą, że gdy cesarz rozmawiał z chłopcami, Cherea z tyłu w kark ugodził go śmiertelnie mieczem, wołając: „bij”, następnie Korneliusz Sabinus, drugi ze spiskowców, trybun, z drugiej strony przebił mu pierś. Inni znowu podają, że najpierw wtajemniczeni centurionowie usunęli tłum, potem Sabinus zwyczajem wojskowym przystąpił do cesarza po hasło, a gdy Gajusz odpowiedział „Jowisz”, w tej chwili Cherea zakrzyknął: „Niech się dzieje pomsta!”, i rozpłatał mu szczękę, gdy Kaligula usiłował spojrzeć wstecz. Leżąc już cały w skurczach, wołał, „że jeszcze żyje”. Reszta spiskowców dobiła go trzydziestoma ciosami. Mianowicie hasło wszystkich brzmiało: „Powtórz”. Niektórzy wbili żelazo nawet w organy męskie. Na pierwszy odgłos walki zbiegli się na pomoc tragarze lektyki z drągami oraz przyboczna gwardia germańska i położyli trupem niektórych spośród morderców, nawet kilku nie wtajemniczonych senatorów.

59. Kaligula żył lat dwadzieścia dziewięć, panował trzy lata, osiem miesięcy, osiem dni. Zwłoki jego zawleczono po kryjomu do ogrodów Lamii, opalono tylko na byle jakim stosie i przykryto cienką warstwą darni. Później dopiero jego siostry, powróciwszy z wygnania, wydobyły ciało, spaliły i prochy pogrzebały. Jest rzeczą zupełnie pewną, że zanim się to stało, dozorcy ogrodów ciągle byli niepokojeni przez mary, także w tym domu, gdzie umarł, nie minęła jedna noc bez jakiejś strasznej zjawy, wreszcie sam dom spłonął w pożarze. Razem z Kaligulą zginęła żona jego, Cezonia, przeszyta mieczem przez centuriona, córkę roztrzaskano o ścianę.

60. Jakie to były czasy, łatwo mógłby każdy wywnioskować nawet z tego, co nastąpiło. Oto gdy rozeszła się wieść o mordzie, na razie nie dano jej wiary podejrzewając, że to sam Gajusz zmyślił nowinę o swym zabójstwie i puścił ją w obieg, aby w ten sposób wybadać nastroje umysłów względem siebie. Spiskowcy także nie wyznaczyli nikogo na cesarza. Senat okazał tak jednomyślną wolę przywrócenia wolności, iż konsulowie zwołali pierwsze posiedzenie nie do kurii, gdyż nosiła nazwę Juliuszowej, lecz na Kapitol. Niektórzy senatorowie postawili wniosek, żeby w ogóle wymazać z pamięci ludzkiej imię Cezarów oraz świątynie ich zburzyć. Zauważono przy tym i zapamiętano sobie szczególnie, że wszyscy Cezarowie noszący imię Gajusz ginęli od miecza, począwszy już od tego, który zgładzony został za czasów Cynny.

Księga V: Boski Klaudiusz

1. Druzusa, ojca Klaudiusza Cezara, noszącego dawniej imię Decymus, później Neron, urodziła Liwia w niecałe trzy miesiące po zaślubieniu Augusta. Wychodząc za niego była brzemienna. Więc powstało podejrzenie, że spłodził go ojczym w nieprawym związku. W każdym razie na pewno obiegł wnet stolicę następujący wierszyk grecki:

Szczęśliwcom nawet dzieci w trzy miesiące rodzą się.

(Kock. Com. Att. fragm., III, s. 449, frg. 213)

Ten Druzus sprawując godność kwestora i pretora dowodził wojskiem w czasie wojny przeciw Recji, potem przeciw Germanom. Był pierwszym z wodzów rzymskich, który popłynął na północną część Oceanu. Za Renem przeprowadził kanały, dzieło skrzętnej i potężnej pracy, które do dziś zwane są Druzyńskimi. Gęsto wycinając wroga w pień i pędząc go w najdziksze ostępy, nie ustawał w pościgu, aż zjawa w postaci niewiasty barbarzyńskiej nadludzkiego wzrostu przemówiła doń w języku łacińskim, zabraniając zwycięzcy posuwać się dalej. Za te przewagi otrzymał prawo do owacji i odznaki triumfalne. Po preturze natychmiast objął konsulat i na nowo podjął wyprawę. W tym czasie zachorował i umarł w obozie letnim, który z tego powodu otrzymał nazwę „Obóz Przeklęty”. Ciało jego nieśli najznakomitsi obywatele miasteczek i osad. Potem przejęły dekurie urzędowych pisarzy, które wyszły na spotkanie, i doniosły do Rzymu. Tu pogrzebano je na Polu Marsowym. Wojsko wzniosło mu zaszczytny grobowiec, dokoła którego odtąd corocznie w ustalonym dniu mieli defilować żołnierze, a państwa galickie urzędowo składać ofiary. Ponadto senat między wieloma innymi zaszczytami uchwalił dlań budowę łuku triumfalnego z marmuru, z odznakami zwycięstwa, przy drodze Apijskiej, oraz przydomek „Germanika” dla niego samego i jego potomków. Był podobno równie żądny sławy, jak przystępnie usposobiony względem obywateli. Oprócz zwycięstw zdobył na wrogu także olbrzymie łupy, tzw. opima. Nieraz wśród największych niebezpieczeństw ścigał wodzów germańskich z całym wojskiem. Jednocześnie bynajmniej nie ukrywał, że przywróci dawny ustrój Rzeczypospolitej, gdy tylko dojdzie do władzy. Stąd, wedle mego zdania, niektórzy historycy ośmielili się podać wiadomość, jakoby August nie ufał Druzusowi i odwołał go z namiestnictwa prowincji, a że Druzus zwlekał z powrotem, August przerwał mu życie trucizną. Tę wiadomość podałem raczej, aby niczego nie opuścić, niż żebym uważał ją za prawdziwą lub za prawdopodobną. August tak bardzo kochał go za życia, że dopuszczał zawsze do wspólnego dziedzictwa pospołu z synami, jak to raz oświadczył w senacie. Po zgonie Druzusa wygłosił wobec zgromadzenia publicznego takie pochwały na jego cześć, że nawet do bogów zwrócił się z modlitwą, aby „jego Cezarowie okazali się podobni do Druzusa, a jemu samemu oby kiedyś zesłali bogowie równie zaszczytny zgon”. Nie tylko wyryć kazał na jego grobowcu napis wierszowany własnego układu, lecz nawet napisał prozą jego życiorys. Z Antonią Młodszą miał Druzus wiele dzieci, lecz zostawił po sobie w ogóle tylko troje: Germanika, Liwillę, Klaudiusza.

2. Urodził się Klaudiusz za konsulatu Jullusa Antoniusza i Fabiusza Afrykańskiego w dniu kalend sierpniowych w Lugudunum, w tym samym dniu, w którym po raz pierwszy poświęcono tam ołtarz Augustowi. Nazwany został: Tyberiusz Klaudiusz Druzus. Wkrótce, gdy jego starszego brata zaadoptowała rodzina Juliuszów, przybrał przydomek „Germańskiego”. Ojca stracił już w niemowlęctwie. Na domiar tego przez cały prawie okres dzieciństwa i młodości zapadał na różne i przewlekłe choroby. Wskutek tej słabości fizycznej i umysłowej już w wieku dojrzałym nie był uważany za zdolnego do sprawowania jakiejkolwiek godności publicznej lub prywatnej. Długo jeszcze po wyjściu spod opieki prawnej podlegał cudzej woli i miał przy sobie pedagoga. Sam skarżył się w jakimś pamiętniku, że przydzielono mu naumyślnie barbarzyńcę, niegdyś dozorcę furgonów, aby się z nim jak najokrutniej obchodził z byle jakiej przyczyny. Również z powodu słabego stanu zdrowia podczas zapasów gladiatorskich, jakie urządzał razem z bratem ku uczczeniu pamięci ojca, przewodniczył mając głowę osłoniętą kapturem wbrew przyjętym zwyczajom. W dniu włożenia togi męskiej poniesiono go około północy na Kapitol w lektyce, bez żadnej uroczystości.

3. Jednak naukom humanistycznym niemało poświęcał pracy, i to od wczesnego wieku. Często ogłaszał wyniki swych badań w każdym zakresie. Lecz nawet mimo tego nie mógł uzyskać żadnej powagi ani nadziei na przychylniejszą ocenę potomnych. Matka Antonia nazywała go „ludzką poczwarą, zaczętą tylko przez naturę, lecz nie wykończoną”. Jeśli komu zarzucała tępotę umysłową, mawiała, że „głupszy jeszcze od jej syna Klaudiusza”. Babka Augusta zawsze miała go za nic. Odzywała się do niego bardzo rzadko. Nie udzielała zazwyczaj upomnień inaczej, jak w formie ostrego i krótkiego pisma lub przez trzecie osoby. Siostra Liwilla usłyszawszy, że będzie on kiedyś cesarzem, jawnie i głośno przeklęła tak nieszczęsny i nikczemny los narodu rzymskiego. Chcąc pewniej zapoznać czytelnika z tym, co sądził o jego zaletach i wadach wujeczny dziadek August, przytoczyłem głównie myśli z jego własnych listów.

4. „Rozmawiałem, wedle życzenia twego, moja Liwio, z Tyberiuszem na temat tego, co ma robić twój wnuk Tyberiusz podczas igrzysk na cześć Marsa. Zgodziliśmy się obydwaj, że raz musimy już ustalić plan naszego postępowania wobec niego. Jeśli jest, że tak powiem, zupełnie normalny i ma wszystkie klepki w głowie, winniśmy go bez wahania przeprowadzić przez te same szczeble i stopnie godności, przez które przeprowadzony został jego brat. Jeśli natomiast czujemy, «że jest poniżej poziomu i upośledzony pod względem swych uzdolnień fizycznych i duchowych«, nie należy dawać sposobności do wyszydzania jego i nas ludziom, którzy »przywykli śmiać się i pokpiwać z takich przywar«. Zawsze przecież znajdziemy się w rozterce, ilekroć w poszczególnych wypadkach przyjdzie nam decydować, »nie zająwszy uprzednio zasadniczego stanowiska«, czy, zdaniem naszym, może on sprawować godności urzędowe, czy nie. Lecz co do obecnej sprawy, o którą się radzisz, nie mam nic przeciwko temu, aby zajął się on w czasie igrzysk ku czci Marsa urządzaniem uczty kapłańskiej. Jednak pod warunkiem, jeśli podda się opiece Sylwana Młodszego, swego zresztą krewnego, aby nie uczynił niczego, co by mogło zwrócić uwagę lub wywołać śmiech. Natomiast nie życzę sobie, aby przyglądał się igrzyskom cyrkowym z loży cesarskiej. W ten sposób wysunięty na samo czoło widowiska zwracać będzie powszechną uwagę. Również nie życzę sobie, aby poszedł na Górę Albańską lub był obecny w Rzymie w czasie świąt latyńskich. Czymże można by uzasadnić fakt, że nie otrzymał rządów nad miastem, jeśli może towarzyszyć bratu na Górę Albańską? Oto masz, moja Liwio, nasze zdanie, na podstawie którego raz już w całej tej sprawie coś trzeba postanowić, abyśmy stale nie miotali się między nadzieją i trwogą. Jeśli chcesz, możesz tę część listu dać do przeczytania także Antonii”. W innym znów liście: „Młodego Tyberiusza będę codziennie zapraszał na obiad w czasie twej nieobecności, aby nie musiał jadać sam ze swoim Sulpicjuszem i Atenodorem. Pragnąłbym, aby on wybrał sobie nieco staranniej i »mniej przelotnie« jakiegoś towarzysza, którego ruchy, postawę, chód mógłby naśladować. Niestety, biedaczysko »nie ma szczęścia«. Wszelako »w sprawach pożytecznych«, gdy umysł jego nie ulega spłoszeniu, widać jasno »szlachetność jego duszy«„. Również w trzecim liście: „Z przyjemnością wysłuchałem przemówienia twego wnuka, Tyberiusza, i niech zginę, moja Liwio, jeśli nie jestem pełen podziwu. Nie rozumiem doprawdy: oto on, który »tak niewyraźnie« mówi, jak może powiedzieć »wyraźnie« to, co ma do powiedzenia, gdy przemawia publicznie?”. Niewątpliwie potem August postanowił nie dopuścić go do sprawowania jakiegokolwiek urzędu prócz godności kapłana wieszczbiarza. Jako spadkobiercę umieścił dopiero w trzeciej kolei, prawie na równi z obcymi, w części szóstej, przeznaczając dlań także zapis nie większy nad osiemset tysięcy sestercji.

5. Gdy domagał się od stryja zaszczytnych godności, Tyberiusz przyznał mu odznaki konsularne. Gdy Klaudiusz jeszcze natarczywiej wystąpił z żądaniem udzielenia mu czynnej władzy, prawem przepisanej, Tyberiusz odpowiedział tylko listownie, że „posłał mu czterdzieści sztuk złota na Saturnalia i Sigillaria„. Wtedy dopiero, straciwszy wszelkie nadzieje polityczne, oddał się bezczynności, żyjąc na uboczu bądź wśród ogrodów i w swej willi podmiejskiej, bądź w ustroniu Kampanii w towarzystwie największych mętów. Wskutek tego oprócz dawnego miana niemrawca zyskał jeszcze niesławną opinię pijaka i gracza.

6. Tymczasem mimo takiego postępowania nigdy nie zabrakło mu oznak czci ludzkiej ani szacunku ze strony społeczeństwa. Stan rycerski dwakroć wybrał go na swego rzecznika w poselstwie. Raz, gdy domagał się od konsulów, aby pozwolono rycerzom nieść na własnych ramionach ciało Augusta do Rzymu. Drugim razem, gdy przekazywał konsulom wyrazy radości z powodu upadku Sejana. Co więcej, z chwilą wejścia Klaudiusza na igrzyska rycerstwo wstawało z miejsc i zrzucało płaszcze. Także senat uchwalił, aby zaliczono go poza porządkiem w poczet kapłanów Augusta, losem wybieranych, wkrótce, aby na koszt państwa odbudować mu dom, który stracił na skutek pożaru, oraz aby uprawniono go do zabierania głosu w senacie razem z byłymi konsulami. Tę uchwałę unieważniono z powodu sprzeciwu Tyberiusza, który za przyczynę swego sprzeciwu podał głupotę Klaudiusza i obiecywał stratę powetować hojnością. Jednak umierając umieścił go między swymi spadkobiercami w trzeciej linii, dopuszczając do udziału w trzeciej części, przyznał mu także zapis w wysokości około dwu milionów sestercji. Ponadto imiennie polecił wśród reszty krewnych wojskom, senatowi i ludowi rzymskiemu.

7. Wreszcie za rządów Gajusza, syna brata, który na początku swego panowania wszelkiego rodzaju aktami łaskawości zjednywał sobie dobre imię, rozpoczął karierę urzędniczą. Konsulat sprawował przez dwa miesiące razem z Gajuszem. Wówczas zdarzył się następujący wypadek. Oto, gdy Klaudiusz po raz pierwszy wchodził na forum w otoczeniu liktorów z rózgami, orzeł szybujący nad orszakiem przysiadł na jego prawym ramieniu. Po raz wtóry otrzymał jeszcze konsulat w drodze losowania po trzech latach. Nieraz przewodniczył na igrzyskach w zastępstwie Gajusza, wśród okrzyków ludzi: „Pomyślności stryjowi cesarza!” albo: „Pomyślności bratu Germanika!”

8. Niemniej narażony był ciągle na obelgi. Jeśli przyszedł na ucztę nieco po wyznaczonej uprzednio godzinie, otrzymywał miejsce przy stole z wielkim trudem, okrążywszy dopiero całą salę jadalną. Ilekroć po posiłku ucinał sobie drzemkę, co zdarzało mu się dość często, rzucano weń pestkami oliwek lub daktyli. Czasem pospolici wesołkowie niby dla zabawy budzili go rózeczką lub batem. To znów, gdy w najlepsze chrapał, nakładali mu na ręce damskie sandałki, aby niespodziewanie obudzony, twarz sobie nimi pocierał.

9. Nie zbywało mu również na niebezpieczeństwach. Najpierw, w sam czas swego konsulatu, omal nie został złożony z urzędu za to, że zbyt opieszale zajął się przyznaniem i ustawieniem posągów Neronowi i Druzusowi, braciom cesarza. Następnie na skutek donosów ludzi obcych lub nawet kogoś z domowników niepokojono go bezustannie różnymi sposobami. Gdy wykryto sprzysiężenie Lepidusa i Getulika, w liczbie legatów wysłano i jego do Germanii, celem złożenia życzeń [cesarzowi z powodu jego ocalenia]. Tymczasem ledwo uszedł z życiem, gdyż Gajusz wprost pienił się ze złości, iż wysłano do niego właśnie stryja, jakby był dzieckiem, którym trzeba kierować. Niektórzy historycy podają, że nawet rzucono Klaudiusza do rzeki w tym stroju, w jakim przybył. Odtąd już zawsze w senacie dopuszczano go do głosu dopiero jako ostatniego ze wszystkich byłych konsulów, a chcąc go upokorzyć, pytano o zdanie już po wszystkich. Również podjęto śledztwo sądowe w sprawie fałszerstwa testamentu, pod którym złożył swą pieczęć. Wreszcie zmuszono go do wpłaty osiemdziesięciu milionów sestercji przy obejmowaniu nowego urzędu kapłańskiego. Ten ostatni wydatek wpędził go w taką biedę, że nie mogąc dotrzymać swych zobowiązań wobec skarbu, został na mocy ustawy o długach hipotecznych bezwzględnie zlicytowany pod rygorem edyktu urzędników zarządzających skarbem.

10. Tak mniej więcej upłynęła mu większa część życia. Dopiero w pięćdziesiątym roku życia objął władzę cesarską, co prawda zadziwiającym przypadkiem. Oto spiskowcy godzący na życie Gajusza oddalili od cesarza cały dwór pod pozorem, jakoby Gajusz pragnął samotności. Klaudiusz usunięty wraz z innymi schronił się do pawilonu zwanego Hermeum. Wkrótce potem wypłoszony wieścią o zabójstwie, wpełznął na sąsiedni taras i skrył się w fałdach zasłony zawieszonej u drzwi. Przebiegający tędy przypadkiem prosty żołnierz zauważył stopy. Pragnąc dowiedzieć się, kto to jest, rozpoznał ukrywającego się Klaudiusza i wyciągnął go. Klaudiusz ze strachu padł mu do kolan. Tymczasem żołnierz pozdrowił go mianem cesarza. Stąd zaprowadził go do innych współtowarzyszy, niepewnych, co dalej robić, i tylko hałasujących. Ci wepchnęli go do lektyki, a ponieważ niewolnicy Klaudiusza rozbiegli się, więc sami żołnierze, zmieniając się po kolei, na ramionach ponieśli go do obozu. Klaudiusz jechał smutny i strwożony, a tłum przechodniów wyrażał mu współczucie, jakby na śmierć niewinnie wleczonemu. Przyjęty do wnętrza obozu, przenocował wśród placówek żołnierskich, nie tracąc ufności mimo braku nadziei na przyszłość.

Tymczasem konsulowie wraz z senatem i kohortami miejskimi zajęli forum i Kapitol, chcąc przywrócić ustrój republikański. Klaudiusz również został wezwany za pośrednictwem trybunów ludowych do kurii, aby doradził, co, wedle niego, trzeba robić. Jednak odpowiedział, że „trzymany jest gwałtem i przymusem”. Dnia następnego, gdy senat okazał się zbyt opieszały w wykonaniu zamiarów, senatorowie zaś odczuwali już znużenie wskutek swarów wynikłych z rozbieżności wypowiedzi, a lud otaczający kurię domagał się jednego władcy, i to imiennie, wówczas Klaudiusz pozwolił żołnierzom, zgromadzonym z bronią w ręku na wiecu, złożyć przysięgę na swoje imię i obiecał na głowę po piętnaście tysięcy sestercji. Pierwszy to cesarz, który zaskarbiał sobie wierność żołnierską aż daniną pieniężną.

11. Ustaliwszy swą władzę, przede wszystkim zatroszczył się o wymazanie z pamięci owych dwu dni, w których zamyślano o zmianie ustroju. Przeto ogłosił ułaskawienie i wieczne zapomnienie wszelkich poczynań i wypowiedzi z owego czasu i utrzymał to zarządzenie w mocy. Skazał na śmierć tylko kilku trybunów i centurionów z liczby spiskujących przeciw Gajuszowi, zarówno dla przykładu, jak dlatego, że jak się dowiedział, zażądali również jego głowy. Z kolei, pragnąc okazać swą cześć i przywiązanie dla rodziny, ustanowił jako najświętszą dla siebie i najczęstszą przysięgę: na imię Augusta. Zatroszczył się o przyznanie babce Liwii czci boskiej oraz rydwanu zaprzężonego w słonie dla jej posągu w czasie procesji cyrkowej, podobnego do tego, jaki miał posąg Augusta; rodzicom - uroczystości pogrzebowych z ramienia państwa. Ponadto przeprowadził urządzanie dorocznych igrzysk cyrkowych na cześć ojca w dniu jego urodzin; przyznanie matce zaprzęgu, na którym jej posąg miał być obciążony po cyrku, oraz przydomku Augusty, którego za życia przyjąć nie chciała. A już pamięć zmarłego brata czcił przy każdej sposobności. Wystawił nawet jego grecką komedię na igrzyskach neapolitańskich i zgodnie z oceną sędziów przyznał mu wieniec. Nie zaniedbał także uczcić wdzięczną wzmianką Marka Antoniusza. Więc oświadczył pewnego dnia w edykcie, że tym gorliwiej zabiega o uroczysty obchód rocznicy narodzin swego ojca, Druzusa, iż jest to jednocześnie dzień urodzin jego dziadka, Antoniusza. Wzniósł koło teatru Pompejusza łuk triumfalny, który senat przyznał niegdyś Tyberiuszowi, lecz potem budowy zaniechał. Chociaż wszystkie zarządzenia Gajusza unieważnił, zabronił jednak umieścić w liczbie świąt dzień jego zabójstwa. Aczkolwiek był to jednocześnie początek jego własnego panowania.

12. Natomiast nie dbając o uświetnienie swego imienia, okazał się skromny i przystępny. Nie używał jako imienia tytułu „Imperator”. Odmówił także przyjęcia nadmiernych zaszczytów. Zaręczyny córki i rocznicę urodzin wnuka uczcił tylko cichym świętem domowym. Żadnego z wygnańców nie przywołał do kraju bez zgody senatu. Uprosił raczej, niż rozkazał, aby mu wolno było wprowadzać z sobą do kurii prefekta gwardii pałacowej i trybunów wojskowych oraz aby moc prawną uzyskały wyroki jego komisarzy skarbowych. Chcąc otrzymać pozwolenie na jarmarki w swych prywatnych posiadłościach, zwrócił się z tym do konsulów. Często brał udział w śledztwie sądowych urzędników jako jeden z doradców. Gdy urzędnicy wydawali igrzyska, sam Klaudiusz na równi z resztą publiczności wstawał i witał ich uroczyście okrzykiem i gestem. Trybunów ludowych, gdy przyszli doń do trybunału, przepraszał usilnie, iż z powodu ciasnoty miejsca mogą z nim rozmawiać tylko stojąc. Dlatego w krótkim czasie zdobył sobie tyle miłości i życzliwości, że gdy po wyjeździe jego do Ostii rozeszła się pogłoska, iż zginął wskutek zasadzki, lud wśród wielkiej paniki przeklinał w potworny sposób wojsko jako zdrajców, a senat jako ojcobójców. Uspokoił się dopiero, gdy urzędnicy wprowadzili na mównicę najpierw kilku, wkrótce znaczniejszą ilość naocznych świadków, którzy zapewnili lud, że cesarz jest zdrów i że wnet przybędzie.

13. Jednak nie uniknął zupełnie zamachów. Występowały przeciw niemu jednostki, spiski, wreszcie wywołano wojnę domową. Pewnego razu o północy przyłapano w pobliżu jego sypialni człowieka z gminu ze sztyletem w ręku. Wykryto dwu rycerzy, którzy w miejscu publicznym, z krótką włócznią i nożem myśliwskim zaczaili się, aby go napaść; jeden - gdy Klaudiusz wyjdzie z teatru, drugi - gdy będzie składał ofiary w świątyni Marsa. Sprzysiężenie celem wywołania przewrotu zawiązali Gallus Asiniusz i Statiliusz Korwinus, wnukowie mówców: Poliona i Messali, przyjąwszy także do spisku wielu wyzwoleńców cesarza i niewolników. Wojnę domową podjął Furiusz Kamillus Skrybonianus, legat Dalmacji. Lecz w niecałe pięć dni został zgnieciony, ponieważ legiony, które przysięgę złamały, przywiódł do skruchy następujący proroczy wypadek. Gdy ogłoszono wymarsz do nowego cesarza, oto czy jakimś przypadkiem, czy z woli bożej nie można było ani ozdobić orłów, ani uchwycić i ruszyć z miejsca znaków.

14. Oprócz swego pierwszego konsulatu sprawował jeszcze cztery, z których dwa pierwsze bez przerwy, następne zaś: jeden w cztery lata po drugim, ostatni przez sześć miesięcy; wszystkie inne po dwa miesiące, trzeci nie stosowanym dotychczas przez pryncepsów obyczajem w zastępstwie zmarłego konsula. Wymiar sprawiedliwości sprawował bardzo sumiennie zarówno podczas konsulatu, jak również nie będąc konsulem, nawet podczas prywatnych uroczystości własnych lub swoich najbliższych, niekiedy w dni starodawnych świąt lub w dni wyłączone od wszelkich zajęć ze względów religijnych. Nie zawsze stosował się ściśle do reguły prawa. Surowy lub łagodny wymiar kary uzależniał od słuszności moralnej, kierując się swym wyczuciem. Nieraz przywracał prawo do procesu stronie, która je straciła w zwykłym biegu sprawy cywilnej wskutek zbyt wysokich roszczeń. Znowu w stosunku do podsądnych, którym udowodniono większe przestępstwo, nie poprzestawał na wymiarze kary wyznaczonym przez prawo, lecz skazywał ich na rozszarpanie przez dzikie zwierzęta.

15. W rozpatrywaniu spraw przydzielonych jego sądowi oraz w ich wyrokowaniu bywał dziwnie nierówny: to rozważny i przezorny, czasem nieuważny i porywczy, niekiedy w swych błazeństwach robiąc wrażenie obłąkańca. Oto raz sprawdzał stan osobowy dekuryj sędziów. Jednego, który stawił się nie licząc na zwolnienie przysługujące mu ze względu na ilość dzieci, skreślił z listy za zbytnią namiętność do sądzenia. Drugiego, którego przeciwnicy natarczywie nagabywali o własny proces, on zaś odpowiedział, że ten proces nie podlega sądownictwu cesarskiemu, lecz zwykłemu postępowaniu sądowemu, Klaudiusz natychmiast zmusił do wytoczenia go przed swym sądem, aby „w swej własnej sprawie dał dowód, z jakim poczuciem sprawiedliwości potrafi sądzić cudze sprawy”. Pewna kobieta nie chciała przyznać się do własnego syna, a dowody na poparcie tej i tamtej strony nie zasługiwały na całkowite zaufanie. Zmusił ją do wyznania prawdy, nakazawszy małżeństwo z młodzieńcem. W wyrokach uwzględniał przede wszystkim korzyść strony obecnej na procesie ze szkodą dla nieobecnej, bez żadnej różnicy, czy ktoś się nie stawił z własnej winy, czy z jakiejś konieczności. Gdy ktoś zakrzyknął, że fałszywie zeznającemu trzeba obciąć ręce, cesarz kazał natychmiast przywołać kata z toporem i pieńkiem rzeźnickim. Raz w procesie przeciwko pewnemu cudzoziemcowi, oskarżonemu o przywłaszczenie sobie prawa obywatelstwa rzymskiego, powstała między prawnikami lekka utarczka, czy oskarżony powinien stawać przed sądem w todze, czy w greckim płaszczu. Klaudiusz chcąc jakoby okazać swą całkowitą bezstronność, polecił mu zmieniać strój za każdym razem, gdy go potępiano lub usprawiedliwiano. Również w pewnej sprawie tak podobno wypowiedział się pisemnie na tabliczce: że „zgadza się z tymi, którzy podali prawdę”. Wskutek takiego postępowania stracił znaczenie do tego stopnia, że wszędzie i jawnie okazywano mu pogardę. Ktoś usprawiedliwiając nieobecność pewnego świadka z prowincji, wezwanego przez Klaudiusza, oznajmił, że świadek przybyć nie może, lecz długo nie chciał ujawnić przyczyny. Aż wreszcie po wielokrotnych zapytaniach rzekł: „Umarł, myślę, wolno mu było”. Inny, dziękując za pozwolenie obrony podsądnego, dorzucił: „Zresztą jest to przyjęte”. Słyszałem również od ludzi starszych, że adwokaci często nadużywali wprost jego cierpliwości. Gdy opuszczał trybunał, nie tylko wzywali do powrotu wołając głośno, lecz zatrzymywali, chwytając wprost za kraj togi lub czasem za stopę. To nie zdziwi nikogo, jeśli powiem więcej. Oto pewien Greczyn, procesujący się w sądzie, w czasie ostrej wymiany zdań tak wypalił Klaudiuszowi po grecku: „I ty także jesteś staruchem, i to głupim”. Następujący wypadek dobrze jest znany. Pewien rycerz rzymski został oskarżony o sprośne czyny w stosunku do kobiet, zresztą niezgodnie z prawdą, na skutek oskarżenia zmyślonego przez zaciekłych przeciwników. Widząc, że na świadków przeciw niemu wzywa się i przesłuchuje sprzedajne ulicznice, rzucił w twarz Klaudiuszowi rylec i tabliczki, które trzymał w ręku, głośno wypominając cesarzowi głupotę i okrucieństwo. Tak mocno rzucił, że ciężko zranił go w policzek.

16. Sprawował nawet cenzurę, która już dawno wyszła z użycia. Ostatnimi cenzorami byli: Plankus i Paullus. Lecz i ten urząd sprawował w sposób nierówny, kapryśny w nastrojach i postanowieniach. W czasie przeglądu rycerstwa nie napiętnował naganą cenzorską pewnego występnego młodzieńca tylko dlatego, że jego ojciec zapewniał cesarza o prawości swego syna. Dodał jeszcze Klaudiusz, że „ma on swego cenzora”. Drugiego znowu, głośnego uwodziciela i rozpustnika, napomniał tylko, „aby nieco oszczędniej używał swych młodych latek, lub przynajmniej nieco ostrożniej”, i dorzucił: „Po cóż ja mam wiedzieć, jaką masz w tej chwili przyjaciółkę?” Gdy na prośbę rodziny starł naganę cenzorską, umieszczoną przy pewnym nazwisku, rzekł: „Niechaj przynajmniej pozostanie ślad po starciu”. Kogoś sławnego, jednego z pierwszych w prowincji Grecji, lecz nie władającego językiem łacińskim, nie tylko skreślił z listy sędziów, lecz także cofnął do liczby cudzoziemców. Nie pozwolił nikomu składać sprawozdania ze swego życia inaczej, jak osobiście, wedle własnych możliwości i bez pomocy adwokata. Wielu napiętnował naganą cenzorską. Niektórych wręcz nieoczekiwanie, z zupełnie nowego powodu. Oto dlatego, że bez jego wiedzy i bez otrzymania od niego urlopu opuścili Italię. Jednego nawet za to, że towarzyszył pewnemu królowi na prowincję. Powoływał się przy tym na sprawę z dawnych czasów Rabiriusza Postuma, któremu wytoczono proces o obrazę majestatu za to, że udał się za królem Ptolemeuszem do Aleksandrii celem wydobycia swej należności pieniężnej. Klaudiusz miał ochotę więcej jeszcze osób napiętnować naganą cenzorską. Lecz wskutek wielkiego niedbalstwa urzędników śledczych, a z tym większą dla siebie ujmą, trafiał prawie zawsze na ludzi, w stosunku do których zarzuty jego okazywały się zupełnie bezpodstawne. Oto, komu wytykał bezżeństwo lub brak potomstwa albo niedostatek, ci udowadniali, że są żonatymi, ojcami rodzin, ludźmi bogatymi. Jeden, którego skarżono o zamach samobójczy, zdjął szatę i ukazał ciało bez żadnej blizny. W czasie jego cenzury zaszły takie jeszcze dziwaczne wypadki. Zakupił i w swojej obecności kazał rozbić srebrny powóz, kosztownie wykonany i wystawiony przez kogoś na sprzedaż na Sigillariach. W ciągu jednego dnia potrafił ogłosić dwadzieścia obwieszczeń publicznych. Między innymi dwa takie: w jednym z nich doradzał, aby na wypadek obfitego zbioru z winnic dobrze wymościć smołą beczki, w drugim, że nic tak dobrze nie robi na ukąszenie żmii, jak sok drzewa cisu.

17. Jedną tylko w ogóle podjął wyprawę wojenną, i to w skromnym zakresie. Uważał, że wobec uchwalonych mu przez senat odznak triumfalnych majestatowi pryncepsa nie wystarcza sam tylko tytuł, i pragnął chwały rzeczywistego triumfu. Szukając miejsca, gdzie by ją zdobyć, wybrał jako najstosowniejszy cel Brytanię. Nikt jej dotychczas nie próbował zdobyć od czasów boskiego Juliusza i właśnie buntowała się z powodu zatrzymania przez Rzym jej zbiegów. Płynąc w kierunku Brytanii z Ostii, dwakroć omal nie został zatopiony wskutek gwałtownego wiatru Cyrcjusza w pobliżu Ligurii, później niedaleko Wysp Stechadzkich. Dlatego od Marsylii aż do Gezoriakum maszerował z wojskiem pieszo. Stamtąd przeprawił się morzem. Bez żadnej bitwy lub przelewu krwi, w ciągu kilku zaledwie dni wziął pod swoje panowanie część wyspy. W szóstym miesiącu od chwili wyjazdu z Rzymu powrócił i odbył triumfalny wjazd z największym przepychem. Na oglądanie tego triumfu pozwolił przybyć do stolicy nie tylko zarządcom prowincyj, lecz nawet pewnym wygnańcom. Wśród łupów nieprzyjacielskich na przyczółku swego pałacu palatyńskiego przybić kazał obok wieńca obywatelskiego jeszcze wieniec tzw. okrętowy jako symbol przeprawy i jak gdyby zwycięstwa nad Oceanem. Za jego rydwanem jechała w powozie żona Messalina. Towarzyszyli mu także wszyscy ci, którzy w tejże wojnie uzyskali odznaki triumfalne, wszyscy pieszo i ubrani w togi bramowane. Tylko jeden, M. Krassus Frugi, jechał na koniu, bogato przybranym, sam w szacie haftowanej gałązkami palmowymi, ponieważ już po raz wtóry dostąpił tego zaszczytu.

18. Zawsze najtroskliwiej dbał o bezpieczeństwo i wyżywienie Rzymu. Gdy dzielnica Emiliańska uporczywie płonęła, Klaudiusz przez dwie noce pozostał w diribitorium. Ponieważ tłum żołnierzy i niewolników nie mógł podołać pracy gaszenia, Klaudiusz za pośrednictwem urzędników wezwał lud ze wszystkich dzielnic na pomoc. Umieściwszy przed sobą kosze z pieniędzmi, zachęcał do niesienia ratunku, wynagradzając od razu każdego odpowiednio do pracy. W czasie braku żywności, wywołanego ustawicznymi nieurodzajami, został raz pośrodku forum zatrzymany przez tłum oraz obrzucony obelgami i jednocześnie odłamkami chleba. Z trudem zaledwie ujść zdołał na Palatyn przez tylne drzwi. Nawet wówczas nie zaniedbał zastosować wszelkich środków celem dostawy żywności, choć to była zima. Oto kupcom obiecał pewne określone wynagrodzenia, biorąc na siebie wszelkie odszkodowania za straty, które mogliby ponieść w wypadku burzy morskiej. Również właścicielom stoczni okrętowych udzielił licznych przywilejów w zależności od stanu każdego z nich.

19. O ile był to obywatel rzymski, otrzymywał zwolnienie od rygorów ustawy Papiusza i Popeusza; o ile obywatel latyński, otrzymywał pełne prawa obywatelskie rzymskie, kobietom przyznał przywilej matek czworga dzieci. Te rozporządzenia obowiązują do dnia dzisiejszego.

20. Wzniósł budowle raczej wielkie i niezbędne niż liczne. Oto najważniejsze: wodociąg zaczęty przez Gajusza, również kanał spływowy od Jeziora Fucyńskiego i port Ostię. Jakkolwiek w związku z dwiema ostatnimi pracami wiadome mu było, że wykonania pierwszej z nich stale odmawiał August mimo uporczywych próśb Marsów, drugą często planował boski Juliusz, lecz z powodu trudności zarzucił. Zimne i obfite źródła wodociągu Aqua Claudia, z których jedno nosiło nazwę Ceruleus, drugie Kurcjusz i Albudignus, oraz dopływ rzeki Anio doprowadził do Rzymu w kamiennym ocembrowaniu i tam rozprowadził między liczne i wspaniałe baseny. Pracę nad Kanałem Fucyńskim podjął zarówno dla sławy, jak dla zysku, gdyż znaleźli się tacy, którzy obiecali ponieść koszty budowy kanału z prywatnej kieszeni, jeśliby odstąpiono im osuszone obszary. Częściowo wiercąc górę, częściowo kopiąc, ukończył z wielkim trudem kanał na przestrzeni trzech mil dopiero po jedenastu latach, chociaż bez przerwy pracowało pełne trzydzieści tysięcy ludzi. Port Ostię zbudował, otoczywszy go dwoma ramionami grobli z prawej i lewej strony. U wejścia do portu, już na głębinie, usypał w poprzek falochron. Chcąc go mocniej zabezpieczyć, uprzednio zatopił okręt, na którym został przywieziony z Egiptu wielki obelisk. Wbiwszy słupy w dno, umieścił na nich bardzo wysoką wieżę na wzór aleksandryjskiej na Faros, aby okręty regulowały kierunek wedle jej nocnych świateł.

21. Często rozdawał ludowi zapomogi. Urządzał też liczne wspaniałe widowiska, nie tylko już przyjęte zwyczajowo i w ustalonych miejscach, lecz także własnego pomysłu lub wznowione z zamierzchłych czasów, ponadto tam, gdzie jeszcze nikt przed nim nie urządzał. Wydał igrzyska w związku z poświęceniem teatru Pompejuszowego, który odbudował po spaleniu. Przyglądał się im ze wzniesienia umieszczonego na orchestrze. Uprzednio odprawił modły błagalne w świątyniach wyżej położonych, skąd powracając zszedł środkiem widowni do swej loży wśród ogólnego milczenia siedzącej publiczności. Urządził też święto Stulecia, uważając, że tę uroczystość August nieco przyspieszył i nie czekał na właściwy termin. Jednak on sam podaje w swym dziele historycznym, że August jak najstaranniej uporządkował kolejność tych świąt już od dawna poniechanych, sporządziwszy dokładną rachubę czasu. Dlatego wyśmiewano słowa woźnego, który w uroczysty sposób zapraszał na święta, „których nikt nie oglądał i nie będzie oglądał”. A przecież żyli jeszcze dotychczas tacy, którzy oglądali święto Stulecia za Augusta. Niektórzy z aktorów, niegdyś występujący, teraz także mieli wystąpić. Igrzyska cyrkowe urządzał często nawet na Wzgórzu Watykańskim, niekiedy urozmaicając je w przerwie między jednym a drugim pięciobojem polowaniem na dzikie zwierzęta. Cyrk Wielki upiększył marmurowymi szrankami i złoconymi metami. Dotychczas jedno i drugie było tu z tufu i drzewa. Dla senatorów wyznaczył oddzielne miejsca, gdy dotychczas zwykle siadali pospołu z resztą publiczności. Oprócz wyścigów na kwadrygach urządzał jeszcze zabawy trojańskie i walki afrykańskie. Do tej walki powołał szwadron jazdy pretoriańskiej pod dowództwem trybunów i samego prefekta. Ponadto pokazywał jeźdźców tesalskich, którzy ścigają po całej arenie cyrku dzikie byki, wskakują na karki zwierząt zmęczonych gonitwą oraz, chwyciwszy za rogi, przyginają zwierzęta ku ziemi. Walki gladiatorów urządzał rozmaitego rodzaju i często: doroczne w obozie pretoriańskim bez walk z dzikimi zwierzętami i bez żadnego przepychu, inne stałe i przepisane prawem - na Septach; tam również nadprogramowe i krótkie, zaledwie kilkudniowe, które zaczął nazywać „sportula”. Oto wydając te igrzyska po raz pierwszy, ogłosił w obwieszczeniu urzędowym, że „zaprasza lud na obiadek zaimprowizowany bez żadnych szczególnych przygotowań”. Na żadnym z dotychczasowych widowisk nie okazał się bardziej przystępny ani bardziej rozbawiony. Na równi z całym pospólstwem, wzniósłszy lewą rękę do góry, liczył głośno na palcach złote monety rzucane zwycięzcom. Pobudzał jeszcze widzów do śmiechu częstą zachętą i prośbami, ciągle nazywając ich „panami”, od czasu do czasu wtrącając mdłe i wyszukane żarty. Na przykład, gdy publiczność domagała się występu gladiatora Palumba, Klaudiusz obiecał go przedstawić, „jeśli tylko uda mu się go złapać”. Inny znowu żarcik, lecz w tym wypadku jak najbardziej pożyteczny i stosowny. Oto pewnemu gladiatorowi, za którym prosili jego czterej synowie, darował ku powszechnemu zadowoleniu laskę. Zaraz puścił w obieg tabliczkę między widzów z następującym napomnieniem, „jak bardzo powinno się dbać o posiadanie dzieci, skoro widzą, że nawet dla gladiatora okazały się one skuteczną pomocą”. Również na Polu Marsowym urządził widowisko zdobywania i grabieży miasta, jak na wojnie, oraz poddania się królów Brytanii. Temu widowisku przewodniczył ubrany w płaszcz wodza. Przed spuszczeniem wód z Jeziora Fucyńskiego wystawił przedtem bitwę morską. Gdy marynarze zawołali: „Witaj, cesarzu, pozdrawiają ciebie idący na śmierć, Klaudiusz odpowiedział: „Albo i nie” [nie idący na śmierć]. Wówczas gladiatorzy nie chcieli dalej się potykać, uważając, że tymi słowami ich ułaskawił. Klaudiusz długo się wahał, czy nie warto by ich wszystkich zgładzić ogniem i żelazem. Wreszcie skoczył ze swego miejsca i biegając dokoła zachętą skłonił ich do walki. Na tym widowisku stoczyły bój dwie floty, sycylijska i rodyjska, każda w ilości dwunastu trójrzędowców. Do walki wzywał na trąbce srebrny tryton, który ze środka jeziora wynurzył się przy pomocy maszynerii.

22. W zakresie obrzędów religijnych, obyczaju obywatelskiego i wojskowego, a także położenia każdego stanu, w stolicy lub na zewnątrz, zastosował ulepszenia albo wznowił poniechane już przepisy, nawet wprowadził nowe. W związku na przykład z wyborem kapłanów do kolegiów: nie mianował nikogo, jeśli uprzednio sam nie złożył przysięgi. W wypadku każdorazowego trzęsienia ziemi przestrzegał skwapliwie ogłaszania zawsze, za pośrednictwem pretora, uroczystego święta na zwołanym w tym celu zebraniu ludu. Ilekroć zauważono złowróżbnego ptaka nad Kapitolem, zarządzano modły, aby zażegnać nieszczęście. Wówczas Klaudiusz, na mocy swych uprawnień najwyższego kapłana, wygłaszał najpierw z mównicy publicznej słowa modlitwy, usunąwszy tłum robotników i niewolników.

23. Sądy, dotychczas czynne tylko w zimie i w lecie uruchomił na resztę miesięcy. Wymiar sprawiedliwości w procesach o fideikomis, corocznie zlecany urzędnikom, i to tylko w Rzymie, zaprowadził Klaudiusz na stałe również na prowincjach, powierzając go przedstawicielom władzy państwowej. Usunął artykuł wprowadzony przez cesarza Tyberiusza do ustawy papijsko-popiuszowej pod pozorem, że mężczyźni sześćdziesięcioletni nie mogą płodzić dzieci. Wydał rozporządzenie, aby konsulowie wyznaczali małoletnich opiekunów w trybie nadzwyczajnym. Polecił również, aby usuwano także z Rzymu i z Italii tych, którym urzędnicy zabronili pobytu na prowincjach. On sam wymyślił nowy rodzaj zesłania i skazał na nie kilka osób: zabronił opuszczać Rzym poza trzeci kamień milowy. Gdy miał zamiar rozpatrywać jakąś poważniejszą sprawę w senacie, zasiadał między konsulami lub na ławie trybunów. Udzielanie urlopów, dotychczas przysługujące senatowi, uzależnił od swojej łaski.

24. Pozwolił używać odznak konsularnych nawet wyższym urzędnikom skarbowym, mającym po dwieście tysięcy sestercji [płacy]. Obywatelom, którzy nie chcieli przyjąć godności senatorskiej, odebrał też godność rycerską. Aczkolwiek początkowo oświadczył, że zamianuje senatorem tylko tego, który okaże się prawnukiem obywatela rzymskiego, nadał prawo do szerokiego szlaku nawet synowi wyzwoleńca, lecz pod warunkiem, jeśli przedtem zostanie on usynowiony przez rycerza rzymskiego. Mimo tego, bojąc się krytyki, ogłosił, że jego protoplasta, cenzor Appiusz Cekus, przyjął do senatu synów wyzwoleńców (libertynów). Nie wiedział wszelako, że w czasach Appiusza i jeszcze później przez pewien czas libertynami nazywano nie wyzwoleńców, lecz ich synów, już urodzonych w wolności. Kolegium kwestorów zwolnił z obowiązku brukowania szos, natomiast zlecił urządzanie igrzysk gladiatorskich. Ująwszy zarząd Ostii i prowincji galickiej, dodał im opiekę nad skarbem w świątyni Saturna, którym w tym czasie zarządzali pretorowie lub, jak ostatnio, byli pretorowie. Odznaki triumfalne przyznał Sylanowi; narzeczonemu swej córki, jeszcze pacholęciu. Jak łatwo i szczodrze udzielał ich ludziom dojrzałym, świadczy list zbiorowy legionów, które proszą, aby cesarz zechciał legatom konsularnym wraz z dowództwem armii przyznawać od razu odznaki triumfalne, bo szukają zbyt skwapliwie sposobności do wojny. Aulusowi Plaucjuszowi przyznał prawo do owacji. Gdy ten wkroczył do stolicy, Klaudiusz wyszedł na jego spotkanie i towarzyszył, jadąc u jego boku, aż na Kapitol oraz w drodze powrotnej stamtąd. Gabiniuszowi Sekundowi za zwycięstwo nad germańskim ludem Chauków pozwolił używać przydomku: Chaukijski.

25. Ustalił następujący przebieg służby w konnicy: najpierw dawał dowództwo kohorty, potem szwadronu, następnie stopień trybuna legionu. Wymyślił nowy rodzaj wypraw i rodzaj służby wojskowej pozornej, nazywany „nadliczbowym”, który, zgodnie z nazwą, można było odbywać bez osobistej obecności, tylko tytularnie. Zabronił żołnierzom, i to uchwałą senatu, wchodzić do domów senatorów nawet dla złożenia rannego powitania. Wyzwoleńców, którzy podawali się za rycerzy rzymskich, oddał na własność państwa. Tych, których patroni oskarżali o niewdzięczność, cofnął do niewoli. Ich adwokatom zapowiedział, że odmówi na przyszłość wymiaru sprawiedliwości w stosunku do ich własnych wyzwoleńców. Gdy niektórzy obywatele wysyłali na wyspę Eskulapa chorych i wyczerpanych niewolników, aby ich nie leczyć, Klaudiusz zarządził, że wszyscy zesłani na wyspę uzyskają wolność i nie wrócą pod władzę swych panów, jeśli wyzdrowieją. W wypadku, gdy któryś z panów wolał zabić niewolnika niż wysłać na wyspę Eskulapa, ma być postawiony przed sąd pod zarzutem zabójstwa. Publicznym obwieszczeniem polecił podróżującym przechodzić przez miasta italskie tylko pieszo albo w przenośnym krześle czy lektyce. W Puteolach i Ostii umieścił po jednej kohorcie dla gaszenia pożarów. Ludziom obcego pochodzenia zabronił używać nazwisk rzymskich, przynajmniej rodowych. Winnych przywłaszczenia sobie obywatelstwa rzymskiego ścinać kazał toporem na Równinie Eskwilińskiej. Prowincję Achaję i Macedonię, które Tyberiusz przeniósł pod swój zarząd, zwrócił senatowi. Mieszkańcom Lycji z powodu zgubnych niesnasek wewnętrznych odebrał wolność, Rodyjczykom przywrócił, wynagradzając w ten sposób ich skruchę za dawne błędy. Mieszkańców Ilionu, jakoby protoplastów narodu rzymskiego, zwolnił na wieczne czasy z podatków. Odczytał mianowicie stary list, po grecku napisany, w którym senat i lud rzymski obiecują królowi Seleukosowi przyjaźń i sojusz dopiero wtedy, jeśli zwolni od wszelkich ciężarów ich krewnych Trojańczyków. Żydów wypędził z Rzymu za to, że bezustannie wichrzyli, podżegani przez jakiegoś Chrestosa. Posłom germańskim pozwolił zasiadać w teatrze na orchestrze, wzruszony ich prostodusznością i pewnością siebie. Oto gdy umieszczono ich na miejscach pospólstwa, a zauważyli Partów i Armeńczyków siedzących na miejscach senatorskich, sami bez pytania przeszli na te same miejsca i głośno oświadczyli, że w najmniejszym stopniu nie ustępują im ani dzielnością, ani stanem. Całkowicie zniósł potworny w swym okrucieństwie kult druidów u Galów, który za Augusta wzbroniony był tylko obywatelom rzymskim. Natomiast eleuzyńskie misteria postanowił przenieść z Attyki do Rzymu. Zarządził odbudowę na koszt skarbu świątyni Wenery Erycyńskiej na Sycylii, mocno zniszczonej wskutek starości. Z królami zawarł przymierze na forum, składając ofiarę ze świni i odmawiając dawną formułkę kolegium fecjałów. Lecz w tych i w innych sprawach i w ogóle przez prawie cały pryncypat sprawował rządy nie tyle wedle swojej woli, ile żon i wyzwoleńców, postępując wszędzie i prawie zawsze tak, jak to było dla nich wygodniej lub przyjemniej.

26. Jeszcze jako młodzieniec miał dwie narzeczone: Emilię Lepidę, prawnuczkę Augusta, oraz Liwię Medullinę, którą zwano również Kamillą z tego powodu, że pochodziła ze starożytnego rodu dyktatora Kamilla. Pierwszą porzucił przed ślubem jeszcze jako dziewicę, gdyż rodzice jej narazili się Augustowi. Drugą los mu zabrał: zmarła na skutek choroby w sam dzień wyznaczony na zaślubiny. Później pojął za żonę Plaucję Urgulanillę, której ojciec uzyskał odznaki triumfalne. Wkrótce po niej Elię Petynę, córkę byłego konsula. Z obydwiema się rozszedł: z Petyną z powodu drobnych zadrażnień, z Urgulanillą, gdyż wiodła życie rozpustne; nawet podejrzewano ją o morderstwo. Po nich pojął za żonę Walerię Messalinę, córkę swego krewnego, Barbata Messali. Gdy jednak dowiedział się, że nie tylko pozwalała sobie na rozwiązłe i bezwstydne wybryki, lecz że na domiar tego poślubiła G. Syliusza, nawet już posag ustalono przy świadkach, skazał ją na śmierć. Oświadczył na zebraniu pretorianów, że „ponieważ dotychczas nie udają mu się małżeństwa, pozostanie na przyszłość w celibacie; jeśli nie wytrwa, mogą go przebić własnymi rękoma”. Jednak nie mógł się powstrzymać od tego, żeby bezpośrednio potem nie rozpocząć układów w sprawie nowego małżeństwa, ewentualnie z Petyną, którą niegdyś porzucił, czy z Lollią Pauliną, która ongiś była małżonką Gajusza Cezara. Wreszcie zwabiła go do miłości Agryppina, córka jego brata, Germanika, dzięki swym ponętom oraz mając [jako krewna] prawo do pocałunków i niejedną sposobność do pieszczot. Namówiła pewnych senatorów, aby na najbliższym posiedzeniu senatu postawili wniosek, że należy, jakoby dla najpoważniejszych względów państwowych, zmusić cesarza do zawarcia małżeństwa i dać pozwolenie wszystkim innym na tego rodzaju małżeństwa, które dotychczas uważane były za niemoralne. Zaledwie jeden dzień przeczekał [po uchwale senatu] i już urządził zaślubiny. Jednak naśladowców swego czynu nie znalazł z wyjątkiem pewnego wyzwoleńca oraz pewnego centuriona primipilara, którego ceremonię zaślubin uświetnił Klaudiusz swą obecnością wraz z Agryppiną.

27. Z trzema żonami miał dzieci: z Urgulanillą Druzusa i Klaudię, z Petyną Antonię, z Messaliną Oktawię oraz syna, którego najpierw obdarzył przydomkiem Germanika, wkrótce Brytannika. Druzusa, jeszcze pacholę, stracił w Pompejach. Mianowicie Druzus udusił się, gdy dla zabawy podrzucał w górę gruszkę i ta wpadła mu w otwarte usta. A właśnie przed kilkoma dniami zaręczył go Klaudiusz z córką Sejana. Tym bardziej dziwię się tym, którzy przypisują jego śmierć zdradzie Sejana. Klaudia była właśnie córką Klaudiuszowego wyzwoleńca, Botera. Chociaż urodziła się na cztery miesiące przed rozwodem i wychowywana była przez ten czas w domu cesarskim, jednak po rozwodzie kazał ją Klaudiusz położyć pod drzwiami domu matki i nagą tam zostawić. Antonię wydał za mąż najpierw za Gn. Pompejusza Wielkiego, następnie za Fausta Sullę, znakomitych młodzieńców. Oktawię oddał za żonę swemu pasierbowi, Neronowi, choć była już zaręczona z Sylanem. Brytannika, urodzonego w dwudziestym dniu panowania i w czasie powtórnego konsulatu, polecał Klaudiusz gorliwie żołnierstwu, jeszcze gdy był maleńki, na zebraniach wojskowych, obnosząc go na rękach. Stale polecał ludowi na widowiskach, trzymając na kolanach albo przed sobą. Przyłączał się do okrzyków publiczności życzącej jego synowi wszelkiego dobra. Spośród zięciów usynowił tylko Nerona. Pompejusza i Sylana nie tylko nie przyjął do swego domu, lecz nawet zgładził.

28. Spośród wyzwoleńców szczególnie cenił eunucha Posydesa, którego w obecności świty wojskowej obdarzył włócznią bez żelaznego ostrza po swym triumfie nad Brytanią. Niemniej też cenił Feliksa, któremu kolejno powierzał dowództwo nad oddziałami piechoty, jazdy. Wreszcie uczynił go namiestnikiem prowincji Judei. Feliks trzykrotnie za żony miał królowe. Cenił Harpokrasa, któremu przyznał przywilej używania w stolicy lektyki i urządzania publicznych widowisk. Lecz więcej od nich cenił swego archiwistę Polibiusza, który często przechadzał się między dwoma konsulami. Ponad wszystkich stawiał swego sekretarza Narcyza i skarbnika Pallasa. Mile widział, że nawet uchwałą senatu zaszczycono ich nie tylko wielkimi nagrodami, lecz także odznakami godności kwestorów i pretorów. Ponadto pozwolił im ciągnąć tak wielkie zyski i tak grabić, że raz Klaudiuszowi żalącemu się na pustki w skarbie odpowiedziano dowcipnie, że „będzie opływał we wszystko, jeśli zostanie dopuszczony do spółki przez dwu wyzwoleńców”.

29. Tym oraz żonom oddawszy się na własność, jak to już powiedziałem, postępował nie jak władca, lecz jak sługa, rozdzielając szczodrze godności, armie, ułaskawienie kary, wedle korzyści każdego z nich lub nawet osobistej życzliwości, albo zachcianki. Przeważnie działo się to poza jego plecami, bez jego upoważnienia. Nie będę wyliczał poszczególnych wypadków mniejszej wagi, jak cofniętych przezeń darowizn, unieważnionych wyroków sądowych, nominacji podstawionych w jego imieniu lub jawnie zmienianych. Wymienię tylko ważniejsze. Kazał zabić Appiusza Sylana, ojca swego zięcia, oraz Julie, jedną - córkę Druzusa, drugą - córkę Germanika, obie na podstawie mglistych poszlak nie dawszy żadnej możliwości obrony. Kazał zamordować także Gn. Pompejusza, męża starszej córki, oraz Sylana, narzeczonego młodszej. Oto bliższe szczegóły. Pompejusz został zakłuty sztyletem w czasie stosunku miłosnego z młodziutkim kochankiem. Sylana zmusił do ustąpienia z pretury przed czwartym dniem kalend styczniowych i do zadania sobie śmierci z początkiem roku, w sam dzień zaślubin Klaudiusza i Agryppiny. Trzydziestu pięciu senatorów i przeszło trzystu rycerzy rzymskich skazał na śmierć z lekkim sercem. Gdy centurion przyszedł zawiadomić go o egzekucji pewnego byłego konsula, meldując spełnienie rozkazu, Klaudiusz nie mógł sobie przypomnieć, że w ogóle wydał taki rozkaz. Niemniej pochwalił ten czyn, gdyż wyzwoleńcy zapewniali go, iż żołnierze spełnili obowiązek, spiesząc z dobrej woli pomścić cesarza. Wszelkie już wyobrażenie przeszedł fakt, iż w czasie zaślubin, jakie Messalina zawarła ze swym kochankiem Syliuszem, sam Klaudiusz poświadczył swym podpisem zapis posagowy. Oto wmówiono w niego, iż oni naumyślnie udają małżeństwo, chcąc odwrócić i skierować na kogoś innego niebezpieczeństwo, które, jak przepowiadano, zagrażało samemu Klaudiuszowi na podstawie pewnych znaków wróżebnych.

30. Wyglądał poważnie, nawet dostojnie, gdy stał lub siedział, szczególnie zaś, gdy leżał. Był dobrze zbudowany, silny, miał piękną postawę i piękne, siwe włosy, pełny kark. Lecz w czasie chodu zawodziły go zbyt słabe wiązania kolan. Gdy mówił, czy to żartem, czy poważnie, szpeciły go różne śmiesznostki: nieprzystojny śmiech, gniew tym bardziej wstrętny, że pianą toczył z otwartych ust, nozdrza zawsze wilgotne, oprócz tego jąkanie i stałe kołysanie głowy, szczególnie wzmagające się podczas najmniejszego ruchu.

31. O ile niegdyś często chorował, o tyle od wstąpienia na tron miał się doskonale. Wyjątek stanowiły bóle żołądka. Mówił, że gdy go chwycą, gotów samobójstwo popełnić.

32. Stale urządzał wspaniałe uczty, przeważnie w miejscach otwartych. Nieraz zasiadało do stołu od razu po sześćset osób. Biesiadował nad kanałem odpływowym z Jeziora Fucyńskiego i omal nie utonął, gdy wypuszczona woda gwałtownie wylała. Do wszystkich uczt dopuszczał swe dzieci wraz z młodzieżą obojga płci ze znakomitych rodów, aby dawnym obyczajem jadły siedząc w nogach biesiadnego łoża. Biesiadnika, co do którego powzięto podejrzenie, że poprzedniego dnia ukradł złoty puchar, zaprosił znowu nazajutrz i kazał postawić przed nim kielich gliniany. Mówią, że zamyślał także wydać rozporządzenie pozwalające na wypuszczanie wiatrów i odgłosów z brzucha podczas uczt, gdy dowiedział się, jak to pewna osoba zachorowała z powodu ich wstydliwego zatrzymania.

33. Na jedzenie i picie zawsze i wszędzie niezmiernie łakomy. Oto pewnego razu rozpatrywał sprawy sądowe na forum Augusta. Poczuł nagle zapach śniadania, które przyrządzano dla Saliów w pobliskiej świątyni Marsa. Opuścił trybunał, poszedł do kapłanów i razem z nimi zasiadł do uczty. Nigdy wcześniej nie opuścił jadalni, aż przejedzony i przepity. Gdy zaraz po posiłku zasypiał z otwartymi ustami, leżąc na wznak, wkładano mu do ust podczas snu piórko, aby ulżyć żołądkowi. W nocy spał niewiele, przeważnie jeszcze do północy nie kładł się. Dlatego niekiedy w czasie dnia drzemał podczas wymierzania sprawiedliwości. Dopiero adwokaci, naumyślnie głos podnosząc, z trudem mogli się go dobudzić. W stosunku do kobiet niezwykle namiętny, z mężczyznami nie żył wcale. Z wielkim zapałem uprawiał grę w kości. O tej sztuce wydał książkę. Grywał też w czasie podróży, tak przystosowując powóz i deskę do gry, aby się kości nie zsuwały i nie mieszały.

34. Wiele dowodów, błahych i ważkich, świadczy o tym, że był z natury okrutny i żądny krwi. Kazał stosować tortury podczas śledztwa i wymierzać kary za morderstwa w rodzinie natychmiast i w swej obecności. Raz zapragnął ujrzeć w Tibur torturowanych wedle dawnego obyczaju. Choć skazańcy byli już przywiązani do słupa, kat nie nadchodził. Wówczas Klaudiusz wezwał go z Rzymu i wytrwale czekał aż do wieczora. Podczas wszelkich igrzysk gladiatorskich, czy przez siebie wydawanych, czy przez kogokolwiek innego, polecał mordować nawet tych, którzy przypadkowo się potknęli, szczególnie sieciarzy, aby widzieć twarze konających. Gdy pewna para gladiatorów padła od wzajemnych ciosów, kazał bezzwłocznie wykonać na własny użytek maleńkie noże z broni ich obydwu. Szczególnie zachwycały go walki z dzikimi zwierzętami i zapasy odbywające się w południe. Przychodził na widowiska już o pierwszym brzasku. Choć lud w południe rozchodził się na śniadanie. Klaudiusz przesiadywał przez cały ten czas w miejscu igrzysk. Oprócz przewidzianych szermierzy wysyłał na arenę nagle z błahej przyczyny któregoś z robotników, służących albo kogoś tego rodzaju, jeśli tylko nieco mniej sprawnie zaczął działać jakiś automat lub ruchomy pokład z desek albo jakiś inny mechanizm. Kazał wystąpić na arenie jednemu ze swoich wywoływaczy tak, jak stał, w todze.

35. Lecz najbardziej charakterystyczną jego cechą była trwożliwość i nieufność. W pierwszych dniach panowania, chociaż, jak to już powiedziałem, okazywał przesadną uprzejmość, jednak ośmielał się zasiąść do uczty tylko wtedy, gdy otaczała go straż z oszczepami, a żołnierze podawali potrawy. Nie odwiedzał nikogo w chorobie, jeśli uprzednio nie zbadano pokoju, nie przeszukano i nie wytrząśnięto materaców i pokrycia. Później stale kazał wszystkich bez wyjątku przybywających doń z pozdrowieniem poddawać rewizji osobistej nadzwyczaj surowej. Dopiero po dłuższym czasie i usilnych staraniach dopuścił, aby nie obszukiwano kobiet, pacholąt i młodych dziewcząt oraz żeby nie zabierano niczyim sekretarzom lub kopistom skrzynek z piórami i rylcami. W czasie zamieszek wewnętrznych Kamillus, będąc przekonany, że można Klaudiusza nastraszyć bez walki, napisał doń obraźliwy list, pełen pogróżek i obelg, rozkazując wyrzec się panowania i poświęcić spokojnemu życiu z dala od polityki. Klaudiusz wezwał na naradę najznakomitszych obywateli i poddał rozważaniu sprawę, czy może on powinien posłuchać tego rozkazu.

36. Bezpodstawne doniesienia o jakichś zasadzkach tak go spłoszyły, że gotów był zrzec się władzy cesarskiej. Pewnego razu schwytano, jak powyżej doniosłem, pewnego osobnika z bronią w ręku koło miejsca, gdzie Klaudiusz składał ofiary. Klaudiusz natychmiast wezwał przez woźnych senat oraz płacząc i krzycząc uskarżał się nad swym położeniem, które nie zapewniało mu nigdy żadnego bezpieczeństwa. Następnie długo nie pokazywał się publicznie. Wyrzekł się gwałtownej namiętności do Messaliny nie tyle z oburzenia na zniewagi, jakich się względem niego dopuszczała, ile z obawy przed niebezpieczeństwem. Mianowicie przypuszczał, że jej kochankowi, Syliuszowi, może przypaść władza cesarska. W tym czasie, przejęty haniebnym strachem, uciekł do obozu, przez całą drogę pytając tylko, „czy jest jeszcze władcą?”

37. Najmniejsze podejrzenie lub najbłahsze oskarżenie wprawiało go w straszliwy niepokój, który z kolei pobudzał go do obrony swej osoby lub do zemsty. Pewien obywatel procesujący się w sądzie odprowadził Klaudiusza na bok w czasie rannego powitania i zapewnił, że we śnie widział cesarza mordowanego przez jakiegoś osobnika. Następnie, jak gdyby poznając mordercę, wskazał na swego przeciwnika, wręczającego mu wezwanie sądowe. Ten został natychmiast porwany na miejsce kaźni, jakby przychwycony na gorącym uczynku. Podobno w ten sam sposób został zgładzony Appiusz Sylanus. Gdy Messalina i Narcyz potajemnie postanowili go zgubić, w ten sposób uprzednio podzielili swe role. Narcyz przed świtem wtargnął do sypialni swego pana, jakby rażony piorunem, zapewniając, że we śnie widział, iż Appiusz morduje cesarza. Ona zaś niby zdumiona powiedziała wówczas, że także już od kilku nocy taka właśnie zjawa staje jej przed oczyma we śnie. Wnet potem [co już z góry było umówione] oznajmiono nagłe przybycie Appiusza, któremu poprzedniego dnia polecili się zjawić na ten termin. Klaudiusz sądząc, że sen się sprawdza natychmiast, rozkazał go z miejsca zatrzymać i zabić. Następnego dnia nie zawahał się Klaudiusz przedstawić przebiegu sprawy w senacie i dziękować wyzwoleńcowi, że nawet we śnie czuwa nad jego ocaleniem.

38. Będąc świadomy swej gniewliwości i porywczości, usprawiedliwiał się w obwieszczeniu publicznym z obydwu tych wad, z każdej oddzielnie. Obiecał, że „jego wybuchy gniewu będą krótkotrwałe i nieszkodliwe, porywczość będzie wyrazem żywego poczucia sprawiedliwości”. Mieszkańców Ostii za to, że nie wysłali łódek na jego spotkanie, gdy podjeżdżał Tybrem, ostro skarcił. Z gniewu aż im napisał, że odtąd odnosić się będzie do nich z najwyższą pogardą. Nagle udzielił im przebaczenia, sam się nieledwie usprawiedliwiając. Pewne osoby, przybywające nie w porę na publiczne zebranie, własnoręcznie wypchnął z powrotem. Skazał na wygnanie bez przesłuchania i bez żadnej winy również sekretarza kwestora oraz senatora, który był przedtem pretorem. Pierwszy wystąpił zbyt gwałtownie w sądzie przeciw Klaudiuszowi, jeszcze przed jego wstąpieniem na tron. Drugi znowu w czasie edylatu ukarał dzierżawców posiadłości cesarskich, wbrew zakazowi sprzedających gotowane potrawy, a zarządcę, który wstawiał się za nimi, kazał osmagać. Z tej przyczyny odebrał Klaudiusz edylom dozór nad oberżami. Nie potrafił zamilczeć o swej głupocie, lecz w jakichś małoznaczących mowach twierdził, że za Gajusza udawał tylko głupiego, gdyż w innym wypadku nie uszedłby cało i nie osiągnąłby upragnionego stanowiska. Nie przekonał jednak nikogo, gdyż wnet ukazała się książka pod greckim tytułem Zmartwychwstanie głupców, której autor dowodzi, że głupoty nikt udać nie może.

39. Między innymi dziwiły ludzi dwie w nim wady: roztargnienie i brak rozwagi lub, że użyję greckich wyrazów: liSTetoptoc i apXe£a. Po wykonaniu wyroku śmierci na Messalinie, gdy zasiadł do stołu, zaraz zapytał, „dlaczego pani nie przychodzi”. Wielu spośród tych, których śmiercią ukarał, następnego zaraz dnia wzywać kazał na naradę i na grę w kości oraz przez gońca udzielał nagany za spóźnienie jako zbyt opieszałym. Mając zamiar wbrew prawu przyrodzonemu pojąć Agryppinę za żonę, nie przestawał we wszystkich swoich przemówieniach nazywać jej oficjalnie „swą córką, wychowanką, wyhodowaną na jego łonie od urodzenia”. Gdy chciał usynowić Nerona - jakby samo to za mało było godne nagany, że mając już dorosłego syna usynawia pasierba - oświadczał publicznie, i to nieraz, że „nikt nigdy nie wszedł do rodu klaudyjskiego przez adoptację”.

40. W rozmowie i zachowaniu okazywał często tak wielką nieuwagę, że można było przypuszczać, iż nie wie ani zastanawia się, kim jest, do kogo mówi, ani kiedy, ani gdzie. Gdy rozpatrywano sprawę rzeźników i sprzedawców wina, wykrzyknął w kurii: „Pytam was, kto może żyć bez kawałka kiełbasy?” Następnie opisał zasobność dawnych oberż, gdzie niegdyś zwykł także on sam szukać wina. W związku z osobą pewnego kandydata na kwesturę podał jako okoliczność świadczącą na jego korzyść fakt, iż „ojciec owego kandydata dał mu w czasie choroby w odpowiedniej chwili zimnej wody”. Przedstawiwszy w senacie jako świadka pewną kobietę, rzekł: „Oto wyzwolenica i pokojowa mojej matki, lecz mnie zawsze uważała za swego pana. Powiedziałem o tym dlatego, że dotychczas jeszcze są w moim domu tacy, którzy mnie nie uważają za swego pana”. Gdy mieszkańcy Ostii prosili go o coś przed jego trybunałem w imieniu swego miasta, wybuchnął gniewem i zawołał, że „nie ma żadnego powodu, aby miał ich sobie zobowiązywać. Kto jak kto, ale on jest człowiekiem wolnym”. Oto jego codzienne i stale, w każdej godzinie i chwili używane zwroty: „Cóż to, czy wydaje ci się Telegeniuszem?”, albo po grecku: „Gadaj sobie, byłeś mnie nie ruszał”, oraz wiele takich zwrotów nieprzystojnych nawet dla człowieka prywatnego, cóż dopiero dla pryncepsa, nie pozbawionego swady krasomówczej i wykształcenia, oddanego z zapałem sztukom wyzwolonym.

41. Już w czasach swej młodości pod wpływem zachęty T. Liwiusza, przy pomocy Sulpicjusza Flawusa zaczął pisać. Gdy po raz pierwszy wystąpił wobec licznego grona, z trudem doczytał do końca, sam działając ochładzająco na zainteresowanie słuchaczy. Oto na początku recytacji załamało się wiele siedzeń pod ciężarem jakiegoś grubasa i powstał z tego powodu ogólny śmiech. Klaudiusz jeszcze długo potem, choć już zapanował spokój, nie mógł się powstrzymać od tego, żeby od czasu do czasu nie wspomnieć na nowo o zajściu i nie wywołać znowu wybuchów śmiechu. W czasie pryncypatu pisał bardzo wiele oraz nieustannie dawał swe utwory do publicznego odczytywania. Zaczął swe dzieło historyczne od śmierci dyktatora Cezara. Wnet przerzucił się do opisu późniejszych czasów i zaczął od okresu pokojowego po wojnach domowych. Zauważył bowiem, że częste uwagi matki i babki krępują jego swobodę i nie pozwalają mu pisać zgodnie z prawdą o czasach poprzednich. Pozostawił dwie księgi pierwotnego tematu, czterdzieści jeden - późniejszego. Napisał autobiografię O swoim życiu w ośmiu tomach, mało dorzecznie, choć wykwintnie. Ułożył dosyć uczenie Obronę Cycerona przeciw dziełu Asiniusza Gallusa. Wymyślił także trzy nowe litery i dodał do liczby dawnych liter jako najbardziej konieczne. Jeszcze jako osoba prywatna wydał dzieło jednotomowe o potrzebie ich użycia. Jako prynceps z łatwością uzyskał wprowadzenie ich w ogólne użycie na równi z dotychczasowym alfabetem. Istnieją dotychczas zabytki takiego pisma w wielu książkach, dziennikach państwowych i napisach pomnikowych.

42. Nie mniej gorliwie zajmował się literaturą grecką; przy każdej sposobności świadczył publicznie swą miłość do tego języka i składał hołd jego doskonałemu pięknu. Pewnemu barbarzyńcy, który przemawiał po grecku i po łacinie, rzekł: „Ponieważ jesteś tak obeznany z naszymi obydwoma językami...” Polecając opiece senatu prowincję Achaję, rzekł, że „ta prowincja miła mu jest dzięki wspólnocie zainteresowań kulturalnych” (Grecji i Rzymu). Często w senacie posłom odpowiadał z miejsca dłuższym przemówieniem po grecku. Nawet w trybunale sądząc przytaczał wiersze Homera. Ilekroć zemścił się na swoim wrogu lub spiskowcu, dawał zawsze takie hasło trybunowi na warcie, pytającemu o nie wedle zwyczaju:

Męża odpędzić, gdy pierwszy obrazić zamierzy.

(Hom. Il. XXIV 369; Od. XXI 133)

Wreszcie napisał dwa greckie dzieła historyczne: w dwudziestu księgach dzieje Tyrreńczyków i w ośmiu - Kartagińczyków. Ze względu na te prace do dawnego Muzeum w Aleksandrii dodano nowe, nazwane od jego imienia. Postanowiono, aby odtąd corocznie, w dniach oznaczonych, jak gdyby w sali odczytowej, zmieniając lektora do każdej księgi, w jednym odczytywano w całości dzieje Tyrreńczyków, w drugim - Kartagińczyków.

43. Przy końcu życia jawnie i nieraz okazywał żal z powodu swego małżeństwa z Agryppiną i usynowienia Nerona. Oto gdy na przykład wyzwoleńcy z uznaniem wspominali rozprawę sądową, w której dnia poprzedniego skazał pewną oskarżoną o cudzołóstwo, głośno rzucił słowa, że „jemu przypadły w udziale od losu wszystkie małżonki wprawdzie rozpustne, ale nie bezkarne”. Zaraz potem spotkawszy Brytannika uściskał go serdecznie ze słowami zachęty, „żeby rósł i przyjął od niego rachunek ze wszystkich czynów”. Nadto dodał po grecku: „Ten, kto cię zranił, ten cię wyleczy”. Jeszcze jako wyrostkowi, niemal dziecku, zdecydował dać togę męską, skoro już jego postawa fizyczna na to pozwalała, i dorzucił: „Niech naród rzymski ma nareszcie prawdziwego Cezara”.

44. Niedługo potem napisał także testament i opatrzyć go kazał pieczęciami wszystkich urzędników. Zanim jednak powziął dalsze kroki, uprzedziła go Agryppina, którą nie tylko te zarządzenia podawały w podejrzenie, lecz także wręcz oskarżali o liczne zbrodnie donosiciele. Również własne sumienie spokoju nie dawało. Ustalono, żeby Klaudiusza usunąć za pomocą trucizny. Zachodzi spór, gdzie i przez kogo ją dano. Niektórzy twierdzą, że została mu podana w czasie uczty z kapłanami na zamku przez eunucha Halota, który pełnił urząd kosztującego potrawy. Inni, że w czasie obiadu domowego, przez samą Agryppinę. Ona podała mu zatrute grzyby borowiki, na którą to potrawę szczególnie był łasy. W związku z tym, co się stało potem, również zachodzi rozbieżność zdań. Wielu głosi, że po zażyciu trucizny natychmiast stracił mowę oraz że udręczony bólami trwającymi całą noc skonał wreszcie przed świtem. Jeszcze inni podają, że początkowo zasnął, później z nadmiaru jedzenia wszystko zwrócił; wtedy powtórnie zastosowano truciznę. Nie wiadomo, czy podano ją w zacierce, gdyż jakoby nieco osłabiony musiał się znowu wzmocnić jedzeniem, czy wpuszczono przez lewatywę, którą mu zastosowano, aby ulżyć niby tego rodzaju wypróżnieniem organizmowi, obciążonemu nadmiarem pokarmów.

45. Śmierć jego trzymano w tajemnicy do chwili, aż zarządzono wszystko w sprawie następcy. Podjęto modły jak gdyby jeszcze za chorego i zaproszono dla pozoru aktorów komediowych, aby go zabawiali, jakoby na własne jego życzenie. Zmarł trzeciego dnia przed idami października za konsulatu Asiniusza Marcella i Acyliusza Awioli, w sześćdziesiątym czwartym roku życia, w czternastym panowania. Pochowany został ze zwykłym przepychem należnym pryncepsom oraz zaliczony w poczet bogów. Kult jego osoby zniósł i unieważnił Neron, lecz Wespazjan wkrótce przywrócił.

46. Oto szczególne znaki wróżące jego śmierć: ukazanie się gwiazdy z warkoczem, którą nazywają kometą, uderzenie pioruna w pomnik jego ojca, Druzusa, oraz ta jeszcze okoliczność, że w tym samym roku zmarło bardzo wielu wszelkiego rodzaju urzędników. Jednak zdaje się, że on sam dobrze wiedział, ani też nie ukrywał, że wie o zbliżającym się końcu swego życia. Liczne są tego dowody. Oto wyznaczając konsulów, żadnego z nich nie wyznaczył poza miesiąc, w którym umarł. W senacie, kiedy był tam po raz ostatni, wielokrotnie zachęcał swych synów do zgody. Potem usilnie i pokornie polecił młodość obydwu opiece senatorów. W czasie ostatniej rozprawy sądowej, jaką prowadził, zapowiedział z wysokości swego trybunału, że „doszedł już kresu swego ziemskiego żywota”. Chociaż słuchacze się obruszyli na tę wróżbę, wypowiedział ją głośno raz i drugi.

Księga VI: Nero

1. W rodzie Domicjuszów do szczególnego rozgłosu doszły dwie rodziny: Kalwinów i Aenobarbów. Aenobarbowie wywodzą swój początek, a również przydomek od osoby L. Domicjusza. Ten powracając pewnego razu ze wsi, spotkał podobno dwu bliźniaczych młodzieńców przedziwnej urody. Ci polecili mu oznajmić senatowi i ludowi o zwycięstwie, które dotychczas nie było jeszcze pewne. Na dowód swej nieziemskiej mocy podobno przesunęli dłonią po jego policzkach i zmienili zarost z czarnego na rudawy, podobny do miedzi. Ta szczególna cecha przetrwała u jego potomków. Większość przedstawicieli tej rodziny miewała rude brody. Choć dosłużyli się Aenobarbowie siedmiu konsulatów, triumfu, dwukrotnej cenzury, zaliczenia w poczet patrycjuszów, zachowali niezmiennie ten sam przydomek. Nawet imion nie używali żadnych innych prócz: Gnejusz i Lucjusz, według zasługującego na uwagę następstwa, albo jedno imię nosiły po kolei trzy osoby, albo na przemian wybierały. Oto jak nam wiadomo, pierwszy, drugi, trzeci Aenobarbus byli Lucjuszami. Następni trzej z rzędu Gnejuszami. Pozostali już niezmiennie po kolei: raz Lucjusze, raz Gnejusze. Sądzę, że warto poznać większość przedstawicieli tej rodziny, aby tym bardziej okazało się jasne, że Nero wprawdzie nie posiadał już zalet swych przodków, za to przyniósł na świat wady każdego z nich, jak gdyby z krwią mu przekazane.

2. Więc cofnę się nieco dalej w przyszłość. Oto prapradziad jego, Gn. Domicjusz, w czasie swego trybunatu obraził się na kapłanów za to, że po jego ojcu kogoś innego, a nie jego wybrali na to miejsce, i przeniósł przywilej wyboru kapłanów z kolegiów na zebrania ludowe. W czasie swego konsulatu, pokonawszy Allobrogów i Arwernów, objechał swą prowincję na słoniu, z liczną świtą żołnierstwa, jak podczas uroczystości triumfalnych. O nim to wyraził się mówca Licyniusz Krassus, że „nie należy się dziwić, iż ma miedzianą brodę: usta ma przecież z żelaza, a serce z ołowiu”. Syn jego, pretor, wezwał przed senat na śledztwo G. Cezara, gdy ten kończył konsulat, ponieważ jakoby sprawował go wbrew znakom wróżebnym i ustawom. Wkrótce jako konsul usiłował Domicjusz odciąć wodza naczelnego od wojsk galickich i mianowany został przez stronnictwo przeciwne na następcę Cezara, lecz na początku wojny domowej dał się schwytać pod Korfinium. Wypuszczony przez Cezara, pospieszył stąd do wyczerpanych oblężeniem Marsylijczyków i swym przybyciem umocnił ich na duchu. Nagle jednak porzucił. Wreszcie zginął w bitwie pod Farsalos. Człowiek to był niestały i dziki z usposobienia. W najkrytyczniejszej dla siebie chwili ze strachu zapragnął śmierci. Po zażyciu trucizny doznał straszliwej obawy. Żałując swego czynu spowodował wymioty oraz darował wolność lekarzowi za to, że w trosce o niego świadomie dał słabszą dawkę trucizny. Gdy Gn. Pompejusz zastanawiał się, jak postąpić z tymi, którzy pozostawali między dwoma stronnictwami nie wypowiadając się za żadnym z nich, on jeden wyraził zdanie, że należy ich uznać za wrogów.

3. Pozostawił syna, bez wątpienia najbardziej wybitną osobistość z całego rodu. Ten, choć niewinny, skazany został na mocy ustawy pedyjskiej za uczestnictwo w morderstwie Cezara. Gdy stanął po stronie Brutusa i Kasjusza, z którymi był połączony bliskim pokrewieństwem, po śmierci ich obydwu zatrzymał przy sobie, a nawet powiększył flotę, przedtem mu powierzoną. Dopiero po całkowitej klęsce swego stronnictwa oddał ją dobrowolnie M. Antoniuszowi, co mu poczytano za wielką zasługę. Jedyny spośród tych wszystkich, którzy na mocy tej samej ustawy zostali skazani, otrzymał pozwolenie powrotu do ojczyzny. Sprawował już po powrocie najzaszczytniejsze godności. Wnet potem, gdy rozgorzała na nowo wojna domowa, został legatem przy tymże Antoniuszu. Gdy ci, którym wstyd było za Kleopatrę, ofiarowali mu najwyższą władzę, nie ośmielił się ani przyjąć, ani odważnie odmówić z powodu nagłego pogorszenia stanu zdrowia i przeszedł na stronę Augusta. W kilka dni potem umarł, splamiony także pewną niesławą. Oto Antoniusz zarzucił mu, że przeszedł na stronę przeciwnika z tęsknoty za swą przyjaciółką Serwilią Nais.

4. Synem jego jest Domicjusz, którego, jak wkrótce stało się powszechnie wiadome, August uczynił w testamencie wykonawcą swej ostatniej woli w stosunku do całości spuścizny. Domicjusz nie mniej odznaczył się, będąc młodzieńcem, w sztuce powożenia końmi, jak w późniejszym wieku zdobyciem odznak triumfalnych po wojnie z Germanami. Zresztą zarozumiały, rozrzutny, okrutny, zmusił w czasie swego edylatu cenzora L. Planka do ustąpienia sobie z drogi. Podczas pretury i konsulatu powoływał do występów na scenie jako aktorów mimu rycerzy rzymskich i zamężne damy. Urządzał walki z dzikimi zwierzętami w cyrku i we wszystkich dzielnicach stolicy, również zapasy gladiatorów, lecz tak okrutne, że August musiał mu zwrócić uwagę najpierw na osobności, a gdy to nie pomogło, zabronił mu ich publicznym obwieszczeniem.

5. Z żoną, Antonią Starszą, miał syna, ojca Nerona, którego całe życie pod każdym względem było godne potępienia. Oto mianowicie towarzysząc na Wschód młodemu G. Cezarowi, zabił swego wyzwoleńca, gdyż ten nie chciał tyle wypić, ile mu on rozkazał. Zwolniony za to ze świty przyjaciół Cezara, nie zaprzestał swawolnego życia. Na przykład w pewnej osadzie przy drodze Apijskiej niespodziewanie ruszył galopem ze swym zaprzęgiem i bez żadnych skrupułów, świadomie, przejechał chłopca. W Rzymie, na środku forum, wykłuł oko jednemu rycerzowi rzymskiemu za to, że się z nim sprzeczał zbyt swobodnie. Tak był nieuczciwy, że nie tylko odmówił zapłaty bankierowi za przedmioty kupione na licytacji, lecz nawet w czasie swej pretury nie wypłacił nagród wyścigowym woźnicom prowadzącym zaprzęgi. Napiętnowany z tego powodu złośliwym żartem własnej siostry oraz na skutek skargi przywódców stronnictw cyrkowych zapewnił obwieszczeniem publicznym, że odtąd na przyszłość wypłata nagród ma się odbywać zaraz po wyścigach i gotówką. Pod koniec życia Tyberiusza oskarżono go także o obrazę majestatu, cudzołóstwo i kazirodczy stosunek ze swą siostrą Lepidą. Uszedł cało tylko dzięki zmianie władcy. Umarł w Pyrgach wskutek wodnej puchliny. Pozostawił syna Nerona, matką była Agryppina, córka Germanika.

6. Nero urodził się w Ancjum, w dziewięć miesięcy po śmierci Tyberiusza, na 18 dni przed kalendami styczniowymi, o samym wschodzie słońca, tak że promienie słoneczne musnęły go nieomal jeszcze przedtem, zanim dotknął ziemi. Na temat jego urodzin od razu zaczęło wielu ludzi snuć mnóstwo straszliwych przepowiedni. Szczególnie za złowróżbne poczytano słowa jego ojca, Domicjusza, który na powinszowania przyjaciół odpowiedział, że „z takiego związku, jak jego i Agryppiny, mogło przyjść na świat tylko coś bardzo nikczemnego i zgubnego dla państwa”. W dniu oczyszczenia ukazał się oczywisty znak owych przyszłych nieszczęść. Oto G. Cezar na prośbę siostry, aby nadał niemowlęciu, jakie chce, imię, rzekł patrząc na swego stryja Klaudiusza (który wnet jako prynceps usynowił Nerona): „że jego imię daje”. Sam nie powiedział tego na serio, lecz żartem, i Agryppina pominęła to wzgardliwym milczeniem, ponieważ Klaudiusz stanowił wtedy przedmiot wzgardy całego pałacu. Nero jako trzyletnie dziecko stracił ojca. Odziedziczył po nim trzecią część majętności, ale i tego nawet w całości nie otrzymał. Współspadkobierca jego, Gajusz, zagrabił wszystkie dobra. Wkrótce, po zesłaniu matki, znalazł się w skrajnym niedostatku i wychowywał się u swej ciotki Lepidy pod opieką dwu pedagogów: tancerza i balwierza. Gdy Klaudiusz osiągnął tron, Nero nie tylko odzyskał dobra ojcowskie, lecz wzbogacił się jeszcze spadkiem po Kryspie Pasjenie, swym ojczymie.

Dzięki potężnym wpływom matki, odwołanej z wygnania i przywróconej do dawnych praw, bardzo się rozpanoszył. Nawet, jak to rozeszło się po Rzymie, miała Messalina, żona Klaudiusza, nasłać na niego zbójców, aby go zadusili w czasie poobiedniego odpoczynku, jako że współzawodniczył z Brytannikiem o następstwo władzy. Dodawano do tej opowieści jeszcze i taki szczegół, że zbóje, przerażeni widokiem węża podnoszącego się z poduszki, umknęli. Ta opowieść powstała stąd, że znaleziono na łóżku Nerona, koło wezgłowia, skórę węża. Tę skórę, schowaną w złotej bransolecie, nosił na prawym ramieniu Nero z woli matki. Wreszcie ją odrzucił ze wstrętu do pamięci matki i znowu nadaremnie jej szukał w ostatnich chwilach.

7. Jeszcze w wieku dziecięcym, jako młodziutkie pacholę, występował w czasie cyrkowych igrzysk trojańskich z niesłabnącym zapałem i z powodzeniem. W jedenastym roku życia został przez Klaudiusza usynowiony i powierzony kierownictwu Anneusza Seneki, wówczas już senatora. Podobno zaraz następnej nocy przyśniło się Senece, że uczył G. Cezara. Wkrótce postępowanie Nerona potwierdziło ten sen. Nero zaczął zdradzać potworność swej natury wszelkimi dostępnymi mu już wtedy sposobami. Oto na przykład, ponieważ brat Brytannik pozdrowił go z przyzwyczajenia - już po usynowieniu przez Klaudiusza - przydomkiem Aenobarba, Nero usiłował oskarżyć go przed ojcem, jakby to był tylko ktoś podstawiony za syna. Przeciw swej ciotce, Lepidzie, oskarżonej przed sądem, złożył w jej obecności obciążające zeznanie, chcąc się przypodobać matce, która ją usiłowała pogrążyć. Występując po raz pierwszy na forum, obdarował lud żywnością, żołnierzy pieniędzmi, wyznaczył przegląd oddziałów pretorianów, na którym paradował przed szeregami z tarczą w ręku. Wreszcie złożył dziękczynienia ojcu w senacie. Za konsulatu Klaudiusza wystąpił wobec niego z przemówieniem łacińskim w obronie mieszkańców Bononii, z greckim w obronie Rodyj-czyków i mieszkańców Ilionu. Sam zaczął sprawować wymiar sprawiedliwości jako prefekt Rzymu, podczas świąt latyńskich. Najznakomitsi adwokaci wnosili na wyścigi przed jego trybunał nie, jak zwykle, sprawy bieżące i krótkie, lecz całe mnóstwo najważniejszych procesów, chociaż Klaudiusz tego zabronił. Wkrótce potem poślubił Oktawię i wydał na cześć i zdrowie Klaudiusza zabawy cyrkowe i walki z dzikimi zwierzętami.

8. Był w wieku lat siedemnastu, gdy obwieszczono publicznie śmierć Klaudiusza. Między godziną szóstą i siódmą wyszedł do straży przybocznej, gdyż cały dzień był tak posępny, że tylko ta chwila wydała mu się najodpowiedniejsza do objęcia władzy. Przed stopniami Palatynu pozdrowiono go jako cesarza, zaniesiono w lektyce do obozu [pretorianów]. Tu dorywczo przemówił do żołnierzy. Następnie poniesiono go do kurii, skąd dopiero wieczorem wyszedł. Spośród mnóstwa zaszczytów, jakimi go bez miary obsypywano, nie przyjął tylko jednego tytułu: ojca ojczyzny, z powodu młodego wieku.

9. Zaczął swe rządy od okazania czci synowskiej Klaudiuszowi. Urządził mu wspaniały pogrzeb. Sam wygłosił mowę pochwalną i zaliczył go w poczet bogów. Pamięci swego ojca, Domicjusza, też złożył najbardziej uroczyste oznaki czci. Matce zdał zarząd wszystkich spraw prywatnych i publicznych. W pierwszym dniu panowania dał trybunowi na warcie hasło: „Najlepsza matka”. Często jeździł z matką po Rzymie w jej lektyce. W Ancjum założył osadę, którą przeznaczył z góry dla weteranów pretoriańskich, dołączył jeszcze najbogatszych primipilarów, skoro przeniesiono ich kwatery. Tam również urządził port olbrzymim nakładem pieniężnym.

10. Chcąc utrwalić dobre mniemanie o swoim charakterze, ogłosił, że ma zamiar sprawować rządy w duchu wskazań Augusta. Nie pominął żadnej sposobności nie tylko do okazania swojej szczodrej ręki i łaski, lecz nawet towarzyskiej uprzejmości. Obciążenia podatkowe zbyt dotkliwe zniósł albo zmniejszył. Nagrody dla donosicieli w związku z nieprzestrzeganiem ustawy papijskiej uszczuplił do jednej czwartej. Ludowi przyznał na głowę po czterysta sestercji. Dla najznakomitszych, lecz zrujnowanych senatorów wyznaczył roczne zapomogi, dla niektórych nawet do pięciuset tysięcy. Kohortom pretoriańskim co miesiąc dawał darmo zboże. Pewnego dnia, gdy proszono go, jak zwykle, o podpis pod wyrokiem skazanego na śmierć, rzekł: „Jakże pragnąłbym nie umieć pisać!” Podczas posłuchania raz po raz wymieniał z pamięci obywateli wszystkich stanów. Gdy senat wyrażał mu podziękowanie, odpowiedział: „Gdy zasłużę”. Dopuścił do swych manewrów polowych także lud. Często deklamował publicznie. Odczytywał głośno poezje nie tylko w domu, lecz w teatrze, wśród tak wielkiej radości wszystkich, że po jednym takim występie uchwalono dziękczynne modły do bogów. Tę część utworów poetyckich wyryto złotymi literami oraz poświęcono Jowiszowi Kapitolińskiemu.

11. Igrzyska urządzał bardzo często, i to różnego rodzaju: „młodzieńcze”, cyrkowe, teatralne, zapasy gladiatorów. Podczas igrzysk „młodzieńczych” powoływał do występów na scenie nawet byłych konsulów i leciwe matki rodzin. Na występy cyrkowe przeznaczył dla rycerstwa oddzielne od reszty siedzenia. Urządził wyścigi kwadryg, zaprzężonych w wielbłądy. Podczas widowisk, które wydał na cześć wiecznego trwania cesarstwa i dlatego zlecił nazwać je „największymi”, powołał do krotochwilnych występów na scenie mnóstwo osobistości z obydwu stanów i obojga płci. Pewien bardzo znany rycerz rzymski, siedząc na słoniu, skakał przez sznur zawieszony wysoko nad ziemią. Zagrano komedię rzymską Afraniusza pod tytułem Pożar i pozwolono aktorom rozgrabić sprzęty z płonącego domu oraz zatrzymać je dla siebie. Przez te wszystkie dni rozdawano ludowi podarki wszelkiego rodzaju: codziennie po tysiąc sztuk różnorakiego ptactwa, mnóstwo żywności, bony zbożowe, ubrania, złoto, srebro, drogie kamienie, perły, malowidła, niewolników, zwierzęta pociągowe, a nawet oswojone bestie, wreszcie okręty, domy czynszowe, ziemię.

12. Tym igrzyskom przyglądał się ze wzniesienia proscenium. Podczas zapasów gladiatorskich, które wydał w drewnianym amfiteatrze, wybudowanym w ciągu niecałego roku w okolicy Pola Marsowego, nikogo nie pozwolił zabić, nawet spośród skazańców. Na zapaśników powołał czterystu senatorów i sześciuset rycerzy rzymskich, niektórych o nieskazitelnej sławie i znacznym majątku. Z tychże stanów powołał także służbę do zabijania dzikich zwierząt i do różnych czynności pomocniczych na arenie. Urządził bitwę morską, w czasie której w wodzie morskiej pływały różne potwory. Urządził tańce pyrrychijskie w wykonaniu efebów, z których każdemu po ukończonym widowisku wydał dowód obywatelstwa rzymskiego. W przerwie między tymi tańcami ukazały się dwa obrazy. Byk pokrył jałówkę z drzewa, w której wnętrzu, jak wierzyło wielu widzów, ukryta była Pazyfae. Ikar wzniósłszy się nieco w górę, spadł natychmiast obok loży Nerona i jego samego obryzgał krwią. Niezmiernie rzadko przewodniczył Nero igrzyskom w postawie siedzącej. Przeważnie przyglądał się w pozycji leżącej, mając początkowo otwarte małe odrzwia, potem wręcz odsłaniał całe podium. Ustanowił raz na pięć lat zawody - pierwszy ze wszystkich w Rzymie obyczajem greckim - trojakiego rodzaju: muzyczne, gimnastyczne, hippiczne, które nazwał nerońskimi. Gdy oddał do użytku publiczności termy i gimnazjum, nie pominął przy rozdawnictwie oliwy również senatorów i rycerzy. Przewodnictwo nad tymi igrzyskami nerońskimi oddał w ręce byłych konsulów, którzy zostali wybrani w drodze losowania i zasiadali na miejscach pretorów. Następnie zszedł na orchestrę do senatorów i tu przyjął od nich jako wyraz jednomyślnego uznania wieniec krasomówstwa i poezji łacińskiej, o który ubiegali się najznakomitsi obywatele. Gdy sędziowie igrzysk przyznali mu wieniec lutnisty, ukląkł pełen czci i rozkazał go umieścić na posągu Augusta. W czasie zawodów gimnastycznych, które wydawał na Septach, po raz pierwszy ściął brodę wśród uroczystej, wielokrotnej hekatomby, schował ją do złotej puszki i w oprawie z najkosztowniejszych pereł złożył w ofierze na Kapitolu. Na zapasy atletów zaprosił westalki, ponieważ w Olimpii wolno było kapłankom Cerery przyglądać się zawodom.

13. Uważam za słuszne przy opisie widowisk urządzanych przez Nerona przedstawić wjazd Tyrydatesa do Rzymu. Tego króla Armenii ściągnął Nero wielkimi obietnicami do Rzymu. Następnie obwieścił edyktem dzień, w którym miał zamiar przedstawić go ludowi. Jednak z powodu zachmurzenia uroczystość odłożył, czekając na jak najpiękniejszy dzień. Przedstawił go wreszcie. Rozstawił przy świątyniach na forum zbrojne kohorty. Sam zasiadł w krześle kurulnym na mównicy, w stroju triumfatora, wśród znaków wojskowych i sztandarów. Najpierw Tyrydates wstąpił na pochyłe wzniesienie, klęknął u kolan Nerona, który go prawą ręką podniósł i ucałował. Z kolei na prośbę Tyrydatesa zdjął mu tiarę i nałożył diadem. Tymczasem były pretor powtarzał publiczności w przekładzie słowa proszącego. Z kolei zaprowadził go Neron do teatru i tu znowu Tyrydates padłszy na kolana zaniósł doń błagalne prośby. Wówczas Nero usadowił go koło siebie z prawego boku. Z tego powodu Nero ogłoszony wodzem zaniósł na Kapitol wawrzynowy wieniec, zamknął świątynię Janusa o dwu postaciach, jakby już zapanował całkowity spokój.

14. Konsulat sprawował czterokrotnie: po raz pierwszy dwa miesiące, po raz drugi i czwarty po sześć miesięcy, po raz trzeci cztery miesiące. Dwa środkowe sprawował jeden po drugim, dwa pozostałe rozdzielił roczną przerwą.

15. Przy sprawowaniu sądów odpowiadał petentom po namyśle, dopiero następnego dnia i pisemnie. Wprowadził taki zwyczaj rozpoznawania spraw. Mianowicie zaniechał jednorazowego, wyczerpującego przedstawiania całej sprawy kolejno przez obydwie strony, lecz każdy szczegół rozpatrywał w oświetleniu każdej strony po kolei. Ilekroć oddalał się na naradę, nie roztrząsał niczego z innymi członkami sądu wspólnie i jawnie, lecz kazał każdemu z nich pisać swoje zdanie. Następnie sam je na osobności i w milczeniu odczytywał oraz oznajmiał potem to, co się jemu najbardziej podobało, zupełnie tak, jakby to była uchwała większości. Do senatu przez długi czas nie dopuszczał synów wyzwoleńców. Tym, których dopuścili poprzedni pryncepsi, odmówił prawa sprawowania zaszczytnych urzędów. Kandydatów nadliczbowych za zwłokę w uzyskaniu urzędów pocieszył dowództwem legionów. Konsulaty skracał zwykle do sześciu miesięcy. W razie śmierci jednego konsula tuż przed kalendami styczniowymi nikogo nie wyznaczał na jego miejsce, mając za złe Kaniniuszowi Rebilusowi, iż przyjął niegdyś konsulat na jeden dzień. Odznaki triumfalne przyznał także tym, którzy sprawowali zaledwie godność kwestora, nawet niektórym osobom stanu rycerskiego i niekoniecznie za zasługi wojskowe. Swoje przemówienia na różne tematy, przeznaczone dla senatu, najczęściej dawał do odczytania konsulowi, pominąwszy kwestora.

16. Wymyślił nowy kształt budowli miejskich w Rzymie. Zlecił, aby przed kamienicami stojącymi łącznie jedna przy drugiej, a także przed oddzielnymi domostwami były portyki, na których miały być umieszczone tarasy, aby stąd można było gasić pożary. Takie portyki wybudował własnym kosztem. Postanowił przedłużyć mury aż do Ostii i stąd kanałem wprowadzić wody morskie do starych dzielnic stolicy. Wiele występków za jego panowania surowo ukarano, wiele wydano obostrzeń prawnych, wiele nowych zarządzeń. Umiarkowano zbytek. Uczty publiczne ograniczono do rozdawnictwa żywności. Zabroniono garkuchniom wydawania czegokolwiek innego z potraw gotowanych oprócz strączkowych lub jarzyn. Dotychczas sprzedawano wszelkie dania. Ukarano torturami chrześcijan, wyznawców nowego i zbrodniczego zabobonu. Wzbroniono wybryków woźnicom kwadryg, którym zadawniony swobodny obyczaj pozwalał wałęsać się po mieście tu i tam, stroić złośliwe żarty z publiczności, nawet kraść. Zesłano na wygnanie zwolenników pantomimy i aktorów tego rodzaju przedstawień.

17. Przeciw fałszerzom testamentów wtedy po raz pierwszy zabezpieczono się w ten sposób, żeby pieczętować tabliczki testamentowe dopiero po trzykrotnym przeciągnięciu sznurka przez specjalnie w tych tabliczkach przekłute otwory. Zastrzeżono, aby w testamentach dwie pierwsze tabliczki były przedstawione do pieczętowania zupełnie puste, tylko z podaniem nazwisk testatorów oraz aby ktoś spisujący cudzy testament nie dopisywał sobie legatu. Również zastrzeżono, aby strony procesowe płaciły za obronę sumę określoną w sposób sprawiedliwy, natomiast w ogóle nic personelowi urzędniczemu, ławniczemu, gdyż skarb udziela tej pomocy darmo. Wreszcie - żeby w toku sądowym sprawy wniesione ze strony skarbu były rozpatrywane na forum przez sądy publiczne kolegialne oraz żeby wszelkie odwoływania od sędziów szły do senatu.

18. Nigdy nie zapragnął ani nie spodziewał się powiększyć lub rozszerzyć granic państwa. Nawet zamyślał wycofać wojsko z Brytanii. Zaniechał tego tylko ze względu na szacunek dla ojca, aby nie wydało się, że umniejsza jego sławę. Zamienił na prowincje: królestwo Pontu za zgodą Polemona oraz królestwo Alp po śmierci Kotiusza.

19. W ogóle dwie tylko podjął podróże: do Aleksandrii i do Achai. Podróży do Aleksandrii zaniechał w samym dniu wyjazdu, odstraszony złą wróżbą i obawą niebezpieczeństwa. Oto, gdy odwiedziwszy wszystkie świątynie usiadł w świątyni Westy, a potem chciał wstać, najpierw zaczepił mu się kraj togi, następnie powstała tak wielka mgła, że nie mógł niczego dojrzeć. W Achai, przystąpiwszy do przekopania Istmosu, wezwał pretorianów na zebraniu do rozpoczęcia pracy i na znak dany trąbką pierwszy wbił motykę, wydobył trochę ziemi, naładował koszyk i wyniósł na własnych ramionach. Planował także podróż do Wrót Kaspijskich. Zaciągnął już nowy legion, spośród Italików: wszyscy rekruci wzrostu sześciu stóp. Ów legion nazywał falangą Aleksandra Wielkiego. Te wszystkie jego czyny, albo zupełnie nienaganne, albo nawet niemałej sławy godne, zebrałem w jedno, aby oddzielić od jego haniebnych występków lub wręcz zbrodni, o których odtąd będę opowiadał.

20. W czasach dzieciństwa kształcono go poza wszystkimi innymi naukami także w muzyce. Gdy tylko osiągnął władzę, natychmiast zawezwał do siebie lutnistę Terpnosa, cieszącego się wówczas największym powodzeniem, i do późnej nocy przesiadywał przy nim, bez przerwy przez szereg dni, gdy ten grywał po uczcie. Z wolna sam zaczął się zaprawiać i ćwiczyć w tej sztuce, nie zaniedbując żadnych wskazówek, jakie artyści tego rodzaju stosować zwykli dla zachowania głosu czy wzmocnienia go. Kładł sobie ołowianą płytę na klatce piersiowej, leżąc na wznak. Oczyszczał organizm lewatywą i wymiotami. Powstrzymywał się od owoców i potraw szkodliwych dla głosu. Aż wreszcie zwiedziony złudą postępu w pracy, chociaż głos miał nikły i stłumiony, zapragnął występować na scenie, często wśród najbliższych powtarzając greckie przysłowie, że „nie cieszy się szacunkiem muzyka ukryta”. Najpierw wystąpił w Neapolu. Mimo że trzęsienie ziemi zakołysało nagle teatrem, nie wcześniej przestał śpiewać, aż skończył zaczętą partię. Tam również śpiewał coraz częściej i przez wiele dni. Kiedy oddalił się na krótki czas, aby pozwolić głosowi odpocząć, nie mógł jednak znieść samotności i prosto z łaźni przeszedł do teatru. Tu pośrodku orchestry wśród tłumów publiczności spożywał posiłek, obiecując przy tym w mowie greckiej, że „gdy sobie nieco popije, zaśpiewa dźwięcznie pełnym głosem”. Zachwycony wierszami pochwalnymi na swą cześć mieszkańców Aleksandrii, którzy właśnie przybyli na handlowej flocie do Neapolu, więcej ich jeszcze ściągnął z Aleksandrii. Co żywo zewsząd pozbierał młodzieniaszków stanu rycerskiego i więcej niż pięć tysięcy młodzieńców co najbardziej krzepkich z gminu, aby podzielono ich na stronnictwa i nauczono różnego rodzaju oklasków (huczących głębokim basem, pluszczących jak deszcz w rynnie, klekoczących jak skorupy). Mieli go wspomagać w ten sposób podczas śpiewaczego występu. Wyróżniali się oni bardzo spuszonymi włosami, wykwintem stroju i brakiem pierścienia na palcu lewej ręki. Ich przewodnicy zarabiali po czterysta tysięcy denarów.

21. Ponieważ ogromnie sobie cenił występy pieśniarskie w samym Rzymie, rozpoczął igrzyska Neronowe przed wyznaczonym terminem. Kiedy wszyscy widzowie domagali się jego boskiego głosu, na razie odpowiedział, że „w ogrodach zadośćuczyni ich prośbie”. Lecz że prośby ludu popierał jeszcze oddział żołnierzy, który wtedy właśnie był na służbie, Nero skwapliwie obiecał, że „natychmiast wystąpi”. Rozkazał bezzwłocznie wciągnąć swoje nazwisko na listę występujących lutnistów. Wrzuciwszy los do urny razem ze wszystkimi innymi, wystąpił w swoim numerze wedle kolei. Obok prefekci pretorianów nieśli jego lirę. Za nimi szli trybuni wojskowi w towarzystwie najbliższych jego przyjaciół. Gdy stanął i zaśpiewał wstępną melodię, oznajmił przez Kluwiusza Rufusa, byłego konsula, że „wykona Niobe”, i występ swój przeciągnął prawie do godziny dziesiątej. Przyznanie sobie wieńca oraz pozostałą część zawodów scenicznych odłożył na rok następny, aby mieć sposobność do częstszych występów pieśniarskich. Wszelako, ponieważ ten termin wydawał się mu zbyt odległy, nie zaprzestał produkować się często publicznie. Nawet się namyślał, czy nie wystąpić wraz z aktorami zawodowymi na prywatnym przedstawieniu, gdy mu jeden z pretorów ofiarowywał milion sestercji. Występował także w tragediach w rolach herosów i bogów, również heroin i bogiń, w maskach przedstawiających albo własne jego rysy, albo jego kolejnych kochanek. Między innymi odtwarzał rolę rodzącej Kanaki, Orestesa matkobójcy, oślepłego Edypa, Herkulesa szalejącego. Mówią, że podczas wystawienia tej sztuki pewien młodziutki zaciężny żołnierz, umieszczony na straży wrót, widząc, że Nerona wiążą na ofiarę i krępują kajdanami - jak wymagała tego treść sztuki - przybiegł, aby nieść mu pomoc.

22. Namiętnie już od wczesnej młodości uwielbiał konie i przeważnie rozmawiał tylko o igrzyskach cyrkowych, choć mu wzbraniano. Razu pewnego wśród współuczniów ubolewał nad losem woźnicy ze stronnictwa Zielonych, poniesionego przez konie. Pedagog ostro go upomniał. Nero wykręcił się kłamstwem, że mówi o Hektorze. W samych początkach panowania bawił się codziennie wyścigami kwadryg z kości słoniowej na stole do gry. Jednak dla najbłahszych nawet igrzysk cyrkowych opuszczał swój pałac, najpierw potajemnie, później jawnie. Dla nikogo nie przedstawiało już najmniejszej wątpliwości, iż w dniu przedstawienia z pewnością będzie w cyrku. Bynajmniej nie krył, że pragnie powiększyć liczbę nagród cyrkowych. Widowiska przedłużał do późnej godziny, zwielokrotniwszy okrążenia. Przewodniczący stronnictw w końcu oświadczyli, że już w ogóle inaczej nie będą wyprowadzać zaprzęgów, jak na biegi całodzienne. Wkrótce sam zapragnął powozić, występować publicznie i często. Najpierw spróbował w swych ogrodach pośród niewolników i szpetnego pospólstwa. Później ukazał się oczom wszystkich w Cyrku Wielkim. Jakiś wyzwoleniec rzucił chustkę z tego miejsca, skąd zwykli dawać ten znak urzędnicy. Już mu nie wystarczyło, że w Rzymie popisywał się tymi talentami. To był główny powód jego podróży do Achai, o której już wspomnieliśmy. Miasta, w których zwykle urządzano zawody muzyczne, postanowiły wysłać mu wszystkie wieńce, jakie tylko otrzymują lutniści. Te wieńce przyjmował z taką wdzięcznością, że posłów, którzy je przynosili, nie tylko dopuszczał do siebie przed wszystkimi, lecz nawet gościł na ucztach wraz z najbliższym otoczeniem. Niektórzy z posłów wyrazili prośbę, aby zaśpiewał w czasie uczty. Gdy zaśpiewał, rozpływali się wprost w pochwałach. Wówczas Nero rzekł, że „tylko jedni Grecy umieją słuchać i są godni jego sztuki”. I nie odkładał już podróży. Gdy tylko przeprawił się do Kasjopy, natychmiast dał pierwszy występ śpiewaczy przed ołtarzem Jowisza Kasjusza. Odtąd występował we wszystkich zawodach.

23. W rezultacie te igrzyska, które się odbywają w najróżniejszych okresach czasu, kazał skupić w ciągu jednego roku, niektóre powtarzając. W Olimpii urządził wbrew zwyczajowi zawody muzyczne. Nie chcąc dopuścić do żadnej przerwy lub zwłoki w tych zajęciach, tymi słowy odpisał wyzwoleńcowi Heliuszowi, gdy przypominał mu, że sprawy stołeczne wymagają jego obecności: „Chociaż teraz usilnie pragniesz, abym szybko powrócił, to jednak powinieneś mi raczej doradzać i jak najgoręcej życzyć, abym powrócił godny Nerona”. W czasie jego występu śpiewaczego nie wolno było wyjść z teatru nawet w sprawie nie cierpiącej zwłoki. Mówią, że kobiety rodziły dzieci podczas przedstawień, wielu widzów, którym już zbrzydło słuchać go i chwalić, albo po kryjomu skakało z murów, gdyż bramy miasta były zamknięte, albo udając zmarłych dawało się wynieść w kondukcie pogrzebowym. Jak trwożliwie i z niepokojem występował, jak zazdrościł współzawodnikom, jak bał się sędziów, wprost trudno uwierzyć. Swych współzawodników, traktując towarzysko zupełnie na równi z sobą, śledził, usiłował zjednywać, potajemnie zniesławiał, niekiedy przy spotkaniu wprost obrzucał obelgami. Jeśli któryś z nich wyróżniał się artyzmem, Nero często posuwał się do przekupstwa. Do sędziów przed występem przemawiał z pewną wprost uniżonością, że „wszystko zrobił, co było do zrobienia, lecz że wynik jest w rękach Fortuny, oni zaś, jako mężowie mądrzy i uczeni, powinni wykluczyć z oceny to, co jest dziełem przypadku”. Gdy sędziowie dodawali mu otuchy, odchodził nieco uspokojony, ale nawet wówczas nie bez rozdrażnienia, poczytując milczenie niektórych i nieśmiałość za smutek i złośliwość i mówiąc, że ma ich w podejrzeniu.

24. W czasie zawodów przestrzegał przepisów tak skrupulatnie, że nigdy nie ośmielił się splunąć, pot z czoła ocierał ręką. Co więcej, gdy podczas jakiegoś przedstawienia tragedii kij mu się wyśliznął z ręki, szybko pochwycił go znowu, lecz doznał straszliwej obawy, żeby go nie usunięto z zawodów z powodu tego wykroczenia. Dopiero uspokoił się, gdy aktor odtwarzający ruchami jego recytację zaklął się na wszystko, że nie zauważono tego wśród szalonej radości i okrzyków ludu. Swe zwycięstwa ogłaszał sam. Z tej przyczyny wszędzie występował także jako herold. Nie chcąc pozostawić nigdzie śladu czy pamięci kogokolwiek innego spośród zwycięzców świętych igrzysk, rozkazał wywracać, wlec na hakach i wrzucać do kloak posągi i wizerunki ich wszystkich. Brał też niejednokrotnie udział w zawodach jako woźnica. Na igrzyskach olimpijskich prowadził zaprzęg dziesięciokonny, chociaż za to właśnie zganił w pewnej swojej pieśni króla Mitrydatesa. W czasie tych zawodów wypadł z wozu i znowu go tam umieszczono. Lecz gdy nie mógł się utrzymać, zaniechał udziału przed końcem biegu. Niemniej został nagrodzony wieńcem. Opuszczając następnie Grecję, obdarzył całą prowincję wolnością, a sędziów obywatelstwem rzymskim i dużą sumą pieniędzy. Te dobrodziejstwa obwieścił sam ze środka stadionu w dniu igrzysk istmijskich.

25. Z Grecji powrócił do Neapolu, ponieważ tam po raz pierwszy wystąpił publicznie jako artysta. Do miasta wjechał na rydwanie zaprzężonym w białe konie, przez otwór wybity w murze, jak to zwykle czynią zwycięscy świętych igrzysk. W podobny sposób wjechał do Ancjum, następnie do swej posiadłości w Albie, wreszcie stąd do Rzymu. Do Rzymu na tym rydwanie, na którym niegdyś wjechał w triumfie August, oraz w szacie purpurowej i w chlamidzie ozdobionej złotymi gwiazdami. Na głowie miał wieniec olimpijski, w prawej ręce trzymał wieniec pytyjski. Poprzedzał go uroczysty orszak, niosący resztę wieńców z napisami, gdzie i kogo, i jaką pieśnią lub jaką sztuką sceniczną zwyciężył. Za rydwanem postępowały rzesze oklaskujących go widzów na wzór tłumów sławiących zwycięskiego wodza podczas owacji oraz wykrzykiwały, że „są augustianami i żołnierzami jego triumfu”. Z kolei przez rozwalony na ten cel łuk Cyrku Wielkiego, poprzez Welabrum i forum podążył na Palatyn do świątyni Apollina. Wszędzie na szlaku jego pochodu składano na ofiarę zwierzęta. Po ulicach często sypano szafran. Ofiarowywano mu ptaki, wstęgi, łakocie. W pokojach pałacu porozmieszczał święte wieńce dokoła sof, również swoje posągi w stroju lutnisty, a nawet wybił monetę z takim wizerunkiem. Odtąd już nie było mowy, aby poniechał czy zaniechał tej sztuki. Co więcej, dla zachowania głosu nie zwracał się bezpośrednio do żołnierzy z żadnym przemówieniem, lecz pośrednio, lub ktoś inny za niego przemawiał. Czy mówił poważnie, czy żartem, zawsze to czynił w obecności nauczyciela muzyki, który go upominał, „aby oszczędzał swe drogi oddechowe i żeby trzymał chusteczkę przy ustach”. Wielu osobom ofiarował przyjaźń lub zaprzysiągł nienawiść w zależności od tego, czy kto go pochwalił hojniej lub oszczędniej.

26. Wyuzdanie, lubieżność, skłonność do zbytku, chciwość, okrucieństwo na razie zdradzał stopniowo, po kryjomu i w ten sposób, żeby wydawało się raczej, iż to na karb jego młodości można policzyć. Lecz niestety, już wtedy nikt nie wątpił, że są to złe skłonności jego natury, a nie przemijające przywary wieku. Gdy zmrok zapadał, natychmiast chwytał czapkę lub perukę i biegał po szynkach, włóczył się po różnych dzielnicach, strojąc figle, nieraz bardzo dotkliwe dla poszkodowanych. Na przykład: powracających z uczty siekł rózgami, w razie oporu ranił, wrzucał do kloak, wyważał drzwi sklepów i grabił ich dobytek. W pałacu urządził jakby kantynę żołnierską, gdzie trwoniono całą wartość łupu zdobytego i przeznaczonego do podziału w drodze licytacji. Często w tego rodzaju bójkach narażał się na niebezpieczeństwo utraty oczu, nawet życia. Pewien obywatel stanu senatorskiego, którego żonę Nero zaczepił, omalże nie zatłukł go na śmierć. Dlatego odtąd już nigdy nie ukazał się Nero publicznie o tej godzinie inaczej, jak pod opieką trybunów, którzy z dala i nieznacznie za nim postępowali. Podczas dnia nieraz przyjeżdżał potajemnie w lektyce do teatru i ze swej loży na proscenium brał udział w burzliwej ocenie gry pantomimistów jako widz; sam dawał do niej sygnał. Gdy raz doszło do walki ręcznej i powierzono rozstrzygnięcie kamieniom i połamanym deskom siedzeń, rzucał wiele pocisków na publiczność, zranił w głowę pretora.

27. Z wolna, w miarę jak zdrożne jego namiętności potężniały, poniechał krotochwil i wybiegów. Nie dbając już zupełnie o ukrywanie istotnego stanu rzeczy, jawnie rzucił się w wir coraz większych wybryków. Uczty zaczynające się w południe przeciągał aż do północy, często się odświeżając ciepłą kąpielą w basenie, a w lecie kąpielą w śniegu. Niekiedy spożywał obiad w miejscach publicznych czy to na basenie naumachii, zastrzeżonym do jego wyłącznego użytku, czy na Polu Marsowym, czy w Cyrku Wielkim wśród usłużnego grona ulicznic i fletnistek z całej stolicy. Ilekroć płynął Tybrem do Ostii albo przepływał na statku obok zatoki Baje, przygotowywano na wybrzeżu morza lub nad rzeką oberże, w których podawały do stołu oraz załatwiały sprawy handlowe damy rzymskie, przebrane za szynkarki i z brzegu zapraszające go do wylądowania. Sam wpraszał się na uczty do swych przyjaciół. Jeden z nich wydał cztery miliony sestercji na ucztę z diademami, drugi o wiele więcej na festyn różany.

28. Oprócz uwodzenia wolno urodzonych chłopiąt i związków cudzołożnych z mężatkami dopuścił się gwałtu na westalce Rubrii. O mało nie pojął za prawną małżonkę wyzwolenicy Akte, podstawiwszy byłych konsulów, aby fałszywie przysięgali, że pochodzi ona z królewskiego rodu. Chłopca Sporusa, po wycięciu mu jąder, usiłował zamienić w kobietę. Sprowadził do siebie z posagiem i w purpurowej zasłonie, uroczyście święcąc obrzęd zaślubin. Żył z nim jak z żoną. Istnieje czyjś dowcipny żarcik, że „dobrze by działo się ludziom, gdyby ojciec Domicjusz pojął taką żonę”. Tego Sporusa przybrał w szaty cesarzowej, obwoził z sobą w lektyce, towarzyszył mu po sądach i targowiskach Grecji, a rychło i w Rzymie na Sigillariach, co chwilę obcałowując. Nikt nie wątpił, że Nero pragnął zostać kochankiem matki, lecz że przeciwnicy Agryppiny odwiedli go od tego w obawie, aby ta namiętna i gwałtowna kobieta nie zdobyła ostatecznej przewagi jeszcze przez ten rodzaj wpływów, szczególnie gdy w poczet nałożnic przyjął ulicznicę, która według ogólnej opinii była najbardziej podobna do Agryppiny. Niektórzy twierdzą stanowczo, że dawniej, ilekroć jeździł z matką w lektyce, ulegał swej plugawej żądzy i że zdradzały go nawet ślady na szatach.

29. Swoim ciałem kupczył tak szczodrze, że nie tylko splamił rozpustą prawie wszystkie jego części, lecz wymyślił jeszcze jakby nowy rodzaj zabawy. Oto przebrany w skórę dzikiego zwierzęcia wypadał z klatki i rzucał się na organy płciowe mężczyzn i kobiet przywiązanych do słupa. A gdy do syta zaspokoił swą okrutną żądzę, oddawał się wyzwoleńcowi Doryforosowi. Co więcej, jak sam poślubił uprzednio Sporusa, tak teraz został żoną Doryforosa, naśladując okrzyki i jęki gwałconych dziewic. Od niektórych osób dowiedziałem się, że był głęboko przekonany, „jakoby każdy mężczyzna żył płciowo z innymi mężczyznami i że każda część ciała bywa narzędziem rozkoszy, lecz że większość spośród ludzi kryje się z tą zdrożną praktyką i chytrze ją osłania”. Dlatego tym, którzy wobec niego jawnie przyznawali się do rozpusty, darowywał wszystkie inne występki.

30. Sądził, że jedyny użytek z bogactw i pieniędzy to trwonienie ich bez miary, że „brudnymi skąpcami są ci, którzy prowadzą rozliczenie swych wydatków, a wytwornymi znawcami przepychu i naprawdę wspaniałymi ludźmi ci, którzy marnują i tracą dobytek”. Chwalił i podziwiał swego wuja Gajusza z tego przede wszystkim powodu, że wielkie bogactwa, pozostawione przez Tyberiusza, w krótkim czasie przepuścił. Dlatego nie zachował miary w szczodrości i w rozrzutności. Na Tyrydatesa (co niemal za nieprawdopodobne uchodzić może) wydawał dziennie ze skarbu po osiemset tysięcy sestercji, a na pożegnanie dał mu ponad sto milionów sestercji. Obdarował lutnistę Menekratesa i gladiatora murmillona Spikula ojcowizną i domami po triumfatorach. Lichwiarza Cerkopiteka Panerota obsypał dobrami w mieście i na wsi, pogrzeb sprawił mu wręcz królewski. Żadnej szaty nie włożył dwukrotnie. Grał w kości, licząc punkt po czterysta tysięcy sestercji. Łowił ryby złoconą siecią, sznury jej uplecione były ze szkarłatnej purpury. Nigdy ponoć nie ruszał w drogę inaczej, jak w tysiąc karoc. Mulice podkuwano wówczas srebrem, mulników ubierano w wełnę kanuzyńską, a tłum Mazaków i gońców ustrojony był w bransolety i różne ozdoby.

31. Jednak na żadnym innym polu nie okazał się tak szkodliwy, jak w zakresie budownictwa. Swój pałac wzniósł na przestrzeni od Palatynu aż do Eskwiliów. Nazwał go najpierw „Przechodnim”. Wkrótce ten pałac uległ pożarowi. Gdy został odbudowany, Nero nadał mu nazwę: „Złoty”. Co do rozległości i przepychu tego pałacu, wystarczy podać te tylko dane. Jego przedsionek był tak wyniosły, że stał w nim posąg-kolos stu dwudziestu stóp wysokości, wyobrażający samego Nerona; tak obszerny, że mieścił potrójny portyk, każdy długości tysiąca kroków. Była tam również sadzawka na kształt morza, otoczona budynkami na wzór miasta. Także partie wiejskie, urozmaicone polami uprawnymi, winnicami, pastwiskami, lasami, z całą mnogością wszelkiego rodzaju bydła i dziczyzny. W pozostałych częściach pałacu wszystko kapało od złota, migotało od drogich kamieni i konch perłowych. W salach jadalnych pułapy były wykładane ruchomymi kasetonami z kości słoniowej, aby można było przez wydrążenia sypać z góry na biesiadników kwiaty i pachnidła. Na szczególną uwagę zasługiwała okrągła sala jadalna, która stale, dniem i nocą, na wzór wszechświata, obracała się dokoła. Łazienki miały dopływ wody z morza i ze źródeł Albuli. Gdy tego rodzaju dom po ukończeniu poświęcił, tak tylko wstrzemięźliwie go pochwalił, mówiąc, że „nareszcie zaczyna mieszkać jak człowiek”. Zaczął także urządzać basen pływacki, ciągnący się od Mizenum do Jeziora Awerneńskiego, kryty i otoczony portykami, dokąd miały być odprowadzane wszystkie źródła gorące z całych Baj. Również - kanał spławny od Jeziora Awerneńskiego aż do Ostii, żeby można było udać się do Ostii drogą wodną, a jednak nie morzem. Długości sto sześćdziesięciu tysięcy kroków i takiej szerokości, aby pięciorzędowce, płynąc naprzeciw siebie, mogły się mijać. Dla wykończenia tych prac polecił zewsząd ściągnąć do Italii wszystkich więźniów. Nawet tych, którym udowodniono oczywistą zbrodnię, polecił ukarać tylko zsyłką do tych robót. Do tego szału wydatków pchała go zbytnia ufność w trwałość swego panowania, również nagła nadzieja zdobycia niezmiernych a ukrytych bogactw, powzięta na podstawie zeznania pewnego rycerza rzymskiego. Ten obiecywał jako rzecz zupełnie pewną olbrzymie bogactwa z niezmiernie starożytnego skarbu, które podobno królowa Dydo uciekając z Tyru przywiozła z sobą. Miały być one złożone w Afryce, w bardzo rozległych pieczarach, i mogą być jakoby wydobyte małym tylko wysiłkiem robotników.

32. Lecz gdy zawiodła go nadzieja, poczuł się tak dalece już bezradny i wyczerpany, i zbiedniały, że musiał zawiesić na dłuższy czas wypłaty żołdu żołnierskiego i świadczeń weteranom. Więc uciekł się do fałszywych oskarżeń i grabieży. Przede wszystkim zarządził, aby ściągano dla niego nie połowę, lecz pięć szóstych z majętności zmarłych wyzwoleńców, którzy bez żadnej uzasadnionej przyczyny nosili nazwisko jednej z rodzin z nim spokrewnionych. Następnie zlecił, aby spuścizna po obywatelach, którzy okazali się niewdzięczni wobec pryncepsa, przeszła na własność skarbca cesarskiego; co więcej, aby nie uszli kary także ci prawnicy, którzy spisali lub podyktowali takie testamenty. Zlecił, aby prawu obrazy majestatu podlegały wszelkie czyny i słowa, które poda w stan oskarżenia donosiciel. Zażądał wypłaty w pieniądzach za te wieńce, którymi kiedykolwiek nagrodziły go miasta podczas zawodów. Zabronił używać barwy ametystowej i purpury tyryjskiej oraz podstawił kogoś, aby w dniu jarmarcznym sprzedawał tego towaru zaledwie po kilka uncji. Przedtem przezornie pozamykał sklepy wszystkich kupców. Mało tego. Oto podczas swego występu śpiewaczego zobaczył podobno na widowni pewną kobietę, strojną w purpurę wbrew jego zakazowi. Wskazał ją swym urzędnikom skarbowym. Natychmiast na miejscu odarto ją z szat, a Nero na dodatek wyzuł ją jeszcze z majętności. Nikomu nie powierzył żadnego stanowiska, żeby nie dodać: „Dobrze wiesz, czego mi potrzeba” oraz „Tak postępujemy, aby nikt nic nie miał”. Wreszcie wielu świątyniom pościągał dary, stopił posągi wykonane ze złota lub srebra, między nimi bóstw Penatów, które Galba wnet ustawił ponownie.

33. Morderstwa w najbliższej rodzinie i pospolite zbrodnie zaczął od zabójstwa Klaudiusza. Wprawdzie nie dopuścił się tej zbrodni sam, lecz był wtajemniczony we wszystko i zupełnie tego nie ukrywał. Odtąd mianowicie zwykł chwalić borowiki przysłowiem greckim jako bogów pokarm: w tej potrawie otrzymał Klaudiusz truciznę. W każdym razie ścigał zmarłego wszelkiego rodzaju obelgami w czynie i słowie, zarzucając mu bądź głupotę, bądź okrucieństwo. Oto na przykład pokpiwał sobie, że Klaudiusz zakończył już ziemskie bytowanie: morari, przedłużając pierwszą sylabę [tzn. wygłupianie]. Wiele obwieszczeń i zarządzeń Klaudiusza uznał za nieważne, jako twór umysłu niezrównoważonego i wręcz szalonego. Wreszcie grobowiec jego zaniedbał zupełnie, otoczył zaledwie niskim i byle jakim murkiem. Brytannika otruł zarówno z zazdrości o głos, który Brytannik miał milszy w brzmieniu, jak ze strachu, aby kiedyś nie wyprzedził go w łaskach u ludu dzięki dobrej pamięci, jaką pozostawił po sobie jego ojciec. Truciznę podała Brytannikowi niejaka Lukusta, znawczyni różnych trujących ziół. Gdy jednak trucizna działała łagodniej, niż przypuszczał Nero, wywoławszy u Brytannika jedynie rozstrój żołądka, wezwał niewiastę i własnoręcznie ją wychłostał, oskarżając o to, że podała lekarstwo zamiast trucizny. Gdy ta się usprawiedliwiała, że dała mu mniej, aby zabezpieczyć zbrodnię przed nienawiścią publiczną, rzekł Nero: „Istotnie, drżę przed ustawą julijską”, i zmusił ją w swej obecności, w pokoju, do gotowania co prędzej trucizny działającej natychmiastowo. Następnie wypróbował na koźle. Skoro ten przeżył jeszcze pięć godzin, znowu kazał jej truciznę kilkakrotnie przegotować i rzucił prosiakowi. Wreszcie ten padł martwy natychmiast. Wówczas Nero kazał wnieść odwar do jadalni i podać Brytannikowi jedzącemu z nim obiad. Ten po pierwszym łyku padł. Nero skłamał wobec biesiadników, że, jak zwykle, chwycił Brytannika atak epilepsji. Następnego dnia naprędce, wśród ulewnego deszczu, pogrzebał go bez żadnych uroczystości. Lukuście za udany zabieg darował bezkarność, duże majątki, przydzielił uczniów.

34. Gdy matka zbyt surowo kontrolowała jego czyny i słowa i ciągle jeszcze strofowała, najpierw tylko odgrażał się często, że obciąży ją winą za ewentualną swoją abdykację i usunięcie się na Rodos i z tego powodu ściągnie na nią ogólną nienawiść. Wkrótce pozbawił ją wszelkich odznak czci i władzy, odebrał gwardię przyboczną i oddział Germanów, wypędził ją od siebie i w ogóle z Palatynu. W dręczeniu jej nie znał miary. Podstawił opryszków, aby niepokoili ją procesami podczas pobytu w Rzymie; gdy zaś zażywała wywczasów na ustroniu, aby ścigali ją obelgami i żartami, krążąc koło niej na lądzie czy morzu. Wreszcie przerażony jej groźbami i gwałtownością, postanowił stracić. Lecz gdy trzykrotnie zastosował truciznę i widział, że matka uodporniona jest na jej działanie, urządził szczególny pułap, aby nocą opuszczony przy pomocy maszyny spadł na śpiącą. Ten zamiar został ujawniony przez wtajemniczonych. Wówczas wymyślił Nero statek dający się rozłożyć na części, aby skutkiem jego pozornego rozbicia lub zawalenia się pułapu w kajucie matka zginęła. Na oko pojednawszy się z Agryppiną, najczulszym listem wezwał ją do Baj celem jakoby wspólnego uczczenia Kwinkwatrów. Dowódcom floty dał polecenie, aby roztrzaskali, jakby w przypadkowym zderzeniu, statek liburnijski, którym przyjechała. Tymczasem ucztę przeciągnął, a powracającej do Baul zamiast zdruzgotanego statku ofiarował do użytku ów sztucznie urządzony, radośnie odprowadził na pokład i nawet ucałował przy rozstaniu brodawki piersi. Przez resztę czasu czuwał w najwyższym popłochu, oczekując wyniku swych poczynań. Gdy dowiedział się, że wszystko wypadło na opak i że matka wpław dostała się na brzeg, stanął bezradny. Tymczasem L. Agermus, jej wyzwoleniec, przybywa z radosną nowiną, że matka się uratowała i wyszła bez szwanku. Nero ukradkiem podrzuca mu sztylet i natychmiast rozkazuje chwycić, zakuć w kajdany, jako podstawionego mordercę, matkę zabić stwarzając pozór, jakoby ona sama popełniła samobójstwo, schwytana na zbrodniczym działaniu. Do tych dodają jeszcze inne szczegóły okropniejsze, i to z pewnych źródeł. Oto podobno sam przybiegł, aby obejrzeć ciało zamordowanej, obmacywał członki, jedne ganił, inne chwalił, a poczuwszy pragnienie napił się czegoś. Jednak ani od razu, ani nigdy później nie mógł zagłuszyć wyrzutów sumienia z powodu tej zbrodni, chociaż napełniały go otuchą dziękczynienia wojska, senatu i ludu. Często wyznawał, że niepokoi go cień matki, ścigają bicze Furii oraz ich płonące żagwie. Co więcej, usiłował przez święte obrzędy wedle praktyki magów wywołać ducha Agryppiny i ubłagać go. Jednak podczas swej podróży po Grecji nie ośmielił się wziąć udziału w świętach eleuzyńskich, do których dostępu wzbraniał głos herolda bezbożnikom i zbrodniarzom. Do zabójstwa matki dodał jeszcze morderstwo ciotki [Lepidy]. Oto raz był u niej z wizytą, gdy leżała wskutek uporczywej obstrukcji. Wówczas ona, skubiąc jego ledwie widoczny zarost, jak zwykła czynić z pieszczotliwości starsza osoba, rzekła przypadkiem: „Gdy go tylko otrzymam w darze, chcę umrzeć”. Nero zwróciwszy się do swej świty rzekł z urągliwym śmiechem, że „natychmiast go usunie”, oraz polecił lekarzom, aby chorej zastosowali bardzo silny środek przeczyszczający. Gdy konała, jeszcze przed śmiercią wszedł w posiadanie jej majętności, skrywszy testament, aby nic mu nie uszło.

35. Po Oktawii miał później jeszcze dwie żony: Poppeę Sabinę, córkę byłego kwestora i uprzednio żonę rycerza rzymskiego, następnie Statylię Messalinę, prawnuczkę Taura, dwukrotnego konsula i triumfatora. Chcąc ją posiąść, zamordował jej męża, konsula Attyka Westyna, w samym czasie sprawowania urzędu. Małżeństwo z Oktawią szybko mu się sprzykrzyło. Na wyrzuty przyjaciół odpowiadał, że „powinny jej wystarczyć odznaki godności małżonki”. Często, lecz nadaremnie zamierzał ją udusić, wreszcie rozwiódł się, jakoby ze względu na jej bezpłodność. Gdy lud nie chciał rozwodu uznać i nie szczędził mu dokuczliwych żarcików, posunął się jeszcze dalej. Zesłał Oktawię na wygnanie. Wreszcie zamordował oskarżywszy o cudzołóstwo. Ten zarzut był tak dalece bezczelny i fałszywy, że w śledztwie wszyscy jak najbardziej stanowczo zaprzeczali. Podstawił na zeznanie swego pedagoga, Aniceta, aby ten zmyślił oskarżenie i wyznał, że podstępnie zmusił ją do stosunku. Popeę pojął za żonę zaraz dwunastego dnia po rozwodzie z Oktawią i ukochał szczególnie. Ale nawet i ją zabił kopnięciem nogi za to, że po jego zbyt późnym powrocie z wyścigu jako woźnicy wpadła na niego ze złością, zresztą będąc w ciąży i chora. Miał z nią córeczkę, Klaudię Augustę, lecz utracił jeszcze jako niemowlę. Nie było żadnego związku pokrewieństwa, którego by nie naruszył zbrodnią. Antonię, córkę Klaudiusza, gdy nie chciała wyjść za niego po śmierci Poppei, zgładził pod zarzutem knowań rewolucyjnych. Podobnie innych, złączonych z nim jakimś pokrewieństwem lub powinowactwem. Między innymi pewnego młodzieńca, Aulusa Plaucjusza, którego przed śmiercią splugawił stosunkiem wbrew jego woli. Następnie rzekł: „Niech teraz przyjdzie moja matka i niech ucałuje mego następcę”, robiąc w ten sposób aluzję do tego, że Agryppina kochała Aulusa i robiła mu pewne nadzieje uzyskania tronu. Swego pasierba, Rufriusza Kryspina, syna Poppei, jeszcze dziecko, kazał jego własnym niewolnikom utopić w morzu, gdy łowił ryby, tylko za to, że podobno w czasie zabawy udawał wodza, sprawując rozkazy. Syna swej piastunki, Tuskusa, zesłał na wygnanie za to, że sprawując namiestnictwo Egiptu wykąpał się w łaźni wzniesionej na przybycie cesarza. Swego wychowawcę Senekę zmusił do samobójstwa. Przedtem Seneka często dopominał się o zwolnienie z tego stanowiska i chętnie wyrzekał się majętności. Jednak Nero zaklinał się na wszystko, co święte, że Seneka niepotrzebnie czuje się zagrożony przez niego, który raczej sam gotów zginąć, niżby miał wyrządzić Senece jakąś krzywdę. Burrusowi, dowódcy gwardii, obiecawszy lekarstwo na gardło, posłał truciznę. Swych wyzwoleńców, bogatych i starych, którzy poparli niegdyś jego usynowienie, a wnet uzyskanie władzy oraz byli zarazem jego kierownikami, pozbył się za pomocą trucizny, podanej bądź w jadle, bądź w napoju.

36. Nie mniej okrutnie prześladował ludzi obcych i cudzoziemców. Pewnego razu gwiazda z warkoczem, która według wieści ludowej wróży zgubę panom świata, zaczęła wschodzić noc po nocy. Nero zaniepokojony tym zjawiskiem poszedł za radą astrologa Balbilla - głoszącego, że królowie zwykle unieszkodliwiają takie znaki złowieszcze ofiarą krwawą z kogoś znacznego i odwracają od siebie nieszczęścia na głowy pierwszych obywateli - i zgotował zgubę wszystkim najznakomitszym osobistościom. Tym bardziej, że ujawniono dwa spiski, co jakby usprawiedliwiało jego postanowienie. Pierwszy i większy, Pizonów, zawiązał się i został odkryty w Rzymie. Drugi - Winicjusza w Benewencie. Spiskowcy zeznawali w sądzie już po uwięzieniu, zakuci w potrójne kajdany. Jedni dobrowolnie przyznawali się do winy. Inni wprost się chlubili, „jakoby inaczej nie mogli przyjść cesarzowi z pomocą, jak zadając mu śmierć, gdyż splugawił się już wszelką hańbą”. Dzieci skazańców zostały wygnane ze stolicy i zadręczone trucizną lub głodem. Wiadomo, że niektóre zostały zamordowane w czasie jednego śniadania wraz ze swymi pedagogami i niewolnikami, noszącymi książki do szkoły, innym nie pozwolono na przygotowanie sobie dziennego posiłku.

37. Odtąd już bez żadnego wyboru ani miary skazywał na śmierć, kogokolwiek zechciał i z jakiejkolwiek przyczyny. Nie chcąc mnożyć zbytnio przykładów powiem tylko, że Salwidienowi Orfitowi zarzucono, iż wynajął trzy sklepy ze swego domu koło forum dla przedstawicieli miast prowincjonalnych na miejsce postoju; Kasjuszowi Longinowi, znakomitemu juryście, lecz ślepcowi - iż na starej tablicy genealogicznej swego rodu zachował podobizny G. Kasjusza, zabójcy Cezara; Petusowi Trazei - iż ma twarz smutną i minę pedagoga. Tym, którym polecił umrzeć, dawał tylko kilka godzin na wykonanie rozkazu. Nie chcąc dopuścić do zwłoki, przydzielał im lekarzy, którzy w razie marudzenia skazańca mieli natychmiast „zatroszczyć się” o niego. Tak nazywał przecięcie żył dla wywołania zgonu. Podobno pewnemu żarłokowi egipskiego pochodzenia, który przyzwyczajony był jeść surowe mięso i w ogóle wszystko, co mu dadzą, Nero zapragnął rzucić żywych ludzi na rozszarpanie i spożycie. Rozzuchwalony i nadęty tak wielkimi jakoby powodzeniami oświadczył, że „żaden z pryncepsów nie wiedział, co mu wolno”. Często i niedwuznacznie dawał do zrozumienia, że on nie oszczędzi również pozostałych przy życiu senatorów i że kiedyś usunie w ogóle z państwa ten stan, a prowincje i wojsko powierzy rycerzom rzymskim i wyzwoleńcom. W każdym razie, wchodząc do kurii lub wychodząc, nikogo nie zaszczycał pocałunkiem, ani nawet oddaniem ukłonu. Rozpoczynając pracę na Istmie, wśród wielkiego zgromadzenia głośno wyraził życzenie, „żeby to wyszło na korzyść jemu samemu i ludowi rzymskiemu”, pominąwszy zupełnym milczeniem senat.

38. Lecz nie oszczędził także ludu oraz murów ojczystego miasta. Gdy ktoś wśród ogólnej rozmowy zacytował po grecku:

Z moją śmiercią zgiń, ziemio, w płomieniach

odpowiedział Nero również po grecku:

i na moich oczach

(Nauck, Trag. Grace, fragm., frag. adesp. 513)

i dokładnie wykonał tę zapowiedź. Oto czując jakby odrazę do szpetoty dawnych budowli i ciasnoty oraz zawiłości ulic, spalił stolicę tak jawnie, że wielu konsularów, schwytawszy w swych posiadłościach pokojowców cesarza z pakułami i pochodniami, nie śmiało stawić im przeszkód. Pewne spichlerze koło Złotego Domu, których to placów Nero najbardziej pragnął, zostały najpierw zwalone machinami wojennymi, dopiero wówczas podpalone, ponieważ ich mury wykonane były z kamienia. Przez sześć dni i siedem nocy szalała ta klęska, zmuszając lud do szukania sobie chwilowego schronienia w budowlach publicznych i grobowcach. Wtedy oprócz olbrzymiej ilości domów czynszowych spłonęły domy dawnych wodzów, ozdobione dotychczas łupami zdobytymi na wrogach, siedziby bogów, wzniesione jako wyraz dziękczynienia przez królów, a następnie jako wyraz ślubowań z czasów wojen punickich i galickich, oraz wszystko, cokolwiek godne widzenia i pamięci przetrwało z dawnych czasów. Nero patrząc na ten pożar z wieży Mecenasa i rozkoszując się, jak mówił, „pięknością płomienia”, odśpiewał Zdobycie Ilionu w swoim stroju aktorskim. Pragnąc i w tym momencie uzyskać w miarę możności łupy i zdobycz, obiecał bezpłatne usunięcie trupów i gruzu, lecz nikomu nie pozwolił zbliżyć się do szczątków swej majętności. Następnie przyjąwszy daniny, co więcej, wymusiwszy je, wyniszczył prawie zupełnie prowincje i zasoby prywatnych osób.

39. Do tak wielkich nieszczęść i haniebnych występków, wynikających z charakteru pryncepsa, dołączyły się jeszcze pewne klęski przypadkowe: zaraza morowa jednej jesieni, kiedy trzydzieści tysięcy pogrzebów zapisano na rachunek Libityny, klęska w Brytanii, gdy dwa główne miasta zostały złupione, a wielką ilość obywateli i sprzymierzeńców w pień wycięto; haniebna porażka na Wschodzie, gdy legiony w Armenii musiały przejść pod jarzmem, a Syrię z trudem utrzymano przy imperium. Rzecz jednak zadziwiająca i szczególnie godna uwagi, że przy wszystkich swoich przywarach wyjątkowo cierpliwie znosił złorzeczenia i obelgi ludzkie i okazywał wyjątkową pobłażliwość względem tych, którzy go szarpali słowem lub piórem. Ogłoszono lub puszczono w obieg wiele greckich i łacińskich wierszy, jak na przykład te greckie:

Orestes, Neron, Alkmeon matek zabójcy swych.
Nowina oto! Nero matkę własną zabił sam.

lub łacińskie:

Któż zaprzeczy, że Nero z rodu cnego Eneja?
Ów ojca wyniósł w ramionach, matkę na marach - ten.
Nasz władca brzdąka na lirze, a Part napina łuk,
My zaśpiewamy pean, on Hekatebeletes.
Rzym cały jednym Domem. Kwiryci, nuże do Wej!
O ile także Wejów nie zajmie ten jego Dom.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 369)

Nero nawet nie szukał autorów. Gdy niektórzy zostali ujawnieni wobec senatu przez doniesienie, nie pozwolił ich ukarać zbyt surowo. Pewnego razu mijał Nerona Izydor Cynik i wobec całej publiczności złajał głośno tymi słowy, że „pięknie opiewa złe losy Naupliusza, ale niepięknie zarządza swymi dobrami”. Datus, aktor atellany, w pewnej śpiewce przy greckich słowach:

Bywaj zdrów, ojcze; matko, bywaj zdrowa

(Ribbeck, Com. Rom.fragm., s. 334, Atell. inc. frag. 5)

taki wykonał ruch, jakby naśladował kogoś pijącego oraz płynącego, czym oczywiście przedstawiał zgon Klaudiusza i Agryppiny. A przy ostatnich słowach:

Orkus was chwyta za stopy

wskazał gestem senat. Owego aktora i filozofa Nero usunął tylko z Rzymu i z Italii, czy to w ogóle lekceważąc swoją złą sławę, czy z obawy, że przez okazanie bólu podnieci jeszcze pomysłowość autorów.

40. Takiego pryncepsa cały świat znosił przez czternaście prawie lat, wreszcie jednak się pozbył. Początek dali Galowie pod dowództwem Juliusza Windeksa, który wtedy zarządzał tą prowincją jako propretor. Astrologowie przed laty przepowiadali Neronowi, że może zostanie kiedyś z tronu usunięty. Stąd jego słynne słowa, wypowiedziane po grecku: „Sztuka nas wyżywi”, gdyż chciał się naturalnie skuteczniej usprawiedliwić ze swej namiętności śpiewaczej, miłej mu jako pryncepsowi, niezbędnej jako osobie prywatnej. Niektórzy obiecywali mu w razie zrzucenia z tronu panowanie na Wschodzie. Inni wręcz wymieniali imiennie królestwo Jerozolimy. Większość wróżyła przywrócenie całej dawnej potęgi. Skłonny ufać takiej przyszłości, gdy stracił Brytanię i Armenię i znowu obydwie odzyskał, sądził, że dopełniły się nad nim złe losy. Zwrócił się do wyroczni Apollina w Delfach. Usłyszał, że powinien się strzec siedemdziesiątego trzeciego roku. Sądząc, że dopiero wtedy umrze, a zupełnie nie biorąc pod uwagę wieku Galby, nabrał wielkiej ufności, że dożyje nie tylko późnego wieku, lecz nawet, że doznawać będzie do końca życia powodzenia stałego i wyjątkowego. Straciwszy przy rozbiciu okrętu kosztowności nie zawahał się powiedzieć wśród swych najbliższych, że „ryby mu je zwrócą”. O rozruchach galickich dowiedział się w Neapolu, w samą rocznicę zabójstwa matki. Tak pogodnie i dufnie przyjął tę wiadomość, iż czynił wprost wrażenie, jakby cieszył się z góry na nową sposobność ograbienia, na mocy prawa wojennego, najbogatszych prowincyj. Natychmiast udał się do gimnazjonu i z największą ciekawością przyglądał się walkom atletów. W czasie obiadu zaniepokojony znowu alarmującym listem rozgniewał się i zagroził karami buntownikom. Wreszcie przez następnych osiem dni nie odpowiadał nikomu ani niczego nie zlecał, ani nie wydawał zarządzeń. Całą sprawę pokrył milczeniem i puścił w niepamięć.

41. W końcu obelżywe i powtarzające się odezwy Windeksa zaniepokoiły go nie na żarty. Listownie wezwał senat do zemsty za siebie i za państwo, usprawiedliwiając swą nieobecność niedyspozycją gardła. Nic nie zabolało go w równym stopniu, jak to, że skrytykowano go jako słabego lutnistę i nazwano Ahenobarbem zamiast Neronem. Oświadczył, że wróci do swego rodowego nazwiska, które mu tak obelżywie wypominano, a poniecha przybranego. Inne zarzuty zbijał jako fałszywe tym jedynie dowodem, że oto zarzuca mu się brak wiedzy w zakresie tej sztuki, którą uprawiał z taką gorliwością i tak doskonale. Pytał raz po raz pojedyncze osoby, „czy znają kogoś wybitniejszego?” Lecz wobec coraz groźniejszych z godziny na godzinę wieści w największej trwodze powrócił do Rzymu. Nieco ulgi doznał w czasie drogi dzięki błahej przepowiedni: gdy na pomniku nagrobnym zauważył płaskorzeźbę przedstawiającą żołnierza galickiego, przygniecionego przez rycerza rzymskiego i ciągniętego przezeń za włosy. Na ten widok skoczył z radości i złożył dzięki niebiosom. Ale nawet i wówczas nie zwołał publicznego zebrania ani senatu, ani ludu. Jedynie zaprosił do siebie kilku spośród najznaczniejszych obywateli i przeprowadził z nimi naprędce naradę. Przez resztę dnia oprowadzał ich po urządzeniach organów wodnych nowego i nieznanego dotychczas rodzaju, pokazując pojedyncze części, roztrząsając sposób użycia i trudności każdego urządzenia. Zapewnił wreszcie, że „on to wszystko jeszcze przedstawi w teatrze, jeśli tylko Windeks pozwoli mu na to”.

42. Skoro następnie dowiedział się, że zdradził go Galba z prowincjami hiszpańskimi, padł niemal bez ducha i długo tak leżał na pół martwy. Gdy się ocknął, rwał szatę i bił się po głowie, wołając głośno, że „już po nim”. Na próżno pocieszała go piastunka i przypominała, że innym władcom także coś podobnego się zdarzyło. Odpowiedział jej Nero, że „on znosi cierpienia o wiele większe niż niedola wszystkich innych władców, takie, o jakich nikt jeszcze nie słyszał ani nie wiedział, gdyż traci najwyższą władzę za życia”. Niemniej w najlżejszym stopniu nie poniechał ani nie ograniczył swego dotychczasowego życia zbytkownego i bezczynnego. Co więcej, gdy z prowincji nadeszła jakaś wiadomość pomyślna, urządzał najwspanialszą ucztę, podczas której wyśpiewywał na wodzów buntu piosenki żartobliwe o swawolnym rytmie, poparte jeszcze gestykulacją; wszystkie te utwory rozchodziły się między publicznością. Następnie kazał się nieść po kryjomu na przedstawienie teatralne, a gdy jakiś aktor zyskał jego uznanie, wysłał doń gońca z zawiadomieniem, „że może w pełni dysponować czasem i osobą cesarza”.

43. Zaraz na początku rozruchów zamierzył podobno mnóstwo szaleństw, bynajmniej nie odbiegających od jego charakteru: nasłać na dowódców wojsk i namiestników prowincyj następców i siepaczy, jak gdyby oni także brali udział w buncie i tak samo myśleli; wymordować wszystkich, gdziekolwiek są, wygnańców i wszystkich zamieszkałych w Rzymie ludzi pochodzenia galickiego, tych pierwszych, aby nie przyłączyli się do odstępców, tych drugich jako pozostających w zmowie ze swymi rodakami i ich popleczników; wydać Galię na łup żołnierstwu, cały senat wytruć podczas uczt, Rzym spalić, wypuściwszy na lud dzikie bestie, aby tym bardziej utrudnić obronę przed pożarem. Odstraszyły go nie tyle skrupuły moralne, ile raczej brak wiary w możność urzeczywistnienia tych zamiarów. Uznał jednak za konieczne urządzić wyprawę przeciw zbuntowanym. Więc przed upływem terminu urzędowania pozbawił konsulów godności i na miejsce ich obydwu sam objął konsulat, jak gdyby było wolą losu, że Galowie mogą być pokonani tylko przez konsula. Wychodząc z jadalni po uczcie z rózgami liktorskimi w ręce i wsparty na ramionach najbardziej zaufanych dworaków, zapewnił ich, że „gdy tylko dotknie stopą prowincji, ukaże się bezbronny wobec wojsk i jedynie płakać będzie, wezwawszy do skruchy zbuntowanych; następnego dnia sam radosny wśród rozradowanych zaśpiewa pieśni zwycięskie, które już teraz czas mu układać”.

44. Podczas przygotowań do wyprawy przede wszystkim zatroszczył się o wybór pojazdów do przewiezienia swych koncertowych organów oraz o ostrzyżenie po męsku nałożnic, które z sobą zabierał, o zaopatrzenie ich w topory i małe tarcze Amazonek. Zaraz także wezwał wszystkie trybusy stołeczne do złożenia przysięgi wojskowej. Gdy żaden zdatny obywatel się nie zgłaszał, wyznaczył panom pewien kontyngent niewolników najbardziej wypróbowanych z tych wszystkich, jakich każdy posiadał, nie czyniąc wyjątku dla intendentów lub sekretarzy. Wszystkim stanom rozkazał wpłacić jako daninę część majątku, ponadto lokatorom domów prywatnych oraz kamienic czynszowych bezzwłocznie wnieść do skarbu cesarskiego roczny czynsz. Zażądał niezwykle butnie i bezwzględnie monet jeszcze nie zużytych, czystego srebra, złota z próbą. Wskutek czego większość jawnie odmówiła w ogóle udziału w daninie, żądając zgodnie, aby raczej odebrano donosicielom nagrody, jakiekolwiek przedtem otrzymali.

45. Na większą jeszcze niechęć naraził się, ciągnąc zyski także z drożyzny środków żywności. Zdarzyło się zresztą przypadkiem, że w czasie powszechnego głodu oznajmiono przybycie okrętu z Aleksandrii wiozącego piasek dla zapaśników dworu cesarskiego. Stąd powstała tak straszliwa nienawiść wszystkich do niego, że nie było zniewagi, której by mu oszczędzono. Jego posągowi na tył głowy nałożono perukę z greckim napisem, że „teraz już rozegrają się prawdziwe zawody, niech wreszcie złoży broń!” Do szyi drugiego posągu przywiązano sakwę jałmużniczą z napisem: „Cóż ja mogłem więcej uczynić? Lecz ty zasłużyłeś na wór!” Na kolumnach pisano, że „nawet Galów obudził swym śpiewem”. A już nocami niejeden swarząc się niby z niewolnikiem wzywał uparcie „Mściciela”.

46. Nadto napełniły go przerażeniem oczywiste znaki złowieszcze w postaci snów, wróżb z lotu ptaków i innych przepowiedni, zarówno dawne, jak z ostatnich czasów. Dotychczas nigdy nie miewał widzeń sennych. Dopiero po zabiciu matki ujrzał we śnie okręt, a siebie w roli kapitana, któremu wydarto z ręki ster. To znów śnił, że żona Oktawia ciągnie go w największe ciemności. Albo, że pokrywają go całe roje skrzydlatych mrówek. Lub, że otaczają go kręgiem posągi ludów wystawione obok teatru Pompejusza i nie pozwalają ruszyć z miejsca. Innym razem zjawił mu się we śnie jego ukochany hiszpański rumak, mając zamienioną tylną część ciała w małpę, tylko pysk pozostał bez zmiany, a z pyska wydobywało się donośne rżenie. W Mauzoleum nagle otworzyły się drzwi i z głębi dał się słyszeć głos kogoś wzywającego go po imieniu. W dzień kalend styczniowych runęły na ziemię właśnie w czasie przygotowywania do ofiary posągi Larów pięknie przystrojone. Gdy Nero zasięgał rady wyroczni, Sporus podarował mu pierścień, na którego kamieniu było wyryte porwanie Prozerpiny. W czasie modłów za pomyślność cesarza, wobec licznego już zgromadzenia wszystkich stanów, z trudem odnaleziono klucze od Kapitolu. Gdy z jego przemówienia, które ułożył przeciw Windeksowi, odczytywano w senacie miejsce zapowiadające karę na zbrodniarzy oraz rychły i zasłużony ich zgon, wszyscy zakrzyknęli: „I ty zginiesz, Auguście”. Również zauważono, że po raz ostatni występował publicznie w dramacie jako Edyp na wygnaniu i skończył tym wierszem:

Małżonka, ojciec, matka umrzeć każą mi.

(Nauck, Trag. Graec. fragm., frg. adesp. 8)

47. Tymczasem list z wieścią o buncie pozostałych armii wręczono mu w czasie śniadania. Podarł go na kawałki, stół wywrócił, roztrzaskał o ziemię dwa puchary, których najchętniej używał i nazywał homerowymi od płaskorzeźb przedstawiających sceny z pieśni Homera. Od Lukusty wziął truciznę i ukrył ją w złotej puszce. Następnie przeszedł od Ogrodów Serwiliańskich, gdzie usiłował skłonić do wspólnej ucieczki trybunów i centurionów gwardii. Tymczasem wysłał naprzód do Ostii najwierniejszych wyzwoleńców celem przygotowania floty. Lecz gwardziści ociągali się lub otwarcie odmawiali. Jeden nawet głośno zawołał:

Rozstać się z życiem - czyż to takie smutne?

(Werg. Eneida XII 649)

Wówczas Nero zaczął miotać się wśród różnych zamierzeń. To pragnął uderzyć w pokorę wobec Partów lub Galby, to znów w czerni wystąpić publicznie i z mównicy, jak najbardziej wzruszająco umiał, prosić o przebaczenie za winy popełnione. Gdyby nie udało mu się ułagodzić serc, prosić przynajmniej o przydział namiestnictwa Egiptu. Znaleziono potem w jego skrzyni bibliotecznej już gotowe przemówienie na ten temat, Istnieje przypuszczenie, że tego zamiaru poniechał z obawy, żeby go nie rozszarpano, zanim dotrze do forum. Więc odłożył postanowienie na dzień następny. Mniej więcej koło północy obudził się i na wiadomość, że posterunek straży pałacowej opuścił stanowisko, wyskoczył z łóżka i rozesłał gońców po przyjaciołach. Lecz ponieważ od nikogo nie przychodziła odpowiedź, sam z kilkoma pokojowcami poszedł szukać gościny od domu do domu. Wszędzie zastał wrota zamknięte, a głuche milczenie było mu odpowiedzią. Powrócił do sypialni, skąd już słudzy dozorujący rozbiegli się, unosząc jego dywany; znikła także puszka z trucizną. Zaraz posłał po gladiatora murmillona Spikula lub jakiegoś innego siepacza, aby go własnoręcznie zabił. Nikogo nie znaleziono. Wtedy rzekł: „Czyż nie mam już ani przyjaciela, ani wroga?” i wybiegł z pałacu, jak gdyby chciał się rzucić do Tybru.

48. Lecz gdy pierwsze wzruszenie znowu minęło, zapragnął jakiegoś bardziej ukrytego schronienia, aby zebrać myśli. Ofiarował się wyzwoleniec Faon ze swoją willą podmiejską między drogą Salaryjską a Nomentańską, przy czwartym kamieniu milowym. Nero, tak jak stał, boso i w samej tunice, narzucił wypłowiałą opończę, nakrył głowę, twarz zasłonił chustką do nosa i wsiadł na konia, mając ze sobą tylko czterech towarzyszy, między nimi był także Sporus. Nagle zakołysała się ziemia i padł piorun tuż przed nim, co napełniło go panicznym strachem. Na domiar tego usłyszał z pobliskiego obozu okrzyki żołnierzy wznoszone przeciw niemu, a na cześć Galby, oraz słowa dwu nadchodzących podróżnych. Jeden mówił: „Ci ścigają Nerona”. Drugi pytał: „Cóż tam w stolicy nowego w sprawie Nerona?” Nagle koń spłoszył się z powodu odoru trupa, porzuconego na drodze. Nero odsłonił twarz i został poznany oraz pozdrowiony przez pewnego wysłużonego już pretorianina. Gdy dojechali do bocznej drogi, odesłał konie. Przez zarośla i ciernie, ścieżyną wśród trzcin, dotarł z trudem, ścieląc sobie pod stopy opończę, do tylnej ściany willi. Tam Faon zachęcał go, aby tymczasem skrył się do jamy, skąd wydobyto piasek. Lecz Nero odpowiedział, że on za życia nie zagrzebie się w ziemi. Chwilę musiał poczekać, aż mu przygotują potajemne wejście do willi. Wtedy zaczerpnął garścią trochę wody do picia z kałuży u swych stóp i rzekł: „Oto napój pomysłu Nerona”. Następnie w opończy porwanej przez ciernie utorował sobie drogę wśród gałęzi i tak na czworakach przez ciasny, wykopany w ziemi korytarz dopełznął do najbliższej salki. Tam położył się na łóżku na cienkim materacu, który pokryto rozesłanym starym płaszczem. Gdy głód i znowu pragnienie dawały mu się we znaki, podano mu czarny chleb, lecz nim wzgardził, tylko wypił nieco ciepłej wody.

49. Gdy wszyscy towarzysze po kolei nalegali, aby jak najprędzej uszedł zniewag, jakie mu niechybnie grożą, kazał wykopać w swej obecności dół wymiarów takich, jak jego ciało, zgromadzić także, gdzie się znajdą, szczątki marmuru, jednocześnie przynieść wody i drewien, aby zatroszczono się o trupa. Płakał przy każdym poleceniu i ciągle powtarzał: „Jakiż artysta ginie!” Gdy tak zwlekał, kurier przyniósł list do Faona. Nero wyrwał mu go z ręki i przeczytał, że został przez senat uznany za wroga ojczyzny i że jest poszukiwany, aby ponieść karę wedle obyczaju przodków. Wówczas zapytał Faona, jakiż to rodzaj kary. Dowiedział się, że obnażają winowajcę, głowę kładą między widły, ciało sieką rózgami aż na śmierć. W przerażeniu chwycił dwa sztylety, które zabrał z sobą, wypróbował ostrza obydwu i znowu schował pod pozorem, że „jeszcze nie nadeszła godzina przez los wyznaczona”. To zachęcał Sporusa, aby zaczął nad nim żale pogrzebowe bijąc się w piersi, to znowu prosił, aby mu ktoś własnym przykładem pomógł zadać sobie śmierć. Tymczasem ganił swą gnuśność tymi słowy: „Żyję haniebnie, wstrętnie”, i po grecku: „Nie przystoi to Neronowi, nie przystoi - trzeba w takich chwilach rozwagi - nuże, obudź się!” Już zbliżali się konni, którym polecono przywlec go żywego. Gdy to usłyszał, rzekł po grecku, drżąc ze strachu:

Tętent bystro lecących uderza mię koni

(Hom. Il. X 535; w. 456 przekładu F. ks. Dmochowskiego)

i wbił żelazo w szyję przy pomocy swego sekretarza, Epafrodyta. Jeszcze oddychał, gdy wpadł centurion i rzucił mu opończę na ranę, udając, że przybył z pomocą. Nero odpowiedział tylko: „Za późno” i jeszcze: „Oto wierność”. Z tymi słowami na ustach skonał. Oczy wyszły mu na wierzch, nieruchome, budząc wstręt i grozę widzów. O to jedno usilnie prosił przed śmiercią i uzyskał od towarzyszy, żeby nie wydali jego głowy nikomu, lecz aby w jakikolwiek sposób został spalony cały. Pozwolił na to Icelus, wyzwoleniec Galby, niedawno wypuszczony z więzienia, do którego wtrącono go na początku rozruchów.

50. Pochowany został Neron kosztem dwustu tysięcy sestercji. Okryto go materią białą, przetykaną złotem, której już użył w dniu kalend styczniowych. Szczątki jego pochowały piastunki, Egloge i Aleksandria, oraz nałożnica Akte w rodzinnym grobowcu Domicjuszów, który widać z Pola Marsowego, gdyż jest wzniesiony na Wzgórzu Ogrodów. Wewnątrz niego stanął sarkofag Nerona z profilu. Nad nim ustawiono ołtarz z marmuru luneńskiego. Ogrodzony jest kamieniem z Tazos.

51. Wzrostu był dość słusznego. Ciało miał pokryte plamami i cuchnące, włosy jasnoblond, twarz raczej piękną niż miłą, oczy niebieskawe, krótkowidzące, kark opasły, brzuch wydatny, golenie wyjątkowo szczupłe. Cieszył się dobrym zdrowiem. Oto chociaż oddawał się najbardziej nieumiarkowanej rozpuście, tylko trzykrotnie zasłabł w ciągu czternastu lat, nawet wówczas nie odmawiając sobie ani wina, ani innych zwykłych przyjemności. Swoim strojem i wyglądem budził odrazę. Włosy miał zawsze ułożone piętrowo, w czasie podróży po Achai spuścił je na kark. Występował publicznie najczęściej w stroju domowym, z chustką do nosa obwiązaną dookoła szyi, niczym nie przepasany, bez obuwia.

52. Jeszcze jako chłopiec zapoznał się ze wszystkimi sztukami wyzwolonymi. Lecz od filozofii odwiodła go matka napominając, że jest ona niepotrzebna przyszłemu władcy. Od poznawania dawnych mówców odwiódł Seneka, jego wychowawca, chcąc tym dłużej utrzymać go w uwielbieniu dla swej osoby. Więc, jako że miał słabość do poezji, chętnie i bez trudu układał pieśni. Nie wydawał cudzych pod swoim nazwiskiem, jak niektórzy sądzą. Wpadły mi w ręce notatki i brudnopisy z pewnymi najbardziej znanymi jego utworami, pisanymi własnoręcznie przez niego samego. Od razu widać, że nie zostały one znikąd przepisane, ani też ułożone pod cudzym dyktatem, lecz wyraźnie wypracowane przez kogoś, kto obmyśla i tworzy. Tak dużo jest tam miejsc wymazanych, dodanych, nadpisanych. Miał też niemałe upodobanie do malarstwa i rzeźby.

53. Przede wszystkim żądny był powodzenia, gotów współzawodniczyć z każdym, kto jakimkolwiek sposobem oddziaływał na lud. Rozeszła się pogłoska, że po swych teatralnych powodzeniach w najbliższym pięcioleciu zgłosił udział w igrzyskach olimpijskich jako jeden z atletów. Mianowicie wytrwale ćwiczył się w mocowaniu. Po całej Grecji przyglądał się zawodom gimnastycznym nie inaczej, jak siedząc na stadionie na ziemi, zwyczajem sędziów konkursowych. Jeśli któraś z par oddaliła się za bardzo, własnoręcznie ciągnął ją na środek boiska. Ponieważ jakoby uważano, że Apollinowi dorównywa śpiewem, bogu słońca w prowadzeniu zaprzęgu, postanowił jeszcze naśladować czyny Herkulesa. Podobno wystarano się dla niego o takiego lwa, którego miał uśmiercić maczugą lub tylko splotem ramion na arenie amfiteatru, w oczach całego ludu, sam zupełnie nagi.

54. Przy samym końcu życia uczynił publiczne ślubowanie, że jeśli dotychczasowy stan rzeczy utrzyma się bez zmian, to wystąpi na igrzyskach na cześć odniesionego zwycięstwa, grając na organach wodnych, na flecie, na kobzie, ostatniego dnia jako aktor i tancerz w roli Turnusa Wergiliuszowego. Niektórzy podają, że zabił aktora Parysa dlatego, że uważał go za groźnego współzawodnika.

55. Pragnął sławy wieczystej i nieśmiertelnej, lecz w sposób niedorzeczny. Dlatego wielu rzeczom i miejscowościom nadał nową nazwę od swego imienia, usunąwszy dawną. Także miesiąc kwiecień nazwał miesiącem Nerona. Zamierzał nazwać Rzym: Neropolis.

56. Wszystkie obrzędy miał za nic, z wyjątkiem kultu Bogini Syryjskiej. Tę wkrótce zlekceważył i posąg jej haniebnie obryzgał moczem. Odtąd popadł w inny zabobon, w którym wytrwał uparcie. Oto, gdy od pewnego nieznajomego plebejusza otrzymał w darze posążek przedstawiający młodą dziewczynę, jako ochronę przed zasadzką, natychmiast odkryto sprzysiężenie przeciw niemu. Uznał ten posążek za najwyższe bóstwo i wytrwale czcił codziennie trzykrotnymi ofiarami oraz innym kazał wierzyć, że dzięki jego proroctwu poznaje przyszłość. Na kilka miesięcy przed śmiercią pilnie zasięgał wróżby z trzewi zwierząt ofiarnych, lecz ani razu nie otrzymał pomyślnego wyniku.

57. Umarł w trzydziestym drugim roku życia, w tym samym dniu, w którym ongiś zgładził Oktawię. Śmierć jego wywołała tak niepohamowaną radość powszechną, że lud w czapeczkach frygijskich biegał po całym Rzymie. Nie brakło jednak i takich, którzy przez długi czas zdobili jego grobowiec wiosennymi i letnimi kwiatami, wystawiali na mównicy publicznej to jego posągi, przybrane w szaty senatorskie, to jego obwieszczenia publiczne, tak jakby żył jeszcze i miał powrócić wkrótce ku zgubie swych wrogów. Co więcej, Wologezus, król Partów, wysłał do senatu posłów w celu wznowienia przymierza, jednocześnie prosząc usilnie, aby czczono pamięć Nerona. Po dwudziestu latach, w czasach mojej młodości, ukazał się ktoś nieokreślonego stanu, podający się chełpliwie za Nerona. Imię jego taką życzliwość zyskało u Partów, że zapalczywie go poparli i o mało na tron cesarski nie wprowadzili.

Księga VII: Galba, Oton, Witeliusz

Galba

1. Ród Cezarów wygasł z Neronem. Że to nastąpi, wiele wskazywało znaków, lecz bodaj dwa najbardziej widoczne. Gdy ongiś Liwia, zaraz po ślubie z Augustem, wybrała się w odwiedziny do swej posiadłości w Wejach, przelatujący obok orzeł upuścił jej na kolana białą kurę z gałązką wawrzynu w dziobie, tak jak przed chwilą ją porwał. Liwii zachciało się tę kurę hodować, a gałązkę zasadzić. I oto wyhodowało się tak liczne potomstwo kurcząt, że dzisiaj jeszcze ta willa zwie się: „Pod kurami”. Wawrzynowy gaj wyrósł tak bujnie, że Cezarowie stąd zrywali gałęzie wawrzynowe na triumf. Lecz Cezarowie obchodzący triumf natychmiast sadzili nowe drzewko na miejscu dawnego [użytego na triumf]. Zauważono także, że pod koniec życia każdego Cezara drzewko zasadzone jego ręką usychało. Oto w ostatnim roku życia Nerona usechł cały gaj aż do korzeni, wszystkie kury co do jednej wyzdychały. Bezpośrednio potem piorun uderzył w świątynię Cezarów. Jednocześnie ze wszystkich posągów spadły głowy, nawet berło Augusta wypadło mu z rąk.

2. Po Neronie objął tron Galba, niespokrewniony w żadnym stopniu z domem Cezarów, lecz niewątpliwie bardzo znakomitego pochodzenia, z rodu wielkiego i dawnego. Oto na napisach pod swymi posągami zawsze podawał się za prawnuka Kwintusa Katula Kapitolińskiego. Gdy został cesarzem, umieścił w atrium swe drzewo genealogiczne, na którym wywiódł ród po ojcu od Jowisza, po matce od Pazyfai, żony Minosa.

3. Zbyt długo trwałoby wyliczanie zasłużonych członków całego rodu i ich tytułów do sławy. Pokrótce opiszę tylko sławnych przedstawicieli najbliższej rodziny. Nie jest ustalone, dlaczego albo skąd wziął przydomek Galby ten, kto go pierwszy z Sulpicjuszów przyjął. Niektórzy sądzą, że gdy pewne miasto hiszpańskie nadaremnie i długo oblegał, wreszcie zdołał je podpalić pochodniami powleczonymi galbanem. Inni znowu podają, że w czasie długotrwałej choroby używał stale galbeum, tj. leków owiniętych wełną. Niektórzy - że był uważany za bardzo grubego, a Galowie nazywają takiego człowieka „Galba”. Lub przeciwnie - ponieważ był tak szczupły, jak są owady, które żyją na dębach i zwą się „galbae”. Rodzinę wsławił Serwiusz Galba swym konsulatem i najwspanialszą w swoim czasie wymową. On to podobno, rządząc Hiszpanią jako propretor, zdradliwie wyciął w pień trzydzieści tysięcy Luzytanów i przez to stał się przyczyną wojny z Wiriatem. Jego wnuk, urażony na Juliusza Cezara za porażkę przy ubieganiu się o konsulat - a był ongiś jego legatem w Galii - uknuł spisek z Kasjuszem i Brutusem i z tego powodu został skazany na mocy ustawy pedyjskiej. Od niego wywodzą się dziad i ojciec cesarza Galby. Dziadek, sławniejszy wykształceniem niż godnościami - nie wyszedł poza stopień pretora - wydał wielotomową i bardzo starannie opracowaną historię. Ojciec sprawował konsulat. Potem, chociaż był niskiego wzrostu, garbaty i z dużą trudnością się wypowiadał, jednak energicznie występował w sądach jako adwokat. Pojął za żonę Mumię Achaikę, wnuczkę Katula, prawnuczkę L. Mumiusza, który zburzył Korynt. Później pojął za żonę Liwię Ocellinę, bardzo bogatą i piękną. Podobno sama zapragnęła go na męża ze względu na jego zacne pochodzenie. Gdy zbyt często nalegała, wreszcie, zdjąwszy skrycie szatę, ukazał jej swe kalectwo fizyczne, aby nie wydawało się, że nadużył jej niewiedzy. Ten czyn jeszcze bardziej zachęcił Liwię do małżeństwa. Z Mumią miał synów: Gajusza i Serwiusza. Starszy, Gajusz, strwoniwszy majątek opuścił stolicę. Gdy Tyberiusz zabronił mu wziąć udział w losowaniu na prokonsula według należnej mu kolei, popełnił samobójstwo.

4. Cesarz Serwiusz Galba urodził się za konsulatu M. Waleriusza Messali i Gn. Lentula w dziewiątym dniu przed kalendami styczniowymi, w willi położonej na wzgórzu blisko Tarracyny, z lewej strony, idąc do Fundi. Usynowiony przez swą macochę, Liwię, przyjął nazwisko rodowe i przydomek Ocellaris, zmieniwszy imię. Odtąd zamiast imienia Serwiusza przyjął imię Lucjusz i nosił je aż do czasu wstąpienia na tron. Wiadomo, że gdy Galba jeszcze jako chłopiec pozdrawiał wraz z rówieśnikami Augusta, ten uszczypnąwszy go w policzek rzekł po grecku: „I ty, dziecię, zakosztujesz naszej władzy”. Tyberiusz, gdy się dowiedział, że Galbie wróżą tron, lecz na starość, rzekł: „Niech sobie żyje zdrów, skoro mnie to w żadnym razie nie dotyczy”. Gdy pewnego razu jego dziadek składał ofiarę zabezpieczającą przed piorunem, orzeł porwał mu z rąk wnętrzności ofiary i zaniósł na dąb obsypany żołędziami. Wywróżono stąd dla rodziny władzę cesarską, lecz w dalekiej przyszłości. On wówczas rzekł szyderczo: „Tak, gdy mulica będzie rodzić”. Gdy Galba rozpoczął rozruchy, nic bardziej nie utwierdziło go w nadziejach, jak właśnie ta okoliczność, że mulica urodziła. Choć inni wzdrygali się na znak wróżebny jakoby złowieszczy, on jeden przyjął go z najwyższym zadowoleniem, pamiętając o ofierze i słowach swego dziadka. Po włożeniu togi męskiej śnił: oto bogini Fortuna mówi do niego, że „stoi zmęczona u jego wrót i jeśli jej co rychlej nie przyjmie, stanie się łupem pierwszego lepszego przechodnia”. Gdy się obudził, otworzywszy atrium znalazł przy progu spiżowy posąg tej bogini, trochę wyższy nad łokieć. Ten posąg we własnych ramionach zawiózł do Tuskulum, gdzie zwykle spędzał lato. Poświęcił mu część swego domu, czcił modłami co miesiąc i jedną bezsenną nocą co rok. Chociaż był jeszcze młodym człowiekiem, najściślej przestrzegał dawnego i wygasłego już obyczaju, tylko jeszcze w jego domu się utrzymującego, żeby wyzwoleńcy i niewolnicy dwa razy co dnia wszyscy się zbierali i aby każdy z nich pozdrawiał go rankiem, a żegnał wieczorem.

5. Wśród sztuk wyzwolonych niemało uwagi poświęcił prawu. Ożenił się. Straciwszy żonę Lepidę i dwu synów, których mu urodziła, pozostał wdowcem i nie dał się już więcej uwieść żadnej partii, nawet względom Agryppiny, która owdowiawszy po śmierci Domicjusza wszelkimi sposobami wabiła Galbę za życia jego żony, więc jeszcze nie wolnego. Aż na pewnym zebraniu kobiecym została ostro zelżona słownie, a nawet czynnie przez matkę Lepidy. Galba szczególną czcią otaczał Liwię Augustę, której względy zapewniły mu wysokie poważanie, dopóki żyła. Po śmierci testament jej mógł go uczynić bogaczem. Mianowicie otrzymał największy zapis spośród legatariuszy: pięćdziesiąt milionów sestercji. Lecz ponieważ ta suma została podana w cyfrach, a nie napisana słownie, spadkobierca Tyberiusz zapis zmniejszył do pięciuset tysięcy sestercji. Ale i tej sumy Galba nie otrzymał.

6. Karierę urzędniczą rozpoczął przed czasem prawnie wyznaczonym. Z kolei urządzając jako pretor uroczystości Floraliów, dał nowy rodzaj widowiska: słonie tańczące na linie. Następnie prawic przez rok zarządzał prowincją Akwitanią. Zaraz potem przez sześć miesięcy sprawował konsulat zwykły i, rzecz dziwna, wówczas objął władzę po ojcu Nerona, L. Domicjuszu, a po nim samym sprawował konsulat Salwiusz Oton, ojciec Otona, jak gdyby była to zapowiedź następnych wypadków. Mianowicie okres jego panowania przypadł na czas między rządami synów ich obydwu. Przez Gajusza Cezara wyznaczony na miejsce Getulika, w dzień po przybyciu do legionów był przypadkiem obecny na uroczystym widowisku. Gdy żołnierze klaskali, poskromił ich pisemnym rozkazem, aby trzymali ręce pod płaszczami. Natychmiast obiegły obóz te słowa:

Ucz się, wojaku, wojować: Galba to, nie zaś Getulik.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 369)

Z równą surowością zabronił zgłaszać się o urlopy. Weterana i nowo zaciężnego żołnierza hartował bezustanną pracą. Szybko pokonawszy barbarzyńców, którzy aż do Galii wtargnęli, tak się korzystnie przedstawił wobec Gajusza, zarówno swoją osobą, jak swą armią, że wśród niezliczonych wojsk, ściągniętych ze wszystkich prowincyj, żadne nie otrzymało równie pochlebnej oceny ani równie znacznych nagród. Sam najbardziej odznaczył się tym, że sprawował nadzór nad ćwiczeniami polowymi z tarczą w ręku i potrafił biec przy powozie cesarza przez dwadzieścia tysięcy kroków.

7. Na wieść o morderstwie Gajusza, choć wielu zachęcało go do wykorzystania sposobności, wybrał spokój. Dzięki temu zyskał wielkie łaski u Klaudiusza i został przyjęty do grona przyjaciół cesarza oraz cieszył się tak wielkim poważaniem, że gdy nagle zapadł na zdrowiu, choć niezbyt ciężko, odłożono termin wyprawy do Brytanii. Jako prokonsul otrzymał prowincję Afrykę na dwa lata poza losowaniem. Został wybrany dla uporządkowania prowincji niepokojonej wewnętrznymi waśniami i rozruchami barbarzyńców. Zaprowadził ład, przestrzegając jak najstaranniej surowości i sprawiedliwości nawet w najdrobniejszych szczegółach. Podczas wyprawy, na której o żywność było szczególnie trudno, zarzucono pewnemu żołnierzowi, że sprzedał pozostały mu korzec pszenicy za sto denarów. Gdy zaczęło brakować pożywienia, Galba zabronił komukolwiek przyjść mu z pomocą i żołnierz zginął z głodu. Przy wymiarze sprawiedliwości, gdy pewnego razu chodziło o stwierdzenie, do kogo należało jakieś juczne zwierzę, a dowody i świadectwa z obydwu stron były dość błahe, skutkiem tego trudno było dociec prawdy, tak postanowił: zwierzę z głową zasłoniętą ma być zaprowadzone do swego zwykłego wodopoju i tam należy mu głowę odsłonić; wówczas, do kogo po napiciu się samo wróci, do tego będzie należeć.

8. Za swoją ówczesną działalność w Afryce i poprzednią w Germanii otrzymał odznaki triumfalne i urząd kapłański trojakiego rodzaju: przyjęto go do kolegium piętnastu mężów, do bractwa Tycjów, a również do kapłanów Augusta. Lecz od owego czasu prawie aż do połowy rządów Nerona żył przeważnie na uboczu. Nie wybierał się nigdy w drogę, nawet na przechadzkę inaczej, jak mając tuż za sobą wóz z milionem sestercji w złocie. Aż pewnego razu, gdy bawił w Fundach, nagle zaproponowano mu Hiszpanię Tarrakońską. Oto gdy objął prowincję, zdarzyło się podczas ofiary, jaką składał wewnątrz budynku państwowego, że jeden ze służebnych, młody niewolnik trzymający kadzielnicę, nagle osiwiał całkowicie. Nie brakło takich, którzy to wyjaśniali jako zapowiedź zmiany władzy oraz że starzec zastąpi młodzieńca, tj. on sam Nerona. Niedługo potem padł piorun w jezioro w kraju Kantabrów i znaleziono dwanaście siekier, niewątpliwą oznakę najwyższej władzy.

9. Przez lat osiem sprawował rządy prowincji w sposób zmienny i kapryśny. Najpierw był ostry i gwałtowny, wręcz nieumiarkowanie surowy w karaniu występków. Na przykład, gdy pewien bankier nieuczciwie zmieniał pieniądze, obciął mu Galba ręce i kazał je przybić do stołu owego bankiera. Ukrzyżować kazał pewnego opiekuna za to, że otruł swego pupila, po którym spadek z kolei jemu przypadał w udziale. Gdy patron upraszał o pewne względy w wymiarze kary, powołując się na to, że jest obywatelem rzymskim, Galba, aby złagodzić mu karę, niby pocieszając okazaniem pewnej czci, kazał zmienić i wystawić inny krzyż, o wiele wyższy od innych i pomalowany na biało. Z wolna popadał w bezczynność i ociężałość, aby nie dać Neronowi choćby pozoru do zaczepki i, jak zwykł mawiać, „ponieważ nikt nie jest zmuszony do składania rachunku ze swej bezczynności”. Właśnie w Nowej Kartaginie sprawował sądy, gdy od legata Akwitanii, błagającego o pomoc, dowiedział się, że Galie podniosły bunt. Nadszedł jeszcze list od Windeksa z zachętą, „aby Galba stał się oswobodzicielem rodu ludzkiego i wodzem”. Niedługo zwlekał z postanowieniem. Tę sposobność wykorzystał powodowany częściowo strachem, częściowo nadzieją. Oto przejął pisma Nerona, wysłane tajnie do prokuratorów z poleceniem zamordowania go. Jednocześnie utwierdzały go w nadziejach najbardziej pomyślne znaki wieszcze i przepowiednie głoszone przez proroctwo pewnej zacnie urodzonej dziewczyny. Tym bardziej, że pewien kapłan Jowisza w Klunia na podstawie wskazówki danej mu przez boga we śnie wydobył ze świętego przybytku te same wyroczne wiersze, przed dwustu laty wypowiedziane w podobny sposób przez pewną dziewczynę, obdarzoną siłą proroczą. Te wyroczne wiersze głosiły, że „wyjdzie kiedyś z Hiszpanii władca i pan świata”.

10. Więc gdy wszedł na wzniesienie, jakoby pragnąc oswobodzić się ze skóry niewolnika - tam uprzednio ustawiono przed nim największą, jaką można było zgromadzić, liczbę wizerunków obywateli przez Nerona skazanych na śmierć i wymordowanych, u jego boku stanął chłopiec znakomitego rodu, wygnaniec, którego w tym właśnie celu wezwał z sąsiedniej Wyspy Balearskiej - wówczas opisał z żalem opłakany stan państwa i powitany jako cesarz ogłosił się legatem senatu i narodu rzymskiego. Następnie zawiesiwszy wymiar sprawiedliwości zarządził werbunek do legionów i wojsk posiłkowych spośród ubogiej ludności prowincji. Jego dotychczasowa siła zbrojna obejmowała jeden legion, dwa oddziały kawalerii i trzy kohorty. Spośród pierwszych obywateli, znacznych roztropnością i wiekiem, stworzył rodzaj senatu, aby zwracano się do nich w sprawach większej wagi, ilekroć zajdzie potrzeba. Wybrał młodzieńców stanu rycerskiego, którzy stale nosili złoty pierścień, zwani byli evocati [pozasłużbowi] i pełnili straż przy jego sypialni jak żołnierze. Po prowincjach rozesłał obwieszczenia publiczne zachęcające wszystkich obywateli, aby popierali go zarówno w sprawach poszczególnych, jak w ogólnych jego poczynaniach oraz aby każdy, jak może, przyczyniał się do wspólnej sprawy. Prawie w tym samym czasie znaleziono w fortyfikacjach miasta, które wybrał jako swą siedzibę na czas wojny, pierścień starożytnej roboty, na którego kamieniu wyrzeźbiona była bogini Wiktoria ze zwycięskim trofeum. Zaraz potem do Dertozy przybił okręt z Aleksandrii pełen broni, ale bez sternika, bez żadnego marynarza lub pasażera. Już nikt nie wątpił, że podjęcie kroków wojennych jest rzeczą sprawiedliwą i słuszną, zgodną z bożym wyrokiem. Nagle zaczęło się prawie wszystko mącić wręcz nieoczekiwanie. Jeden z oddziałów jazdy w poczuciu skruchy za naruszenie przysięgi wojskowej postanowił opuścić Galbę, gdy ten zbliżał się do obozu. Z trudem tylko udało się utrzymać ów oddział w karności wojskowej. Niewolnicy przysłani Galbie w darze przez pewnego Neronowego wyzwoleńca, który ich z góry nasłał na zdradę, o mały włos nie zgładzili Galby, gdy szedł do łaźni przez ciasny zaułek. Lecz że nawzajem zachęcali się do wykorzystania dogodnej sposobności i wówczas zapytano ich, o jakiej to sposobności mówią, wzięci na męki wyznali wszystko.

11. Do tak groźnych powikłań dołączyła się śmierć Windeksa, co Galbę spłoszyło najbardziej. Niemal złamany pragnął popełnić samobójstwo. Lecz w miarę napływających z Rzymu wiadomości, gdy dowiedział się, że Nero został zabity i że wszyscy złożyli przysięgę wierności na jego imię, zaniechał tytułu legata senatu i ludu, a przyjął tytuł Cezara i ruszył w drogę w płaszczu wodza, ze sztyletem zawieszonym z przodu na szyi. Togę włożył dopiero wtedy, gdy poskromił wszystkich gotujących nowy przewrót: prefekta pretorianów, Nimfidiusza Sabina w Rzymie, w Germanii legata Fonteja Kapitona, w Afryce legata Klodiusza Makra.

12. Poprzedzała go zła sława surowości i zarazem i chciwości. Oto na przykład miasta prowincyj hiszpańskich i galickich, które ociągały się zbyt długo z przystąpieniem do niego, ukarał bardzo ciężkimi daninami, niektóre zburzeniem murów obronnych, oficerów garnizonów miejscowych i prokuratorów skazał na śmierć razem z żonami i dziećmi. Co więcej, gdy mieszkańcy Tarrakony ofiarowali mu złoty wieniec z dawnej świątyni Jowisza wagi piętnastu funtów, kazał go stopić, zażądał dodania jeszcze trzech uncji złota, których do owej wagi brakowało. Ta zła sława utrwaliła się, a nawet zyskała na sile natychmiast po jego przybyciu do stolicy. Oto mianowicie, gdy marynarzy floty cesarskiej, których Nero z wioślarzy zamienił na regularnych żołnierzy, usiłował zmusić do powrotu w dawne szeregi, ci odmawiali żądając tym uparciej zwrotu ich orła i sztandarów. Wypuścił na nich jazdę, rozpędził, na domiar zdziesiątkował. Dalej, rozwiązał powołaną niegdyś przez Cezarów do straży przy osobie władcy kohortę germańską wypróbowanej w wielu wypadkach wierności i bez żadnego odszkodowania wysłał z powrotem do ojczyzny pod zarzutem, jakoby sprzyjała więcej Gn. Dolabelli, którego ogrody sąsiadowały z jego posiadłościami. I to jeszcze opowiadano sobie żartem zgodnie z prawdą lub fałszywie, że na widok zastawionej nieco wykwintnej biesiady aż jęknął; swemu nadwornemu administratorowi, gdy mu podawał wykaz rachunków, ofiarował półmisek jarzyn za skrzętność i pracowitość, fletniście chórowemu, Kanusowi, cieszącemu się wielkim powodzeniem, darował pięć denarów, które wyszperał sam własnoręcznie ze swej prywatnej szkatuły.

13. Dlatego przybycia jego nie przyjęto w Rzymie tak bardzo życzliwie. To okazało się na najbliższym widowisku, mianowicie, gdy aktorzy atelany zaczęli znaną powszechnie piosenkę:

Przybywa Onesimus ze swej willi

(Ribbeck, Com. Rom. fragm., s. 333)

wówczas jednocześnie wszyscy widzowie zgodnym chórem odśpiewali resztę piosenki, a nawet gestami odtwarzali jej tekst, powtarzając kilkakrotnie ten wiersz.

14. Życzliwość i powagę, jaką zdobył sobie uprzednio, tracił stopniowo sprawując władzę cesarską, chociaż wiele dał dowodów na to, że jest znakomitym pryncepsem. Lecz nie budziły one bynajmniej takiej wdzięczności, jaką znowu nienawiść wywoływały inne jego czyny. Rządzili nim trzej ludzie, którzy byli powszechnie zwani jego „pedagogami”, ponieważ mieszkali razem z nim na Palatynie i nie opuszczali go ani na chwilę. Byli to: T. Winiusz, jego legat w Hiszpanii, niezmiernie chciwy; Korneliusz Lakon, który z podrzędnego urzędnika sądowego wyrósł na dowódcę pretorianów, nieznośny przez swą butę i tępotę umysłu; wyzwoleniec Icelus, którego dopiero niedawno zaszczycił złotym pierścieniem i przydomkiem Marcjana, a już kandydat do najwyższej godności stanu rycerskiego. Ci dopuszczali się nadużyć wedle swych różnych wad, a Galba pozwalał im wyzyskiwać siebie do ostatecznych granic. Tak oddał się im bez reszty, że zaledwie z trudem mógł utrzymać pewien kierunek postępowania. To

(...)

Galom i Windeksowi. Oni to pierwsi ośmielili się nie dotrzymać mu posłuszeństwa, w dniu kalend stycznia odmówili złożenia przysięgi wierności na czyjekolwiek imię prócz senatu i natychmiast wysłali poselstwo do pretorianów z oświadczeniem, że „im nie podoba się cesarz wybrany w Hiszpanii, niech sami wybiorą takiego, którego uznają wszystkie wojska”.

17. Gdy Galba dowiedział się o tym, sądząc, że mają mu za złe nie tyle starość, ile bezdzietność, w czasie oficjalnej wizyty, spośród tłumu pozdrawiających go osób, pochwycił za rękę Pizona Frugi Licyniana (młodzieńca wysoko urodzonego i wytwornego, który już od dawna zyskał jego największe uznanie i był przezeń w testamencie podawany stale jako dziedzic dóbr i nazwiska) i tytułując go synem, zaprowadził do obozu oraz wobec żołnierskiego zgromadzenia usynowił. Nawet wtedy słówkiem nie wspomniał o darowiźnie dla wojska. Wskutek tego dał M. Salwiuszowi Otonowi tym łatwiejszą sposobność przeprowadzenia planów w szóstym dniu po adoptacji.

18. Wielokrotne i uporczywe znaki złowieszcze już od początku panowania przepowiadały mu taki koniec, jaki nastąpił. Oto, gdy podczas jego całej podróży [do Rzymu] z prawej i lewej strony w każdym po kolei mieście zarzynano bydło na ofiarę, pewnego razu byk, spłoszony uderzeniem siekiery, zerwał pęta i stanąwszy dęba rzucił się na powóz Galby, jego samego zbroczył całego krwią. Znowu, gdy Galba schodził z rydwanu, wartownik popchnięty przez tłum o mało nie zranił go włócznią. Także, gdy wkroczył do Rzymu, następnie na Palatyn, powitało go trzęsienie ziemi i jakiś dźwięk podobny do głuchego ryku. Z kolei nastąpiły bardziej widoczne znaki. Z całego swego skarbu wybrał naszyjnik, nabity perłami i drogimi kamieniami, aby upiększyć swą Fortunę w Tuskulum. Nagle ofiarował ten naszyjnik Kapitolińskiej Wenerze, jakoby godniejszy bardziej zaszczytnego miejsca. Następnej nocy ukazała mu się we śnie postać Fortuny, skarżąc się, że podstępnie pozbawił ją przeznaczonego już daru, i grożąc, że ona z kolei odbierze mu to, co dała. Wówczas spłoszony snem, o pierwszym zaraz brzasku wypadł do Tuskulum, aby przebłagać zjawę senną. Przedtem jeszcze wysłał naprzód służbę, aby wszystko przygotowała do złożenia ofiary. Jednak nie znalazł już nic prócz ciepłego popiołu na ołtarzu, obok - starca w czerni, trzymającego w szklanej czaszy kadzidło, w glinianym kielichu czyste wino. Również zauważono, że gdy w dniu kalend stycznia składał ofiary, spadł mu wieniec z głowy; gdy zasięgał wróżby z lotu ptaków, kurczęta odleciały. W dniu adoptacji [Pizona], gdy miał przemawiać do żołnierzy, służba zapomniała postawić wedle zwyczaju krzesło wojskowe przed podwyższeniem [skąd przemawiać miał cesarz], a w senacie jego krzesło kurulne ustawiono odwrotnie.

19. Rankiem, tuż przed morderstwem, Galbę składającego ofiary kilkakrotnie upomniał wieszczek, aby się strzegł niebezpieczeństwa, że niedaleko już są siepacze. Zaraz potem dowiaduje się Galba, że obóz jest już zajęty przez Otona. Chociaż wielu doradzało mu, aby także i on tam pospieszył jak najprędzej (może bowiem przeważyć szalę zwycięstwa swą powagą i obecnością), postanowił jedynie utrzymać się [na Palatynie] i zdać się na posterunki legionistów, którzy dość gęsto i w różnych miejscach trzymali straż. Włożył jednak lniany pancerz, chociaż nie ukrywał, że mało mu się on przyda przeciw tylu sztyletom. Wypłoszono go wreszcie fałszywymi pogłoskami, które naumyślnie rozsiewali spiskowcy, aby go zwabić na miejsce publiczne. Mianowicie znaleźli się tacy, którzy go lekkomyślnie zapewniali, że wszystko już wróciło do porządku, że bunt został stłumiony, że poza tym cała reszta tłumnie zdąża do cesarza z życzeniami, gotowa do całkowitej uległości. Wyszedł na ich spotkanie tak dufny w siebie, że pewnemu żołnierzowi, chełpiącemu się wobec niego domniemanym zabójstwem Otona, odpowiedział: „A kto ci pozwolił?” W tym nastroju zaszedł aż na forum. Tu jeźdźcy, którym polecono go zabić, najpierw rozpędzili po ulicach tłum cywilów, wpadłszy na nich w pełnym galopie. Następnie, zauważywszy go z dala, na chwilę się zatrzymali. Znowu podcięli konie. Świta cesarska pierzchła. Zarąbali go.

20. Niektórzy donoszą, że przy pierwszej zaraz napaści zawołał: „Co czynicie, towarzysze broni! Jam wasz i wy moi”. Obiecał nawet darowiznę żołnierzom. Jednak większość autorów podała, że sam nadstawił gardło i zachęcał ich, „aby czynili swoje i mordowali, skoro uważają to za słuszne”. Może wydać się bardzo dziwne, że nikt z obecnych nie usiłował przyjść z pomocą cesarzowi i że wszyscy, których wzywano, zlekceważyli tę wiadomość z wyjątkiem jednego oddziału Germanów. Ci ze względu na niedawno wyświadczoną im przezeń przysługę (gdyż dbał o nich troskliwie, gdy byli chorzy i wyczerpani) nadbiegli z pomocą, lecz że zboczyli z drogi nie znając terenu, zbyt późno przybyli. Został zamordowany przy jeziorku Kurcjusza i tak porzucono go, jak upadł. Aż pewien prosty żołnierz, powracający z wyprawy po żywność, zrzucił tu swój ładunek i odciął Galbie głowę. Nie mogąc chwycić jej za włosy, schował za pazuchę. Jednak wkrótce wetknął kciuk w usta Galby i tak zaniósł do Otona. Ten darował ją markietanom i ciurom obozowym, którzy ją wbili na włócznię i z drwinami obnosili po obozie, pokrzykując co chwila: „Galbo Kupidynie, używaj latek”. Do tak swawolnych dowcipów najbardziej pobudziła ich następująca okoliczność. Oto przed paroma dniami rozeszła się wśród ludu wiadomość, że gdy ktoś chwalił kwitnący jeszcze i czerstwy wygląd Galby, cesarz miał mu odpowiedzieć po grecku:

Jeszcze nie naruszone siły czuję we mnie.

(Hom. Il. V 254; w. 174 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

Od nich nabył głowę Galby wyzwoleniec Patrobiusza Neronowego za sto sztuk złota, potem porzucił w tym miejscu, gdzie z rozkazu Galby został śmiercią ukarany jego patron. Dopiero później administrator Argiwus pochował i głowę, i cały tułów w prywatnych ogrodach Galby, przy drodze Aureliańskiej.

21. Wzrostu był Galba słusznego, całkowicie łysy, oczy miał niebieskie, nos orli, ręce i stopy powykręcane przez gościec tak bardzo, że nie mógł ścierpieć trzewika, rozwinąć zwoju albo w ogóle utrzymać go w ręku. W okolicy prawego boku wyrosło mu mięso i zwisało. Zaledwie z trudem można je było podwiązać bandażem.

22. Podobno jadał bardzo dużo. Zimą jeszcze przed świtem miał zwyczaj się pożywiać. Obiad urządzał tak obfity, że nawet polecał [służbie] umieszczać kopiaste półmiski z resztkami potraw na rękach, obnosić tak dokoła i wysypywać u stóp stojących [gości]. Namiętność miłosną odczuwał raczej do mężczyzn, i to krzepkich, dojrzałych. Podobno w Hiszpanii, gdy Icelus, jeden z jego dawnych kochanków, przybył doń z zawiadomieniem o śmierci Nerona, nie tylko przyjął go publicznie najgorętszymi uściskami, lecz ubłagał, aby bezzwłocznie pozwolił sobie wyszczypać włoski, i zaraz uprowadził go na stronę.

23. Zginął w siedemdziesiątym trzecim roku życia, w siódmym miesiącu panowania. Senat, jak tylko można było najprędzej, uchwalił dlań budowę posągu stojącego na kolumnie ozdobionej dziobami okrętów, w tej części forum, gdzie został zamordowany. Lecz tę uchwałę unieważnił Wespazjan pod wpływem podejrzenia, że Galba nasłał nań siepaczy z Hiszpanii do Judei.

Oton

1. Przodkowie Otona pochodzili z miasta Ferencjum, z rodu starego, zaszczyconego wieloma godnościami, jednego z pierwszych w Etrurii. Dziad, M. Salwiusz Oton, syn rycerza rzymskiego, matkę miał niskiego rodu, niepewne nawet, czy wolno urodzoną. Godność senatora uzyskał dzięki łasce Liwii Augusty, w której domu się wychowywał. Poza stopień pretora nie wyszedł. Ojciec, L. Oton, miał matkę znakomitego rodu, o licznych i znacznych koligacjach. Cieszył się tak wielką miłością cesarza Tyberiusza i tak był do niego z rysów twarzy podobny, że niemal powszechnie uchodził za jego syna. Godności stołeczne, prokonsulat Afryki oraz różne nadzwyczajne dowództwa sprawował niezwykle surowo. Ośmielił się, będąc w Ilirii, ukarać śmiercią pewnych żołnierzy, przed frontem, w swej obecności, za to, że żałując swego udziału w buncie Kamilla, ze skruchy zabili swoich przełożonych, jakoby sprawców owej zdrady względem Klaudiusza. A przecież wiedział, że za to właśnie otrzymali awans od Klaudiusza. Tym czynem zyskał na sławie, za to wpływy na dworze stracił. Lecz odzyskał je rychło, odkrywszy zdradę pewnego rycerza rzymskiego, o którym dowiedział się ukradkiem od niewolników, że knuje zgubę Klaudiuszowi. Senat zaszczycił go najrzadszym dowodem czci: umieścił jego posąg na Palatynie. Klaudiusz zaliczył go w poczet patrycjuszy, a chwaląc w słowach jak najgórniejszych, to jeszcze dorzucił: „Oto mąż, nad którego nie pragnę nawet mieć lepszych synów”. Z żoną, Albią Terencją, kobietą świetnego rodu, miał dwu synów: L. Tycjana i młodszego Marka, dziedzica swego przydomku. Miał i córkę, którą jako młodziusieńką zaledwie dziewczynę zaręczył z Druzusem, synem Germanika.

2. Cesarz Oton urodził się w czwartym dniu przed kalendami maja, za konsulatu Kamilla Aruncjusza i Domicjusza Aenobarba. Od wczesnej młodości niezwykle rozrzutny i zuchwały, często karcony był przez ojca batem. Podobno włóczył się ciągle nocami, chwytał co słabszego z przechodniów lub pijaka i umieściwszy go na rozpostartym płaszczu podrzucał w górę. Następnie, po śmierci ojca, chcąc tym skuteczniej zaskarbić sobie łaski pewnej wyzwolenicy cieszącej się wielkimi wpływami na dworze, posunął się do udawania miłości względem niej, chociaż to była kobieta leciwa i prawie zgrzybiała. Dzięki niej wkradł się w łaski Nerona. Łatwo zdobył pierwsze miejsce wśród jego przyjaciół przez podobieństwo obyczajów; jak przekazują niektórzy, również przez wzajemne obcowanie z nim fizyczne. Doszedł do bardzo wielkiego znaczenia. Oto na przykład pewien były konsul, skazany wyrokiem sądowym za zdzierstwa, zawarł z nim umowę, że jeśli uzyska dlań ułaskawienie, ów da mu wielką nagrodę. Oton, zanim jeszcze to do końca przeprowadził, nie zawahał się już wprowadzić podsądnego do senatu, aby mu tam podziękował.

3. Jako powiernik wszystkich zamiarów i tajemnic Nerona, w dniu, który Nero przeznaczył na zabójstwo matki, wydał dla obojga ucztę w najwykwintniejszym towarzystwie, aby odwrócić podejrzenia. Gdy Nero zabrał jawnie mężowi Popeę Sabinę, swoją dotychczasową przyjaciółkę, umieścił chwilowo także u Otona, Oton wprowadził ją do swego domu jako żonę, urządzając pozorną uroczystość ślubną. I mało tego, że ją uwiódł, ale tak się w niej rozmiłował, że nie mógł wprost ścierpieć Nerona jako swego współzawodnika. W każdym razie opowiadają, że Oton nie tylko nie wpuścił do domu ludzi przysłanych przez Nerona, aby ją zabrali, lecz nawet pewnego dnia zamknął drzwi przed samym Neronem, który stojąc u wrót nadaremnie się miotał wśród gróźb i próśb, żądając zwrotu swego depozytu. Dlatego Nero rozwiązał to małżeństwo. Oton został usunięty pod pozorem namiestnictwa do Luzytanii. To postanowienie sam Neron uznał za dostateczne, bojąc się, aby ostrzejsza kara nie ujawniła całego mimu wobec publiczności. Jednak wieść o tym rozeszła się w formie następującego dystychu:

Cóż to? Oton wygnany? - pytacie. A niby urząd otrzymał?
Własnej żony gachem się stał - oto przyczyna!

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 370)

Prowincją zarządzał jako były kwestor przez dziesięć lat ze szczególnym umiarem i rzetelnością.

4. Gdy wreszcie zyskał sposobność do pomsty, pierwszy przyłączył się do planów Galby. W tymże czasie sam również powziął niepłonną nadzieję uzyskania tronu, zarówno na podstawie ówczesnego układu stosunków, jak może w większym jeszcze stopniu na skutek zapewnienia astrologa Seleuka. Ten ongiś zaręczył Otonowi, że przeżyje Nerona. Teraz sam się zjawił niespodziewanie z nową zapowiedzią, że Oton wkrótce zostanie cesarzem. Odtąd z największą gorliwością wyświadczał Oton wszystkim wszelkiego rodzaju uprzejmości lub przysługi. Ilekroć ucztą podejmował u siebie pryncepsa, rozdzielał sztuki złota między wszystkich żołnierzy kohorty stojącej na warcie. Zresztą zobowiązywał sobie żołnierstwo różnymi drogami. Oto zaproszony na rozjemcę przez pewnego żołnierza, procesującego się z sąsiadem o kawałek ziemi, odkupił całe pole owego sąsiada i osadził na nim żołnierza. Nie było już doprawdy nikogo, kto by nie czuł i nie głosił publicznie tego, że on jeden godny jest być spadkobiercą władzy cesarskiej.

5. Żywił nadzieję, że zostanie usynowiony przez Galbę, i oczekiwał tego z dnia na dzień. Lecz skoro Galba przeniósł nad niego Pizona, Oton stracił nadzieję. Wówczas postanowił użyć gwałtu, tym bardziej, że oprócz bolesnego rozczarowania pchała go do czynu także niezmierna wysokość zadłużenia. Bynajmniej nie ukrywał, że „utrzymać się może na powierzchni życia jedynie jako prynceps i że nie stanowi dla niego najmniejszej różnicy, czy padnie na polu bitwy z ręki wroga, czy na forum z ręki wierzycieli”. Przed kilkoma dniami wycisnął od pewnego niewolnika cesarza milion sestercji za uzyskanie dla niego urzędu administratora. Ten zasiłek stał się początkiem tak wielkiego przedsięwzięcia. Najpierw powierzył tajemnicę pięciu gwardzistom, następnie dziesięciu innym, których każdy z poprzednich przyprowadził po dwu. Wszystkim od razu wypłacił gotówką po dziesięć tysięcy sestercji, obiecał po pięćdziesiąt tysięcy. Za ich pośrednictwem wciągnął jeszcze innych, w sumie jednak niezbyt wielu, ponieważ miał głębokie przeświadczenie, że o wiele większa ilość przyłączy się w czasie samego działania.

6. Zaraz po adoptacji Pizona postanowił Oton zająć obóz [pretorianów] i napaść na Galbę, ucztującego na Palatynie. Lecz zatrzymał go wzgląd na kohortę, która wtedy właśnie trzymała wartę. Obawiał się mianowicie, aby nie spadła na nią ogólna nienawiść, gdyż w czasie warty tejże kohorty również Gajusz niegdyś został zamordowany, a Nero przez wszystkich opuszczony. Nieco też zwłoki spowodowała zabobonna obawa Otona i wróżby Seleuka. Wreszcie, w oznaczonym dniu, uprzedziwszy wspólników, aby oczekiwali nań pod świątynią Saturna na forum przy złotym słupie milowym, sam rankiem poszedł złożyć powitanie Galbie i, jak zwykle, został przyjęty pocałunkiem. Wziął jeszcze udział w ofiarach sprawowanych przez Galbę i wysłuchał przepowiedni, jaką obwieścił wieszczek. Z kolei na oznajmienie wyzwoleńca, że już nadchodzą architekci, co było umówionym znakiem, wycofał się niby dlatego, aby obejrzeć dom wystawiony na sprzedaż, i wybiegł tyłami Palatynu na umówione miejsce. Znowu inni mówią, że udał febrę i że swym najbliższym polecił podawać to usprawiedliwienie, gdyby on pytano. Wtedy ukryto go czym prędzej w kobiecej lektyce i poniesiono do obozu. Gdy tragarzom nie stało już sił, wysiadł i puścił się biegiem. Na chwilę przystanął: rozluźnił mu się sandał. Wtedy towarzyszący mu żołnierze bezzwłocznie podnieśli go na ramiona i pozdrowili jako cesarza. Wśród radosnych okrzyków i obnażonych mieczy dotarł do głównego placu w obozie. Każdy nadchodzący żołnierz tak po prostu przyłączał się do pochodu, jakby już należał od dawna do spisku. Stąd wysłał Oton siepaczy, aby zabili Galbę i Pizona. Na wiecu wojskowym niczego nie obiecywał żołnierzom, aby ich zjednać, oświadczył tylko, że poprzestanie na tym, co mu oni zostawią.

7. Wreszcie, już na schyłku dnia, przybył do senatu i wygłosił krótkie przemówienie w tym sensie, że niby został porwany z ulicy, że podejmuje rządy zmuszony siłą i że ma zamiar je sprawować, licząc się z wolą ogółu. Następnie udał się na Palatyn. Tu obsypali go wszelkimi pochlebstwami winszujący dworacy. Gdy wreszcie motłoch uliczny nazwał go Neronem, Oton żadnym znakiem nie okazał odmowy. Wręcz przeciwnie, jak podali niektórzy, na urzędowych nadaniach i w pierwszych listach do pewnych zarządców prowincyj przyjął przydomek Nerona. W każdym razie pozwolił, żeby znowu ustawiono Neronowi posągi i wizerunki, powołał urzędników i wyzwoleńców do tych samych funkcyj. Jako pierwszy akt swej nowej władzy podpisał otwarcie kredytu pięćdziesięciu milionów sestercji na wykończenie Złotego Domu. Podobno owej nocy we śnie przeraził się okropnie i wydawał głośne jęki, a nadbiegająca służba znalazła go leżącego na ziemi przed łożem i usiłującego wszelkimi zaklęciami ubłagać ducha Galby, którego ujrzał we śnie, jak go [tj. Otona] spychał na dół i gnał precz. Następnego dnia, gdy zasięgał wróżby z lotu ptaków, powstała burza. Wtedy Oton ciężko osunął się na ziemię, mrucząc kilkakrotnie po grecku:

I po cóż mi te długie flety?

8. Mniej więcej w tym samym czasie wojska germańskie złożyły przysięgę na wierność Witeliuszowi. Gdy Oton dowiedział się o tym, sam polecił senatowi wysłać poselstwo, aby powiadomiło Witeliusza o dokonanym już wyborze pryncepsa i doradzało spokój i zgodę. Przez pośredników i listownie okazał gotowość podziału władzy z Witeliuszem jako jego przyszły zięć. Lecz gdy wojna stała się nieunikniona i zbliżali się już wodzowie oraz wojska, które Witeliusz wysłał naprzód, doświadczył Oton tak niezwykłego uwielbienia i wierności względem siebie ze strony pretorianów, że o mało nie skończyło się wymordowaniem stanu senatorskiego. Oto mianowicie Oton rozkazał, aby broń została przewieziona przez marynarzy i dostarczona na okrętach. Gdy w obozie już nad wieczorem wydobywano tę broń, niektórzy, podejrzewając zasadzkę, podnieśli hałas i nagle wszyscy bez żadnego określonego wodza pobiegli na Palatyn, żądając wymordowania senatu, precz odegnali trybunów, którzy usiłowali stanąć im na przeszkodzie, niektórych zatłukli na śmierć i tak, jak stali, krwią splamieni, wdarli się do jadalni pytając, gdzie jest cesarz. Zobaczywszy go na własne oczy, dopiero się uspokoili. Oton wyruszył na wyprawę spiesznie, nawet zbyt skwapliwie, nie troszcząc się zgoła o żadne obrzędy, chociaż święte tarcze, zdjęte ze swych miejsc, nie zostały jeszcze z powrotem zawieszone, co od zamierzchłych czasów uważano za niepomyślny znak. Wyruszył przy tym w dniu, w którym kapłani Matki Bogów zaczynają swe zawodzenia i żale, ponadto przy szczególnie nieprzychylnych zapowiedziach. Oto ofiara krwawa na cześć ojca Disa wypadła pomyślnie, chociaż w tym świętym obrzędzie lepiej jest, aby badanie wnętrzności wypadło niepomyślnie. Gdy tylko opuścił Rzym, zatrzymał go wylew Tybru, przy dwudziestym kamieniu milowym znalazł drogę zamkniętą przez szczątki budowli.

9. Z podobną nierozwagą postanowił jak najprędzej doprowadzić do starcia, chociaż ponad wszelką wątpliwość trzeba było wojnę przeciągać, gdyż wroga gnębił głód i ciasnota terenu. Czy pobudką jego postanowienia była ta okoliczność, że nie mógł dłużej znosić trwającej niepewności i spodziewał się, że ma najwięcej szans pomyślnego ukończenia walki przed przybyciem Witeliusza, czy nie mógł oprzeć się zapalczywości żołnierzy domagających się bitwy. Sam nie wziął udziału w żadnej bitwie i trzymał się na tyłach w miasteczku Brixellum. W trzech pierwszych bitwach, zresztą mało ważnych, odniósł zwycięstwo: u stóp Alp, w okolicach Placencji oraz przy świątyni Kastora, co jest nazwą miejscowości. W ostatniej, i to największej, pod Bedriakum, został pokonany podstępem. Oto, gdy powstała możliwość rokowań pokojowych, pozwolił Oton żołnierzom wyjść z obozu, jak gdyby już był rozejm. Nagle, w czasie samego powitania, zmuszono go do walki. Natychmiast postanowił odebrać sobie życie, raczej z poczucia moralnego - jak przypuszcza wielu, i to słusznie - aby nie trzymać się uparcie władzy kosztem tak wielkiego niebezpieczeństwa państwa i obywateli niż z powodu jakiejś rozpaczy albo niewiary w swe siły wojenne. Bo przecież pozostały nietknięte te oddziały, które przy sobie zatrzymał w odwodzie na wypadek szczęśliwego obrotu sprawy, oraz nadciągały jeszcze inne z Dalmacji, Panonii i Mezji. A nawet te, które zostały pokonane, trzymały się na tyle, że gotowe były narazić się na największe niebezpieczeństwa dobrowolnie i zupełnie same, aby tylko pomścić doznaną niesławę.

10. W tej wojnie brał udział mój ojciec, Swetoniusz Letus, trybun trzynastego legionu, o wąskim szlaku ozdobnym. Potem często opowiadał, że Oton jeszcze przed objęciem władzy cesarskiej tak dalece nienawidził wojen domowych, iż podczas biesiady na czyjąś wzmiankę o zgonie Brutusa i Kasjusza aż się wzdrygnął. Zdaniem mego ojca Oton nigdy by nie stawał do orężnej rozprawy z Galbą, gdyby nie ufał, że sprawa da się przeprowadzić bez wojny. Ojciec opowiadał również, że do samobójczej śmierci zachęcił Otona przykład pewnego prostego żołnierza, który oznajmiając o klęsce wojska w nikim nie znalazł wiary i posądzany to o kłamstwo, to o tchórzostwo - jakby uciekł z pola walki - u stóp Otona przebił się mieczem i padł. Na ten widok, jak ojciec mówił, Oton zawołał, że „nie chce już dłużej narażać na niebezpieczeństwo ludzi takiej wartości i tak dobrze zasłużonych”. Upomniawszy brata i bratanka oraz poszczególnych przyjaciół, aby każdy dbał o siebie wedle swych możliwości, uścisnął wszystkich i ucałował, a potem odprawił. Zostawszy sam, skreślił na tabliczkach woskowych dwa listy: ze słowami pociechy do siostry oraz do Messaliny, wdowy po Neronie, którą miał zamiar poślubić, polecając jej swoje popioły i pamięć. Następnie spalił wszystkie swoje listy co do jednego, aby nie naraziły nikogo na niebezpieczeństwo lub na szkodę ze strony zwycięzcy. Również rozdzielił między domowników pieniądze, które miał przy sobie.

11. Tak się przygotował i zdecydował już na śmierć. Lecz gdy tymczasem powstał zgiełk i Oton zauważył, że tych, którzy zaczęli się rozpraszać i uchodzić, chwytano jako uciekinierów i zatrzymywano, powiedział: „Dorzućmy jeszcze i tę noc do życia”. Tyle dosłownie powiedział. Zaraz zabronił komukolwiek gwałt zadawać i aż do późna stały otworem drzwi jego sypialni: każdego przyjął, jeśli tylko chciał dostać się do niego. Następnie ugasiwszy pragnienie łykiem zimnej wody chwycił dwa sztylety i wypróbowawszy ostrza obydwu, jeden ukrył pod poduszką, drzwi zamknął i zapadł w głęboki sen. Wreszcie, już nad ranem, po przebudzeniu przebił się jednym pchnięciem poniżej lewej piersi. Na pierwszy jego jęk wdarto się do sypialni, lecz Oton już konał, to zakrywając ranę, to znów ją odsłaniając. Zaraz także, zgodnie ze swym poleceniem, został pogrzebany, w trzydziestym ósmym roku życia, a w dziewięćdziesiątym piątym dniu panowania.

12. Takiej odwadze Otona nie odpowiadała ani jego postawa fizyczna, ani powierzchowność. Podobno był wzrostu małego, chód miał niezgrabny, nogi krzywe, o wygląd dbał nieomal jak niewiasta. Przekazują więc, że włos miał na całym ciele wyskubany, na głowie nosił peruczkę (ze względu na rzadkie włosy) tak świetnie dopasowaną i przymocowaną, że nikt by jej nie rozpoznał. Również miał zwyczaj codziennie się golić i twarz pokrywać maseczką z moczonego chleba. Ten zabieg stosował od chwili, gdy tylko pierwszy puch zaczął mu okrywać policzki, nie chcąc nigdy mieć brody. Publicznie obchodził święta Izydy, często w lnianej szacie rytualnej. Skłonny jestem mniemać, że wskutek tego tym większą niespodzianką była jego śmierć, tak jaskrawo różna od życia. Wielu spośród żołnierzy obecnych przy jego śmierci zalewało się łzami, pokrywało pocałunkami ręce i stopy leżącego, nazywając go wobec wszystkich najdzielniejszym mężem, wzorem cesarza, i zaraz na miejscu, niedaleko stosu pogrzebowego, życie sobie odbierało. Również wielu spośród nieobecnych, otrzymawszy tę wiadomość, z żałości chwytało za broń i zabijało się nawzajem. Wreszcie większość ludzi, która Otona żywego przeklinała zawzięcie, zmarłego wynosiła pochwałami. Powszechnie mówiono, że zgładził Galbę nie tyle dla uzyskania władzy, ile raczej dla przywrócenia Rzeczypospolitej i wolności.

Witeliusz

1. Różni pisarze podają rozbieżne, nawet wprost sprzeczne wiadomości o pochodzeniu Witeliuszów. Jedni twierdzą, że było ono starożytne i znakomite. Inni, że nowe i nieznane, wręcz gminne. Skłonny byłbym przypuścić, że ta rozbieżność wynikła z postawy nadskakującej lub zniesławiającej wobec cesarza Witeliusza, gdyby nie ta okoliczność, że zdania sprzeczne na temat społecznego stanowiska jego rodziny ujawniły się znacznie wcześniej. Zachowała się książeczka Kw. Elogiusza, poświęcona Kwintusowi Witeliuszowi, kwestorowi boskiego Augusta, która zawiera następujące dane. Witeliusze, pochodzący od Fauna, króla Aboryginów, oraz Witelii, czczonej jako bóstwo w wielu okolicach, mieli panować w całym Lacjum. Ostatni ich potomkowie powędrowali jakoby z kraju Sabinów do Rzymu i tu zostali przyjęci w poczet patrycjuszów. Ślad tego rodu miał przetrwać jeszcze długo w nazwie drogi Witeliańskiej, prowadzącej od Janikulum aż do morza. Istnieje również osada tejże nazwy, której obronę na własne żądanie podjęli podobno niegdyś Witeliusze przeciw Ekwikulom tylko siłami swego rodu. Następnie w czasie wojny samnickiej, gdy wysłano garnizon do Apulii, niektórzy z Witeliuszów mieli osiedlić się w Nucerii. Dopiero ich potomkowie po długiej przerwie powrócili jakoby do stolicy i do stanu senatorskiego.

2. Przeciwnie, większość autorów przekazała wiadomość, że protoplasta rodu był wyzwoleńcem; Kasjusz Sewerus, a także inni, że był szewcem-łataczem oraz że syn jego dorobiwszy się znacznego majątku na zakupie wystawionych na licytację przez państwo skonfiskowanych majętności oraz na zarządzie majątkami państwowymi, poślubił prostytutkę, córkę niejakiego Antiocha, trudniącego się wypiekiem chleba, i miał syna, który uzyskał stopień rycerza rzymskiego. Lecz co przedstawia wątpliwości, niech każdy sobie rozstrzyga. Zresztą P. Witeliusz rodem z Nucerii, czy pochodził ze starożytnej rodziny, czy miał rodziców i dziadów, których musiał się wstydzić, w każdym razie rycerz rzymski i zarządca dóbr Augusta, pozostawił czterech synów zaszczyconych najwyższymi godnościami, tego samego nazwiska rodzinnego, różniących się jedynie imionami: Aulus, Kwintus, Publiusz, Lucjusz. Aulus umarł w czasie sprawowania konsulatu, który objął z Domicjuszem, ojcem cesarza Nerona, poza tym lubował się w zbytku i słynął ze wspaniałych przyjęć. Kwintus utracił godność senatorską, gdy za sprawą Tyberiusza zaczęto mniej odpowiednich senatorów wyłączać i usuwać. Publiusz, towarzysz Germanika, oskarżył Gn. Pizona, osobistego nieprzyjaciela i zabójcę Germanika, oraz uzyskał nań wyrok skazujący. Następnie sprawował godność pretora, po czym został schwytany wśród spiskowców Sejana i oddany pod dozór swemu bratu. Tu przeciął sobie żyły nożykiem skryby i dopiero na zaklęcia rodziny, bynajmniej nie z obawy przed śmiercią, pozwolił sobie przewiązać żyły i ocalić życie, lecz w tymże zamknięciu umarł na skutek choroby. Lucjusz po konsulacie otrzymał namiestnictwo Syrii i swoją niezwykłą zręcznością skłonił Artabana, króla Partów, nie tylko do rozmowy z sobą, lecz także do złożenia hołdu znakom legionowym. Wkrótce sprawował jeszcze dwukrotnie zwyczajny konsulat z pryncepsem Klaudiuszem oraz cenzurę. Sprawował też zarząd państwa w nieobecności cesarza, podczas jego wyprawy do Brytanii. Był to człowiek uczciwy i energiczny, lecz naraził się na głośną niesławę miłosnym stosunkiem z wyzwolenicą. Jej śliny zmieszanej z miodem używał jako lekarstwa na gardło i drogi oddechowe, nie potajemnie, od czasu do czasu, lecz codziennie i jawnie. Potrafił też z niebywałym talentem schlebiać. Oto on pierwszy zaczął oddawać cześć G. Cezarowi jako bogu: powróciwszy z Syrii, nie ośmielał się zbliżyć do Kaliguli inaczej, jak z głową zasłoniętą, obracając się w kółko, następnie padając do stóp. Wobec tego, że Klaudiusz całkowicie poddał się władzy żon i wyzwoleńców, Kwintus chcąc się zasłużyć wszelkimi sposobami, uprosił Messalinę, aby w drodze szczególnej łaski pozwoliła mu zdejmować sobie obuwie ze stóp. Ukradkiem ściągnąwszy jej prawy sandałek, nosił go stale między togą a tuniką, niekiedy całując. Czcił pospołu z Larami także złote posążki Narcyza i Pallasa. Na domiar tego, gdy Klaudiusz urządzał igrzyska na zakończenie wieku, Lucjusz składając mu życzenia wypowiedział te słowa: „Obyś je często urządzał”.

3. Umarł na skutek paraliżu, nazajutrz po ataku. Pozostawił dwu synów, których mu urodziła Sekstylia, kobieta wyjątkowo zacna i znakomitego rodu. Jeszcze za życia ujrzał ich konsulami, w ciągu tego samego roku, i to całego, gdyż młodszy objął władzę po starszym na pozostałych sześć miesięcy. Zmarłego zaszczycił senat pogrzebem na koszt państwa oraz wystawieniem posągu przed mównicą z następującym napisem: „Oto mąż niewzruszonej wierności i czci względem pryncepsa”. Cesarz A. Witeliusz, syn Lucjusza, urodził się w ósmym dniu przed kalendami października lub, jak niektórzy podają, w siódmym dniu przed idami września za konsulatu Druzusa Cezara i Norbana Flakka. Horoskop postawiony przez astrologów tak dalece wystraszył rodziców, że ojciec, póki żył, najusilniej i stale zabiegał, aby nie powierzono synowi żadnej prowincji, matka zaś na wiadomość, że został wysłany do legionów i obwołany cesarzem, opłakała go natychmiast, jakby już zginął. Dzieciństwo oraz wczesną młodość spędził na Kapri wśród dziewek i kochanków Tyberiusza i sam już na zawsze napiętnowany został mianem „spintrii”. Przypuszczano, że prostytuowanie się syna zapoczątkowało i spowodowało karierę ojca.

4. W następnych także latach okryty niesławą wszelkich występków zdobył szczególne stanowisko na dworze, miły Gajuszowi dzięki zamiłowaniu do powożenia rydwanem, Klaudiuszowi z powodu namiętności do gry w kości, lecz jeszcze o wiele bardziej Neronowi z tych samych względów, jak też dzięki jednej wyjątkowej zasłudze. Oto pewnego dnia, gdy Witeliusz przewodniczył na igrzyskach Neronowych, cesarz zapragnął wystąpić na scenie do zawodów między lutnistami. Mimo ogólnych nalegań nie odważył się przyrzec tego publiczności i dlatego wyszedł z teatru. Wówczas Witeliusz niby to podjąwszy się delegacji od ludu, uparcie domagającego się występu cesarza, skłonił go do powrotu i potrafił ubłagać, aby Nero wystąpił.

5. W ten sposób dzięki względom trzech pryncepsów nie tylko doszedł do najznaczniejszych urzędów i godności kapłańskich, lecz jeszcze po nich sprawował prokonsulat Afryki i nadzór nad budowlami publicznymi. Niestety, w każdym z tych wypadków odmiennie postępując, odmienną też zyskał ocenę. Wyjątkową uczciwość wykazał w zarządzie prowincją, trwającym przez dwa lata bez przerwy (gdyż pozostał jeszcze jako legat brata, który po nim objął oficjalnie ten urząd). Natomiast w czasie sprawowania władzy w stolicy podobno poobdzierał po kryjomu świątynie z wotywnych darów i ozdób, niektóre pozamieniał oraz zastąpił złoto i srebro cyną i mosiądzem.

6. Za żonę pojął Petronię, córkę byłego konsula, i miał z nią syna, Petroniana, niewidomego na jedno oko. Petronia uczyniła syna dziedzicem swego majątku, jednak z zastrzeżeniem, jeśli wyjdzie spod władzy ojcowskiej. Witeliusz go usamowolnił. Wkrótce, jak przypuszczano, sam zgładził. Ponadto oskarżył o usiłowanie ojcobójstwa, podsunąwszy jednocześnie przypuszczenie, że syn pod wpływem wyrzutów sumienia sam wypił truciznę przeznaczoną na morderstwo ojca. Wkrótce potem pojął za żonę Galerię Fundanę, córkę byłego pretora, i miał z nią także dzieci obojga płci; syna jąkałę w tak znacznym stopniu, że prawie niezdolnego do mówienia.

7. Wbrew wszelkim oczekiwaniom został wysłany przez Galbę do Dolnej Germanii. Istnieje przypuszczenie, że poparł go swymi wpływami T. Winiusz, wówczas wszechpotężny. Jego życzliwość pozyskał Witeliusz już wcześniej dzięki wspólnemu popieraniu stronnictwa Błękitnych. Może zaważył tu sąd, z którym Galba się nie krył, że nikogo nie należy się mniej obawiać, jak tych, którzy myślą o samym tylko jedzeniu, i że dostatkami prowincji da się wreszcie napchać przepastny kałdun Witeliusza. Oczywiste jest dla każdego, iż przyczyną wyboru była nie tyle łaska, ile wzgarda. Wiadomo z całą pewnością, że ruszając w drogę nie miał pieniędzy na podróż, a tak ich potrzebował, iż żonę z dziećmi, których zostawił w Rzymie, ukrył w wynajętej izdebce, swój własny dom puścił w dzierżawę na resztę roku, matce z ucha zerwał dużą perłę i zastawił na wydatki podróży. Gromadę oczekujących na niego i zatrzymujących go wierzycieli (między nimi mieszkańców Sinuessy i Formiów, których publiczne daniny sprzeniewierzył) zdołał odpędzić dopiero groźbą oszczerczego oskarżenia do sądu. Gdy pewien wyzwoleniec domagał się odeń zbyt natarczywie swej należności, Witeliusz wniósł na niego skargę do sądu o wyrządzenie mu krzywdy (jakoby ów wyzwoleniec kopnął go) i nie wycofał skargi, aż wycisnął od niego pięćdziesiąt tysięcy sestercji. Wojsko, źle usposobione względem pryncepsa [Galby] i skore do buntu, przybywającego Witeliusza powitało chętnie i z otwartymi rękoma, jakby zesłanego im w darze od bogów: tego syna po trzykrotnym konsulu, męża w sile wieku, pobłażliwego i hojnego. Ten dawny pogląd umocnił Witeliusz nowymi jeszcze dowodami. Przez całą noc obcałowywał napotykanych prostych żołnierzy. Po stajniach i oberżach zadawał się ponad miarę z mulnikami i podróżnymi. Wypytywał ich rankiem, każdego oddzielnie, „czy już jedli śniadanie”, i donośną czkawką świadczył, że on to już zrobił.

8. Gdy wkroczył do obozu, nikomu niczego nie odmówił, czegokolwiek zażądano. Sam z własnej woli skreślił hańbiące noty zdegradowanym żołnierzom, podsądnym zdjąć kazał łachmany, skazanym darował kary. Dzięki temu, choć jeszcze miesiąc nie minął, a już żołnierze, nie licząc się ani z porą dnia, ani w ogóle z czasem - właśnie był wieczór - nagle porwali go z mieszkania tak, jak stał, w szacie domowej, powitali jako cesarza i ponieśli go po najbardziej rojnych ulicach obozu. Witeliusz trzymał w ręku obnażony miecz boskiego Juliusza, ukradziony ze świątyni Marsa, który podał mu jeden z żołnierzy w chwili składania pierwszych życzeń. Do swego namiotu wodza wrócił nie prędzej, aż zobaczył płonącą jadalnię, która zajęła się od komina. Gdy wszystkich spłoszył i zaniepokoił ów jakby złowieszczy znak, rzekł Witeliusz: „Bądźcie dobrej myśli, dla nas ten płomień zaświecił”. Więcej już ani słowa nie powiedział do żołnierzy. Następnie, gdy przyłączyła się jeszcze armia Górnej Germanii, która pierwsza odpadła od Galby przechodząc na stronę senatu, skwapliwie przyjął przydomek Germanika, który mu wszyscy zgodnie ofiarowali, Augusta - odłożył na później, przyjęcie przydomku Cezara raz na zawsze odmówił.

9. Dowiedziawszy się bezpośrednio potem o zabójstwie Galby, uporządkował sprawy germańskie i podzielił wojska: jedną armię miał wysłać naprzód przeciwko Otonowi, drugą sam prowadzić. Gdy ruszyła pierwsza armia, doznała pomyślnej wróżby. Oto nagle z prawej strony nadleciał orzeł i okrążywszy sztandary, z wolna prowadził wojsko w czasie drogi. Przeciwnie, gdy Witeliusz sam ruszał, posągi konne, ustawione dlań w wielu miejscach, wszystkie od razu padły z popękanymi nagle goleniami, a wawrzyn, którym z największą czcią opasywał głowę, upadł do strumienia. Niedługo potem, w Wiennie, gdy sprawował sądy z wysokości swego trybunału, kogut przysiadł mu na ramieniu, a następnie na głowie. Te znaki złowróżbne potwierdziła rzeczywistość. Nie potrafił utrzymać władzy zapewnionej mu przez jego legatów.

10. O zwycięstwie pod Bedriakum i zgonie Otona dowiedział się jeszcze podczas swego pobytu w Galii i bezzwłocznie jednym obwieszczeniem urzędowym zwolnił wszystkie kohorty pretorianów, jako dające zły przykład, oraz rozkazał im złożyć broń w ręce trybunów. Gdy przypadkiem znalazł skierowane do Otona podania pretorianów z żądaniem nagrody za pomoc okazaną przy morderstwie Galby, ich wszystkich, w liczbie stu dwudziestu, rozkazał schwytać i ukarać śmiercią. Wyborne to zgoła postępowanie i w wielkim stylu oraz rokujące na przyszłość znakomitego pryncepsa. Niestety, jednak we wszystkich innych wypadkach działał raczej zgodnie ze swoją naturą i poprzednim życiem niż zgodnie z powagą władzy cesarskiej. Oto rozpocząwszy podróż przejeżdżał środkiem miast jak triumfator, przez rzeki na najwykwintniejszych statkach, ozdobionych różnymi wieńcami, wśród niebywałego przepychu potraw, bez żadnej karności między niewolnikami lub żołnierstwem. W żart obracał grabieże i samowole tych wszystkich, którzy nie mając dosyć uczt, wszędzie dla nich urządzanych na koszt publiczny, wedle chwilowego kaprysu wyzwalali niewolników, a tych, którzy usiłowali im się przeciwstawić, z miejsca siekli, bili, często ranili, niekiedy mordowali. Gdy Witeliusz przybył na teren niedawno stoczonej walki, niektórzy doznawali wstrętu na widok rozkładających się trupów. Wówczas zuchwale użył takich ohydnych słów dla pokrzepienia ducha swej świty, że „pięknie pachnie zabity wróg, a jeszcze piękniej obywatel”. Niemniej dla zagłuszenia silnego odoru wypił wobec wszystkich mnóstwo wina i porozdzielał między towarzyszy. Spoglądając z podobną próżnością i pychą na kamień z napisem: „Pamięci Otona”, rzekł, że „to godne Otona mauzoleum”. Sztylet Otona, którym się ów zabił, posłał do Kolonii Agryppiny, by poświęcić go Marsowi. Na szczytach Apeninów spędził jedną noc bezsennie na modłach.

11. Wreszcie wkroczył do Rzymu. Przy dźwięku trąb, w płaszczu wodza, przepasany mieczem, wśród znaków i sztandarów. Świta w wojskowych płaszczach. Żołnierze z bronią obnażoną w rękach. Stopniowo coraz bardziej zaniedbywał wszelkie prawa boskie i ludzkie. W rocznicę klęski nad Alią objął najwyższy urząd kapłański, zarządził wybory ludowe na lat dziesięć, siebie wyznaczył konsulem na stałe. Nie pozostawił też nikomu wątpliwości, na kim wzorować się będzie w rządzeniu państwem. Oto pośrodku Pola Marsowego, zwoławszy rzeszę kapłanów różnych kultów państwowych, złożył ofiarę cieniom Nerona i na uroczystej uczcie wobec wszystkich polecił sławnemu lutniście „zaśpiewać także coś ze zbioru: Dominicus”. Gdy ten zaczął śpiewać pieśni Nerona, pierwszy Witeliusz, nie posiadając się z radości, dał rzęsiste brawa.

12. Po takich początkach przez większą część panowania rządził wedle rad i zachcianek co najlichszych aktorów i woźniców, szczególnie wyzwoleńca Azjatyka. Z tym jeszcze jako młodzieniaszkiem uprawiał stosunek miłosny bądź w roli mężczyzny, bądź kobiety. Wreszcie Azjatyk sprzykrzył to sobie i uciekł. Gdy w Puteolach sprzedawał lemoniadę, przyłapał go Witeliusz, zakuł w kajdany, lecz zaraz zwolnił i wziął znowu na kochanka. Następnie, niezadowolony z jego zbytniej krnąbrności i skłonności do kradzieży, powtórnie się z nim rozstał, sprzedając wędrownemu właścicielowi szkoły gladiatorów. Gdy Azjatyka przeznaczono na koniec igrzysk, Witeliusz nagle go wykradł. Wreszcie otrzymawszy prowincję wyzwolił Azjatyka i w pierwszym dniu swego panowania obdarował na uczcie złotymi pierścieniami. A przecież tego samego dnia rankiem, mimo wstawiennictwa wszystkich za Azjatykiem, Witeliusz zarzekał się jak najsurowiej przed taką zakałą stanu rycerskiego.

13. Szczególnie lubował się Witeliusz w zbytku i okrucieństwie. Jadał zawsze przynajmniej trzy razy, niekiedy cztery razy dziennie, pierwsze śniadanie, drugie, obiad, uczta. Z łatwością mógł sprostać wszystkim posiłkom, gdyż miał zwyczaj zrzucać nadmiar. Sam się zapraszał do różnych znajomych na przyjęcia, i to tego samego dnia. Żadnego z gospodarzy jedna uczta nie mogła kosztować mniej niż czterysta tysięcy sestercji. Najsławniejsza ze wszystkich była uczta wydana dla niego przez brata na powitanie. Jak źródła przekazują, podano wówczas dwa tysiące najwyborniejszych ryb, siedem tysięcy ptaków. Lecz i tę ucztę przewyższył sam Witeliusz, wydając biesiadę na poświęcenie misy, którą ze względu na wyjątkową wielkość nazywał „tarczą Minerwy, opiekunki miasta”. Na tej misie pomieścić kazał razem wątróbki ryb zamorskich, mózgi bażantów i pawi, języki flamingów, mlecze węgorzy morskich, poszukiwanych na wodach od krainy Partów aż do Cieśniny Gibraltarskiej przez jego kapitanów okrętowych i trójrzędowce. Ze zaś nienasyconą swoją żarłoczność zaspakajał nie tylko potrawami najbardziej wytwornymi, lecz również byle czym bez względu na czas, więc nie mógł się powstrzymać od jedzenia w czasie ofiary religijnej albo w czasie podróży. Oto sprzed ołtarzy chwytał wnętrzności ofiarnego zwierzęcia i placki orkiszowe prosto z ogniska i zaraz na miejscu pożerał albo w czasie podróży wyjadał po przydrożnych oberżach potrawy jeszcze dymiące, a nawet wczorajsze i już nadjedzone.

14. Oto jak skłonny był do mordowania i torturowania każdego z najbłahszej przyczyny. Wszelkimi pochlebstwami i niemal obietnicą dopuszczenia do udziału w rządach zjednał sobie wielu znakomitych mężów, swych współuczniów i rówieśników, potem wygubił przy pomocy różnych podstępów. Jednemu własnoręcznie podał do picia truciznę w zimnej wodzie, której ów zażądał będąc chorym na febrę. A już co do lichwiarzy, wierzycieli lub dzierżawców państwowych, którzy kiedykolwiek zażądali od niego należności w Rzymie lub myta w czasie drogi, prawie żadnego nie oszczędził. Jednego z nich, przybyłego doń właśnie z powitaniem, wysłał na śmierć i natychmiast przywołał z powrotem. Wszyscy obecni chwalą łaskawość cesarza. On tymczasem daje rozkaz, aby zamordowano podsądnego w jego obecności, mówiąc, że „pragnie nasycić oczy”. Gdy dwaj synowie wstawili się za ojcem skazanym na śmierć, do kary ojca dorzucił wyrok skazujący synów. Pewien rycerz rzymski, gdy go na śmierć prowadzić kazał, zawołał: „Jesteś moim dziedzicem”. Wówczas Witeliusz zmusił go do pokazania sobie testamentu, a przeczytawszy go, że jako współdziedzica dopuścił obok niego swego wyzwoleńca, rozkazał poderżnąć gardło jemu i wyzwoleńcowi. Niektórych spośród plebsu zgładził za to tylko, że głośno złorzeczyli stronnictwu Błękitnych. Mianowicie przypuszczał, że ośmielili się na to z pogardy dla niego i w nadziei na przewrót. Wobec nikogo jednak nie był tak wrogo usposobiony, jak względem dowcipnisiów i astrologów. Za najbłahszym doniesieniem, bez przesłuchania, śmiercią karał. Rozwścieczyło go to szczególnie, że po jego zarządzeniu, w którym rozkazywał astrologom do kalend października opuścić stolicę i Italię, zaraz podali do wiadomości publicznej następujące ogłoszenie, że „Chaldejczycy ze swej strony oznajmiają: Cześć, obywatele! Oby Witeliusz Germanik na tenże dzień kalend nie był nigdzie”. Podejrzewano go także o to, że przyczynił się do śmierci matki. Mianowicie jakoby nie pozwolił podać jej pożywienia w chorobie, na skutek przepowiedni kobiety z kraju Chattów, której wierzył jak wyroczni. Według niej miał Witeliusz panować trwale i bardzo długo dopiero wtedy, gdy przeżyje własną matkę. Inni znowu podają, że matka Witeliusza sama, z obrzydzenia do obecnych czasów, a w obawie przed grożącą przyszłością, zażądała trucizny od syna, on zaś skwapliwie ją podał.

15. W ósmym miesiącu panowania odpadły odeń armie Mezyj i Panonii, również z zamorskich judejska i syryjska. Część złożyła przysięgę zaocznie, część bezpośrednio samemu Wespazjanowi. Dla zatrzymania przychylności i życzliwości reszty stronników zaczął Witeliusz sypać darami zarówno z prywatnej szkatuły, jak z państwowej, nie zachowując żadnej miary. Zarządził pobór do wojska w stolicy na takich warunkach: obiecywał ochotnikom nie tylko zwolnienie ze służby zaraz po zwycięstwie, lecz także te same przywileje, jakie przysługują weteranom i regularnej służbie wojskowej. Następnie przeciw nieprzyjacielowi grożącemu mu od strony lądu i morza wysłał na spotkanie z jednej strony brata z flotą i nowozaciężnymi oraz oddziałem gladiatorów, z drugiej strony wojska bedriackie ze swymi wodzami. Lecz wszędzie albo pokonany, albo zdradzony, zawarł w końcu z Flawiuszem Sabinem, bratem Wespazjana, następującą umowę: jeśli mu ocali życie, otrzyma sto milionów sestercji. Natychmiast potem u stopni Palatynu wobec licznie zgromadzonego żołnierstwa oświadczył, że ustępuje z tronu, który przyjął wbrew woli. Lecz gdy wszyscy głośno zaczęli protestować, odłożył tę sprawę. Po upływie nocy, z pierwszym brzaskiem, wszedł w żałobnych szatach na mównicę publiczną i oświadczył to samo, lecz już z tekstu pisanego, zalewając się rzewnymi łzami. Tymczasem znowu żołnierstwo i lud przerywają mu, zachęcają do wytrwania i na wyścigi obiecują swą pomoc. Nabrał powtórnie ducha. Nagłym atakiem wyparł na Kapitol Sabina i pozostałych stronników Flawiuszów, zupełnie tym obrotem sprawy zaskoczonych. Podpaliwszy świątynię Jowisza Najlepszego i Największego, wydusił ich tam, przyglądając się bitwie i pożarowi z pałacu Tyberiusza przy uczcie. Wnet potem żałując swego czynu i na innych winę składając, zwołał zebranie publiczne i sam złożył przysięgę oraz wszystkich innych do niej skłonił, że nic dlań nie będzie ważniejsze nad spokój w państwie. Wtedy odpasawszy sztylet od boku, podał go najpierw konsulowi, później wobec jego odmowy podawał urzędnikom, wreszcie po kolei każdemu senatorowi. Gdy nikt nie przyjmował, Witeliusz oddalił się niby to, aby złożyć go w świątyni Zgody. Wtedy niektórzy zawołali, że „on jest Zgodą”. Więc powrócił i zapewnił, że nie tylko oręż przy sobie zatrzyma, lecz także przyjmuje przydomek Zgody.

16. Następnie doradził senatowi, aby wysłał posłów oraz kapłanki Westy z prośbą o pokój albo przynajmniej o czas do namysłu. Nazajutrz, gdy oczekiwał odpowiedzi, doniósł mu wywiadowca, że wróg się zbliża. Natychmiast skrywszy się w lektyce, tylko w towarzystwie dwu służących: piekarza i kucharza, potajemnie kazał się nieść na Awentyn, do domu ojca, aby stamtąd uciec do Kampanii. Wkrótce zawiedziony błahą i niesprawdzoną pogłoską, jakoby pokój uzyskano, pozwolił się odnieść z powrotem na Palatyn. Tam znalazł wszystko opuszczone. Nadto ci, którzy razem z nim byli, rozbiegli się na wszystkie strony. Owiązał się pasem pełnym sztuk złota i schronił się do komórki odźwiernego, uwiązawszy psa przed drzwiami, które zatarasował jeszcze łóżkiem i materacem.

17. Już wtargnęły przednie straże wojska nieprzyjacielskiego. Nie spotkawszy nikogo, poczęły wszędzie myszkować, jak to bywa. One wyciągnęły Witeliusza z kryjówki, pytając - bo nie wiedziano - kim jest i czy wie, gdzie jest Witeliusz. Wykręcił się kłamstwem. Następnie rozpoznany usilnie prosił, aby tymczasem potrzymano go pod strażą lub w więzieniu. Jakoby ma coś ważnego do powiedzenia w sprawie bezpieczeństwa Wespazjana. Aż związano mu ręce na plecach, na kark nałożono powróz i tak w podartej szacie, półnagiego, wleczono na forum wśród powszechnego poszturchiwania i pośmiewiska, przez całą długość drogi Świętej. Głowę odchylono mu ku tyłowi, gdyż trzymano go za włosy, jak zwykle złoczyńców, ostrzem miecza podparto mu podbródek, aby można było obejrzeć jego twarz i aby nie pochylał jej w dół. Niektórzy rzucali w niego gnojem i błotem. Inni przezywali podpalaczem i żarłokiem. Część pospólstwa wytykała mu nawet fizyczne ułomności. Był mianowicie potężnego wzrostu, twarz miał purpurową z ciągłego opilstwa, brzuch opasły, na jedną nogę nieco kulał wskutek dawnego uderzenia kwadrygi, gdy usługiwał powożącemu Gajuszowi w czasie wyścigów. Wreszcie u Schodów Gemońskich umęczono go drobnymi ciosami i wykończono. Stamtąd hakiem zawleczono do Tybru.

18. Zginął Witeliusz razem z bratem i synem, w pięćdziesiątym siódmym roku życia. Sprawdziła się przepowiednia tych, którzy zapowiedzieli na podstawie znaku wróżebnego - ten mu się zdarzył w Wiennie (jakeśmy już wspomnieli) - że dostanie się pod władzę jakiegoś człowieka z Galii. Oto został pokonany przez Antoniusza Prima, dowódcę ze stronnictwa przeciwnego. Ten urodził się w Tuluzie i w dzieciństwie miał przydomek Bekko, co znaczy w języku Galów dziób koguta.

Księga VIII Boski Wespazjan, Boski Tytus, Domicjan

Boski Wespazjan

1. Państwo długo wstrząsane niepewnością wskutek walki trzech pryncepsów i ich morderstw oraz jak gdyby błąkające się bez kierunku podparł i umocnił wreszcie ród Flawiuszów, wprawdzie nieznany i nie posiadający żadnych antenatów, lecz dla państwa na ogół pożyteczny, chociaż - rzecz to wiadoma - Domicjan słuszną poniósł karę za chciwość i okrucieństwo. T. Flawiusz Petro, mieszkaniec Reate, w czasie wojny domowej jako centurion czy weteran powtórnie powołany do służby po stronie pompejańczyków, uciekł z bitwy pod Farsalos i podążył do domu. Tam następnie uzyskawszy ułaskawienie i zwolnienie z wojska, zajął się inkasowaniem pieniędzy z licytacji publicznych. Jego syn, o przydomku Sabinus, z wojskiem nie miał nic wspólnego (chociaż niektórzy podają, że był on setnikiem - primipilarem; inni znowu, że został zwolniony ze służby ze względu na zdrowie, gdy jeszcze dowodził oddziałem), był w Azji poborcą podatku czterdziestej części. Przetrwały jego posągi wystawione mu przez miasta z napisem greckim: „Rzetelnemu poborcy”. Potem w kraju Helwetów trudnił się pożyczaniem na procent i tam umarł, pozostawiwszy żonę Wespazję Pollę i dwu synów, których mu urodziła. Starszy z nich, Sabinus, doszedł do prefektury stolicy, młodszy Wespazjan aż do pryncypatu. Polla rodem z Nursji, szlachetnego pochodzenia, miała ojca Wespazjusza Polliona, trzykrotnego trybuna wojskowego i prefekta obozu, brata - senatora w stopniu pretora. I teraz jeszcze przy szóstym kamieniu milowym, gdy idzie się z Nursji do Spolecjum, jest na szczycie wzgórza miejsce zwane Wespazję, gdzie są bardzo liczne pomniki Wespazjuszów, wspaniałe świadectwo świetności i starożytnego rodu. Nie mógłbym zaprzeczyć, iż niektórzy podają, jakoby ojciec Petrona pochodził z okolicy za rzeką Po i że był najemcą robotników, którzy z Umbrii zwykli ciągnąć corocznie do kraju Sabinów na prace w polu, że ożenił się w mieście Reate i z tego powodu osiadł tam już na stałe. Sam na ten temat najmniejszej wzmianki nie znalazłem, chociaż dość starannie szukałem.

2. Wespazjan urodził się w kraju Sabinów, w okolicy Reate, w skromnej wiosce, która nosi nazwę: Falakryny, w dniu piętnastym przed kalendami grudniowymi, wieczorem, za konsulatu Kw. Sulpicjusza Kameryna i G. Popea Sabina, na pięć lat przed zgonem Augusta. Wychował się pod kierunkiem babki ze strony ojca, Tertulli, w dobrach Koza. Będąc już pryncepsem, ustawicznie odwiedzał miejsce swych urodzin, pozostawiając domostwo w takim stanie, w jakim było ongiś, aby oczywiście nie zaginęło nic, na co jego oczy patrzeć przywykły. Pamięć babki czcił z taką miłością, że zawsze w dni uroczystości publicznych lub prywatnych pijał z jej małego srebrnego kubka. Po wdzianiu togi męskiej długo nie chciał ubiegać się o szeroki szlak, chociaż brat już go uzyskał. Aż skłoniła go do tego dopiero matka. Uzyskała to z trudem i raczej szyderstwem niż prośbami albo swą powagą: nazywała go ciągle w sposób urągliwy pachołkiem swego brata. Trybunat wojskowy odsługiwał Wespazjan w Tracji. Jako kwestor wylosował prowincję Kretę i Cyrenę. Następnie kandydował na edyla, wkrótce na pretora. Edylat uzyskał nie bez początkowej porażki i zaledwie na szóstym miejscu. Preturę uzyskał natychmiast przy pierwszym kandydowaniu, na jednym z naczelnych miejsc. Jako pretor, nie chcąc pominąć żadnej sposobności zasłużenia się cesarzowi Gajuszowi, który nienawidził senatu, postawił wniosek urządzenia igrzysk nadzwyczajnych na cześć zwycięstwa odniesionego przez cesarza w Germanii. Gdy miano ukarać śmiercią spiskowców, postawił dodatkowy wniosek, aby ich ciała porzucono bez pogrzebania. Wobec najznakomitszego stanu złożył cesarzowi dzięki za to, że go do swego stołu raczył dopuścić.

3. W tym czasie pojął za żonę Flawię Domicyllę, niegdyś kochankę Statyliusza Kapelli, rycerza rzymskiego z Sabraty w Afryce, z pochodzenia Latynkę, wkrótce przez państwowy sąd kolegialny uznaną za wolno urodzoną i obywatelkę rzymską, na podstawie zeznania ojca, Flawiusza Liberalisa, rodem z Ferencjum, prostego skryby kwestorskiego. Z nią miał Wespazjan dzieci: Tytusa, Domicjana i Domicyllę. Żonę i córkę przeżył. Obydwie stracił jeszcze przed objęciem władzy cesarskiej. Po śmierci żony powrócił do konkubinatu z Cenidą, wyzwolenicą Antonii i zarazem jej sekretarką, a swoją dawną kochanką. Nawet już jako cesarz uważał ją prawie za swą legalną żonę.

4. Za pryncypatu Klaudiusza dzięki poparciu Narcyza został wysłany do Germanii jako legat legionu. Stąd przerzucono go do Brytanii i tam wziął udział w trzydziestu potyczkach z wrogiem. Podbił dwa bardzo potężne szczepy i przeszło dwadzieścia miast oraz wyspę Wektis, położoną niedaleko Brytanii, służąc częściowo pod rozkazami Aulusa Plaucjusza, legata konsularnego, częściowo pod dowództwem samego Klaudiusza. Dlatego uzyskał odznaki triumfalne, a także w krótkim czasie jedną po drugiej godności kapłańskie, ponadto konsulat, który sprawował przez dwa ostatnie miesiące roku. Odtąd aż do prokonsulatu trzymał się z dala od życia publicznego, w zaciszu domowym. Mianowicie bał się Agryppiny, która miała jeszcze wielki wpływ na syna, a nienawidziła Wespazjana jako przyjaciela Narcyza, choć ten ostatni już umarł. Wreszcie w drodze losowania otrzymał prowincję Afrykę. Rządził nią nadzwyczaj uczciwie, zyskawszy sobie wielkie poważanie. Raz tylko w czasie pewnych zamieszek w Hadrumetum ciskano weń rzepą. To pewne, że wrócił stamtąd wcale nie bogatszy. Utraciwszy już prawie kredyt, wszystkie swoje posiadłości zastawił u brata i z musu, dla utrzymania pewnej stopy życia, uciekł się do handlu niewolnikami. Z tego powodu nazywano go powszechnie „mulnikiem”. Mówią także, że udowodniono mu wyłudzenie dwustu tysięcy sestercji od pewnego młodzieńca, dla którego uzyskał szeroki szlak wbrew woli ojca, i z tego tytułu otrzymał ostrą naganę. Jako uczestnik świty Nerona w jego podróży po Achai w czasie występów śpiewaczych cesarza albo zbyt często wychodził, albo będąc obecny zasypiał. Tym ściągnął na siebie groźną niełaskę i został wykluczony nie tylko z najbliższego otoczenia cesarza, lecz nawet z publicznych przyjęć powitalnych. Więc oddalił się do małego i ustronnego miasteczka. Aż tu, gdy starał się ukryć i żył w obawie przed czymś najgorszym, powierzono mu prowincję i dowództwo nad wojskiem. A stało się to tak. Oto na całym Wschodzie rozniosła się dawna i uparta pogłoska, że według przeznaczenia ci, którzy w tym czasie wyjdą z Judei, będą rządzić światem. Jak okazało się później na podstawie dalszych wypadków, przepowiednia dotyczyła cesarza rzymskiego. Tymczasem Żydzi, odnosząc ją do siebie, podnieśli bunt, namiestnika swego zabili, legata konsularnego Syrii, przybywającego z pomocą, zmusili do odwrotu, zdobywszy na nim orła. Dla stłumienia tego buntu potrzeba było większego wojska i bardzo energicznego wodza, któremu można by powierzyć bezpiecznie tak wielkie zadanie. Wybrano bez zastrzeżeń właśnie Wespazjana, jako że doświadczono już nieraz jego energii, a przy tym w żadnym wypadku nie mógł budzić obaw jako ewentualny pretendent do władzy najwyższej ze względu na gminność pochodzenia i nazwiska. Więc dodano mu do armii dotychczasowej dwa legiony, osiem szwadronów jazdy, dziesięć kohort, do sztabu legatów przydzielono jeszcze jego starszego syna. Wespazjan z chwilą wkroczenia do prowincji przeciągnął na swą stronę także kraje sąsiednie. Osiągnął to dzięki natychmiastowemu wzmocnieniu karności obozowej i pomyślnemu wynikowi jednej i drugiej bitwy oraz wielkiej odwadze własnej. W czasie oblężenia jednej twierdzy został ugodzony kamieniem w kolano, tarczą odbił kilka pocisków.

5. Po śmierci Nerona i Galby, gdy Oton i Witeliusz walczyli o pryncypat, powziął Wespazjan nadzieję uzyskania władzy cesarskiej, już przedtem zapowiedzianej mu przez następujące znaki wieszcze. Oto w willi podmiejskiej Flawiuszów starożytny dąb poświęcony Marsowi trzykrotnie, po każdym porodzie Wespazji, nagle wypuszczał z pnia po jednej gałęzi, niewątpliwy znak przyszłego przeznaczenia każdego potomka. Pierwsza gałąź okazała się wątła i szybko uschła. Istotnie, dziewczynka, która się urodziła, nie przeżyła nawet roku. Druga gałąź okazała się bardzo silna i bujna, wróżąca wielką pomyślność. Trzecia wyrosła na kształt drzewa. Dlatego podobno ojciec Sabinus, umocniony ponadto wróżbą z wnętrzności zwierzęcych, oznajmił swej matce, że urodził się jej wnuk, który ma być cesarzem. Ona tylko parsknęła śmiechem, dziwiąc się, że „sama zachowała dotąd zdrowe zmysły, a jej syn już oszalał”. Wkrótce, podczas sprawowania przez Wespazjana edylatu, Gajusz Cezar rozgniewany na niego za to, że nie dość dbał o zamiatanie ulic, rozkazał żołnierstwu nanieść błota i napełnić nim fałdy senatorskiej togi Wespazjana. Nie brakło wówczas takich, którzy to wytłumaczyli w ten sposób. Oto, gdy rzeczpospolita znajdzie się już w zupełnym poniżeniu i zaniedbaniu na skutek jakiejś domowej rozterki, wtedy schroni się pod jego opiekę i jakby na jego łono. Raz podczas drugiego śniadania jakiś obcy pies przyniósł mu z rozdroża ludzką rękę i rzucił pod stół. Znów podczas obiadu roboczy wół zrzuciwszy jarzmo wtargnął do jadalni, rozpędził służbę i jakby nagle zmęczony padł u samych stóp spoczywającego Wespazjana oraz pochylił kark. Także cyprys rosnący w jego posiadłości rodzinnej bez żadnej burzy wywrócił się z korzeniami, następnego dnia sam się podniósł, jeszcze zieleńszy i mocniejszy. W Achai otrzymał we śnie zapowiedź, że zacznie się dla niego i jego najbliższych okres pomyślności, gdy Neronowi zostanie wyrwany ząb. Następnego dnia, gdy Wespazjan wszedł do atrium, lekarz pokazał mu ząb tylko co wyjęty Neronowi. W Judei, gdy radził się wyroczni boga Karmela, zapewniły go losy, że ma obiecane spełnienie tego wszystkiego, co tylko zamyśla i zamierza w duszy, choćby największego. Jeden ze znakomitych jeńców judejskich, Józef, gdy prowadzono go do więzienia, oświadczył z całą stanowczością, że tenże Wespazjan w krótkim czasie go uwolni, lecz już jako cesarz. Donoszono Wespazjanowi też przepowiednie z Rzymu. Oto jakoby Nero w ostatnich dniach życia otrzymał we śnie polecenie, aby rydwan procesyjny Jowisza Najlepszego Największego wyprowadzono ze świętego przybytku do domu Wespazjana, a stamtąd do cyrku. Niedługo potem, gdy Galba otwierał komicja kandydując powtórnie na konsula, posąg boskiego Juliusza sam miał zwrócić się ku Wschodowi. Na polu walki pod Bedriakum, tuż przed jej rozpoczęciem, dwa orły w obecności wszystkich podobno stoczyły bój. Gdy jeden z nich został pokonany, nadleciał trzeci ze Wschodu i odegnał zwycięzcę.

6. Jednak mimo największego poparcia, nawet nalegań ze strony przyjaciół, Wespazjan nie podjął żadnych kroków. Aż pobudziła go dopiero przypadkowa życzliwość, okazana przez jakichś nieznanych i dalekich żołnierzy. Mianowicie każdy z trzech legionów armii mezyjskiej wysłał na pomoc Otonowi po dwa tysiące żołnierzy. Te oddziały już w czasie drogi dognała wieść o klęsce i samobójstwie Otona. Niemniej uparły się dojść aż do Akwilei, jak gdyby nie ufając tej pogłosce. Tam przy sposobności samowolnie rozpuściły zagony po okolicy i grabiły, co się dało i jak się dało. Gdy wreszcie ogarnął je strach, że po powrocie przyjdzie zdać z tego sprawę i ponieść karę, postanowiły wybrać cesarza i osadzić go na tronie. Przecież nie są, jak mówiono, gorsi od wojsk hiszpańskich, które wybrały Galbę, ani od pretorianów, którzy wybrali Otona, ani od wojsk germańskich, które wybrały Witeliusza. Więc podawano najpierw nazwiska wszystkich legatów konsularnych, jacy tylko wtedy byli. Jednak wszystkich, każdego z innej przyczyny, uważano za niewłaściwych. Jacyś żołnierze z trzeciego legionu, który pod koniec panowania Nerona przeniesiony został z Syrii do Mezji, wynosili pochwałami Wespazjana. Wszyscy jednogłośnie zgodzili się na niego i jego nazwisko wypisali bezzwłocznie na wszystkich sztandarach. Na razie na tym tylko stanęło, bo na krótko jeszcze udało się odwołać te wojska do regularnej służby. Jednak wieść o tym zdarzeniu rozeszła się na wszystkie strony. Wówczas Tyberiusz Aleksander, prefekt Egiptu, pierwszy odebrał od legionów przysięgę na wierność Wespazjanowi w dniu kalend lipca. Ten dzień odtąd obchodzono jako pierwszy dzień pryncypatu Wespazjana. Następnie armia judejska złożyła przysięgę bezpośrednio samemu Wespazjanowi w dniu piątym przed idami lipca. Najwięcej pomogły zamierzeniom Wespazjana następujące okoliczności. Oto ukazał się wśród szerokiej publiczności odpis listu zmarłego Otona do Wespazjana (prawdziwego lub fałszywego), w którym zaklinając się na wszystko, zlecał mu Oton pomstę za siebie i życzył, aby Wespazjan przyszedł z pomocą państwu. Jednocześnie rozeszła się pogłoska, że Witeliusz po zwycięstwie postanowił wymienić leża zimowe legionów; legiony stacjonujące w prowincjach germańskich przenieść na Wschód na służbę spokojniejszą i łatwiejszą. Nadto poparł Wespazjana spośród namiestników prowincyj Licyniusz Mucjanus, spośród królów Part Wologezus. Pierwszy wyrzekł się niechęci, jaką aż dotąd żywił niedwuznacznie w stosunku do Wespazjana z powodu współzawodnictwa, obiecał mu w pomoc armię syryjską, drugi czterdzieści tysięcy łuczników.

7. Podjął więc Wespazjan wojnę domową. Wysławszy naprzód wodzów z wojskami do Italii, sam tymczasem przeprawił się do Aleksandrii, aby mieć w ręku klucze Egiptu. Tu chcąc zasięgnąć rady wyroczni co do trwałości swego panowania, wszedł sam jeden, bez świty, do świątyni Serapisa i długo się modlił żarliwie do boga. Wreszcie się odwrócił. Odniósł wrażenie, że oto wyzwoleniec Bazylides podał mu według miejscowego obyczaju zielone gałązki, wieńce i placki ofiarne. Wiadome zaś było, że nikt Bazylidesa nie wpuścił i że już przedtem wskutek bólów mięśniowych zaledwie z trudem się poruszał, a w ogóle był wówczas daleko od świątyni. Wnet potem nadszedł list z doniesieniem, że wojska Witeliusza zostały rozbite pod Cremoną, on sam zginął w Rzymie. Brakowało jeszcze Wespazjanowi powagi i jakby pewnej świętości, mianowicie z powodu jego nagłego i jeszcze niedawnego wyniesienia na pryncypat. Lecz i to także przyszło. Ktoś z ludu ociemniały, a ktoś drugi z bezwładną nogą jednocześnie podeszli do wzniesienia, na którym siedział cesarz, prosząc o pomoc w chorobie, jaką im wskazał Serapis w widzeniu sennym: niewidomy odzyska wzrok, jeśli Wespazjan zwilży mu śliną powieki, chromy odzyska władzę w nodze, jeśli Wespazjan zechce go dotknąć piętą. Nikt nie chciał uwierzyć w ogóle w skuteczność takiego zabiegu. Wespazjan nie miał odwagi nawet spróbować tego. Wreszcie za namową przyjaciół na publicznym zebraniu spróbował jednego i drugiego zabiegu, skutek okazał się pomyślny. W tym samym czasie w Tegei, w Arkadii, za wskazówką wróżbitów wykopano w miejscu poświęconym naczynia starożytnej roboty, wśród nich posąg bardzo podobny do Wespazjana.

8. Taki był Wespazjan i wśród tak wielkiego rozgłosu powrócił do Rzymu. Odbył teraz triumf z powodu zwycięstwa nad Judeą. Do dawnego konsulatu dorzucił jeszcze osiem innych. Sprawował też cenzurę. Przez cały czas panowania dbał przede wszystkim o to, aby państwo, zupełnie osłabione i zachwiane w swej równowadze, najpierw umocnić; a potem doprowadzić do stanu świetności. Jedna część żołnierstwa dufna z powodu zwycięstwa, druga zrozpaczona haniebną klęską pozwalały sobie na wszelką swawolę i zuchwalstwa. Co więcej, całe prowincje i wolne miasta, a także pewne królestwa wiodły zaciekłe swary między sobą. Dlatego Wespazjan zwolnił ze służby i poskromił bardzo wielu spośród witeliańczyków. Uczestnikom swego zwycięstwa nie okazał żadnych wyjątkowych względów, z dużym opóźnieniem wypłacił należne im nagrody. Nie chcąc pominąć żadnej sposobności do poprawy dyscypliny, tak sobie poczynał. Oto na przykład pewien młodzieniec pachnący wonnościami składał mu podziękowanie za uzyskane dowództwo. Wespazjan nie tylko gestem okazał mu wzgardę, lecz jeszcze ostrym głosem zrobił wymówkę: „Wolałbym, żebyś cuchnął czosnkiem”, i cofnął mu nominację. Marynarze, którzy z Ostii i z Puteol pieszo zdążali do Rzymu na zmianę, zwrócili się do niego z prośbą o zapomogę tytułem „trzewicznego”. Wespazjan uważając, że to za mało odprawić ich po prostu bez odpowiedzi, rozkazał odtąd odbywać tę drogę boso. Od tego czasu tak podróżują. Achaję, Lycję, Rodos, Bizancjum, Samos pozbawił wolności, następnie zamienił na prowincje. Również to samo uczynił z Trachią Cylicją i Kommageną, dotychczas pozostającymi pod władzą królów. Kappadocji przydzielił więcej legionów z powodu ustawicznych napaści barbarzyńców i na rządcę tej prowincji wyznaczył byłego konsula zamiast rycerza rzymskiego. Stolica oszpecona była dawnymi pożarami i zwaliskami. Wespazjan pozwolił zajmować z wolnej ręki nie zabudowane place i stawiać na nich domostwa, jeśli właściciele tego poniechali. Przystąpiwszy do odbudowy Kapitolu, sam pierwszy przyłożył rękę do oczyszczenia go z gruzu i na własnym grzbiecie wynosił gruz. Podjął przywrócenie do dawnego stanu trzech tysięcy miedzianych tablic (które spłonęły wraz z Kapitolem), zewsząd ściągnąwszy kopie. Były to najpiękniejsze i niezmiernie starożytne dokumenty państwowe, zawierające prawie od początku Rzymu uchwały senatu, ludu w sprawie przymierzy, sojuszów i przywilejów komukolwiek nadanych.

9. Wzniósł nowe budowle: świątynię Pokoju bardzo blisko forum, świątynię boskiego Klaudiusza na wzgórzu Celius, rozpoczętą wprawdzie przez Agryppinę, lecz przez Nerona prawie doszczętnie zburzoną, również amfiteatr w środku Rzymu, zgodnie ze znanym mu życzeniem Augusta. Świetne stany, wyczerpane przez różne egzekucje i zachwaszczone wskutek długotrwałego zaniedbania, oczyścił i uzupełnił. Zrobił mianowicie przegląd senatu i rycerstwa, usunął najmniej godnych, dobrał najzacniejszych, nawet spośród Italików i mieszkańców prowincyj. Chcąc, aby było wiadome, że oba te stany różnią się między sobą nie tyle zakresem wolności, ile stopniem dostojeństwa, taki wydał wyrok w pewnym sporze senatora i rycerza rzymskiego: „nie należy lżyć senatorów, ale godzi się obywatelowi na obelgę odpowiedzieć obelgą”.

10. Lista procesów wzrosła wszędzie do niebywałych rozmiarów, ponieważ dawne były jeszcze nie rozpatrzone wskutek przerwy w wymiarze sprawiedliwości, przybywały nowe, wywołane zamętem i warunkami owych czasów. Wespazjan w drodze losowania wyznaczył sędziów, aby byli w mocy przywrócić poszkodowanym to, co im zabrano w czasie wojny, oraz aby w trybie nadzwyczajnym rozstrzygali, ograniczając do jak najmniejszej ilości, sprawy wchodzące w zakres sądów centumwiralnych. Wydawało się bowiem, że do rozsądzenia tych wszystkich spraw nie starczyłoby całego życia procesujących się stron.

11. Wzrastały też bez żadnego hamulca rozpusta i zbytek. Wespazjan skłonił senat do wydania takich dekretów: kobieta, która mieć będzie stosunek miłosny z niewolnikiem z cudzego domu, zostanie uznana za służebną; lichwiarze, którzy pożyczyli nieletnim synom, nie mają prawa ściągania należności w żadnym wypadku, to znaczy nawet po śmierci ojca.

12. We wszystkich innych sprawach zaraz od pierwszej chwili pryncypatu aż do jego końca uprzejmy był i łaskawy. Nie krył się z miernością swego poprzedniego stanu, często nim się szczycił. A gdy niektórzy usiłowali wyprowadzić pochodzenie rodu Flawiuszów od założycieli miasta Reate i towarzysza Herkulesa, którego pomnik jeszcze dziś stoi przy drodze Salaryjskiej, Wespazjan po prostu ich wyśmiał. Do tego stopnia był zupełnie obojętny na odznaczenia zewnętrzne, że w dniu triumfu zmęczony dłużyzną i nudą uroczystości nie powstrzymał się od takich oto słów: że „słusznie ponosi karę za to, iż tak niedorzecznie zachciało się mu, nad grobem już będąc, triumfu. Ani nie był go winien czci przodków, ani dla niego samego nie stanowił triumf nigdy przedmiotu marzeń”. Nawet władzę trybuna, tytuł ojca ojczyzny przyjął bardzo późno. Zniósł także, jeszcze w czasie wojny domowej, obyczaj rewizji osobistej osób składających cesarzowi ranne powitanie.

13. Swobodne zachowanie przyjaciół, przycinki adwokatów, przekorę filozofów znosił z największą łagodnością. Na przykład Licyniusza Mucjana, znanego rozpustnika, który dufny w swe zasługi pozwalał sobie w stosunku do cesarza na to i owo, Wespazjan nigdy nie skarcił publicznie i tyle tylko ze swej strony wyraził niezadowolenia, że u wspólnego przyjaciela skarżąc się na niego, dodał na końcu: „Przecież ja także jestem mężczyzną”. Albo Salwiusz Liberalis broniąc bogatego podsądnego ośmielił się powiedzieć: „Cóż Cezarowi do tego, że Hiparch posiada sto milionów sestercji?” Wespazjan osobiście go za to pochwalił. Demetriusz cynik spotkawszy Wespazjana w podróży (już po wyroku skazującym), nie raczył powstać ani go powitać, a nawet nie wiem już, co rzucił mu obelżywie, Wespazjan w zamian ograniczył się tylko do tego, że nazwał go „psem”.

14. Niepamiętliwy uraz i nienawiści oraz niezdolny do zemsty wydał za mąż córkę swego wroga Witeliusza z nadzwyczajną okazałością, wyposażył nadto i urządził. Jeszcze za Nerona wzbroniono Wespazjanowi wstępu na dwór cesarski, a on dopytywał się z przerażeniem, co mianowicie ma czynić albo dokąd się udać. Któryś z odźwiernych pałacowych wypędzając go zawołał, „aby sobie szedł do choroby”. Ten później dopraszał się u niego o pewną łaskę. Wespazjan w ten tylko sposób okazał swój gniew, że odpowiedział mu to samo i prawie tymi samymi słowami. Daleki był Wespazjan od tego, żeby na skutek podejrzenia lub z obawy zgładzić kogoś. Gdy przyjaciele upominali go, aby strzegł się Metiusza Pompuzjana, ponieważ istnieje powszechne przekonanie, że ów urodził się w konstelacji cesarskiej, Wespazjan jeszcze mianował go konsulem, zapewniając, że Metiusz będzie kiedyś pamiętał o wyświadczonym mu przezeń dobrodziejstwie.

15. Niełatwo będzie znaleźć takiego, kto by niewinnie został za jego panowania ukarany, chyba podczas jego nieobecności i bez jego wiedzy albo już z pewnością wbrew jego woli i wskutek wprowadzenia go w błąd. Co do Helwidiusza Pryska, który sam jeden powitał cesarza po powrocie z Syrii prywatnym tylko nazwiskiem Wespazjana, a w czasie pretury we wszystkich obwieszczeniach pomijał jego tytuł i żadnej wzmianki o nim nie robił, to Wespazjan dopiero wówczas rozgniewał się na niego, gdy ten przez najbardziej zuchwałe docinki prawie mu ubliżył. I w tym wypadku, mimo że go najpierw zesłał, a następnie kazał zabić, jednak w końcu usilnie próbował ocalić wszelkimi sposobami, wysławszy ludzi, aby odwołali siepaczy. I byłby go uratował, gdyby nie otrzymał fałszywej wiadomości, że Helwidiusz już zginął. Zresztą nigdy nie cieszył się z niczyjej śmierci, a nawet przy sprawiedliwej egzekucji płakał rzewnie i jęczał.

16. Z jednego tylko powodu słusznie zasługuje na naganę, tj. z powodu swej chciwości na grosz. Mało mu było tego, że ściągał podatki nie zapłacone za Galby, że dodał nowe i ciężkie, że powiększył daniny prowincjom, niektórym podwoił, że przeprowadzał zupełnie jawnie operacje finansowe, które powinny przynosić ujmę nawet człowiekowi prywatnemu, a mianowicie skupując pewne towary po to tylko, aby później drożej je odprzedać. Nie wzdragał się sprzedawać urzędów kandydatom albo ułaskawień podsądnym tak niewinnym, jak winnym. Istnieje także przekonanie, że na poważniejsze stanowiska naumyślnie powoływał zwykle co największych zdzierców spośród urzędników skarbowych [prokuratorów], aby wzbogaconych wkrótce skazać. Mówiono powszechnie, że używał ich jak gąbek: gdy suche jakby zwilżał, gdy wilgocią napęczniały, wyciskał. Niektórzy podają, że był bardzo chciwy z natury i że to wypominał mu pewien stary wolarz. Ten pokornie prosił Wespazjana po jego wstąpieniu na tron, aby mu przyznał wolność bez okupu. Gdy spotkał się z odmową, zawołał, że „wilk tylko sierść zmienia, a nie obyczaje”. Są znowu tacy, którzy twierdzą, że do grabieży i rabunku zmusiła go konieczność, mianowicie zupełny brak pieniędzy w skarbie państwowym i cesarskim. To stwierdził na samym zaraz początku pryncypatu w takim oświadczeniu, że „potrzeba czterdziestu miliardów sestercji, aby państwo mogło stanąć na nogi”. To wydaje się bliższe prawdy, ponieważ jak najlepiej użył źle zdobytych pieniędzy.

17. W stosunku do ludzi wszystkich stanów okazał się niezwykle wspaniałomyślny. Oto na przykład dopłacił senatorom do wysokości ich cenzusu, biednych konsularów podtrzymał rocznymi zapomogami po pięćset tysięcy sestercji, bardzo wiele miast na całym świecie, zniszczonych albo trzęsieniem ziemi, albo pożarem, odbudował jeszcze lepiej. Szczególnie popierał talenty i sztuki.

18. On pierwszy ze skarbca cesarskiego wyznaczył roczną pensję po sto tysięcy sestercji retorom łacińskim i greckim. Znakomitych poetów, również artystów, jak na przykład tego, który odnowił Wenus z Kos, albo tego, który odnowił Kolosa, wynagrodził znacznymi darami i wysoką zapłatą. Gdy pewien inżynier obiecywał przewieźć za małą zapłatę wielkie kolumny na Kapitol, Wespazjan ofiarował mu wprawdzie niemałą nagrodę za pomysł, lecz podjęcia tej pracy odmówił, z góry oświadczając, „że mu pozwolił dać zarobek także ludkowi”.

19. Na igrzyskach, którymi uroczyście święcił odbudowę sceny teatru Marcella, powołał znowu do współpracy dawnych artystów. Tragikowi Apellarysowi dał czterysta tysięcy sestercji, lutnistom Terpnosowi i Diodorowi po dwieście tysięcy, niektórym po sto, już co najmniej po czterdzieści oprócz wielkiej ilości złotych wieńców. Stale urządzał biesiady, przeważnie dostatnie i sute, aby wesprzeć rzeźników. Jak na Saturnalia dawał upominki mężczyznom, tak na kalendy marca kobietom. Mimo tego nie pozbył się dawnej złej sławy chciwości. Aleksandryjczycy uparcie nazywali go Cybiosaktą, przydomkiem jednego z ich królów, najwstrętniejszego skąpca. Na jego pogrzebie główny aktor mimiczny Fawor, idąc w masce cesarza i naśladując, wedle zwyczaju, jego ruchy i słowa za życia, publicznie zapytał najpierw urzędników skarbu cesarskiego, ile kosztuje uroczysty pogrzeb. Gdy usłyszał, że dziesięć milionów sestercji, zawołał, „żeby mu dali sto tysięcy i niech go wrzucą choćby do Tybru”.

20. Wespazjan miał postać krępą, członki mocno związane, twarz jakby nabrzmiałą od wysiłku. Gdy raz prosił pewnego wesołka, aby i o nim coś powiedział, ten odrzekł dowcipnie: „Powiem, gdy przestaniesz brzuchowi folgę dawać”. Wespazjan cieszył się znakomitym zdrowiem, chociaż dla jego zachowania tyle tylko czynił, że nacierał rytmicznie szyję i całe ciało w sali do gry w piłkę i stosował każdego miesiąca jednodniową głodówkę.

21. Prawie zawsze przestrzegał takiego rozkładu dnia. Od chwili objęcia pryncypatu wstawał zawsze wcześniej, nawet przede dniem. Potem, przeczytawszy listy i krótkie sprawozdania wszystkich urzędników dworskich, dopuszczał do siebie przyjaciół, jednocześnie podczas tego rannego powitania obuwał się i ubierał do wyjścia. Skoro załatwił wszystkie sprawy bieżące, jechał na przechadzkę, następnie wypoczywał, mając u boku jedną z licznych nałożnic, którymi zastąpił zmarłą Cenidę. Ze swego prywatnego apartamentu przechodził do łazienki i jadalni. W tym czasie był podobno najprzystępniejszy i najwzględniejszy. Te chwile najbardziej wykorzystywali domownicy, aby go o coś prosić.

22. W czasie biesiad i kiedy indziej zawsze niezmiernie był dobroduszny i wiele spraw załatwiał w sposób krotochwilny. Odznaczał się ciętym dowcipem, chociaż tak błazeńskim i plugawym, że nie cofał się przed sprośnymi wyrazami. Zachowało się trochę jego najdowcipniejszych powiedzeń, między innymi następujące. Oto Mestriusz Florus, były konsul, upomniał go pewnego razu, że należy mówić „plaustra”, a nie „plostra”. Następnego dnia pozdrowił go Wespazjan mianem „Flaurusa”. Uległszy namiętnej prośbie pewnej kobiety, która jakoby ginęła dlań z miłości, kazał ją do siebie przyprowadzić i darował czterysta tysięcy sestercji za miłosną wizytę. Na zapytanie intendenta, w jaki sposób każe wciągnąć tę sumę do rachunków, odrzekł: „Za miłość do Wespazjana”.

23. Przytaczał też dość trafnie wiersze greckie. Oto na przykład o pewnym człowieku wysokiego wzrostu, który miał nadmiernie rozwinięty członek męski, rzekł:

Długą wstrząsając dzidą, wielkim stąpa krokiem.

(Hom. Il. VII 213; w. 201 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

A znowu tak o wyzwoleńcu Cerylu, który pragnąc uchronić swe wielkie bogactwa przed włączeniem do skarbca cesarskiego po swej śmierci, zaczął udawać człowieka wolnego i, zmieniwszy nazwisko, zwać się Lachesem:

O Lachesie, Lachesie,
gdy umrzesz, znowu wtedy Cerylem będziesz zwan.

(Kock, Com. Attic. fragm., Menander, frg. 223, 2)

Najwięcej jednak uszczypliwego dowcipu okazywał w swych szpetnych interesach, aby różnymi drwinkami osłabić niechęć do siebie i w żart obrócić. Oto jeden z jego ulubionych służących prosił o urząd intendenta dla kogoś, niby to swego brata. Wespazjan wstrzymawszy się z odpowiedzią wezwał do siebie samego petenta, następnie wymógł na nim tyle pieniędzy, ile tamten obiecał swemu poplecznikowi, i natychmiast go mianował. Gdy ów służący znowu go zagadywał o tego niby brata, rzekł mu Wespazjan: „Poszukaj sobie innego brata, ten, którego uważasz za swego, już jest moim”. Raz powziąwszy podejrzenie, że mulnik w czasie pewnej podróży zeskoczył z pojazdu niby to dla podkucia mułów, istotnie zaś dlatego, aby dać sposobność i czas pewnemu klientowi, mającemu proces, do przedstawienia swej sprawy cesarzowi, Wespazjan zapytał, ile kosztowało „okucie”, i zamówił sobie udział w zysku. Syn Tytus wypomniał mu, że nawet na urynę nałożył podatek. Cesarz przyłożył mu do nosa pieniądze ściągnięte jako pierwsza rata, zapytując, „czy nie razi go zapach?” Na jego odpowiedź przeczącą rzekł: „A przecież to z uryny”. Gdy przybyli do niego delegaci z zawiadomieniem, że uchwalono na koszt państwa wznieść dla niego olbrzymi posąg za znaczną sumę, Wespazjan nadstawił pustą dłoń i kazał choćby natychmiast składać tu pieniądze mówiąc, że „oto już cokół gotowy”. W chwili śmiertelnej obawy i grozy ostatecznej przed zgonem nie powstrzymał się od żartów. Mianowicie, gdy wśród innych znaków złowieszczych zdarzyło się, że Mauzoleum nagle się otwarło, a gwiazda z warkoczem ukazała się na niebie, mówił, że pierwszy znak odnosi się do Junii Kalwiny z rodu Augusta, drugi do króla Partów, który ma długie włosy. Na samym tylko początku choroby rzekł: „Biada mi, sądzę, że już bogiem się staję”.

24. W czasie swego dziewiątego konsulatu, będąc w Kampanii, dostał lekkiego ataku febry i natychmiast powrócił do stolicy. Stąd zaraz pospieszył do Kutyliów i na wieś pod Reate, do swej posiadłości, gdzie corocznie spędzał lato. Tu na domiar wzmagającej się choroby przez bardzo częste picie wody jeszcze zepsuł sobie żołądek. Niemniej pełnił swe obowiązki cesarskie jak zwykle, nawet przyjmował delegacje leżąc. Nagle dostał biegunki i opadł zupełnie z sił. Wówczas rzekł: „Cesarz powinien umierać stojąc”. Usiłuje z trudem powstać. W tej chwili wyzionął ducha na rękach podtrzymujących go osób, w dziewiątym dniu przed kalendami lipca. Przeżył lat sześćdziesiąt osiem, jeden miesiąc, sześć dni.

25. Istnieje zgodne przypuszczenie, że tak był pewny zawsze swego przeznaczenia i swoich synów, iż mimo ustawicznych spisków przeciw sobie śmiało zapewnił senat, że „po nim albo jego synowie obejmą władzę, albo nikt”. Podobno ujrzał raz we śnie wagę umieszczoną w środku przedsionka Pałacu Palatyńskiego, w stanie równowagi: na jednej szali stali Klaudiusz i Nero, na drugiej on sam i jego synowie. To się sprawdziło, ponieważ jedni i drudzy tyleż lat i przez równy przeciąg czasu sprawowali władzę cesarską.

Boski Tytus

1. Tytus, przezwany po swym ojcu Wespazjanem, umiłowanie i słodycz rodzaju ludzkiego - tyle posiadał talentu czy umiejętności, czy wreszcie po prostu szczęścia w jednaniu sobie życzliwości wszystkich w czasie sprawowania władzy cesarskiej, co jest najtrudniejsze; tymczasem jako osoba prywatna, jeszcze za pryncypatu swego ojca, nie uszedł nienawiści, a przynajmniej nagany powszechnej - urodził się w trzecim dniu przed kalendami stycznia, w roku pamiętnym przez zabójstwo Gajusza, blisko Septyzonium, w nędznym domostwie, w pokoiku maleńkim i ciemnym. To jest wiadome, gdyż jeszcze dotychczas ów pokoik istnieje i jest pokazywany.

2. Tytus wychował się na dworze cesarskim razem z Brytannikiem. Kształcił się w tych samych naukach i u tych samych nauczycieli.

Mówią, że w tym czasie pewien fizjonomista, wezwany przez Narcyza, wyzwoleńca Klaudiuszowego, aby zbadać twarz Brytannika, kategorycznie oświadczył, że ten w żadnym wypadku nie będzie cesarzem, lecz że nim będzie z pewnością Tytus, który wtedy właśnie stał obok. Byli zaś ci młodzi tak zaprzyjaźnieni, że podobno Tytus spoczywając obok Brytannika skosztował także tego płynu, po wypiciu którego Brytannik umarł. Tytus potem długo i ciężko chorował. Pamiętając o tym wszystkim wzniósł Brytannikowi złoty posąg na Palatynie, także poświęcił mu drugi, konny, z kości słoniowej, i cześć mu oddawał. Jeszcze dzisiaj podczas procesji cyrkowej ten posąg jest niesiony na przedzie.

3. Już we wczesnym dzieciństwie zabłysły jego przymioty fizyczne i umysłowe, a potem coraz bardziej wzmagały się z latami: piękny wygląd, na który w równym stopniu składały się powaga i wdzięk, wyjątkowa siła fizyczna - chociaż wzrost miał niewielki i brzuch nieco zbyt wydatny - świetna pamięć, umysł pojętny do wszystkich prawie umiejętności zarówno pokojowych, jak wojennych. Doskonale władał bronią. Wspaniale jeździł konno. Biegle posługiwał się łaciną i greckim, czy to w zakresie krasomówstwa, czy twórczości poetyckiej. Posiadał łatwość wypowiedzi graniczącą z natchnieniem. W zakresie muzyki też nie był prostakiem, śpiewał i grał na lutni przyjemnie i umiejętnie. Wiem od wielu osób, że bardzo szybko zwykł stenografować, bawiąc się i żartobliwie ścigając ze swymi sekretarzami, oraz naśladował każde pismo, jakie tylko zobaczył, często mawiał, że „mógłby być najlepszym fałszerzem”.

4. Jako trybun wojskowy służył w Germanii i Brytanii. Tam zyskał sobie jak najlepszą sławę swą dzielnością i nie mniejszą rozwagą, jak świadczy wielka liczba jego posągów i wizerunków oraz napisów w obydwu prowincjach. Po służbie wojskowej poświęcił się pracy na polu sądowym, odznaczając się raczej szlachetnością charakteru niż pracowitością. W tym samym czasie pojął za żonę Arecynę Tertullę, córkę rycerza rzymskiego, lecz niegdyś prefekta kohort pretoriańskich, po jej śmierci Marcję Furnillę ze znakomitego rodu. Z nią miał córeczkę. Potem się rozwiódł. Po ukończeniu urzędowania jako kwestor otrzymał dowództwo legionu i zdobył dwa najpotężniejsze miasta judejskie: Tarycheje i Gamalę. Gdy raz na placu boju zabito pod nim konia, natychmiast wskoczył na drugiego, którego jeździec, walcząc obok niego, padł.

5. Wnet potem, po objęciu władzy cesarskiej przez Galbę, wysłano Tytusa do niego z życzeniami. W czasie tej całej podróży uważano powszechnie, że został przez cesarza wezwany na adoptację. Lecz gdy zobaczył, że wszystko znowu pogrąża się w nieładzie, zawrócił z drogi i udał się do wyroczni Wenery w Pafos. Tam radząc się w sprawie swej żeglugi otrzymał zarazem potwierdzenie nadziei panowania. Te nadzieje wkrótce się spełniły [ojciec jego został cesarzem]. Pozostawiony przez ojca dla całkowitego podbicia Judei, w ostatecznym szturmie na mury Jerozolimy zabił dwunastu obrońców tylomaż strzałami i zdobył to miasto w rocznicę urodzin swej córki, wśród radości i uwielbienia żołnierzy. W czasie życzeń powitali go jako cesarza. Zaraz potem, gdy chciał opuścić prowincję, zatrzymali go, najpierw pokornie, wnet groźnie żądając, aby pozostał albo razem z sobą ich wszystkich zabrał. Stąd powstało podejrzenie, jakoby próbował uniezależnić się od ojca i zatrzymać dla siebie królestwo Wschodu. To podejrzenie jeszcze umocnił, gdy w drodze do Aleksandrii, poświęcając w Memfisie byka Apisa, przystroił się w diadem, zresztą zgodnie z obyczajem i obrządkiem starego wierzenia. Lecz byli i tacy, którzy to inaczej tłumaczyli. Dlatego spiesznie zdążając do Italii, dopłynął na zwykłym transportowym okręcie do Regium, stąd do Puteol, następnie podążył co rychlej do Rzymu. Jego przyjazd zaskoczył Wespazjana. Wówczas Tytus, jak gdyby wykazując bezpodstawność krążących o nim pogłosek, rzekł: „Przybyłem, ojcze, przybyłem”.

6. Odtąd nie tylko brał udział w rządach, ale nawet stał się ich podporą. Razem z ojcem odbył triumf, razem sprawował cenzurę. Był także jego kolegą w czasie sprawowania władzy trybuńskiej i w czasie siedmiu konsulatów. Przejął na siebie dozór prawie wszystkich czynności państwowych, gdyż w imieniu ojca sam dyktował listy, pisał obwieszczenia, odczytywał mowy w senacie zamiast kwestora. Mało tego. Przyjął dowództwo pretorianów, zawsze dotychczas sprawowane tylko przez rycerza rzymskiego. Lecz sprawował je zbyt surowo i gwałtownie, skazywał na śmierć niezwłocznie, jeśli powziął co do kogoś podejrzenie. Miał przy tym zgraję osobników na płatnych usługach, którzy po teatrach i w obozie domagali się na takiego kary, jak gdyby w imieniu ogółu. Oto jak postąpił z Aulusem Cecyną, byłym konsulem. Mianowicie zaprosił go do siebie na biesiadę, a gdy ten wyszedł tylko za próg jadalni, kazał go zadźgać. Co prawda niebezpieczeństwo było wielkie, gdyż przyłapał własnoręczny tekst przemówienia Cecyny, przygotowany na wiec żołnierski. O ile takimi czynami zapewnił sobie Tytus na przyszłość całkowite bezpieczeństwo, o tyle na razie ściągnął tak żywą nienawiść, iż nikt chyba nie doszedł do pryncypatu, mając przeciw sobie równie wrogą ocenę społeczeństwa i niechęć wszystkich.

7. Oprócz okrucieństwa nieufność ludzką budził też jego zbytek: oto do północy przeciągał biesiady z największymi marnotrawcami spośród swych przyjaciół. Także skłonność do rozpusty, czego dowodem zgraja męskich kochanków i eunuchów oraz osławiona namiętność do królowej Bereniki, której podobno obiecywał małżeństwo. Budziła też nieufność ludzką chęć rabunku. Wiadome było, że podczas rozpatrywania spraw sądowych przez ojca pozwalał się przekupywać i przyjmował nagrody za swe usługi. Wreszcie jawnie już wyrażano przypuszczenie, a nawet przekonanie, że to będzie drugi Nero. Lecz ta ujemna o nim ocena ustąpiła korzystnej i zamieniła się w najwyższe pochwały, gdy nie odkryto żadnej wady, przeciwnie, same zalety. Urządzał odtąd [od wstąpienia na tron] uczty, to prawda, lecz raczej miłe niż zbyt kosztowne. Co do przyjaciół, to dobrał sobie takich, że pryncepsi po nim panujący opierali się na nich, uważając za niezbędnych dla siebie i państwa, i bardzo często korzystali z ich pomocy. Berenikę natychmiast wyprawił z Rzymu wbrew jej woli i wbrew samemu sobie. Niektórych swych najmilszych ulubieńców, choć tak zręcznych tancerzy, że wkrótce w teatrze wystąpili, nie tylko nie wyróżnił odtąd swą hojnością, lecz w ogóle przestał na nich patrzeć podczas publicznych widowisk. Żadnemu obywatelowi niczego nie zabrał. Dla cudzej własności okazał szacunek, jak nikt nigdy. Odrzucił świadczenia pieniężne na swoją korzyść, przyjęte na ogół i zwykłe. W zakresie szczodrobliwości nikomu z poprzedników pierwszeństwa nie ustąpił. Oddał na usługi publiczności najpierw amfiteatr. Wybudował obok szybko termy. Wydał igrzyska bardzo okazałe, hojnie sypiąc pieniędzmi. Urządził bitwę morską na dawnym miejscu naumachii, tam również zawody gladiatorów. Tego samego dnia pokazał pięć tysięcy dzikich zwierząt wszelkiego rodzaju.

8. Z usposobienia był bardzo dobrotliwy. Z rozporządzenia Tyberiusza wszyscy następni cesarze nie uważali za prawomocne przywilejów nadanych przez poprzednich pryncepsów, jeśli nie nadali ich znowu sami, i to tymże osobom. On pierwszy uprawomocnił wszystkie poprzednie tego rodzaju nadania jednym edyktem i nie pozwolił, aby się w tych sprawach do niego zwracano. Co do wszystkich innych pragnień ludzkich, najusilniej przestrzegał, aby nikogo od siebie nie wypuścić, nie dając mu nadziei. Gdy domownicy robili mu uwagi, że więcej jakoby obiecuje, niż może dotrzymać, rzekł: „Nikt nie powinien odchodzić smutny po rozmowie z pryncepsem”. Raz w czasie biesiady przypomniawszy sobie, że nic dobrego nikomu nie wyświadczył przez cały dzień, wypowiedział owe słynne i słusznie chwalone słowa: „Przyjaciele, straciłem dzień”. Szczególnie do całego ludu odnosił się uprzejmie przy każdej sposobności. Na przykład zapowiadając zapasy gladiatorów oświadczył zaraz, że „urządzi je nie według swego upodobania, lecz że zastosuje się do smaku publiczności”, i tak istotnie uczynił. Niczego nie odmówił proszącym i ze swej strony zachęcał, aby śmiało przedstawiali swe żądania. A że upodobał sobie szczególnie występy trackich szermierzy, często na ten temat przekomarzał się z publicznością słowem, gestem, jako jej gorący poplecznik, nie umniejszając powagi cesarskiej ani nie okazując stronniczości. Nie chcąc pominąć żadnej sposobności do przypodobania się ludowi, niekiedy dopuszczał go do swych term i kąpał się razem z publicznością.

Za jego panowania zdarzyły się pewne niezawinione klęski. Oto wybuch góry Wezuwiusz w Kampanii, pożar Rzymu trwający trzy dni i trzy noce, również zaraza morowa o rozmiarach dotychczas niebywałych. Wśród tylu i takich przeciwności okazał nie tylko troskliwość pryncepsa, lecz wprost ojcowską pieczołowitość, bądź pocieszając ludność w swych obwieszczeniach, bądź świadcząc pomoc, na jaką tylko było go stać. Dozór nad odbudową Kampanii powierzył konsularom w drodze losowania. Dobra osób, które zginęły w czasie wybuchu Wezuwiusza, a nie pozostawiły spadkobierców, przydzielił na odbudowę zniszczonych miast. Po pożarze Rzymu oświadczył, że wszystkie straty państwowe bierze na siebie. Wszelkie dzieła sztuki ze swych apartamentów cesarskich przeznaczył do budowli publicznych i świątyń. Powołał do dozoru nad tymi pracami wielu rycerzy, aby przyśpieszyć wykonanie każdej pracy. Dla powstrzymania zarazy i uzdrowienia ludności z chorób nie zaniedbał pomocy boskiej i ludzkiej, stosując wszelki rodzaj ofiar oraz środków lekarskich. Do klęsk tej epoki należeli donosiciele i ich poplecznicy, pozostałość dawnej bezkarności. Ich bezustannie kazał siec biczami i kijami na forum, wreszcie przeprowadziwszy po arenie amfiteatru, częściowo wystawić na widok publiczny na sprzedaż, częściowo wywieźć na najbardziej bezludne wyspy. Chcąc na zawsze poskromić tych, którzy by jeszcze kiedyś ośmielili się na coś podobnego, zabronił między innymi opierać skargę powodową na kilku od razu ustawach oraz po upływie określonej ilości lat dochodzić stanu społecznego osób zmarłych.

9. Urząd najwyższego kapłana przyjął - wedle swego własnego oświadczenia - dlatego, aby zachować czyste ręce, i dotrzymał słowa. Odtąd już nigdy ani sam nie wydał żadnego wyroku śmierci, ani za jego wiedzą nie skazano nikogo, chociaż w tym czasie nie brakło nieraz przyczyny do zemsty. Lecz przysiągł sobie, że „raczej sam zginie, niżby kogoś miał zgładzić”. Dwu patrycjuszy, którym udowodniono roszczenia do władzy cesarskiej, upomniał tylko, aby swych zamiarów poniechali, jednocześnie pouczając, że „pryncypat jest darem przeznaczenia”; jeśli czegoś pragną ponadto, obiecuje im swoje przyzwolenie. Natychmiast wysłał swych gońców do matki jednego z nich, która daleko mieszkała, aby uspokoili ją wieścią, że syn jest zdrów. Ich samych nie tylko dopuścił do przyjacielskiej biesiady, lecz zaraz następnego dnia podczas widowiska zapaśniczego umieścił naumyślnie koło siebie. Gdy pokazywano mu broń walczących gladiatorów, sam ją podał im do obejrzenia. Ponadto także zbadał podobno horoskopy ich obydwu i wydał sąd, że „im obydwu grozi niebezpieczeństwo, ale kiedy indziej i nie od niego”. I tak się stało. Brat Tytusa nie przestawał spiskować przeciw niemu i prawie nie ukrywając się podburzał wojsko do buntu oraz obmyślał ucieczkę. Tytus zdobył się na to, żeby go nie zgładzić, nie oddalić od siebie, ani też nie ująć mu czci choćby w najmniejszym stopniu. Od pierwszego dnia panowania wytrwale świadczył, że Domicjan jest współuczestnikiem jego władzy i następcą. Niekiedy na osobności usilnie go błagał ze łzami, „aby wreszcie zechciał odpłacić mu wzajemnością”.

10. Tymczasem zaskoczyła go śmierć z większą szkodą dla ludzkości niż dla niego samego. Po zamknięciu widowiska, przy którego zakończeniu zalał się łzami wobec całej publiczności, podążył do kraju Sabinów, zasmucony jeszcze bardziej, gdyż podczas składania ofiary zwierzę mu od ołtarza uciekło oraz w czasie pięknej pogody padł grom. Następnie na pierwszym zaraz popasie dostał febry, aż odtąd musiano go nieść w lektyce. Opowiadają, że odrzuciwszy płaszczyk spojrzał w niebo i poskarżył się żałośnie, iż „los wydziera mu życie niezasłużenie, nie istnieje przecież żaden czyn, którego by musiał żałować, oprócz tylko jednego”. Co to było, ani sam wówczas nie ujawnił, ani nikt nie mógł się domyślić. Niektórzy przypuszczają, że przypomniał sobie stosunek miłosny z żoną brata. Jednak Domicja zaklinała się na wszystkie świętości, że nie miała z nim żadnego związku. Przypuszczalnie nie przeczyłaby, gdyby w ogóle coś takiego zaszło. Wręcz przeciwnie, skłonna byłaby się pochwalić, jako że okazywała skwapliwość w popisywaniu się wszystkimi skandalami.

11. Umarł w tym samym domu wiejskim, gdzie ojciec, w dniu idów wrześniowych, po dwu latach, dwu miesiącach, dwudziestu dniach od chwili objęcia władzy po ojcu, w czterdziestym drugim roku życia. Gdy rozeszła się wieść o jego śmierci, nie tylko wszystkich obywateli pogrążyła w żałobie tak osobistej, jakby po stracie kogoś z rodziny. Senat, zanim został wezwany obwieszczeniem, sam przybiegł do kurii, gdzie najpierw jeszcze przy drzwiach zamkniętych, a potem otwartych tak wiele dziękczynień i pochwał złożył zmarłemu, jak nigdy nawet za jego życia i w jego obecności.

Domicjan

1. Domicjan urodził się w dziewiątym dniu przed kalendami listopada, gdy ojciec jego został wyznaczony konsulem i miał w następnym miesiącu objąć rządy. Urodził się Domicjan w szóstej dzielnicy Rzymu, w kwartale „pod Granatem”, w domu, który później zamienił na świątynię rodu Flawiuszów. Okres młodzieńczości i początków wieku dojrzałego przeżył podobno w tak wielkim niedostatku i poniżeniu, że nie miał wśród sprzętów jednego srebrnego naczynia. Jest dostatecznie potwierdzone, że Klodiusz Pollio, były pretor, przeciw któremu jest skierowany poemat Nerona pod tytułem Luscio, zachował i niekiedy pokazywał własnoręczny list Domicjana, w którym Domicjan proponuje mu noc. Nie brak i takich, którzy twierdzą, że Domicjan oddawał się Nerwie, swemu wkrótce następcy. W czasie wojny z Witeliuszem schronił się na Kapitol ze swym stryjem Sabinem i z częścią obecnych w Rzymie wojsk. Lecz gdy przeciwnicy wdzierali się do wnętrza, a świątynia zaczęła płonąć, po kryjomu przenocował u odźwiernego świątyni. Rankiem przebrany do niepoznania w szatę kapłana Izydy, uszedł między ofiarnikami różnych obrządków za Tyber do matki swego kolegi szkolnego, z jednym tylko towarzyszem. Tam ukrył się tak dobrze, że mimo poszukiwań ze strony ludzi idących za nim trop w trop nie dał się przyłapać. Wreszcie po zwycięstwie wyszedł z kryjówki i powitany jako cezar objął urząd pretora miejskiego z uprawnieniami konsula. Właściwie zachował dla siebie tylko tytuł, gdyż całą władzę sądową przelał na swego najbliższego kolegę. Zresztą tak swawolnie nadużywał władzy, uciekając się do wszelkiej przemocy i gwałtu, że już wtedy dał świadectwo, jakim będzie w przyszłości. Nie chcąc zagłębiać się w szczegóły, powiem tylko, że uwiódłszy żony wielu osobistości zabrał Eliuszowi Lamii żonę Domicję Longinę i sam ją poślubił. Jednego dnia rozdał ponad dwadzieścia urzędów stołecznych lub zamiejscowych, aż Wespazjan mu wypomniał, że „dziwi się, iż jemu także przy sposobności nie wyznaczył następcy”.

2. Podjął wyprawę do Galij i Germanij, bynajmniej nie konieczną, wbrew radom przyjaciół ojca, tylko dlatego, aby dorównać bratu potęgą i znaczeniem. Z tego powodu naraził się na naganę ojca i odtąd mieszkać musiał razem z nim, aby na przyszłość więcej pamiętał o swym wieku i stanie. Ilekroć ukazywali się publicznie, Domicjan jechał w lektyce, Wespazjan i Tytus byli niesieni przed nim. W czasie triumfu Wespazjana i Tytusa nad Judeą Domicjan towarzyszył im na białym koniu. Z sześciu swoich konsulatów jeden tylko sprawował jako zwyczajny, właśnie dzięki bratu, który mu ustąpił miejsca przy wyborach. Umiał on także zadziwiająco udawać skromność, szczególnie zamiłowanie do poezji, dotychczas zupełnie mu obce, później wzgardzone i porzucone. Wówczas jednak wygłaszał nawet publicznie swoje utwory. Wologezus, król Partów, zażądał posiłków przeciw Alanom i na wodza jednego z synów Wespazjana. Domicjan dołożył wszelkich starań, aby właśnie on został wysłany. Lecz gdy ta cała sprawa się rozchwiała, próbował zachęcić innych królów Wschodu darami i obietnicami, aby tego samego zażądali. Po śmierci ojca długo się wahał, czy nie dać żołnierzom podwójnej daniny. Bez skrępowania stale rozpowiadał z pychą, że „to on został wyznaczony przez Wespazjana na współuczestnika władzy, lecz że testament uległ sfałszowaniu”. Dlatego odtąd bez przerwy robił zasadzki na brata, potajemnie i jawnie. Gdy Tytus ciężko zapadł na zdrowiu, kazał go opuścić jako zmarłego, zanim jeszcze Tytus wyzionął ducha. Po śmierci uczcił go tylko uświęceniem jego osoby. Często szarpał jego imię pośrednio, czyniąc różne złośliwe wycieczki przeciw niemu w mowach i publicznych obwieszczeniach.

3. W samych początkach pryncypatu codziennie pozostawiał sobie trochę czasu na swój wyłączny użytek. Wtedy nic innego nie robił, jak tylko łapał muchy i przekłuwał je ostrym rylcem. Gdy pytano, czy jest ktoś u cesarza, Wibiusz Kryspus dowcipnie odpowiedział: „Nie ma nawet muszki”. Następnie swą żonę Domicję, z którą w czasie swego drugiego konsulatu miał syna, w następnym roku uznał za Augustę. Domicja zakochała się do nieprzytomności w aktorze Parysie. Domicjan ją porzucił, ale w krótkim czasie nie mogąc znieść rozstania, sprowadził z powrotem niby na żądanie ludu. Co do zarządu państwem, to przez jakiś czas wydawał się zmienny, w równym stopniu okazując wady i zalety. Wreszcie dobre strony charakteru uległy zniekształceniu w wady. O ile można postawić tu w ogóle jakąś hipotezę, oto sądzę, że pod wpływem ubóstwa stał się grabieżcą, pod wpływem obawy - okrutnikiem.

4. Igrzyska wydawał ciągle, wspaniałe i nadzwyczaj kosztowne, nie tylko w amfiteatrze, lecz także w cyrku, gdzie oprócz zwykłych wyścigów w dwukonne i czterokonne zaprzęgi urządził też bitwę dwojaką: konną i pieszą; w amfiteatrze jeszcze morską. Walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów urządzał nawet nocami przy pochodniach; bitwy nie tylko mężczyzn, lecz także kobiet. Oprócz tego brał stale udział w igrzyskach urządzanych przez kwestorów (tych igrzysk niegdyś poniechano, teraz Domicjan je wznowił). Pozwolił ludowi domagać się odeń wystąpienia dwu par zapaśników cesarskich i na samym końcu widowiska kazał ich wyprowadzić na arenę w stroju pałacowym. Przez cały czas trwania walk gladiatorów stał u jego stóp chłopczyk strojny w purpurę, o małej, potwornej głowie, z którym najwięcej rozmawiał, niekiedy poważnie. Słyszano z całą pewnością, jak Domicjan pytał go, „czy nie wie, dlaczego przy ostatnim obsadzeniu urzędów on, Domicjan, oddał władzę nad Egiptem Mecjuszowi Rufusowi?” Urządzał bitwy morskie, wystawiając prawie rzeczywiste flotylle (uprzednio do tego celu wykopać kazał blisko Tybru staw i obmurować go dookoła), i przyglądał się widowisku aż do samego końca, nieraz pomimo ulewnego deszczu. Urządził igrzyska na koniec Stulecia. Obliczył mianowicie ilość lat nie według tego roku, w którym Klaudiusz niedawno je urządził, lecz według tego, w którym ongiś August. W czasie tych igrzysk, w dniu zawodów cyrkowych, chcąc przeprowadzić sto biegów, skrócił każdy bieg z siedmiu okrążeń na pięć. Ustanowił stałe igrzyska co pięć lat na cześć Jowisza Kapitolińskiego, trojakie: muzyczne, konne, gimnastyczne. Wyznaczył o wiele większą ilość wieńców jako nagród dla zapaśników, niż to obecnie się stosuje. Były tam zawody w zakresie prozy greckiej i łacińskiej. Oprócz śpiewaków lutnistów występowały chóry przy wtórze lutnistów, a także zwykli lutniści. Nawet dziewczęta brały udział w biegach na stadionie. Domicjan przewodniczył igrzyskom w sandałach greckich, odziany w purpurową togę wedle mody greckiej, na głowie mając złotą koronę z wizerunkiem Jowisza, Junony i Minerwy, w towarzystwie kapłana Jowisza oraz kolegium kapłańskiego rodu Flawiuszów w takim samym stroju, z tą tylko różnicą, że na ich koronach widniał także wizerunek jego samego. Na górze Arbańskiej obchodził corocznie pięciodniowe święto Minerwy. Na jej cześć ustanowił kolegium kapłańskie, którego członkowie, wybrani losem, pełnili czynności przewodniczących, wydawali nadzwyczajne walki z dzikimi zwierzętami i przedstawienia teatralne, nadto zawody mówców i poetów. Trzykrotnie udzielił ludowi zapomogi w wysokości trzystu sestercji na głowę. W czasie pewnego widowiska zobowiązał się tytułem daru urządzić najwspanialszą ucztę w związku z uroczystością Siedmiu Wzgórz. Wówczas dla senatorów i rycerstwa rozdzielić kazał przysmaki w koszach chlebowych, dla ludu w koszyczkach. Sam pierwszy dał hasło do jedzenia. Następnego dnia rozrzucił wszelkiego rodzaju podarunki między publicznością; ponieważ większa część padła między lud, ogłosił, że przeznacza po pięćdziesiąt bonów na każdą grupę siedzeń stanu rycerskiego i senatorskiego.

5. Odbudował mnóstwo wspaniałych gmachów zniszczonych pożarem, pomiędzy innymi także Kapitol, który jeszcze raz spłonął. Lecz wszystko tylko pod swym własnym nazwiskiem, bez żadnej wzmianki o poprzednim fundatorze. Na nowo wybudował na Kapitolu świątynię ku czci Jowisza Stróża i forum, które teraz zwie się forum Nerwy, a także świątynię rodu Flawiuszów, stadion, odeon i naumachię. Z jej kamienia został potem zbudowany Cyrk Wielki, który miał z obu stron wypalone boczne ściany.

6. Wyprawy wojenne podejmował częściowo z własnej ochoty, częściowo z konieczności. Z własnej ochoty podjął wyprawę przeciw Chattom. Z konieczności - jedną przeciw Sarmatom, gdyż wycięli mu cały legion razem z legatem, dwie przeciw Dakom. Pierwszą wyprawę przeciw Dakom podjął na skutek klęski Opiusza Sabina, byłego konsula, drugą na skutek klęski Korneliusza Fuska, dowódcy kohort pretorianów, któremu powierzono dowództwo naczelne w tej wojnie. Po różnych zmiennych kolejach wojny mógł wreszcie Domicjan święcić podwójny triumf: z powodu wygranej z Chattami i Dakami. Z powodu zwycięstwa nad Sarmatami złożył tylko wieniec wawrzynowy Jowiszowi Kapitolińskiemu. Wojnę domową, wszczętą przez L. Antoniusza, dowódcę Górnej Germanii, skończył bez osobistego udziału, dzięki dziwnie szczęśliwemu zbiegowi okoliczności. Oto właśnie w chwili spotkania bojowego pęka skorupa lodowa na Renie i zatrzymuje wojska barbarzyńców, które miały przeprawić się do Antoniusza. O tym zwycięstwie dowiedział się Domicjan ze znaków wróżebnych wcześniej niż od gońców. W samym dniu walki wielki orzeł objął skrzydłami jego posąg w Rzymie, wydając radosny klangor. Wkrótce potem rozeszła się wieść, że Antoniusz został zabity. Wielu zapewniało, że w ich oczach orzeł przyniósł głowę Antoniusza.

7. Wiele wprowadził zmian w życiu codziennym. Oto zniósł publiczne rozdawnictwo środków żywności, a wznowił zwyczaj rozdawania gotowanych, pełnych posiłków. Do czterech dotychczasowych stronnictw cyrkowych dodał jeszcze dwa o następujących barwach szat: złotej i purpurowej. Wesołkom zabronił występować na scenie, przyznawszy im prawo uprawiania swej sztuki po domach prywatnych. Zabronił kastrowania mężczyzn; obniżył cenę eunuchów, którzy jeszcze pozostali u handlarzy niewolników. Pewnego roku, gdy dała się zauważyć nadmierna obfitość wina przy zupełnym niedostatku zboża, Domicjan uznał, że uprawa roli uległa zaniedbaniu na skutek zwiększonej hodowali winnej latorośli. Wydał rozporządzenie, żeby nikt w całej Italii nie zakładał nowych winnic oraz aby po prowincjach podcięto zupełnie winne latorośle, co najwyżej pozostawiono do połowy. Nie obstawał jednak przy wykonaniu tego zarządzenia. Niektóre z najważniejszych urzędów dworskich przydzielił wyzwoleńcom i rycerzom rzymskim. Zabronił obozować razem dwu legionom. Żołnierzom wzbronił składania jako oszczędności w kasie wojskowej więcej niż po tysiąc sestercji, ponieważ wydawało się, że L. Antoniusz, przygotowując przewrót w obozie zimowym dwu legionów, czerpał ufność w powodzenie swej akcji właśnie z owych oszczędności żołnierskich. Żołnierzom dorzucił Domicjan do żołdu jeszcze czwarty dodatek: po trzy sztuki złota na głowę.

8. Sprawiedliwość wymierzał starannie i sprężyście, często nawet na forum, w trybie nadzwyczajnym, siedząc na trybunale. Stronnicze wyroki sądów centumwiralnych unieważnił. Sędziów rozjemczych często upominał, aby nie dawali posłuchu roszczeniom słabo udowodnionym. Sprzedajnych sędziów, każdego razem ze swym kompletem sądzącym, piętnował hańbą. Skłonił trybunów ludowych, aby oskarżyli o zdzierstwa chciwego edyla, od senatu zażądali oddania go pod sąd. Również tak wiele starania dołożył do ukrócenia samowoli urzędników miejskich i zarządców prowincyj, że nigdy nie byli równie umiarkowani i sprawiedliwi. Dopiero po jego śmierci wielu z nich ujrzeliśmy na ławie oskarżonych pod zarzutem wszelkiego rodzaju przestępstw. Podjąwszy reformę obyczajów ukrócił też bezład w teatrze. Mianowicie zabronił, aby przygodni widzowie zasiadali na ławach przeznaczonych dla rycerstwa. Oszczercze pisma rozpowszechnione wśród publiczności, którymi zniesławiano znaczniejszych mężczyzn i kobiety, kazał zniszczyć, ich autorów napiętnować. Pewnego byłego kwestora usunął z senatu za to, że lubił on występować w pantomimie i tańczyć. Kobietom złych obyczajów odebrał prawo używania lektyki i przyjmowania zapisów lub spadków. Wykreślił z listy sędziów rycerza rzymskiego za to, że przyjął do siebie z powrotem żonę, którą uprzednio porzucił, oskarżając o zbrodnię cudzołóstwa. Niektórych obywateli z obydwu stanów skazał na mocy prawa skantyńskiego. Niewłaściwe zachowanie westalki, zlekceważone nawet przez ojca i brata, karał rozmaicie, lecz zawsze surowo, początkowo karą śmierci, później wedle dawnego obyczaju. Oto na przykład siostrom Okulatom, również Waronilli, pozwolił wybrać dowolną śmierć. Ich uwodzicieli zesłał na wygnanie. Lecz w stosunku do Kornelii, przewodniczącej westalek, która już raz została uniewinniona, następnie po dłuższej przerwie powtórnie oskarżona i skompromitowana dowodami, zastosował karę zakopania żywcem. Jej kochanków kazał zasiec na śmierć rózgami na komicjum, z wyjątkiem pewnego byłego pretora, którego skazał tylko na wygnanie z tego powodu, że sam się przyznał, aczkolwiek jeszcze wtedy wina jego nie została udowodniona i śledztwo oraz tortury nie wniosły niczego nowego. Pragnąc napiętnować każde naruszenie kultu bogów, kazał żołnierzom zburzyć pomnik, który jego wyzwoleniec wzniósł dla syna z kamieni przeznaczonych na świątynię Jowisza Kapitolińskiego, kości oraz popioły wewnątrz się znajdujące polecił zatopić w morzu.

9. Na początku panowania wzdragał się przed wszelkim rozlewem krwi. W czasie nieobecności ojca postanowił wydać obwieszczenie publiczne, aby nie zabijano wołów na ofiarę, powołując się na ten wiersz Wergilego:

Zanim jeszcze bezbożny ród się karmić począł młodych byczków mięsem.

(Georg. II 538)

Nigdy przed objęciem pryncypatu nie okazywał ani chciwości, ani skąpstwa, a po objęciu władzy przez długi czas. Wręcz przeciwnie, dawał często znamienne dowody nie tylko bezinteresowności, lecz wręcz wspaniałomyślności. Całe swoje najbliższe otoczenie obsypując szczodrymi darami przede wszystkim najsurowiej upominał, aby nie dopuszczano się żadnego nieuczciwego czynu. Spadków pozostawionych mu przez ludzi mających dzieci nie przyjmował. Unieważnił zapis testamentowy Rustusa Cepiona, który zastrzegł, aby jego spadkobierca corocznie ofiarowywał pewną sumę dla każdego z senatorów wchodzących do kurii. Umorzył procesy tych wszystkich podsądnych, którzy byli na liście dłużników skarbowych dłużej niż ostatnich pięć lat. Na przyszłość nie pozwolił żądać zwrotu później niż w ciągu roku, i to jeszcze pod warunkiem, żeby oskarżyciel, który sprawę przegra, szedł na wygnanie. Sekretarzom kwestorskim, którzy zwyczajowo robili pewne interesy, lecz wbrew ustawie klodyjskiej, darował winy już popełnione. Skrawki gruntów, które tu i tam zbywały przy rozdziale ziemi między weteranów, przydzielił dawnym właścicielom prawem przedawnienia. Donosy skarbowe ukrócił wyznaczeniem olbrzymiej kary na fałszywych oskarżycieli. Przytaczano jego słowa: „Władca, który donosicieli nie karci - podżega”.

10. Lecz nie wytrwał na stałe ani w łaskawości, ani w rzetelności. Najpierw popadł w okrucieństwo, nieco później w chciwość. Uczniowi pantomimisty Parysa, jeszcze chłopcu i wtedy właśnie ciężko choremu, wymierzył karę śmierci za to, że swoim kunsztem i postacią bardzo przypominał mistrza. Również zgładził Hermogenesa z Tarsu za jakieś w jego historii wycieczki osobiste. Jeszcze przedtem ukrzyżować kazał kopistów, którzy tę historię przepisali. Pewien ojciec rodziny wyraził się [w czasie igrzysk], że tracki szermierz wart jest nie mniej niż murmillon, ale nie tyle, ile sam organizator igrzysk. Za to kazał go Domicjan porwać z widowni i rzucić psom na arenę z tym napisem: „Oto zwolennik tarczowych zapaśników, który wyraził się niegodnie”. Zgładził wielu senatorów, wśród nich kilku byłych konsulów, między innymi Cywikę Cereala w samym czasie sprawowania prokonsulatu w Azji. Salwidiena Orfita i Acyliusza Glabriona, będących już na wygnaniu, uśmiercić kazał pod pozorem, jakoby dążyli do przewrotu. Wszystkich zaś innych kolejno z najbłahszej przyczyny. Eliusza Lamię za żarciki wprawdzie pełne aluzji, lecz już przebrzmiałe, przy tym niewinne. Oto, gdy Domicjan zabrał mu żonę, a ktoś potem chwalił jego piękny głos, rzekł Lamia po grecku: „Bo dobrze się prowadzę”. Znów, gdy Tytus zachęcał Lamię do powtórnego małżeństwa, ten odpowiedział po grecku: „Czy i ty przypadkiem nie chcesz się żenić?” Zamordował Domicjan Salwiusza Kokcejana za to, że obchodził rocznicę urodzin cesarza Otona, swego stryja. Metiusza Pompuzjana za to, że powszechnie opowiadano, iż urodził się w konstelacji cesarskiej i że obnosił wymalowaną na pergaminie mapę świata, mowy królów i wodzów z Tytusa Liwiusza, a swym niewolnikom nadał imiona Magona i Hannibala. Zamordował Salustiusza Lukulla, legata Brytanii, za to, że włócznie nowego kształtu pozwolił sobie nazwać lukullusowymi. Zamordował Juniusza Rustyka za to, że wydał pochwalne poematy na cześć Petusa Trazei i Helwidiusza Pryska oraz nazwał ich najświętszymi mężami. Z tego oskarżenia skorzystał Domicjan, aby wygnać ze stolicy i z Italii wszystkich filozofów. Helwidiusza-syna skazał na śmierć za to, że w scenicznym epilogu pod postacią Parysa i Enony przedstawił złośliwie rozwód Domicjana z żoną. Zamordował Flawiusza Sabina, jednego ze swych braci stryjecznych, za to, że owego Flawiusza woźny wywoływacz przez pomyłkę wymienił publicznie jako cesarza, a nie jako konsula nowo obranego właśnie w tym dniu na komicjach. Lecz jeszcze sroższy stał się po zwycięstwie w wojnie domowej. Większość przeciwników politycznych zadręczył śledztwem nowego rodzaju, tropiąc najbardziej ukrytych spiskowców. Oto wypalał im ogniem organy płciowe, niektórym obcinał ręce. Jest całkowicie pewne, że tylko dwu spośród znaczniejszych spiskowców obdarzył łaską; trybuna ze stanu rycerskiego i centuriona. Oni mianowicie, chcąc ponad wszelką wątpliwość wykazać swą niewinność, dowiedli, że się trudnili nierządem i że z tego względu nie mogli przecież uzyskać żadnego wpływu ani na wodza, ani na żołnierzy.

11. Okrucieństwo jego było nie tylko wielkie, lecz także podstępne i nieoczekiwane. Podskarbiego w przeddzień ukrzyżowania zaprosił do swej sypialni, przynaglił usiąść na łożu obok siebie, z kolei wypuścił spokojnego i wesołego, a nawet okazał względy przesławszy mu część swego obiadu. Mając zamiar ukarać śmiercią Arecyna Klemensa, byłego konsula, jednego ze swych zażyłych przyjaciół i szpiegów, obdarzał go życzliwością bez zmiany, a nawet większą jeszcze niż zwykle. W ostatniej niemal chwili, będąc razem na przejażdżce w lektyce, rzekł do j niego na widok pewnego donosiciela: „Czy chcesz, abyśmy tego niegodziwego służalca jutro przesłuchali?” Chcąc tym urągliwiej nadużywać ludzkiej cierpliwości, nigdy nie oznajmił żałobnego wyroku bez uprzedniej przemowy pełnej łaskawości. Im łagodniej przemawiał na początku, tym pewniejszą to było oznaką groźnego zakończenia. Wprowadzając raz do kurii pewnych podsądnych obwinionych o obrazę majestatu, zapowiedział z góry, że „dzisiaj przekona się, jak jest drogi senatowi”. Wskutek takiej przedmowy łatwo uzyskał uchwałę skazującą nawet na karę według obyczaju przodków. Następnie sam przerażony potwornością tej kary i pragnąc złagodzić niechęć ku sobie wstawił się za oskarżonymi w te słowa (chyba nie od rzeczy będzie poznać dosłowne ich brzmienie): „Pozwólcie mi, prześwietni ojcowie, uzyskać od was, tak mi szlachetnie oddanych - wiem, że z trudem tylko uzyskać to mogę - abyście użyczali skazanym swobodnego wyboru rodzaju śmierci. W ten sposób oszczędzicie swym oczom przykrego widoku, a wszyscy zrozumieją, żem ja był na tym posiedzeniu senatu”.

12. Wyczerpawszy skarb na koszty budowli i widowisk oraz na podniesienie żołdu wojsku, najpierw spróbował uszczuplić wydatki na wojsko zmniejszając jego liczbę. Lecz widząc, że w ten sposób naraża się tylko na napaści barbarzyńców, a nie uzyskuje jednocześnie zmniejszenia ciężarów państwowych, przestał się z czymkolwiek liczyć i grabił na wszystkie strony. Rozdrapywano odtąd dobra żywych i umarłych wszędzie, na podstawie czyjegokolwiek zarzutu i z jakiego bądź pozoru winy. Wystarczyło, aby zarzucono komuś jakikolwiek czyn lub słowo obrażające majestat pryncepsa. Konfiskowano na skarb majętności bynajmniej nie zapisane w spadku cesarzowi, jeśli znalazła się choć jedna osoba, która zeznała, że wie bezpośrednio od zmarłego, jeszcze gdy był wśród żywych, jakoby uczynił on cesarza swym dziedzicem. Szczególnie niemiłosiernie ściągano podatek tzw. żydowski. Pod Żydów podciągano wszystkich, którzy bez deklaracji oficjalnej żyli jednak wedle obyczaju żydowskiego, albo znów takich, którzy zaparłszy się swego pochodzenia żydowskiego nie płacili podatków nałożonych na ten naród. Pamiętam jeszcze z czasów mojej wczesnej młodości, żem był obecny, gdy wśród licznego zebrania komisarz skarbowy [prokurator] oglądał dziewięćdziesięcioletniego starca, czy jest obrzezany.

Domicjan od samej młodości był mało uprzejmy, pewny siebie, nieumiarkowany zarówno w słowach, jak czynach. Gdy Cenida, metresa ojca, po powrocie z Istrii nachyliła twarz jak zwykle, aby go pocałować, Domicjan nadstawił jej rękę. Nie mogąc spokojnie znieść tego, że i zięć brata ubiera służbę na biało, zawołał:

Niedobry jest rząd wielu.

(Hom. Il. II 204; w. 198 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

13. Uzyskawszy pryncypat, nie zawahał się wobec senatu odezwać chełpliwie, że „to on dał władzę ojcu i bratu, oni mu tylko zwrócili”. Sprowadzając po rozwodzie żonę powtórnie do siebie, obwieścił publicznie, „że znowu ją przyjął do swej świętej łożnicy”. Chętnie słuchał, jak w teatrze wykrzykiwano w dniu biesiady publicznej: „Cześć Panu i Pani naszej”. Gdy na igrzyskach kapitolińskich wszyscy jednogłośnie upraszali, aby dopuścił znowu do godności senatorskiej Palfuriusza Surę, usuniętego niegdyś z senatu, a teraz właśnie nagrodzonego wieńcem za krasomówstwo, wzgardliwie nie dał żadnej odpowiedzi, rozkazał tylko przez woźnego uciszyć się. Imieniem swych komisarzy skarbowych dyktując urzędowy list, z podobną chełpliwością tak zaczął: „Pan nasz i bóg rozkazuje to uczynić”. Dlatego odtąd weszło w zwyczaj, że w żadnym piśmie ani rozmowie z kimkolwiek inaczej go nie nazywano. Pozwalał stawiać sobie posągi na Kapitolu tylko złote i srebrne, określonej wagi. W różnych dzielnicach Rzymu wzniósł wielkie i liczne bramy, łuki z kwadrygami i oznakami triumfalnymi. Pod jednym podpisano po grecku: „Wystarczy”. Sprawował siedemnaście konsulatów, ile nikt przed nim. Z tych siedem środkowych nieprzerwanie, wszystkie prawie tylko tytularnie, żadnego dłużej jak do kalend maja, większość tylko do idów styczniowych. Po dwu triumfach przyjąwszy tytuł Germanika, przemianował miesiące: wrzesień i październik wedle swych imion na Germanika i Domicjana, ponieważ w pierwszym objął rządy, w drugim się urodził.

14. Wskutek takiego postępowania wywołał u wszystkich strach i nienawiść. W końcu został zamordowany przez spisek przyjaciół i najzaufańszych wyzwoleńców oraz żonę. Od dawna już przewidywał rok i ostatni dzień życia, nawet godzinę i rodzaj śmierci. Jeszcze we wczesnej młodości przepowiedzieli mu wszystko Chaldejczycy. Także ojciec jawnie go wyśmiał podczas jakiejś biesiady, gdy Domicjan nie chciał jeść grzybów, że widocznie nie zna swego przeznaczenia, bojąc się grzybów, a nie żelaza. Dlatego Domicjan zawsze był pełen trwogi i niepokoju. Za najmniejszym podejrzeniem doznawał nadmiernego wzruszenia. Jeśli nie wprowadził w życie już głoszonego obwieszczenia o wycięciu winnic, to podobno z żadnej innej pobudki, jak tylko dlatego, że zostały rozrzucone pisma z takimi wierszami greckimi:

Choćbyś mnie, koźle, obgryzł do korzeni, dość jeszcze owocu wydam,
Aby cię można winem oblać na bogów ofiarę.

(Ant. Pal. IX 75)

Pod wpływem tej samej obawy nie przyjął ofiarowanej mu przez senat nowej i wyszukanej oznaki czci, chociaż takich objawów zawsze był żądny w najwyższym stopniu. W tym wypadku uchwalono, aby zawsze podczas sprawowania przezeń konsulatu rycerze rzymscy wybrani w drodze losowania szli przed nim między liktorami i woźnymi, sami przystrojeni w uroczyste biało-szkarłatne płaszcze i z włóczniami wojskowymi. W miarę zbliżania się terminu ewentualnego niebezpieczeństwa coraz bardziej z dnia na dzień okazywał niepokój. Kazał wyłożyć ściany portyków, po których zwykle przechadzał się, błyszczącym kamieniem zw. „fengit”, aby dzięki jego połyskowi naprzód widzieć jak w odbiciu, co się dzieje za jego plecami. Większość więźniów przesłuchiwał sarn, w miejscu odosobnionym, trzymając w ręku ich kajdany. Chcąc przekonać swych domowników, że nie należy godzić na życie swego pana, nawet opierając się na najszlachetniejszych wzorach, skazał na karę śmierci sekretarza Epafrodyta za to, że podobno po upadku Nerona pomógł mu własnoręcznie zadać sobie śmierć.

15. W końcu zgładził nagle i na podstawie zupełnie błahego podejrzenia Flawiusza Klemensa, swego brata stryjecznego, powszechnie pogardzanego z powodu swego nieróbstwa. Zgładził go Domicjan właśnie w czasie sprawowania przezeń konsulatu, choć nawet jego synów, jeszcze zupełnie maleńkich, wyznaczył uprzednio jako swych następców i pozbawił ich dawnych swych imion, nadając jednemu imię Wespazjan, drugiemu Domicjan. Tym mordem najbardziej przyspieszył sobie zgubę. Przez osiem miesięcy bez przerwy tyle biło piorunów i o tylu jeszcze donoszono, że wreszcie wykrzyknął: „Niech już biją, w kogo zechcą”. Piorun uderzył w Kapitol, w świątynię rodu Flawiuszów, w pałac na Palatynie, w jego sypialnię. Napis z podstawy jego triumfalnego posągu został zerwany przez silną burzę i upadł na sąsiedni pomnik. Drzewo, które wywróciło się w czasach, zanim Wespazjan został cesarzem, a później odżyło, teraz nagle runęło. Bogini Fortuna w Preneste, która zwykle przez cały czas jego panowania, ilekroć polecał jej opiece nowy rok, zapowiadała zawsze i niezmiennie los radosny, w ostatnim roku przepowiedziała mu los żałobny i nawet zrobiła wzmiankę o przelewie krwi. Także śniło się Domicjanowi, że oto Minerwa, którą czcił wręcz przesadnie, wychodzi ze świętej kapliczki i mówi, że już więcej nie może go chronić, gdyż Jowisz pozbawił ją broni. Nic jednak nie przejęło go w równym stopniu, jak odpowiedź i wypadek astrologa Askletariona. Gdy wróżbitę postawiono w stan oskarżenia za to, że otwarcie ogłosił, co przewidział swoją sztuką (zresztą bynajmniej się tego nie zapierał), Domicjan go zapytał, jaki koniec czeka jego samego. Askletarion odpowiedział, że na pewno zostanie wkrótce rozszarpany przez psy. Domicjan kazał go bezzwłocznie zamordować, lecz dla udowodnienia nicości jego wiedzy jak najstaranniej pogrzebać. W czasie wykonywania rozkazu cesarza nagle zerwała się burza, rozrzuciła mogiłę, na wpół spalonego trupa rozszarpały psy. Aktor mimu, Latynus, który przechodząc zauważył to przypadkiem, opowiedział mu przy stole wśród innych nowin dnia.

16. Na dzień przed śmiercią polecił, aby trufle podane na stół zostawiono mu do jutra. Następnie dorzucił te słowa: „Jeśli tylko będę mógł je spożyć”. Zwracając się do swego najbliższego otoczenia oświadczył, że „być może jutro księżyc wstępując w znak Wodnika zakrwawi się i nastąpi coś, o czym będą mówić ludzie po całym świecie”. Koło północy tak się przestraszył, że wyskoczył z łóżka. Następnie rankiem przesłuchiwał i skazał na śmierć wróżbitę przysłanego z Germanii, który zapytany w sprawie piorunów, zapowiedział zmianę władcy. Gdy Domicjan zbyt gwałtownie drapiąc brodawkę na czole, rozjątrzył ją, aż krew popłynęła, rzekł: „Oby tylko tyle”. Na jego zapytanie, czy to już piąta, której się obawiał, odpowiedziano naumyślnie, że to szósta. Pełen radości, jakby niebezpieczeństwo już minęło, wybierał się na zabiegi kąpielowe. Pokojowiec przyboczny, Parteniusz, zawrócił go wieścią, że ktoś przyszedł i przynosi jakąś ważną nowinę, nie cierpiącą zwłoki. Więc oddaliwszy wszystkich powrócił do sypialni. Tam został zamordowany.

17. Co do spisku i rodzaju morderstwa, takie rozeszły się wiadomości. Spiskowcy wahali się, kiedy i w jaki sposób napaść na Domicjana, tj. czy w czasie kąpieli, czy posiłku. Wówczas Stefanus, zarządca dworu Domicylli, właśnie oskarżony o przywłaszczenie pieniędzy, dał pomysł i ofiarował pomoc. Oto przez kilka dni przedtem chodził z lewym ramieniem obwiniętym wełną i bandażem, niby z powodu skaleczenia, właściwie dla odwrócenia podejrzeń; w chwili zbliżającego się mordu wsunął tam sztylet. On to oznajmił, że ma doniesienie w sprawie spisku, i dlatego został przez Domicjana przyjęty. Gdy cesarz czytał ze zdziwieniem wręczone mu pismo, ten go pchnął w okolicę pachwiny. Ranny Domicjan usiłuje się bronić. Wówczas napadli nań: ordynans Klodianus, Maksym, wyzwoleniec Parteniusza, Satur, mający nadzór nad pokojowcami, i kilku gladiatorów. Wspólnie go zakłuli siedmioma pchnięciami. Ale młody niewolnik, który przebywając wedle zwyczaju w jego sypialni dla opieki nad Larami, był świadkiem morderstwa, to jeszcze opowiadał. Domicjan zaraz po pierwszym ciosie rozkazał mu natychmiast wydobyć sztylet ukryty pod poduszką i zawołać służących. Lecz on znalazł pod poduszką tylko rękojeść, a wszystkie drzwi zastał zamknięte. Domicjan tymczasem chwycił Stefanusa, powalił na ziemię i długo się z nim szamotał, usiłując bądź wyrwać mu sztylet z ręki, bądź poranionymi palcami oczy mu wydrapać. Zabity został Domicjan w dniu czternastym przed kalendami października, w czterdziestym piątym roku życia, piętnastym panowania. Jego trupa wynieśli grabarze na zwyczajnych marach. Piastunka Fyllis pogrzebała go w willi podmiejskiej przy drodze Latyńskiej. Trochę popiołów zaniosła po kryjomu do świątyni rodu Flawiuszów i pomieszała z prochami Julii, córki Tytusa, którą też wychowała.

18. Wzrostu był Domicjan słusznego, twarz miał ściągłą i rumianą, oczy duże, lecz wzrok słaby, poza tym cały był piękny i postawny, szczególnie w okresie młodości, z wyjątkiem stóp, których palce miał zbyt krótkie. Później szpeciła go łysina i opasły brzuch oraz zbytnia szczupłość nóg, po długiej chorobie jeszcze bardziej wychudzonych. Doskonale wiedział, że robi dobre wrażenie pewnym dostojeństwem oblicza. Kiedyś pochwalił się w senacie: „Chyba dotychczas nie mieliście nic do przygany mojemu umysłowi ani mojej twarzy”. Tak był drażliwy na temat swojej łysiny, że poczytywał za osobistą obrazę, jeśli komuś innemu żartem czy w sprzeczce ją wypomniano. A przecież w pewnym dziełku, które poświęcił jednemu ze swych przyjaciół, pt. O pielęgnowaniu włosów, takie wplótł słowa, pocieszając jego i siebie:

Widzisz, jaki ja jestem silny i dorodny

(Hom. Il. XXI 108; w. 9 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

„Taki los mnie czeka, jak i moje włosy. Mężnie znoszę, że włos mi wypada, choć jestem młody. Wiedz, że nic nie jest milsze i bardziej przemijające nad urodę”.

19. Nie znosił wysiłku: pieszo po Rzymie nie chodził, w czasie wyprawy wojennej czy w marszu rzadko jeździł na koniu, raczej kazał się stale nosić w lektyce. Nie lubił szermierki, natomiast bardzo chętnie strzelał z łuku. Wielu widywało go w ustroniu Góry Albańskiej, jak zabijał nieraz po sto sztuk dziczyzny wszelkiego rodzaju albo jak naumyślnie ciskał strzały w głowy niektórych zwierząt, aby z dwu strzał zrobić jakby rogi. Niekiedy kazał młodemu niewolnikowi stanąć z dala i nadstawić dłoń prawej ręki, szeroko rozwartą, jako cel, i tak zręcznie wypuszczał strzały, że wszystkie przechodziły nieszkodliwie między palcami.

20. Od początku panowania zaniechał nauk wyzwolonych, chociaż zatroszczył się bardzo wydatnie o uzupełnienie bibliotek zniszczonych pożarem. Uprzednio pościągał zewsząd egzemplarze [dzieł zniszczonych] i wysłał do Aleksandrii, aby tam je przepisano i poprawiono. Nigdy jednak nie zadał sobie trudu studiowania historii lub utworów poetyckich. Nigdy też nie pisywał, nawet rzeczy niezbędnych. Nie czytywał niczego prócz pamiętników i archiwum Cezara Tyberiusza. Listy, mowy, obwieszczenia publiczne układał mu kto inny. W rozmowie był dość wytworny. Niekiedy potrafił powiedzieć coś godnego uwagi, np.: „Chciałbym - rzecze - być tak piękny, jak Mecjusz wydaje się sobie”. O czyjejś głowie z włosami na pół rudymi, na pół siwymi powiedział, że „jest to mieszanina śniegu z miodem”.

21. Mawiał, że nieszczęsna jest dola pryncepsów, gdyż „nie uwierzą w doniesienia o spisku, aż zostaną zamordowani”. Ilekroć miał czas wolny, grał chętnie w kości, nawet w dni powszednie i w rannych godzinach. Kąpał się za dnia. Jadł drugie śniadanie aż do nasycenia. Po obiedzie z zasady spożywał tylko jabłko macjańskie i mały kubek płynu. Często urządzał biesiady, i to sute, lecz zawsze niespodziewanie, tylko do zachodu słońca, potem nie brał udziału w uczcie. Do godziny snu już tylko sam przechadzał się w ustronnym miejscu.

22. Nadmiernie był namiętny. Częste obcowanie fizyczne z kobietami uważał za rodzaj ćwiczeń, nazywając z grecka „gimnastyką łoża”. Chodziła pogłoska, że sam wyskubywał włosy swoim kochankom, uprawiał zaś sport pływacki z najpospolitszymi nierządnicami. Gdy chciano go żenić z córką brata, jeszcze dziewicą, stanowczo odmówił z przywiązania do swej żony Domicji. Lecz gdy nieco później wydano bratanicę za mąż za innego, wtedy ją uwiódł, jeszcze za życia Tytusa. Wkrótce po śmierci jej ojca i męża rozmiłował się w niej gorąco i jawnie. Sam stał się przyczyną jej śmierci, gdyż zmusił do usunięcia płodu poczętego z jego przyczyny.

23. Zabójstwo Domicjana lud przyjął obojętnie, żołnierze z wielkim oburzeniem. Natychmiast chcieli uznać go za boga, gotowi do zemsty, gdyby znaleźli się przywódcy. Zresztą i tak wkrótce to zrobili, wymógłszy upartym naleganiem karę na sprawców zabójstwa. Przeciwnie senat; tak się ucieszył, że na wyścigi wszyscy gromadnie pobiegli do kurii. Nie mogli się powstrzymać od tego, aby od razu nie naurągać zmarłemu w sposób jak najbardziej obelżywy i gwałtowny, krzycząc jeden przez drugiego. Czym prędzej dali rozkaz, aby przyniesiono drabiny i pozdzierano na oczach wszystkich jego tarcze i wizerunki i tam od razu pozrzucano na ziemię. Wreszcie uchwalili, żeby wszędzie pozacierano jego napisy i zniszczono w ogóle pamięć o nim. Na kilka miesięcy przed jego morderstwem wrona na Kapitolu przemówiła takimi słowy po grecku: „Wszystko będzie dobrze”. Niektórzy tak sobie wyjaśniali to zjawisko:

Gdy na szczycie Tarpejskiej Skały wrona siadła,
nie mogąc rzec: „Jest dobrze”, lecz że „będzie” - zgadła.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 370)

Podobno sam Domicjan miał sen, że mu na plecach wyrósł złoty garb, co uznał za niewątpliwą zapowiedź szczęśliwszego i pomyślniejszego stanu państwa po jego śmierci. To zresztą wkrótce się sprawdziło dzięki rzetelności i umiarkowaniu następnych pryncepsów.

G. Julius Caesar urodził się 13 lipca 100 r. przed n.e. (według Mommsena w r. 102), z matki Aurelii. Ojciec jego, także G. Julius Caesar, umarł w r. 85 przed n.e.

L. Cornelius Cinna, gorliwy zwolennik Mariusza, czterokrotny konsul: w r. 87, w r. 86, w r. 85 i w r. 84 przed n.e., w tymże roku został zamordowany.

Ciotka Cezara, siostra ojca, Julia, była żoną Gajusa Mariusza. Łączyły więc Cezara z Mariuszem także związki rodzinne.

Tu chodzi o Nikomedesa IV Filopatora, króla Bitynii, położonej w północno-zachodniej części Azji Mniejszej, nad brzegiem Morza Czarnego. Panował w latach 94-74 przed n.e. Wypędzony przez Mitrydatesa VI Eupatora ze swego królestwa w r. 91, wprowadzony został powtórnie przez Rzymian. Umarł około r. 74, pozostawiwszy w testamencie, wzorem Attalosa III (133 r.), kraj swój do rozporządzenia Rzymu.

Mytyleny albo Mytylena, stolica wyspy Lesbos na Morzu Egejskim na wschodnim jej wybrzeżu. Jedyne to miasto azjatyckie, które prowadziło wojnę z Rzymem jeszcze po klęsce Mitrydatesa. Zostało wzięte szturmem i zburzone w r. 80 przed n.e. przez Marka Minucjusza Termusa.

Wieniec obywatelski (corona civica) z liści dębu ofiarowywany był temu obywatelowi, który w czasie bitwy ocalił życie innego obywatela lub sprzymierzeńca i zabił wroga. Ocalony sam wręczał ten wieniec swemu wybawcy, a wódz naczelny zaszczycał go przemową przed frontem wojska.

Publius Servilius Vatia, konsul z r. 79 przed n.e., wyruszył w r. 78 przeciw Izaurom mieszkającym w południowej części Azji Mniejszej. Podbił całą Izaurię z jej stolicą Izaurą i uzyskał przydomek Isauricus oraz triumf w r. 74 przed n.e. Całkowicie jednak piratów nie pokonał.

Cylicja, kraina położona u południowo-wschodniego wybrzeża Azji Mniejszej; na północny zachód od niej - Izauria.

Lucius Cornelius Sulla Felix, dyktator, ur. w 138 r. przed n.e., umarł w r. 78 mając lat 59.

W r. 78 przed n.e. Marcus Aemilius Lepidus, ojciec triumwira, był konsulem.

Gnaeus Cornelius Dolabella, zwolennik Sulli, konsul z r. 81 przed n.e., prokonsul Macedonii, oskarżony o zdzierstwa przez Cezara w r. 77, ale na skutek obrony Gajusa Aureliusza i Kwintusa Hortenzjusza uniewinniony.

Apollonios Molon z Alabandy, grecki dyplomata, mówca, nauczyciel wymowy, działający na wyspie Rodos. Uczył wymowy także Cycerona. Cezar był u niego w r. 75 przed n.e.

Farmakussa, wyspa u wybrzeży Azji Mniejszej, w połowie drogi miedzy Miletem a Halikarnassem.

Mitrydates VI Eupator, żył w latach 132-63 przed n.e., król Pontu nad Morzem Czarnym, zacięty wróg Rzymian na Wschodzie w trzech wojnach. Tu mowa o wypadkach z r. 74 przed n.e.

W r. 70 przed n.e.

Quintus Sertorius brał udział u boku Mariusza w bitwach przeciw Cymbrom i Teutonom. W r. 83 przed n.e. został namiestnikiem prowincji Hiszpanii (Hispania Citerior). Przeciwnik rządów senatu. Usunięty w r. 81, podniósł bunt przeciw panowaniu senatu. Wyparty ze swej prowincji, uszedł do Mauretanii. W r. 80 przed n.e. wrócił do Hiszpanii na wezwanie zbuntowanych przeciw Rzymowi Luzytanów i prowadził z Rzymem wojnę podjazdową bardzo skuteczną. Wysłano przeciw niemu wreszcie Pompejusza. W r. 72 zginął Sertoriusz z ręki sprzymierzonego z nim M. Perperny, dowódcy rzymskiego.

Lex Plotia lub Plautia-Papiria. Pod koniec r. 90 konsul J. Cezar przeprowadził prawo (lex Iulia), które nadawało obywatelstwo rzymskie wszystkim wiernym dotychczas Latynom i Italikom. W r. 89 na wniosek trybunów ludowych M. Plaucjusza Sylwana i Gajusa Papiriusza Karbona przywilej ten nadano także zbuntowanym, o ile w ciągu 60 dni złożą broń i zgłoszą się do pretora miejskiego.

W r. 68 przed n.e.

Julia, siostra ojca Cezara, żona Mariusza.

Ancus Marcius, legendarny król rzymski, domniemany wnuk Numy Pompiliusza.

Wenus, grecka Afrodyta, dała Anchizesowi syna Eneasza, który, z kolei miał syna Askaniusza, zwanego też Julusem. Od Julusa wywodzili się Juliusze.

Z żony Kornelii miał córkę Julię, którą później wydał za Pompejusza Wielkiego.

Publius Clodius Pulcher, warchoł polityczny. Zmieniwszy nazwisko Klaudiusza na plebejskie brzmienie Klodiusz i uzyskawszy przeniesienie dzięki Cezarowi do stanu plebejuszy, otrzymał trybunat ludowy na r. 58 i przeprowadził wniosek, który spowodował wygnanie Cycerona.

Było to święto Dobrej Bogini, w którym udział zastrzeżony był tylko dla kobiet. Szczegółowo opowiada o tym, co działo się w nocy z 4 na 5 grudnia 62 r., Plutarch w Żywocie Cezara (IX-X). P. Klodiusza oskarżono o świętokradztwo. Został uniewinniony przez przekupionych sędziów.

Hiszpania południowa, właściwie Dalsza (Ulterior), będzie w okresie cesarstwa stanowić dwie prowincje: Betykę, prowincję senatorską, i Luzytanię, prowincję cesarską.

Edylat sprawował Cezar w r. 65 przed n.e.

Marcus Licinius Crassus Dives, zwycięzca Spartaka w r. 71, konsul w r. 70 przed n.e. razem z Pompejuszem, później raz jeszcze, także z nim, w r. 55. Cenzor w r. 65 przed n.e. Był głową tego spisku, który z nim, z Cezarem i Katyliną uknuli konsulowie wybrani na r. 65. Miano zamordować konsulów na ich miejsce obranych: L. Aureliusza Kottę i L. Manliusza Torkwata, w dniu obejmowania przez nich godności.

Publius Cornelius Sulla, kuzyn dyktatora, wybrany konsulem na r. 65. Później obwiniony o udział w spisku Katyliny z r. 63 przed n.e.

Lucius Autronius Paetus (Salustiusz, Kat. 17,3, daje mu imię Publius), wybrany konsulem na r. 66. Jeden z uczestników spisku Katyliny.

Tanusius Geminus przedstawił, jak się zdaje (bo dzieło jego się nie dochowało), dzieje schyłku rzeczypospolitej rzymskiej w duchu nieprzychylnym Cezarowi. Zarzucał mu mianowicie, jakoby brał udział we wszystkich spiskach przeciw porządkowi rzeczypospolitej. Powołuje się na niego także Plutarch w Żywocie Cezara (XXII).

Caius Scribonius Curio Starszy, konsul z r. 76 przed n.e., zwolennik optymatów stał po stronie Cycerona w sprawie spisku Katyliny; w r. 58 przed n.e. przemawiał na jego korzyść przeciw Klodiuszowi; w inwektywie przeciw Cezarowi skrytykował jego konsulat i życie prywatne. Dobry mówca.

Quintus Axius, senator.

5 lutego 65 r. przed n.e.

Gnaeus Calpurnius Piso, wybrany na kwestora do Hiszpanii, został tam zamordowany już w r. 64 przed n.e.

Ambronowie, lud galicki (?) o nieznanym miejscu zamieszkania, przyłączył się do Cymbrów i Teutonów i razem z nimi walczył przeciw Rzymianom.

Komicjum, miejsce zgromadzeń ludowych, niewielki plac w północnej części Forum Romanum.

Bazylika, budowla rzymska, zdobna kolumnami i portykami, z absydą; miejsce posiedzeń sądów oraz hala targowa.

Kastor i Polydeukes (łac. Polluks), synowie Zeusa (Dioskurowie) i Ledy, bracia pięknej Heleny i zbrodniczej Klytajmestry. Kastor był słynnym ujeżdżaczem koni, Polluks wspaniałym pięściarzem. Rzymianie wznieśli im świątynię na Forum Romanum, której trzy kolumny dotychczas jeszcze zdobią to rumowisko dziejów. Świątynię wzniesiono dla obydwu braci, lecz zwano po prostu świątynią Kastorów.

Plutarch w Żywocie Cezara (V) podaje, że Cezar jako edyl urządził igrzyska, wystawiając na nich 320 par gladiatorów.

Dopiero August zamienił Egipt w prowincję rzymską, lecz provincia oznaczała początkowo zakres kompetencji urzędnika rzymskiego i teren jego działania.

Wojna z Jugurtą, wnukiem numidyjskiego króla Masynissy (111-105 przed n.e.). w ostatnim stadium prowadzona przez G. Mariusza, zakończona została wydaniem Jugurty Mariuszowi.

Mariusz zwyciężył Cymbrów i Teutonów pod Aquae Sextiae (dolina Rodanu) w r. 102 przed n.e. oraz pod Vercellae (dolina Padu) w r. 101.

W r. 64 przed n.e.

Sprawy te załatwiał specjalny trybunał karny do spraw o skrytobójstwo (quaestio inter sicarios), powołany przez dyktatora Sullę, oraz ustawa przezeń wprowadzona: lex Cornelit de sicariis. Nazwa sicarius pochodzi od nazwy zakrzywionego sztyletu (sica), broni skrytobójcy.

Były to ustawy dyktatora L. Korneliusza Sulli. Swetoniusz mówi w liczbie mnogiej, aczkolwiek chodzi tu tylko o tę jedną ustawę z r. 81 przed n.e.

Był to trybun ludowy, Titus Labienus.

W r. 63 przed n.e. wytoczono G. Rabiriuszowi proces o zabicie w r. 100 przed n.e. trybuna L. Apulejusza Saturnina, a więc w 37 lat po fakcie.

Lucius Appuleius Saturninus, dwukrotny trybun ludowy (w 103 i 100 r. przed n.e.), zwolennik reform grakchańskich, poplecznik Mariusza, groźny przeciwnik optymatów, przeprowadził metodami rewolucyjnymi trzy ustawy, które po jego śmierci unieważniono: przydział gruntów w Afryce i w Galii weteranom Mariusza, obniżkę gwałtowną cen zboża dla ludu, powołanie osobnego trybunału karnego do spraw o działanie na szkodę ludu rzymskiego (lex Appuleia de maiestate deminuta, szczególnie groźna w jej późniejszej interpretacji przez cezarów). Wobec zastosowania przez grupę Saturnina (pretor Glaucja) metody walk ulicznych senat odpowiedział uchwałą ogłoszenia stanu oblężenia Rzymu (senatus consultum ultimum) i konsulom (jednym z nich był sam Mariusz!) polecił zgniecenie rewolucji. Działo się to w r. 100 przed n.e.

W r. 63 przed n.e.

Byli to: Publius Servilius Vatia Isauricus, już poprzednio wspomniany (rozdz. 3). oraz Quintus Lutatius Catalus (Capitolinus), gorliwy optymata, zwolennik kary śmierci dla członków spisku Katyliny, konsul z r. 78.

Na r. 62 przed n.e. jako praetor urbanus rozsądzał sprawy sporne między obywatelami.

W r. 63 przed n.e. przez konsula M. Tuliusza Cycerona.

Mowa tu o opinii senatu na posiedzeniu 5 grudnia 63 r. przed n.e.

Decimus Iunius Silanus, ojczym Marka Brutusa, konsul wybrany na r. 62 przed n.e.; jako konsul desygnowany, tj. wybrany, ale jeszcze nie urzędujący, pierwszy oddał swój głos za skazaniem katylinarczyków. Zdolny mówca.

Quintus Tullius Cicero, młodszy brat najsłynniejszego mówcy rzymskiego, Marka Tuliusza Cycerona, ożeniony z siostrą Attyka, Pomponią, poparł brata w czasie spisku Katyliny, aczkolwiek głosował przeciw karze śmierci; został pretorem na r. 62; w latach 61-58 namiestnikiem w Azji. Był legatem Cezara w czasie wojny galickiej od r. 54 przed n.e. W r. 43 zamordowany. Pozostała po nim rozprawka De petitione consulatus.

Marcus Tullius Cicero, ur. 3 stycznia 106 r. przed n.e. w Arpinum (Lacjum), syn rzymskiego rycerza, po raz pierwszy w swoim rodzie (homo novus) uzyskał konsulat w r. 63 przed n.e. Jako konsul urzędujący odkrył spisek Katyliny, lecz za ukaranie spiskowców śmiercią został wygnany z Rzymu za sprawą P. Klodiusza w r. 58, ale już w r. 57 otrzymał pozwolenie powrotu. W wojnie domowej wypowiedział się po długim wahaniu za Pompejuszem przeciw Cezarowi. Po śmierci Cezara występował przeciw M. Antoniuszowi (Filipiki) i 7 grudnia 43 r. przed n.e. został przez jego siepaczy zamordowany. Zachowało się 58 jego mów politycznych i sądowych. Teoretyczne problemy ustrojowe przedstawił w dziełach: De re publica i De legibus. Jest również autorem teoretycznych dzieł z zakresu retoryki. Doprowadził do doskonałości okres (period), tj. bogato rozbudowane zdanie, stanowiące całość myślową i artystyczną. W ostatnich latach życia rozwija intensywną działalność pisarską w zakresie filozofii. Oto dzieła bodaj najważniejsze: Academica, De finibus bonorum et malorum, Tusculanarum disputationum libri V, De natura deorum, Timaeus, Cato maior de senectute, Laelius de amicitia, De office. Eklektyczny ich charakter nie umniejsza twórczego wkładu Cycerona w filozofię antyczną Wybrał bowiem z myśli greckiej to, co było najzdrowszym pokarmem dla jego narodu i ówczesnej ludzkości. Słusznie nazwał go Tadeusz Zieliński (Chrześcijaństwo starożytne a filozofia rzymska, s. 7. Zamość 1921, Z. Pomarański) geniuszem doboru. Rozwinął język filozoficzny w Rzymie. Utwory jego charakteryzuje głęboki, optymistyczny humanizm, czynna postawa etyczna, żarliwe przywiązanie do rzymskiej republiki.

Świątynia Jowisza Kapitolińskiego została zniszczona przez pożar w r. 83 przed n.e., Cezar oskarżył Katula w związku z odbudową tej świątyni o niewłaściwą gospodarkę pieniędzmi publicznymi: disquisitio de peculatu.

Quintus Caecilius Metellus Nepos, trybun ludowy z r. 62 przed n.e., Cyceronowi zarzucał wykonanie wyroku śmierci na katylinarczykach. Najwięcej mu się wówczas przeciwstawiał Katon Młodszy, sprawujący właśnie także godność trybuna ludowego.

Pretor miał w Rzymie prawo do dwu liktorów.

Preteksta, toga bramowana purpurą, którą nosili cenzorowie, konsulowie, pretorowie i edylowie kurialni.

Quintus Curius, uczestnik spisku Katyliny, którego plany ujawnił Fulwii, ta Cyceronowi (Sal. Kat. 23, 26, 28).

Lucius Vettius, jeden z uczestników spisku Katyliny; pozwany przez Cezara do sądu o fałszywe doniesienie nie zjawił się. Ta odmowa posłuszeństwa w stosunku do wyższego urzędnika pociągała z zasady konfiskatę majątku i uwięzienie.

Zaopatrzenie w pieniądze, broń i niezbędny orszak.

W czasie propretury w r. 61/60 odniósł szereg zwycięstw nad plemionami Luzytanów (dzisiejsza Portugalia) i Kallaików (północno-zachodnia Hiszpania), wrócił do Rzymu już w lecie r. 60.

Wodzowi przed odbyciem triumfu nie wolno było przekroczyć pomoerium (niezabudowana przestrzeń po obu stronach muru miasta).

Marcus Calpurnius Bibulus, zacięty przeciwnik Cezara. Ożeniony z córką Katona Młodszego, Porcją; razem z Cezarem sprawował edylat kurulny w r. 65 przed n.e., preturę w r. 62. Za zlekceważenie swej osoby przez Cezara mścił się edyktami, zawierającymi inwektywy na niego.

Na rok 59 przed n.e.

W ten sposób nazywano okolice położone między Kampanią i Adriatykiem; były bogate w pastwiska.

Zwyciężony Mitrydates zadał sobie śmierć w 63 r. przed n.e. Pompejusz wylądowawszy w Brundyzjum w grudniu r. 62 zwolnił całą armię i z małą tylko świtą ruszył do Rzymu, aby poza pomoerium czekać na triumf. Odbył się on we wrześniu 61 r. Ale za sprawą Lucjusza Lukullusa spotkał się Pompejusz z gwałtowną opozycją senatu wobec swych wniosków.

Pierwszy triumwirat (Krassus, Pompejusz, Cezar) został zawiązany w lecie r. 60.

Sprawozdania senatu (acta senatus), czyli protokoły uchwał senatu, składano w skarbcu (aerarium), gdzie pozostawały pod opieką kwestorów. Jeszcze przed r. 29 n.e. powołano urząd curator actorum senatus, którego istnienie poświadcza Tacyt w Ann. V 4, mówiąc o Juniuszu Rustykusie. Acta diurna była to państwowa informacja w zakresie codziennych nowin miejskich. W okresie cesarstwa istniało specjalne biuro pod kierownictwem prokuratora cesarskiego, zajmujące się tymi sprawami.

Każdy konsul bowiem miał prawo do rózg liktorskich na przemian przez jeden miesiąc.

Ustawa rolna (lex Iulia agraria) z r. 59 przed n.e., nazwana przez Cycerona (ad Att. II 18,2) Campana lex. Mocą tej ustawy ager publicus (dobra państwowe) w Kampanii został rozdzielony między obywateli rzymskich, w pierwszym rzędzie między tych, którzy mieli po troje lub więcej dzieci.

Przekład kupletów w niniejszym tylko żywocie pióra Janiny Izdebskiej.

Stellacka Równina, część obszaru kampańskiego w pobliżu Ziemi Falerneńskiej.

Działki ziemi nie były przydzielane przez losowanie, lecz wedle decyzji dwudziestoosobowej komisji do podziału ziemi: viginti viri agris dividundis.

Mowa tu o ustawie julijskiej z kwietnia r. 59, dotyczącej dzierżawców państwowych: lex Iulia de publicanis (Asiae). Zainteresowany był nią stan rycerski, już od dawna zabiegający o ulgi dzierżawne.

Lucius Licinius Lucullus, konsul z r. 74 przed n.e., znakomity zwycięski wódz w wojnie z Mitrydatesem VI Eupatorem, zastąpiony przez Pompejusza (w r. 66), którego stał się odtąd nieubłaganym wrogiem. Postępował humanitarnie z ludami azjatyckimi. Słynął z wykwintnych uczt. Bardzo bogaty. Miał wspaniałą bibliotekę. Esteta, filozof, filhellen, mówca, smakosz. W tym wypadku przeciwstawił się wnioskowi Cezara o uznanie zarządzeń Pompejusza w Azji: lex Iulia de actis Pompeii.

Lucius Vettius, już wymieniony jako donosiciel (rozdz. 17).

Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, przez swe ogromne wpływy ważny dla Cezara, pretor z r. 61 przed n.e., konsul z r. 58, wróg Cycerona. Cenzor z r. 50. Miał piękną bibliotekę i willę w Herkulanum.

Illyricum, Iliria, obszar położony nad brzegiem Morza Adriatyckiego, na północ od Epiru.

Publius Vatinius, trybun ludowy z r. 59, w następnym roku pociągnął z Cezarem do Galii. Tu: „na wniosek Watyniusza” znaczy, że bez uchwały senatu, tj. bez senatus consultum, a bezpośrednio od ludu, na podstawie lex Vatinia de imperia G. Caesaris.

Gallia Comata, tj. ta, której mieszkańcy nosili długie włosy. Właściwie otrzymał Cezar za Alpami tylko prowincję rzymską, tzw. Galię Narbońską. Gallia Comata to cały obszar Galii Zaalpejskiej. Później, po zwycięstwie Cezara, podzielona została (poza Narbońską) na trzy części: Lugdunensis (od Lugudunum, tj. Lyonu), Belgica i Aquitania.

Aluzja do plotki krążącej w Rzymie na temat związku miłosnego Cezara z królem Nikomedesem (rozdz. 2).

Legendarna żona legendarnego króla asyryjskiego, Ninosa, który miał wznieść Niniwę w Mezopotamii; władczyni Babilonu.

Mityczny szczep wojenny kobiecy z siedzibą w Kapadocji, północno-wschodniej części Azji Mniejszej, w mieście Themiskyra. Amazonki utrzymywały przy życiu tylko dziewczęta, szkoląc je w rzemiośle wojennym. Wypalały sobie prawą pierś, aby nie przeszkadzała we władaniu bronią.

Po złożeniu urzędowania Cezar stał pod Rzymem z wojskiem aż do marca 58 r. przed n.e., aby wywierać nacisk celem usunięcia z Rzymu przeciwników: Cycerona i Katona Młodszego. Cycero poszedł na wygnanie za sprawą Klodiusza, Katonowi Młodszemu powierzono misję likwidacji królestwa cypryjskiego.

Gaius Memmius, pretor miejski z 58 r. przed n.e., gorliwy zwolennik Pompejusza. Przyjaciel poetów Katulla i Lukrecjusza.

Lucius Domitius Ahenobarbus, pretor z r. 58, konsul z r. 54, nieubłagany wróg Cezara. W r. 49 został wyznaczony jego następcą w Galii.

Sprawozdanie wskazywało na bezprawia Cezara, których się dopuścił w czasie sprawowania konsulatu, oraz stawiało wniosek wszczęcia dochodzenia.

Śledztwo wstępne, tj. praeiudicium, brało pod uwagę tylko pewne zarzuty w stosunku do kwestora Cezara, dopiero gdyby kwestor został uznany winnym, śledztwo objęłoby także całą działalność Cezara.

Luca, miejscowość w pomocnej Etrurii, należała już do prowincji Cezara, tj. do Galii Przedalpejskiej (Cisalpina). Spotkanie triumwirów odbyło się w kwietniu 56 r.

Gnaeus Pompeius Magnus, ur. w r. 106 przed n.e., znakomity wódz rzymski, uzyskał triumf w r. 79 przed n.e. za zwycięstwa w Afryce nad Numidią; walczył zwycięsko z Sertoriuszem w 77/76 r. i podbił Hiszpanię w r. 72. Triumf nad Hiszpanią odbył w r. 71. Konsulem został razem z Krassusem w r. 70. Uzyskał w r. 61 imperium bez żadnych ograniczeń na trzy lata celem zniszczenia korsarzy grasujących po Morzu Śródziemnym, a mających gniazdo obronne na brzegach Cylicji w Azji Mniejszej. Zwycięsko ukończył wojnę w trzy miesiące. Wreszcie w r. 66 powierzono mu naczelne dowództwo w wojnie z Mitrydatesem Eupatorem, które sprawował dotychczas Lukullus. Dalsze dzieje Pompejusza przedstawiono w związku z żywotem Cezara.

Zostali konsulami na r. 55 i przeprowadzili uchwałę ludu, przedłużającą namiestnictwo Cezara do 1 marca 50 r.

Od państwa otrzymał cztery legiony oraz garnizony Galii i Ilirii. Liczbę legionów podniósł do dziesięciu.

Alauda po galicku znaczy skowronek.

Na 55 dni.

Tzn. około 43 400 000 franków w złocie, licząc sestercję jako 1,085 franka.

Gergowia, miasto Arwenów w Akwitanii galickiej koło Clermont, 52 r.

Quintus Titurius Sabinus, legat Cezara; zginął w r. 54 przed n.e. w walce z Ambioryksem, królem Eburonów. Eburonowie mieszkali między rzekami Renem i Mozą.

Lucius Aurunculeius Cotta, legat Cezara, zginął razem z Tyturiuszem.

Matkę Aurelię oraz córkę Julię przy porodzie. Zwłoki Julii, wedle Plutarcha (Żyw. Cez. XXIII), zaniósł lud na własnych ramionach na Pole Marsowe i tam ją pochowano we wrześniu r. 54 przed n.e. Więź rodzinna między Cezarem a Pompejuszem, mężem Julii, uległa osłabieniu.

20 stycznia 52 r. przed n.e. wywiązała się bójka uliczna na drodze Apijskiej koło miasteczka Bovillae między ludźmi Klodiusza, który kandydował na pretora na r. 52, a ludźmi Milona, który kandydował na konsula na rok 52; ten rok zaczął bez wyboru wyższych urzędników. Klodiusz został zraniony, a na rozkaz samego Milona dobity. Ciało Klodiusza tłum spalił z czcią na stosie. Od ognia spłonęła curia Hostilia.

Senat wybrał Pompejusza konsulem bez kolegi, tj. consul sine collega, już na marzec 52 r. przed n.e.

Ale Pompejusz odmówił. Wkrótce natomiast po objęciu konsulatu (r. 52) ożenił się z Kornelią, której ojcem był arystokrata Quintus Caecilius Metellus Pius Scipio; jego przybrał Pompejusz za kolegę w konsulacie od 1 sierpnia 52 r.

Siostra Cezara, Julia, wyszła za mąż za M. Atiusza Balbusa i miała z nim córkę Atię, która z kolei wyszła za mąż za Gajusza Oktawiusza. Z tego małżeństwa było dwoje dzieci: Oktawia, zamężna za Gajusem Klaudiuszem Marcellem, konsulem z r. 50, i Gajus Oktawiusz (późniejszy cesarz August). Oktawia potem wyszła za mąż za Marka Antoniusza.

Faustus Cornelius Sulla, syn Korneliusza Sulli dyktatora; jego żoną została Pompeja, córka Pompejusza.

Marcus Claudius Marcellus, wróg Cezara, konsul z r. 51 przed n.e.

Ustawa o uprawnieniach urzędników (lex Pompeia de iure magistratuum) głosiła, że do ubiegania się o urząd bezwzględnie wymagana jest obecność kandydata w Rzymie.

Novum Comum, miasto Galii Przedalpejskiej, na północ od Padu, ojczyzna Pliniusza Młodszego, dzisiaj Como. Odbudował je Cezar w r. 59, osadzając tu 5000 kolonistów.

Servius Sulpicius Lemonia Rufus, konsul w 51 r. przed n.e. Znakomity mówca ze szkoły Molona, wybitny znawca teoretyczny i praktyczny prawa.

W r. 50 przed n.e.

Gaius Claudius Marcellus, konsul z r. 50.

Lucius Aemilius Paullus, konsul z r. 50, został zjednany przez Cezara olbrzymią sumą 1500 talentów, tj. około 9 milionów sestercji, którą przeznaczył na budowę słynnej basilica Aemilia na Forum Romanum.

Gaius Scribonius Curio, trybun ludowy z r. 50, przekupiony przez Cezara zapłatą olbrzymiego długu 60 milionów sestercji. Kiedy 1 marca 50 r. konsul G. Klaudiusz Marcellus wystąpił ze sprawą namiestnictwa Galii, Kurion postawił wniosek, aby zarówno Pompejusz, jak Cezar usunęli się w zacisze domowe. Wreszcie 1 grudnia 50 r. nastąpiło głosowanie nad wnioskiem Kuriona. Uchwalono, że obydwaj mają złożyć komendę. Wówczas konsul Gaius Claudius Marcellus w dniu 4 grudnia 50 r. wezwał Pompejusza do ratowania rzeczypospolitej.

Lucius Cornelius Lentulus i Gaius Claudius Marcellus (brat M. Marcella, konsula z r. 51).

1 stycznia 49 r. Kurion wręczył pismo Cezara konsulom, a 7 stycznia senat uchwalił senatus consultum ultimum: Cezar ma zrzec się dowództwa, inaczej zostanie uznany za wroga państwa. Na jego następcę przeznaczono Lucjusza Domicjusza Ahenobarba (konsula z r. 54).

Rawenna, najbardziej na południe wysunięte miasto w prowincji Cezara.

Trybunowie ludowi, zwolennicy Cezara: Marek Antoniusz i Kwintus Kasjusz Longinus.

Titus Annius Milo Papianus, trybun ludowy z r. 57 przed n.e., pretor z r. 55. Sąd nad Milonem (8 kwietnia 52 r.) w sprawie zabójstwa Klodiusza skazał go na wygnanie (mimo obrony Cycerona), jego dobra skonfiskowano.

Gaius Asinius Pollio, wierny sojusznik Cezara, pretor w r. 45 przed n.e.. konsul w r. 40. Patron Wergilego. Przy świątyni Libertas w Rzymie ufundował pierwszą bibliotekę publiczną, napisał nie zachowaną historię wojen domowych w 17 (?) ks. Umarł w r. 5 n.e.

Do Arminum nad Adriatykiem w Umbrii, pierwszego miasta w Italii. Na drodze z prowincji Cezara, dziś Rimini.

Stało się to 10 stycznia 49 roku przed n.e.

Gest właściwy starożytnym, gdy chcieli wyrazić ból.

Odznaką stanu rycerskiego [ekwitów] był pierścień złoty, który ekwici nosili na lewej ręce.

Tzn. 400 000 sestercji, gdyż stany rzymskie miały określony cenzus majątkowy.

Lucius Domitius Ahenobarbus (wspomniany już w uw. 89 i 117) zamknął się z 30 kohortami w Korfinium (kraj Pelignów w środkowo-wschodniej Italii). Tu wytrzymał oblężenie wojsk Cezara przez sześć dni (15-21 lutego 49 r.); Cezar puścił go wolno. Domicjusz przekonań nie zmienił aż do bitwy pod Farsalos (48 r.), tam podczas ucieczki zginął.

Pompejusz opuścił Rzym i senat 17 stycznia 49 r. przed n.e. Senat pospieszył za nim. Z 50 kohort, jakie Pompejusz miał przy sobie, 30 dał konsulom. Wylądowali w Dyrrachium w Ilirii 4 marca 49 r. Mimo ataków Cezara sam z kolei zdołał odpłynąć 17 marca 49 r.

Wyłamać kazał najpierw zamki do skarbu państwowego. Sam Cezar, De bello civili (I 14, 1), mówi, że konsul Lentulus zostawił drzwi od skarbca otwarte. Wyruszając z Rzymu na wyprawę hiszpańską opiekę nad miastem zlecił pretorowi Markowi Emiliuszowi Lepidusowi, późniejszemu triumwirowi.

Składające się z 7 legionów.

Marcus Petreius, pretor z r. 64, pod Pompejuszem służył w Hiszpanii w latach 54-49. Po śmierci Pompejusza zabił się w r. 46 pod Tapsus w Hiszpanii.

Lucius Afranius, wierny pompejańczyk, konsul z r. 60 przed n.e., po nieudanym oporze w Hiszpanii pociągnął do Pompejusza. Wkrótce po bitwie pod Tapsus został zabity przez żołnierzy Cezara.

Marcus Terentius Varro, największy erudyta Rzymu, pochodził ze stanu rycerskiego. Służył pod Pompejuszem w wojnie z korsarzami jako dowódca floty. Po nieudanym oporze wobec Cezara w Hiszpanii ruszył za Pompejuszem do Grecji. Po wojnie Cezar powierzył mu sprawy biblioteczne. Zachowały się z jego olbrzymiej ilości pism tylko trzy księgi O uprawie roli (Rerum rusticarum libri III) i z dzieła O języku łacińskim (De lingua Latina) księgi: od V do X.

W Hiszpanii.

Główna bitwa pod Ilerdą (północno-wschodnia Hiszpania). Mimo odniesienia zwycięstwa Cezar puścił wolno wodzów, którzy pospieszyli do Pompejusza. Dowództwo nad całą Hiszpanią powierzył Cezar Kwintusowi Kasjuszowi.

Już w Marsylii otrzymał Cezar wiadomość, że przez pretora M. Lepidusa został powołany na dyktatora; przybywszy do Rzymu przeprowadził wybory urzędników na następny rok i sam został wybrany konsulem razem z P. Serwiliuszem Izauryckim na r. 48. Wówczas zrzekł się dyktatury.

Pod Dyrrachium. Stąd ruszył Cezar pod Farsalos do Tesalii.

9 sierpnia 48 r.

Najpierw do Mytyleny na Lesbosie, stąd zaś do Egiptu, do trzynastoletniego króla Ptolemeusza XIV. Opiekunowie młodocianego króla zdecydowali zabójstwo Pompejusza, które nastąpiło 28 września 48 r. Pompejusz miał wówczas 58 lat. Głowę jego dostarczono Cezarowi. Ten na widok głowy Pompejusza odwrócił się, a potem, zobaczywszy jeszcze jego sygnet, zapłakał (Plut. Żyw. Cez. XLVIII).

Walki trwały 9 miesięcy, tj. od października r. 48 do czerwca 47 r. przed n.e. Spłonęła wtedy Wielka Biblioteka aleksandryjska, założona przez Ptolemeusza II Filadelfa. Zawierała wówczas 700 000 tomów. Cała ta wojna nosi miano aleksandryjskiej.

Ptolemeuszowi XV, gdyż poprzedni, Ptolemeusz XIV Dionizos, zginął w czasie walk.

Egipt został przez Oktawiana zamieniony na prowincję rzymską dopiero po bitwie pod Akcjum.

Farnaces w wojnie z Gnejuszem Domicjuszem Kalwinem (Gnaeus Domitius Calvinus, konsul z r. 53 przed n.e.), legatem Cezara w Azji Mniejszej, odniósł nad nim zwycięstwo pod Nikopolis (Armenia Mniejsza) w 48 r. przed n.e.

Pod Zelą w Poncie 2 sierpnia 47 r. przed n.e.

W bitwie pod Tapsus na południe od Kartaginy 6 kwietnia 46 r. przed n.e. Przeciwnikami jego w tej bitwie byli: Quintus Caecilius Metellus Pius Scipio, teść i zagorzały zwolennik Pompejusza, głównodowodzący; Lucius Afranius, legat Pompejusza, pokonany już poprzednio przez Cezara pod Ilerdą w Hiszpanii; Titus Labienus, były legat Cezara z Galii, dowódca jazdy, oraz Juba I, król Numidii. W kilka dni po bitwie pod Tapsus popełnił samobójstwo M. Porcius Cato (Minor) w Utyce (na północny zachód od Kartaginy), przeczytawszy przed śmiercią Fedona, dialog Platona o nieśmiertelności duszy. Metellus Scipio odebrał sobie życie w czasie ucieczki do Hiszpanii. Także król Juba popełnił samobójstwo, a jego państwo stało się prowincją rzymską, Nova Africa, której pierwszym namiestnikiem został Gaius Sallustius Crispus, znakomity pisarz rzymski, autor dwu zachowanych dzieł: Bellum Lugundinum i De Catilinae coniuratione.

Pod Mundą blisko Kordoby, w Hiszpanii południowej, 17 marca 45 r. przed n.e.

Gaius Scribonius Curio, wysłany przez Cezara, dał się w Afryce północnej wciągnąć w zasadzkę przez króla Jubę i zginął z prawie całą swą armią w dolinie rzeki Bagradas (na południe od Utyki) w sierpniu 49 r. przed n.e.

Gaius Antonius, brat triumwira, osłaniał wybrzeże Ilirii przed atakiem armii Pompejusza. Kiedy Publius Cornelius Dolabella poniósł klęskę w walce z flotą pompejańczyków, G. Antonius, stojący na wyspie Curicta (Veglia) z 15 kohortami, poddał się w r. 49 przed n.e.

Publius Cornelius Dolabella w wojnie domowej najpierw pompejańczyk, potem cezarianin. Broniąc północnej Italii i wybrzeża Ilirii przed pompejańczykami, przegrał bitwę morską i spowodował klęskę Antoniusza w r. 49 przed n.e.

We wrześniu 46 r. przed n.e.

W październiku 45 r. przed n.e.

Przed wojną w Afryce, w r. 47.

Funt = 327,45 g.

Naumachia, bitwa na okrętach.

Pyrriche był tańcem wojennym, prawdopodobnie pochodzenia spartańskiego, gdzie dwie grupy tancerzy reprezentują dwa wojska nieprzyjacielskie. Nie tylko w Sparcie, ale także w Atenach był ten taniec uprawiany, np. przez efebów na Panatenajach.

Decimus Laberius, słynny twórca mimów (scenek rodzajowych). W r. 46 przed n.e. jako 60-letni człowiek stanu rycerskiego został zmuszony przez Cezara do występu scenicznego z Publiliusem Syrusem. Laberiusz jednak przed występem wygłosił prolog (zachowany), gdzie skarży się na swą hańbę. W swym mimie Laberiusz robił aluzje do władzy dyktatorskiej Cezara. Ten złośliwie przyznał zwycięstwo Publiliusowi.

Były one przeznaczone dla stanu rycerskiego.

Kwadryga - zaprzęg w cztery konie; biga - w dwa.

Taki skoczek, wskakujący i zeskakujący z konia, nazywany był desultor. Z życia cyrkowego czerpano w Rzymie dużo metafor do języka codziennego i literatury, np. desunoi fortunae, amoris.

Polegała na wyścigu jeźdźców.

Mety (kolumny krańcowe) były ustawione na dwu końcach niskiego wału, stanowiącego oś cyrku, dokoła którego biegały zaprzęgi. Ten wał nazywano spina (dosł. kolec, cierń).

Kodeta Mniejsza znajdowała się za Tybrem.

Dotychczasowy rok wynosił 355 dni, w tym cztery miesiące: marzec, maj, lipiec, październik, miały po 31 dni, luty 28, reszta (7) po 29. Wedle postanowienia legendarnego Numy wtrącano co dwa lata jeden miesiąc przestępny (mensis intercalarius), liczący 22-23 dni.

Za radą matematyka i astronoma egipskiego, Sozygenesa. Ten nowy kalendarz tzw. juliański, obowiązywał już od r. 45 przed n.e. Jednocześnie początek roku kalendarzowego (l marca) i początek roku urzędniczego (l stycznia) ujednostajniono na 1 stycznia.

Oprócz 355 dni normalnego roku i miesiąca przestępnego (23 dni), dołączono do lutego, dodano dwa miesiące (67 dni), razem więc ten rok miał 445 dni!

W wielu wypadkach centurionów (podoficerów) lub prostych żołnierzy, a nawet Galów lub Hiszpanów, świeżo objętych obywatelstwem rzymskim. Liczbę senatorów powiększył do 900, przeważnie z nominacji.

Na podstawie lex Iulia de magistratibus powiększył liczbę kwestorów do 40, edylów do 6, pretorów do 14 we wrześniu 45 r., w następnym roku do 16.

Przez niższych urzędników należy rozumieć tych, którzy w okresie cesarstwa stworzą drabinę urzędniczą, tzw. vigintiviratus (urząd 20).

Ustawą tzw. Lex Iulia iudiciaria w r. 46, ponieważ byli przedstawicielami plebsu. Te trzy kategorie sędziów zostały wprowadzone uprzednio przez pretora Lucjusza Aureliusza w r. 70 przed n.e. ustawą tzw. lex Aurelia.

Kamienice te zwały się insulae. Nazwą insula obejmowano dom lub grupę domów oddzielnych, których sklepy i mieszkania były opłacane przez różne rodziny, w przeciwstawieniu do domus, tj. oddzielnego domu zajmowanego przez jedną rodzinę.

Zwłaszcza do Hiszpanii, Galii Narbońskiej, Afryki, Grecji. Świadczą o tym ruchu kolonialnym ustawy Cezara: odnośnie do Hiszpanii np. lex coloniae Iuliae Genetivae urbanorum sive Ursonis (dziś Osasuna w Andaluzji), z r. 44 przed n.e.; nadanie praw Kadyksowi - lex Iulia de civitate Gaditanis danda, z r. 49 przed n.e.; albo nadanie obywatelstwa rzymskiego dawnym koloniom, np. lex Iulia de civitate Transpadanis danda, z 49 r. przed n.e.

Przez sztuki wyzwolone, tj. artes liberales, rozumieli Rzymianie umiejętności godne człowieka wolnego, a więc poezję, wymowę, historię, naukę o języku, filozofię, prawo.

Szczególnie w latach 49 i 48 przed n.e.

Jako nadzorca obyczajów (praefectus moribus); urząd ten sprawował po bitwie pod Tapsus, co równało się funkcji cenzorskiej; wprowadził w życie ustawę o zbytku: lex Iulia sumptuaria.

Wzniósł nowe forum na północny zachód od Forum Romanum ze świątynią Wenus Rodzicielki (Veneris Genetricis) jako opiekunki rodu Juliuszów, poświęconą wraz z forum w czasie triumfu w r. 46 przed n.e. Rozpoczął w r. 54 przed n.e. budowę bazyliki, tzw. Julia, i zaplanował budowę nowej kurii (curia Iulia) po spaleniu starej curia Hostilia. Zaczął także na Polu Marsowym budowę gmachu na zgromadzenia ludowe, tzw. Saepta Iulia.

Myśl ta została ujęta dopiero przez Justyniana w Corpus iuris civilis Romani.

Jezioro Fucyńskie (dziś Lago di Celano vel Capistrano) na południowy wschód od Rzymu w kraju Marsów.

Dacja, kraj między Dniestrem, Karpatami, Dunajem, dzisiejsza Rumunia, Bukowina, Siedmiogród. Mieszkańcy pochodzenia trackiego. Wojownicze plemię, pokonane dopiero przez cesarza Trajana (101-106 n.e.). Na cześć tego zwycięstwa wzniesiono kolumnę Trajana.

Tu kończy się właściwy przebieg życia Cezara, a potem zaczynają się tzw. species, tj. opisy jego cech zewnętrznych i wewnętrznych.

Otrzymał je w czasie triumfu po zwycięstwie nad synami Pompejusza pod Mundą, w październiku 45 r. Otrzymał wtedy również tytuł Imperatora na stałe, z prawem przekazu dziedzicznego. Zewnętrzną oznaką tej godności, tj. właściwie naczelnego wodza wszystkich wojsk imperium, miał być odtąd purpurowy płaszcz i wieniec laurowy.

Lotus clavus był to szeroki szlak purpurowy na tunice senatorskiej.

Tzw. regia na Forum Romanum.

Teren nemoreński to okolica Arycji, jednego z najstarszych miast Lacjum, u stóp Góry Albańskiej, przy Via Appia (na płd. wsch. od Rzymu). Blisko tego miasta była świątynia i gaj Diany nad Jeziorem Nemoreńskim (Nemi).

Gaius Licinius Macer Calvus wyróżniał się jako mówca w stylu attyckim, nieozdobnym. Był tęgim poetą lirycznym, pisał drobne utwory, m. in. złośliwe epigramaty na triumwirów: Cezara i Pompejusza.

Marcus Iunius Brutus. Na jego rozwój duchowy miał wielki wpływ jego krewny, Katon Młodszy. Brutus wziął udział w bitwie pod Farsalos po stronie optymatów. Cezar ułaskawił go i dał mu na r. 46 namiestnictwo Galii Przedalpejskiej (północna Italia) Mimo tego Brutus napisał pochwałę Katona Młodszego i wygłosił mowę na jego cześć w r. 45 oraz ożenił się z jego córką, Porcją, wdową po M. Bibulusie, rozwiódłszy się sam z poprzednią żoną. Mimo tych czynów po powrocie Cezara z Hiszpanii otrzymał od niego godność pretora miejskiego, najwyższe stanowisko wśród 16 kreowanych świeżo pretorów. Stanął na czele spisku przeciw Cezarowi w r. 44 przed n.e. Razem z Kasjuszem dowodził z kolei armią republikańską pod Filippi w r. 42 przed n.e. Po bitwie rzucił się na swój własny miecz. Z pism filozoficznych Brutusa nic nie pozostało.

Ta mowa Cezara jest wspomniana u Aulusa Gelliusza (Noctes Atticae V 13).

Aulus Gabinius, trybun ludowy z r. 67 przed n.e. Wyróżniał się ślepym przywiązaniem do Pompejusza. W 58 r. był konsulem. Po śmierci Pompejusza służył Cezarowi.

Egist, kochanek Klytajmestry, żony Agamemnona, i jej wspólnik w zabójstwie męża.

Gra słów w związku z imieniem Tertia, które jednocześnie oznacza trzecią część. Eufemistyczną metaforą wyrażona jest myśl właściwa: po nastręczeniu (jako konkubiny) Tertii.

Marcus Actorius Naso.

Dotychczas około 4000 sestercji, tzn. cena spadła o ¼.

Cicero. Brutus 261.

Cornelius Nepos, biograf, współczesny Cyceronowi. Autor dzieła De illustribus viri. Zachowały się 22 biografie obcych wodzów, krótka biografia Katona Starszego i dłuższy życiorys Attyka.

Gaius Iulius Caesar Strabo, doskonały i dowcipny mówca, attycysta (Cic. Brut. 177). Ta mowa została wygłoszona w r. 103 przed n.e. przeciw propretorowi Tytusowi Albucjuszowi, na prośbę mieszkańców Sardynii.

Dywinacja to rozprawa wstępna, na której zapadała decyzja wyboru oskarżyciela. Tu mowa, na podstawie której Cezar dopuszczony został przed trybunał sędziowski jako oskarżyciel Dolabelli.

Commentarii de bello Gallico w 7 ks., wydane w zimie 52/51, oraz Commentarii de bello civili w 3 ks., opisujące lata 49, 48 przed n.e., nie wydane za życia Cezara.

Tzw. Bellum Alexandrinum obejmuje wypadki w Egipcie bezpośrednio po bitwie pod Farsalos i dalsze aż do września 47 r.

Bellum Africum obejmuje wojnę afrykańską z bitwą pod Tapsus.

Bellum Hispaniense - wypadki związane z bitwą pod Mundą.

Aulus Hirtius, legat Cezara z wojny galickiej i jego towarzysz we wszystkich etapach wojny domowej. Konsul w r. 43 przed n.e. razem z Pansą. Zginął pod Mutyną (dziś Modena) w kwietniu r. 43 w bitwie z Antoniuszem. Uzupełnił Pamiętniki o wojnie galickiej Cezara księgą VIII.

Cic. Brutus 262.

Bellum Gallicum VIII 5-6.

Ten traktat poświęcił Cezar Cyceronowi (anomaliście). W słynnym sporze gramatyków aleksandryjskich z pergamońskimi o to, czy rozwój języka odbywa się w drodze anomalii: niezależnego od praw językowych tworzenia nowych form, czy w drodze analogii tj. przystosowania twórczości językowej do zasad gramatycznych. Cezar wypowiedział się za drugą linią ewolucyjną, analogią. Fragmenty tego dzieła zachowały się.

Po samobójstwie Katona Młodszego w Utyce w r. 46 przed n.e. ukazały się liczne pochwały jego heroicznej śmierci, np. Cycerona i Brutusa. W odpowiedzi na nie wystąpił mit Katona. Aulus Hircjusz, a także sam Cezar w utworze o przejrzystym tytule, usiłują rozproszyć nimb świętości, jaki zaczął otaczać postać Katona. Pamflet ten nie zachował się

Jest to opis wyprawy, jaką odbył Cezar z Rzymu do Hiszpanii przeciw pompejańczykom w 45 przed n.e.

Aulus Gellius (N. A. XVII, 9) informuje o tym zwyczaju Cezara. Zob. Aug. 88.

O tym wypadku mówi szczegółowo Appian (Bellum civile II 56-57), Plutarch (Cez. XXXVIII), Florus (IV 2, 37). Plutarch przytacza takie słowa Cezara: „Płyń śmiało przeciw falom, wieziesz Cezara i jego los razem z nim płynący”. A. Florus: „Czego się lękasz? Wieziesz Cezara”.

Wyprawa ta zakończyła się zwycięstwem pod Tapsus (r. 46).

Wydarzenie to opisuje także Plutarch (Cez XXXIX).

Appian (Bell. civ. II 88) opowiada, że Cezar po bitwie pod Farsalos (r. 48) w pościgu za uciekającym Pompejuszem przeprawiał się przez Hellespont na łodziach. Kasjusz płynął z flotą siedemdziesięciu trójrzędowców. W przekonaniu, że Cezar przeciw niemu płynie, wzniósł ręce gestem błagalnym i - poddał mu się z całą flotą.

Appian tak opisuje to wydarzenie (Bell. civ. II 60): Gdy Scewa został zraniony w oko, wystąpił naprzód i wezwał centuriona Pompejuszowego do ratowania go jako zbiega. Ale gdy przybiegło do niego dwu żołnierzy, jednego zabił, drugiemu odciął ramię. Ucierpiał także dowódca warowni, Minucjusz, gdyż w twarz ugodziło go sto dwadzieścia pocisków, odniósł sześć ran i również stracił oko. Ich obu Cezar odznaczył. Tu Swetoniusz całą akcję przypisuje Scewie. Przekaz Plutarcha (Cez. XVI) bliższy jest opisowi Swetoniusza.

Herodot (VI 114) opowiada w związku z bitwą pod Maratonem, że Ateńczycy po zwycięstwie ścigali Persów aż do morza. W tej walce Ateńczyk Kynegejros, brat Ajschylosa, chwycił ręką koniec rufy okrętowej, odcięto mu toporem rękę i zginął.

Placentia, dziś Piacenza, na południe od środkowego biegu Padu. Mowa tu o wypadku z r. 49 przed n.e. Wojsko domagało się wypłaty obiecanych przez Cezara pięciu min (400 sestercji) na głowę. Cezar z Marsylii przybył tu natychmiast. Początkowo chciał stracić co dziesiątego z IX legionu, który wszczął bunt, ale na błagania dowódców tego legionu zgodził się, żeby losowało tylko stu dwudziestu uchodzących za przywódców, aż tych dwunastu miało być straconych. Wiadomość tę przekazuje Appian (Bell. civ. II 47).

Ten fakt opisuje dramatycznie Appian (Bell. civ. II 92-94). W Rzymie wybuchły zaburzenia wśród wojska z powodu niewypłacenia po bitwie pod Farsalos obiecanych przez Cezara nagród i zbyt długiego zatrzymywania w służbie. Cezar z Azji wrócił do Rzymu i wysłał jako swego przedstawiciela Salustiusza Krispusa (historyka) z propozycją wynagrodzenia. O mało go nie zabili. Wtedy Cezar sam zjawił się niespodziewanie na mównicy. Żołnierze nie ośmielili się żądać od niego nagród, więc domagali się zwolnienia licząc na to, że Cezar bardzo potrzebuje wojska. Tymczasem Cezar rzekł: Zwalniam was i wypłacę wam wszystkie obiecane sumy, kiedy triumf z innymi odbędę. Po chwili zaczął: „Kwiryci” (tj. uznał ich już za zwolnionych z wojska), wtedy nastąpiła gwałtowna reakcja żołnierzy.

Hiempsal II, król Numidii, ojciec Juby I, pozbawiony tronu, odzyskał go dzięki Pompejuszowi. Cezar popierał przeciw niemu potomka Masynissy, Masyntę.

Hiempsal usiłował zobowiązać Masyntę do płacenia mu danin (stipendia). Ten przybył do Rzymu i przedstawił swą sprawę przed senatem. Ale senatorowie dali wiarę Jubie, synowi Hiempsala, i uznali Masyntę za stipendiarius.

Gaius Valerius Catullus, wielki poeta liryczny rzymski, pochodził z Werony. Opisał dzieje swej miłości do Lesbii (Klodii, siostry trybuna Klodiusza, żony konsula Kwintusa Cecyliusza Metella Celera). Dotkliwie wyszydził stosunek miłosny Cezara do Mamurry (pieśń 29, 57).

Mamurra, rycerz rzymski z Formiów w Lacjum, służył pod Cezarem w Galii, gdzie zdobył wielkie bogactwa. Rozrzutnik. Pierwszy w swym domu na mons Caelius w Rzymie miał kolumny wyłącznie marmurowe i ściany wykładane płytami marmurowymi.

W r. 82 przed n.e. w kraju Sabinów.

Ilerda, miasto w Hiszpanii na północ od rzeki Ebro. Kapitulacja Marka Petrejusza i Lucjusza Alraniusza nastąpiła 2 sierpnia 49 r. przed n.e.

Faustus Cornelius Sulla. zob. uw. 107.

Lucius Iulius Caesar Młodszy, wnuk Juliusza Cezara Strabona po bracie.

Aulus Caccina, zagorzały zwolennik Pompejusza. Za gwałtowny paszkwil na Cezara został skazany na wygnanie w r. 48 przed n.e. Aby uzyskać ułaskawienie, odwołał zarzuty i sławił łaskawość Cezara w piśmie pt. Quereltae (Skargi) w r. 46 przed n.e.; etruskolog.

Cezar został konsulem po raz pierwszy w r. 59 przed n.e., drugi - w 48 r., trzeci w 46 r., a potem każdego roku następnego.

W październiku 49 r. przed n.e. Po upływie dwu miesięcy zrzekł się jej. W październiku r. 48 ponownie otrzymał tę godność na rok. Po bitwie pod Tapsus (r. 46) na lat dziesięć jako urząd corocznie odnawiany. W lutym r. 44 wybrano go dyktatorem dożywotnim.

Na podstawie materiału inskrypcyjnego można stwierdzić, że Juliusz Cezar używał tytułu Imperator bezpośrednio po nazwisku; dopiero August zamiast imienia Gaius użył tytułu Imperator od r. 29 przed n.e. - wedle przekazu Diona LII 41,3 - a nawet wcześniej, bo od r. 38 - wedle monety bitej przez Agryppę w r. 38. Nazwisko rodowe (gentilicium), Iulius, odrzucił August już po adopcji. W r. 27 przyjął tytuł Augusta, nazywał się więc odtąd: Impera (zamiast Gaius) Caesar Divi filius Augustus.

Igrzyska cyrkowe rozpoczynały się od uroczystej procesji, tzw. pompa. Brały w niej udział tensae, tj. nosze na wizerunki bóstw.

Wezgłowie (puhinar) to uroczyste łoże, na którym składano postacie bogów, kiedy odprawiano modły błagalne w imieniu państwa, tzw. supplicationes.

Luperkami nazywano kapłanów Fauna. Cezar dodał jeszcze kolegium luperków Juliusza: luperci Iuliani.

Miesiąc Quinctilis, lipiec, stał się miesiącem Juliusza: mensis Iulius od r. 44.

Był to Gaius Caninius Rebilus, obdarzony godnością konsula na miejsce Kwintusa Fabiusza Maksyma, który zmarł 25 grudnia 45 r.

Titus Ampius Balbus, trybun ludowy z r. 63 przed n.e., pretor w r. 58, gorliwy pompejańczyk.

Lucius Cornelius Balbus, pełnomocnik finansowy Cezara. Po śmierci Cezara na usługach Oktawiana, konsul z r. 40 przed n.e.

Gaius Trebatius Testa, trybun wojskowy Cezara w Galii. W wojnie domowej brał udział po stronie Cezara. Znany prawnik.

Lucius Pontius Aquila, trybun ludowy z r. 45 przed n.e. i zaciekły wróg Cezara. Wziął udział w spisku na jego życie.

Święta latyńskie (feriae Latinae) obchodzono w terminie wyznaczanym corocznie przez konsulów. Ustanowione jako święta związku latyńskiego jeszcze w epoce królewskiej, były święcone ofiarami (dzik) składanymi przez konsulów aż do IV w. n.e. na Górze Albańskiej. Rzymem zarządzał wtedy specjalny urzędnik: praefectus urbi feriarum Latinarum causa.

Biała wstążka, tworząca diadem, była oznaką władzy królewskiej.

Miano „Rex” było przydomkiem rodowym Marcjuszów, z których rodu pochodził Cezar po kądzieli. Gra słów.

Luperkalia, święta ku czci Fauna, obchodzone piętnastego lutego. Członkowie kolegium luperków nago, z przepaską koźlą wokoło bioder, po złożeniu ofiar z kozła obiegali podnóże Palatynu smagając przechodniów rzemykami ze skóry ofiarowanego kozła (tzw. februa, od tego słowa pochodzi nazwa miesiąca luty - Februarius).

Było to kolegium do zasięgania rady ksiąg sybillińskich.

Formuła, od której zaczynały się wszystkie edykty.

Lucius Iunius Brutus, pierwszy rzymski konsul po wypędzeniu Tarkwiniusza Pysznego w r. 509 przed n.e.

Gaius Cassius Longinus, dowódca floty Pompejusza, zwolennik doktryny epikurejskiej. W r. 44 przed n.e. z woli Cezara był urzędnikiem zajmującym się sprawami cudzoziemców (praetor peregrinus). W bitwie pod Filippi w r. 42 przed n.e. kazał się przebić mieczem wyzwoleńcowi. Ożeniony był z siostrą Brutusa.

Decimus Iunius Brutus Albinus, zwycięzca Wenetów w czasie wyprawy Cezara do Galii, był pretorem w r. 48. Następnie w r. 44 wyznaczył go Cezar na namiestnika Galii Przedalpejskiej. Po śmierci Cezara oblegany przez Antoniusza w Mutynie i zwyciężony 25 kwietnia 43 r., został później zabity na rozkaz Antoniusza.

Z mostu, którym przechodzili wyborcy, aby głosować.

Pierwszy teatr kamienny w Rzymie to teatr Pompejusza, wzniesiony w r. 55 przed n.e. Z teatrem połączony był porticus Pompeii. W jednej jego eksedrze stał posąg Pompejusza, i to jest właśnie owa curia Pompeii, gdzie Cezar został zamordowany.

15 marca.

Dzień i noc dzielili Rzymianie na okresy po 12 części, tj. godzin (horae), licząc dzień od wschodu słońca do zachodu, a więc szósta godzina dnia to było południe (meridies); dwunasta godzina nocy to wschód słońca, a więc graniczący z pierwszą godziną dnia.

Miał nim być Artemidoros z Knidos, retor (zob. Plutarch, Cez. LXV).

Quintus Tillius Cimber, w dniu zabójstwa prosić miał o odwołanie swego brata z wygnania.

Publius Servilius Casca. Natomiast Gaius Servilius Casca, senator, nie brał, jak się zdaje, bezpośredniego udziału w morderstwie.

Scenę tego zabójstwa opisuje Appian (Bell. civ. II 117); przedstawia ją również Plutarch (Cez. LXVI): „dokąd tylko zwrócił swe oczy, wszędzie zobaczył nagle błyskające żelazo, ze wszystkich stron zaczęto go kłuć, nawet w twarz i oczy, i tak przeszywany ciosami, jak jakieś dzikie zwierzę, przechodził przez ręce wszystkich spiskowców. Każdy z nich bowiem był obowiązany przyłożyć rękę do ofiary i umoczyć ją w jej krwi” (przykład M. Brożka).

Marcus Aemilius Lepidus, zausznik Cezara, pretor w r. 49 przed n.e., wyniesiony przez Cezara do wspólnego z nim konsulatu w r. 46; pomocnik dyktatora jako dowódca jazdy (magister equitum) w l. 45 - 44. Po śmierci Cezara członek drugiego triumwiratu, zawartego w r. 43. W r. 42 przed n.e. był konsulem po raz drugi. W r. 36 został złożony z funkcji triumwira. Piastował również godność najwyższego kapłana (pontifex maximus).

Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, zob. uw. 80.

Lavici = Labici lub ager Labicanus, Lawikum, miejscowość w Lacjum.

Quintus Aelius Tubero, prawnik, mówca, historyk, współczesny Cyceronowi, napisał historię Rzymu od początku dziejów do wybuchu drugiej wojny domowej, zawierającą przynajmniej 14 ksiąg; nazwał ją Historiae. Nie ocalało nic prócz fragmentów.

Gaius Octavius, syn Gajusza Oktawiusza i Atii, która była córką Julii, młodszej siostry Juliusza Cezara, i M. Atiusza Balbusa. Oktawian był więc wnukiem Cezara po młodszej siostrze.

Lucius Pinarius, wnuk starszej siostry Cezara, Julii.

Quintus Pedius, wnuk starszej siostry Cezara, Julii, brał udział w wyprawie Cezara do Galii, sprawował w r. 48 przed n.e. preturę, był legatem Cezara w Hiszpanii w r. 45. Po śmierci Cezara przyłączył się do Oktawiana. W r. 43 po śmierci konsulów Hircjusza i Pansy pod Mutyną (21 kwietnia) został zastępczo mianowany konsulem (consul suffectus) razem z Oktawianem do końca r. 43; w tymże roku nagle umarł.

Tekst łaciński podaje: „na dole tabliczki woskowej”. A więc Cezar zredagował testament po prostu na tabliczce pokrytej woskiem, jak by to uczynił prosty obywatel.

Córka Cezara, żona Pompejusza, o której śmierci wspominał Swetoniusz (Cez. 26).

M. Pacuvius, tragediopisarz pochodzący z Brundyzjum, żył w III w. przed n.e. Tematy do swych tragedii czerpał z wzorów greckich: z Homera i tragików. Pisał też narodowe tragedie, tzw. praetexlae.

Sąd o zbroję przedstawiał zatarg między Odysem i Ajaksem o tarczę po Achillesie. Sąd przyznał zbroję Achillesa Odysowi. Ajaks z zemsty postanowił zabić Atrydów (Agamemnon, Menelaos) jako niesprawiedliwych sędziów, lecz Atena pomieszała mu rozum; kiedy szedł z mieczem do ich namiotu, zamiast Atrydów wyrżnął stado baranów. Śmiech wojska wywołał w wytrzeźwionym Ajaksie takie poczucie hańby rycerskiej, że poszedł nad morze i przebił się mieczem. Temat ten opracował Sofokles w Ajaksie.

Bulla, klejnocik w postaci puszki, okrągły, ze złota, srebra lub miedzi, który dzieci nosiły na szyi.

Dzieci wolno urodzonych Rzymian nosiły tzw. toga praetexta. tj. togę bramowaną szlakiem purpurowym, aż do 16-17 roku życia. Wtedy młodzi chłopcy wkładali togę męską, tj. toga viritis.

Ponieważ Cezar zwyciężył Pompejusza, który zdobył Jerozolimę.

Gaius Helvius Cinna, trybun ludowy, stronnik Cezara.

Lucius Cornelius Cinna, zwolennik opozycji republikańskiej w stosunku do Cezara. Pretor w r. 44 przed n.e.

Z początkiem r. 44 przed n.e. otrzymał Cezar taką samą nietykalność (sacrosanctitas), jaką się cieszył urząd trybuna ludowego. Czyn skierowany przeciw Cezarowi miał odtąd uchodzić za skierowany przeciw dobru ludu rzymskiego i jego majestatowi.

Ksenofont, ur. ok. 430. um. ok. 354 przed n.e., historyk grecki, uczeń Sokratesa, autor Anabazy, Cyropedii (tu: VIII 7). Wspomnień o Sokratesie, Hellenika i innych.

Zgromadzenie ludowe uchwaliło zaliczenie Cezara jako divus Iulius w poczet bóstw państwowych.

Na podstawie ustawy pedyjskiej (lex Pedia) z r. 43 przed n.e. Za konsulatu Oktawiana i Kwintusa Pediusza uchwalono skazanie morderców Cezara na wygnanie.

Welitry (Velitrae), miasto Wolsków na południu od Rzymu. Dziś Velletri.

Tak nakazywał obyczaj.

Tradycja przypisuje Romulusowi powołanie senatu. Była to rada starców, złożona z przedstawicieli najpoważniejszych rodów obywateli wolnych, zwanych patres, początkowo w liczbie stu. Rody mniej znaczne (gentes minores) to te, których przedstawicielstwo (znowu w liczbie stu) znalazło się w senacie na mocy powołania królewskiego w związku z zasługą obywatelską.

Gnaeus Octavius, pretor z r. 205 przed n.e., propretor Sardynii z r. 203, uczestnik ostatnich walk z Hannibalem w Afryce.

Lucius Aemilius Papus, pretor z 205 r. przed n.e., walczył na Sycylii.

Gaius Octavius, ojciec cesarza Augusta, pretor z 61 r. przed n.e., prokonsul Macedonii 60/59, umarł w r. 58 przed n.e. i zostawił pięcioletniego chłopca, G. Oktawiusza, przyszłego cesarza Augusta.

Spartacus, gladiator tracki z Kapui, zdolny, odważny wódz groźnego powstania niewolników z r. 73-71 przed n.e., pokonany został przez prokonsula M. Liciniusza Krassusa, późniejszego triumwira, w r. 71.

Thurium, miasto w Lukanii, w południowej Italii, nad Zatoką Tarencką, na miejscu dawnej Sybaris. Kolonia panhelleńska (Turioj - 444/443), powstała z inspiracji Peryklesa, dla której prawa układał ongiś Protagoras.

Bessowie, wojownicze plemię trackie.

List ad Qu. fr. I 1,21 i I 2,7.

Marcus Attius Balbus, dziad po kądzieli Augusta, ożeniony z Julią, młodszą siostrą Cezara. Sprawował preturę przed r. 59.

Gaius Cassius Parmensis (z Parmy), jeden z grupy morderców Cezara, brał udział w bitwie pod Filippi, a potem pod Akcjum u boku Antoniusza. Oktawian kazał go stracić. Był także poetą, pisał listy i epigramy, tragedie, z których najsłynniejszą był jego Thyestes.

Wyrażenie: materna farina, tj. z matczynej mąki, zostało przetłumaczone jako: „z babcinej mąki”, gdyż niewątpliwie idzie tu o babkę Augusta. Aricia, bardzo stare miasteczko w Lacjum na południe od Rzymu. Sens zaś całego zdania jest taki: oto wekslarz z Nerulum ożenił się z córką piekarza z Arycji i z tego małżeństwa urodził się ojciec Augusta.

Nerulum, miasteczko w Lukanii, dzisiejszej Kalabrii.

23 września 63 r. przed n.e.

Hadrianowi, którego Swetoniusz był sekretarzem ab epistulis Latinis (od listów łacińskich).

Lary, pierwotne bóstwa wiejskie, potem bóstwa przodków umieszczane w domu w małej szafce, tzw. Lararium. Przy każdym święcie rodzinnym otwierano Lararium, aby Lary mogły wziąć udział bezpośrednio w uroczystości. Lary strzegą członków rodu w podróży (viales), na wsi (rurales), w wojsku (militares) itd. Oprócz Larów osób prywatnych (privati) czczono także Lary państwowe (publici), do których zaliczano np. Romulusa, Remusa; czczono Lary przy zbiegu dróg lub ulic (compitum), tzw. Compitales, a ich święto, Compitalia, obchodzono pod koniec każdego roku, zaraz po Saturnaliach.

Lucius Munatius Plancus, wierny legat Cezara w Galii, Hiszpanii, Afryce w latach 54-46 przed n.e. W r. 43 założył u spływu Saony (Arar) i Rodanu Lugudunum, tj. Lyon. Konsul z r. 42. Przed bitwą pod Akcjum przeszedł od Antoniusza na stronę Oktawiana. W r. 27 przed n.e. postawił wniosek nadania Oktawianowi tytułu Augusta.

Quintus Ennius (239-169 przed n.e.) z Rudiae w Kalabrii, twórca pierwszej epopei narodowej rzymskiej pt. Annales w 18 ks. Zachowało się bardzo wiele fragmentów z tego dzieła.

Hiszpania była podzielona na trzy prowincje: Hispania Citerior lub Tarraconensis, Hispania Ulterior i Lusitania. W tym sensie mowa tu o Hiszpaniach, tj. prowincjach hiszpańskich. Cezar z synami Pompejusza walczył w r. 45 przed n.e.

Apoilonia (dziś Polonia), miasto południowej Ilirii, już za czasów rzymskich stanowiące ośrodek naukowy i artystyczny.

Oktawian z końcem kwietnia 44 r. zgłosił się do urzędującego pretora miejskiego, Gajusza Antoniusza, młodszego brata Marka Antoniusza, z oświadczeniem przyjęcia dziedzictwa.

Lucius Marcius Philippus, konsul z r. 56 przed n.e., drugi mąż (po Balbusie) Atii, siostrzenicy dyktatora Cezara.

Drugi triumwirat został zawiązany 27 listopada 43 r. Po bitwie pod Filippi (r. 42) został przeprowadzony nowy podział prowincyj głównie między Antoniuszem i Oktawianem, układ brundyzyjski zaś (r. 40) po prostu podzielił imperium na Wschód, przyznany Antoniuszowi, oraz Zachód - Oktawianowi, granicę stanowiło miasto Skodra w Ilirii. Lepidus otrzymał Afrykę. Chodzi więc tu o stan faktyczny i owe „dwanaście prawie lat” rządów tylko z Antoniuszem można liczyć od r. 42 przed n.e. do r. 31 przed n.e., tj. do bitwy pod Akcjum.

Od r. 30 przed n.e. do r. 14 n.e., tj. do śmierci.

Od tego miejsca zaczynają się species.

Wojna pod Mutyną: 44-43 przed n.e.

Wojna pod Filippi: 43-42 przed n.e.

Wojna peruzyńska: 41-40 przed n.e. Peruzja, miasto na południowy wschód od Jeziora Trazumeńskiego w Etrurii; dziś Perugia.

Wojna sycylijska: 43-36 przed n.e.

Wojna Akcjacka: 32-30 przed n.e. Bitwa pod Akcjum 2 września 31 r., samobójstwo Antoniusza i Kleopatry nastąpiło w sierpniu 30 r. przed n.e.

Marcus Antonius, triumwir, ur. w 82 r. przed n.e., przez swoją matkę Julię spokrewniony z rodem dyktatora Cezara. Wziął udział w wyprawie galickiej Cezara. Walczył po jego stronie pod Farsalos (r. 48). W czasie dyktatury Cezara sprawował funkcję magister equitum. W r. 44 był konsulem razem z Cezarem. W związku z namiestnictwem w Gallia Cisalpina Cycero wystąpił przeciw Antoniuszowi w swoich słynnych filipikach. Z Oktawianem i Lepidusem zawarł Antoniusz drugi triumwirat w końcu 43 r. Był sprawcą zamordowania Cycerona (Cyceronowi ucięto głowę i tę rękę, którą pisał mowy przeciw Antoniuszowi, oraz powieszono na mównicy na Forum Romanum). Razem z Oktawianem wygrał bitwę z republikanami pod Filippi (r. 42) i stał się panem całej wschodniej części imperium. Po bitwie pod Akcjum popełnił samobójstwo w r. 30 przed n.e.

Lucius Antonius, młodszy brat triumwira, jako konsul w r. 41 zamknął się w Peruzji i był oblegany przez Oktawiana. Po poddaniu się w r. 40 został puszczony wolno.

Sextus Pompeius Magnus, młodszy syn Gnejusza Pompejusza triumwira, walczył u boku swego starszego brata. Gnejusza, przeciw Cezarowi w Hiszpanii, później przeciw Oktawianowi, w końcu koło Naulochu (północna część Sycylii) jego flota została pokonana całkowicie przez Agryppę na morzu w 36 r. przed n.e.

Decimus Brutus Albinus w końcu r. 44 przed n.e.; Mutyna (dziś Modena).

Ale Antoniusz przeprowadził na zgromadzeniu ludowym (w połowie czerwca 44 r.) uchwałę wymiany prowincji i przydział dla siebie Galii Nadpadańskiej, a Brutusowi - Macedonii.

Aulus Hirtius i Gaius Vibius Pansa objęli konsulat z początkiem r. 43 przed n.e.

Oktawian i Hircjusz wyruszyli wcześniej pod Mutynę i czekali tam na Pansę, który z całą armią wpadł w zasadzkę Antoniusza, został ranny w czasie bitwy, zmarł 22 kwietnia 43 r. przed n.e. w Bononii (dziś Bolonia).

Hircjusz i Oktawian po klęsce Pansy doprowadzili do bitwy z Antoniuszem 21 kwietnia 43 r. Hircjusz zginął w walce, Antoniusz z trudem odparłszy atak Hircjusza i Oktawiana ruszył ku Alpom.

Stało się to 29 maja 43 r. pod naciskiem legionów Lepidusa. Senat na wieść o tym ogłosił Lepidusa wrogiem państwa, podobnie jak z powodu oblężenia Mutyny - Antoniusza.

Gaius Asinius Pollio i Lucius Munatius Plancus.

Jest tu gra słów. W oryginale zwrot „do nieba drogę ułatwić” wyrażony jest słowem: tollere, które oznacza zarówno „wznieść w górę”, jak „usunąć, sprzątnąć”.

Nursia, miasto w kraju Sabinów, na północny wschód od Rzymu, dziś Norcia.

Przyszli triumwirowie spotkali się między miastem Mutyną a Bononią na małej wysepce rzeki Lawinius, każdy z 5 legionami ciężkozbrojnych. Gdy je ustawili, każdy wziął 300 ludzi i ruszył naprzód. Z kolei Lepidus przeszukał sam wysepkę, dał znak, podeszli pozostali już bez wojska i na miejscu zewsząd widocznym zasiedli we trzech do narad. (Tak przedstawia to Appian, Bell. civ. IV). Uchwałą zgromadzenia ludowego z 7 listopada 43 r. przed n.e. powołany został urząd nadzwyczajny z nieograniczoną władzą na pięć lat: triumviri rei publicae constituendae.

Bitwa pod Filippi miała dwie fazy. W pierwszej Antoniusz uderzył na obóz Kasjusza, a żołnierze Brutusa na wojska Oktawiana i zdobyli obóz, Kasjusz natomiast w spotkaniu z Antoniuszem uległ i nie wiedząc o zwycięstwie grupy Brutusa popełnił samobójstwo. Po tej bitwie Brutus wstrzymywał się od walki, ale jego wojsko dało się sprowokować do bitwy. Nastąpiła klęska wojska Brutusa, on sam zbiegł w góry i popełnił samobójstwo w listopadzie 42 r. (według relacji Appiana, Bell. civ. IV 88-133).

Gra polegała na odgadnięciu, ile jest podniesionych palców, gdy się nagle otworzy dłoń.

Marcus Favonius, pretor z r. 49, walczył po stronie Pompejusza. Zwolennik Brutusa i Kasjusza. Pod Filippi wzięty do niewoli i na rozkaz Oktawiana stracony. Dobry mówca, uczeń Molona.

Lucius Antonius został konsulem w r. 41 przed n.e., mimo iż nie piastował przedtem pretury.

Z końcem lutego 40 r. nastąpił koniec wojny. Lucjusz z oficerami został puszczony wolno, Peruzja wydana wojsku na rabunek i spalona.

Appian (Bell. civ. V 15) podając opis tego wydarzenia umiejscawia je w teatrze.

Wojna ta trwała siedem lat: od r. 43 przed n.e. do 36 r. przed n.e.

W r. 38 przed n.e. Ten rok i początek następnego poświęcił Oktawian na naprawę floty.

Baiae, miejscowość kąpielowa koło Neapolu z doskonałymi cieplicami oraz willami arystokracji rzymskiej.

Jezioro bogate w ryby i ostrygi, w pobliżu Baj.

Głębokie, krater wulkanu wypełniające jezioro; w nim upatrywali starożytni wejście do siedziby zmarłych.

Mylae na północnym przylądku Sycylii. Tu w I wojnie punickiej pokonał Duilius flotę kartagińską w 260 r. przed n.e.

Miejscowość na północ od Mylae; zwycięstwo odniósł Agryppa, a nie Oktawian.

Marcus Vipsanius Agrippa (62-12 przed n.e.), najbliższy współpracownik Augusta.

Lokry, miejscowość w Lukanii od strony Zatoki Tarenckiej, na północny wschód od Regium, leżącego nad Cieśniną Messyńską.

Sekstus Pompejusz uszedł z resztą floty do Azji Mniejszej, tu został stracony z woli M. Antoniusza w Milecie w 35 r. przed n.e.

3 września 36 r. przed n.e.

Circeii, miasto w Lacjum u przylądka tejże nazwy.

Umowa w Brundyzjum w r. 40 przed n.e. oraz wyjście za mąż Oktawii - siostry Oktawiana, wdowy po zmarłym niedawno Gajusie Klaudiuszu Marcellusie - za M. Antoniusza; umowa w Tarencie w r. 37 przed n.e. za pośrednictwem Oktawii. Tu nastąpiło przedłużenie triumwiratu, a właściwie już duumwiratu na następnych pięć lat.

Antoniusz zawarł z Kleopatrą związek małżeński w 36 r. przed n.e. i miał z nią troje dzieci, dwu synów: Aleksandra i Ptolemeusza, oraz córkę Selenę, wydaną później przez Augusta za Jubę II. Synowie zostali przez Augusta zgładzeni, podobnie jak Cezarion, syn Kleopatry i Cezara.

W r. 32 przed n.e. konsulami byli: Gnaeus (a nie Titus) Domitius Ahenobarbus i Gaius Sosius. Gn. Domitius Ahenobarbus, syn Lucjusza, konsula z r. 54 przed n.e. i Porcji, siostry Katona Młodszego, dzielił los ojca w starciu pod Korfinium (r. 49) i Farsalos (r. 48). W bitwie pod Filippi (r. 42) udziału nie wziął, ale jako wódz floty republikańskiej wyniszczył na Morzu Jońskim doszczętnie statki triumwirów. Przekazał swą flotę Antoniuszowi w r. 40. W czasie bitwy pod Akcjum przeszedł na stronę Oktawiana. Wkrótce umarł. Jest to pradziad cesarza Nerona. Gaius Sosius, drugi konsul r. 32 przed n.e., gorliwy zwolennik Antoniusza, pretor z r. 49, namiestnik Syrii w latach 38-37 przed n.e. W Judei osadził na tronie Heroda Wielkiego.

Akcjum, przylądek wysunięty w morze przy Zatoce Ambrackiej w Epirze.

Łańcuch wysokich gór oddzielających Epir od Ilirii.

Okręty liburnijskie, używane przez Liburnów (plemię Ilirii), były to lekkie dwurzędowce wojenne.

1 sierpnia 30 r. przed n.e.

Psyllowie, lud afrykański, słynny z leczenia od ukąszeń wężów.

Antyllus.

Pierwszym zarządcą, tzw. praefectus Aegypti, był żołnierz i poeta, Gaius Cornelius Gallus.

Na miejscu obozu Oktawiana, tzn. na północnym brzegu cieśniny.

Były to igrzyska o charakterze sportowym i muzycznym.

Marcus Aemilius Lepidus, syn triumwira i Junii, siostry Brutusa; w r. 31 przed n.e. zawiązał spisek wykryty przez Mecenasa; został stracony.

Aulus Terentius Varro Murena, konsul w r. 23. Jako jeszcze urzędujący konsul wziął udział w spisku Fanniusza Cepiona i mimo wstawiennictwa siostry Terencji, zamężnej za Mecenasem, został w tymże roku osądzony i stracony.

Fannius Caepio, twórca spisku przeciw Augustowi w r. 22. Przez jakiś czas ukrywał się korzystając z pomocy pewnego niewolnika, zginął z ręki kata.

Marcus Egnatius Rufus, pretor w r. 20, uknuł spisek przeciw Augustowi i został stracony w r. 19 przed n.e.

Lucius Aemilius Paulus, syn Lucjusza cenzora z r. 22, konsul z r. 1 n.e. z G. Cezarem.

Córka Agryppy i Julii, która miała takie samo imię, jak matka: Julia (młodsza) Livilla.

Parthini (Partynowie), lud iliryjski pokonany w r. 39 przed n.e. przez Asiniusza Poliona. Ten Asiniusz Epikadus zdaje się być synem pewnego jeńca, wyzwolonego przez Asiniusza Poliona, i kobiety italskiego pochodzenia, stąd użycie określenia: ibrida, tj. mieszaniec.

Wywoływacz, niewolnik, którego zadaniem było znać nazwiska z towarzystwa swego pana, aby mu je w chwili właściwej podszepnąć. Ważna funkcja, gdy pan miał dużo klientów i zjednywał sobie głosy na wybory; ważna też funkcja przy salutatio (pozdrowieniu rannym) pana przez klientów.

Dalmację, tj. Ilirię południową, która obejmowała część wybrzeża Morza Adriatyckiego z wyspami do granicy Epiru, podbił August wraz ze stolicą Salonae jeszcze w latach 35-33 przed n.e.

Cantabri (Kantabrowie), dziki górski szczep w północnej części Hiszpanii (Citerior), został podbity w latach 29-19 przed n.e. August osobiście tam prowadził działania w latach 27-24 przed n.e. Pokonał ich całkowicie dopiero M. Agryppa w r. 19.

Podczas zdobywania Salonae (dziś Spalato) w r. 33 przed n.e.

Przeważnie swym pasierbom: Druzusowi i Tyberiuszowi, oraz M. Agryppie.

Aquitania (Akwitania), południowa Galia, została spacyfikowana w kilku nawrotach. August w latach 16-13 przed n.e. ustalił ostateczny podział Galii na trzy prowincje: Aquitania, Gallia Lugdunensis (m. Rodanem a Loarą), Belgica, oraz zamieszkałą głównie przez ludność pochodzenia iliryjskiego - Narbonensis.

Panonów osiadłych nad Dolnym Dunajem podbił pasierb Augusta, Tyberiusz, w r. 10 przed n.e. Jeszcze raz zbuntowali się oni w r. 5 n.e.

Ractia (Recja), kraina środkowoalpejska, najbardziej na zachód wysunięta z krajów położonych na południe od Dunaju, dzisiejszy Tyrol i północno-wschodnia Szwajcaria. Podbita w r. 15 przed n.e. przez Druzusa, pasierba Augusta.

Vindelicia, północne podnóże Alp, między Dunajem, Innem i Alpami, na północ od Recji, z którą wreszcie przy końcu pierwszego wieku n.e. została połączona. Podbita przez pasierba cesarskiego, Tyberiusza, w r. 15 przed n.e.

Salassi, celtycko-liguryjski szczep, podbity przez Rzym w r. 25 przed n.e. Zamieszkiwał okolice dzisiejszej Aosty.

Dakowie, trackie plemię, zajmujące obszar między Dniestrem, Karpatami i dolnym Dunajem.

Dzięki wyprawom Tyberiusza w latach 4 i 5 n.e.

Suebi (Swebowie, stąd Szwabi), koczownicze plemiona germańskie. Przez Cezara umiejscawiane w okolicach Renu, Tacyt umieszcza ich we wschodniej Germanii.

Sygambrów w r. 8 przed n.e., Ubiów w r. 19 przed n.e., w czasie wypraw: Druzusa w latach 12-9 przed n.e., Tyberiusza: 8-7 przed n.e.

Świątynia Marsa Mściciela (templum Martis Ultoris) wzniesiona była na forum Augusta jako dziękczynienie za spełnienie pomsty na mordercach Cezara.

Król Partów, Fraates IV, w r. 20 przed n.e.

Marcus Licinius Crassus, triumwir, poniósł straszną klęskę pod Carrhae w Mezopotamii w r. 53 przed n.e. i zginął, sztandary rzymskie wpadły w ręce Partów.

W r. 36 przed n.e.

Najstarszemu synowi Fraatesa IV w r. 20 przed n.e.

Ianus, dwugłowe bóstwo wszelkiego początku. Janusowi pod wezwaniem pater matutinus codziennie wczesnym rankiem kapłani składali ofiary. Poświęcony był mu pierwszy miesiąc roku, Ianuarius (styczeń). Jego głównym świętem był pierwszy dzień stycznia: Kalendae Ianuariae. Świątynie Janusa miały charakter przechodni, budowane były w kształcie łuku z dwiema bramami; otwierano je w czasie wojny, zamykano na czas pokoju. Na Forum Romanum była taka świątynia Janusa u wylotu ulicy Argiletum.

Za panowania Numy i po pierwszej wojnie punickiej (r. 241 przed n.e.).

W r. 29 przed n.e. po zwycięstwie nad Antoniuszem, w r. 25 przed n.e. po zwycięstwie nad Kantabrami, w r. 8 przed n.e. po zwycięstwie Tyberiusza w Germanii.

Triumphus curulis nazywano wielki triumf, w którym zwycięski wódz jechał na rydwanie, w przeciwstawieniu do ovatio, gdy wódz jechał tylko na koniu.

Marcus Lollius Paullinus, konsul z r. 21 przed n.e., został w r. 16 przed n.e. jako legat cesarski Germanii całkowicie rozbity przez nadreńskie plemiona germańskie Sygambrów, Tenkterów i Uzypetów. Rzymianie stracili wtedy sztandar V legionu.

Publius Quinctilius Varus, konsul z r. 13 przed n.e., od r. 6 n.e. namiestnik Germanii. Swym postępowaniem wywołał powstanie plemion germańskich pod dowództwem księcia Cherusków, Arminiusza, który w Lesie Teutoburskim zniósł doszczętnie armię rzymską (3 legiony) w r. 9 n.e. Wtedy August wycofał wojska zza Renu, który stał się odtąd do końca panowania rzymskiego granicą państwową.

Marsowie, waleczne plemię sabelskie w środkowej Italii, koło Jeziora Fucyńskiego. W r. 91-88 przed n.e. stanęli na czele groźnego powstania przeciw Rzymowi (Marsicum bellum).

Publikanie, tj. dzierżawcy domen państwowych, byli stanu rycerskiego, ekwitami. Przez solidarność stanową pragnęli wykupić tego ekwitę, aby go natychmiast uwolnić.

Jak zwykł zwracać się do żołnierzy Cezar (zob. Cez. 67).

Princeps był naczelnym wodzem sił zbrojnych rzymskiego państwa i jako taki on jeden miał prawo do odbywania triumfu.

19 sierpnia 43 r. przed n.e. z Kwintusem Pediuszem, synem siostry Cezara, Julii.

W r. 33 przed n.e.

W r. 31 przed n.e.

Od 32 r. przed n.e. do 23 przed n.e.

W r. 5 przed n.e.

W r. 2 przed n.e.

W r. 5 przed n.e. wprowadził uroczyście w życie publiczne swego starszego wnuka Gajusza (ur. w r. 20 przed n.e.) przez uroczystość nadania mu togi męskiej W r. 2 przed n.e. odbyła się taka sama uroczystość w związku z przywdzianiem togi męskiej przez młodszego wnuka Lucjusza (ur. w r. 17 przed n.e. ) Obydwaj byli synami Julii, córki Augusta i Marka Wipsamusza Agryppy. W tych latach August znowu objął konsulat.

Tarrakona, port przy wschodnim wybrzeżu Hiszpanii.

Gaius Toranius, edyl w r. 71 przed n.e., razem z Gajuszem Oktawiuszem (ojcem Oktawiana) opiekun Oktawiana. Przeszedł na stronę Pompejusza w r. 41 przed n.e., padł ofiarą proskrypcji.

Iulius Saturninus, pisarz z epoki Hadriana współczesny Swetoniuszowi.

Tytusa Winiusza ur. w r. 41 przed n.e. ocalił jego wyzwoleniec Filopoemen, posiadacz wspaniałej willi. Umieścił go mianowicie w żelaznej skrzyni używanej do przechowywania pieniędzy lub książek i ustawionej na widoku wszystkich w samym środku domu.

Świątynia Herkulesa z Muzami (templum Herculis Musarum) stała tuż obok portyku Oktawiana. Znajdowały się tam posągi dziewięciu Muz oraz posąg Herkulesa grającego na lutni. Tę świątynię odbudował ojczym Augusta Lucius Marcius Philippus i otoczył portykiem, tzw. porticus Philippi.

Lucius Cornificius zjednał sobie łaskę Oktawiana oskarżeniem Brutusa o zamordowanie Cezara w r. 43 przed n.e. Sprawował dowództwo nad częścią floty skierowaną przeciw Sekstusowi Pompejuszowi i dowództwo wojsk lądowych przerzuconych na Sycylię. Ogromnie odważny. Konsul w r. 35 przed n.e.

Świątynia Diany (templum Dianae), wzniesiona na Awentynie, była miejscem schronienia dla niewolników. Bardzo stary przybytek. Zniszczony przez ciągłe pożary odbudował wspomniany już L. Kornificjusz.

Atrium Wolności (atrium Libertati), archiwum cenzorów. Asiniusz Polio wspaniale je odbudował przeznaczając na bibliotekę, pierwszą w Rzymie. Znajdowało się między Kapito-lem a Kwirynałem, graniczyło z Forum Iulium.

Świątynia Saturna (templum Saturni), bardzo stary przybytek, za czasów Augusta odbudowany przez Lucjusza Munacjusza Planka. Stoją dotychczas jońskie kolumny z pro-stylu haksastylu (6) i przedsionka (razem 8). W świątyni był skarbiec aerarium Saturni, zarządzany przez specjalnych urzędników praefecti aerarii.

Teatr Balbusa (theatrum Balbi) Lucius Cornelius Balbus wybudował w r. 13 przed n.e.. Teatr wzniesiony w południowej części Pola Marsowego, obok portyku Oktawii i Filipa. Wnętrze teatru odznaczające się przepychem mogło pomieścić 10 000 widzów.

Amfiteatr Statiliusza Taurusa (amphitheatrum Statilu Tauri), zbudowany w r. 30 przed n.e. na Polu Marsowym. Był to pierwszy kamienny amfiteatr. W czasie pożaru za Nerona spłonął i nie został już odbudowany.

Między innymi godne uwagi: Panteon Agryppy zbudowany w r. 25 przed n.e., po dwukrotnym pożarze odbudowany przez Hadriana. Zdobiła go kasetonowa kopuła. Panteon zachował się do dzisiaj. Termy Agryppy, pierwsze termy w Rzymie, wzniesione na środku Pola Marsowego, nazywały się początkowo Laconicum. Przed termami stał Apoxyomenos Lyzyppa. Do użytku publiczności oddane były w r. 25 przed n.e. Agryppa doprowadził również nowy wodociąg do Pola Marsowego, tzw. Aqua Virgo (do dnia dzisiejszego czynna jako aqua di Trevi), w r. 19 przed n.e.

14 dzielnic i 265 obwodów

Pontifex maximus - został nim wybrany August w r. 12 przed n.e. po śmierci Marka Emiliusza Lepida, byłego triumwira.

Sekstyl, tzn. sierpień.

Tymi przewagami wojennymi mogły być: wkroczenie Augusta do Aleksandrii, zwycięstwo Druzusa nad Brennami, mieszkańcami Windelicji, rozciągającej się na północny zachód od Brenneru, zwycięstwo nad Sekstusem Pompejuszem, ale nie Akcjum, Peruzja, Mutyna, Filippi.

Julia i Agryppina. Ta ostatnia wyszła za mąż za Germanika.

Wykonalna tylko w wypadku całkowitego spokoju w państwie. Za Augusta: w r. 29 przed n.e.

W r. 17 przed n.e.

Igrzyska tzw. urzędnicze (ludi honorarii) urządzane były w związku z obejmowaniem nowych urzędów.

Tzn. takich, którzy mieli tylko dwieście tysięcy sestercji, podczas gdy sędziowie trzech innych dekuryj jako przedstawiciele stanu rycerskiego obowiązani byli posiadać po czterysta tysięcy sestercji majątku.

Kara zwyczajowa: najpierw sieczono skazanego za zabójstwo ojca (względnie członka rodziny) rózgami aż do krwi (virgis sanguineis), następnie zaszywano w worku razem z małpą, psem, kogutem i wężem oraz wrzucano tak do rzeki.

Ustawa kornelijska uchwalona na wniosek dyktatora Sulli, tzw. de falsis albo testamentaria.

Ustawa julijska o zbytku i zakazie cudzołóstwa z r. 18 przed n.e. (Lex Iulia sumptuaria et de adulteriis coercendis).

Lex Julia de ambitu z r. 18 przed n.e.

Lex Iulia de maritandis ordinibus z r. 18 przed n.e., była to ustawa nakładająca na wszystkich obywateli od 25 roku do 60 (kobiety od 25 do 50) obowiązek zakładania rodziny. Zaostrzyła jeszcze ten nakaz ustawa z r. 9 n.e.: lex Papia Poppaea. Tę ustawę wnieśli konsulowie: Marcus Papius Mutilus i Quintus Poppaeus Secundus. Przewidywała sankcje testamentarne przeciw nieżonatym oraz małżeństwom bezdzietnym.

Germanik miał z Agryppiną dziewięcioro dzieci (z tych sześcioro go przeżyło), ale troje urodziło się dopiero po śmierci Augusta.

Tak nazywano wyzwoleńców, którzy zostali przez swych panów obdarzeni wolnością dopiero w testamencie, analogicznie przezwano senatorów, którzy dopiero po śmierci Cezara wślizgnęli się do senatu.

W r. 18 przed n.e.

Aulus Cremutius Cordus, historiograf epoki Augusta i Tyberiusza. W swych Annales przedstawił dzieje wojen domowych, dając wyraz uwielbienia dla Brutusa i Kasjusza. Senat uchwalił spalenie jego dzieła przez edylów. Uratowała je i przechowała córka jego, Marcja. Sam Kremucjusz tylko samobójstwem głodowym ustrzegł się kaźni w r. 25 przed n.e., (zob. Tacyt. Ann. IV 34-35).

Odmiennie od zwyczaju wprowadzonego przez Cezara podczas jego pierwszego konsulatu, zob. Cez. 20.

Sądy centumwiralne (iudicium centumvirorum), starożytne kolegium sądowe w sprawach cywilnych, składające się ze stu pięciu mężów. Oznaką zewnętrzną tego sądu była włócznia (hasta).

Ustanowił w r. 11 przed n.e. dwóch urzędników sprawujących opiekę nad świątyniami, budynkami i miejscami publicznymi (2 curatores aedium sacrarum et operum locorumque publicorum); dwóch czuwających nad wodociągami (2 curatores aquarum); innym powierzył w 20 r. przed n.e. opiekę nad drogami (curatores viarum, dla każdej większej drogi wyznaczył po jednym); nad korytem Tybru (5 curatores riparum et alvei Tiberis); wyznaczył czuwającego nad bezpieczeństwem stolicy (1 praefectus urbis): wreszcie w 22 r. stworzył August urząd żywnościowy (2 praefecti frumenti dandi), a w 18 r. przed n.e. powiększył ilość tych urzędników do czterech.

Tzn. stroju triumfatora: prawo do noszenia wieńca wawrzynowego podczas widowisk publicznych; prawo wzniesienia sobie posągu triumfalnego.

To zadanie należało przedtem do cenzorów, lecz August je przejął jako praefectus morum.

Aby go zaciągnąć przed trybunał sądowy.

Tabliczki takie zawierały naganę za przewinienia, których się dopuścili.

Od czasów Sulli należało być senatorem, aby móc zostać trybunem ludu.

Lex Iulia theatralis.

Jako pochodzący z Arycji: w gminie Skaptia urodził się, do Fabia należał z adopcji.

Sprawę tę regulowały dwie ustawy: lex Fufia Caninia z r. 2 przed n.e. i lex Aelia Sentia z r. 4 n.e.; ograniczały one swobodę w wyzwalaniu niewolników. August ukrócił też polityczne uprawnienia wyzwoleńców.

Niewolnicy, którzy otrzymali całkowitą wolność prawną, tj. libertatem iustam, stawali się pełnoprawnymi obywatelami rzymskimi. Ci natomiast, którzy otrzymali po prostu libertatem, byli przyłączani tylko do dediticii, tj. do nieprzyjaciół, którzy poddali się w okresie wojny.

Dwanaście razy według jego Index rerum a se gestarum.

W r. 6 n.e.

W swoim Index rerum a se gestarum.

Saepta Iulia, rozpoczęta przez Juliusza Cezara, ukończona przez Agryppę w r. 26 przed n.e. Była to właściwie hala na zgromadzenia ludowe. Tutaj jednak w r. 17 przed n.e. zgromadził się senat, tu później Kaligula urządził igrzyska gladiatorów.

Ta sadzawka, zwana Augusti naumachia, znajdowała się na prawym brzegu Tybru.

Tak nazwany na cześć Gajusza i Lucjusza Cezarów, synów Agryppy i Julii.

Torquatus od torques, tj. naszyjnik.

Komicjum (comitium), miejsce wyborów w północnej części Forum Romanum, przed kurią julijską.

Krzesło kurulne (sella curulis) było oznaką urzędów kurulnych, tj. konsula, pretora, edyla kurulnego, dyktatora oraz tzw. magister equitum. Krzesło to miało kształt prosty bez oparcia, nogi skrzyżowane, początkowo z kości słoniowej, później z marmuru lub metalu. Urzędnicy kurulni zasiadali na tym krześle podczas wszystkich uroczystości oficjalnych, a nawet brali je na wojnę. Cezar otrzymał od senatu krzesło kurulne całe ze złota.

Puteole, stara kolonia grecka nadmorska koło Neapolu. Tu miał willę Lukullus, tu Cycero swoje Puteolanum. Kaligula i Nero także lubili tę miejscowość.

Cała widownia, cavea, była podzielona na trzy części: ima, najniższa - to orchestra z rzędami senatorskimi i 14 rzędami dla stanu rycerskiego; media - środkowa; summa - najwyższa, przeznaczona dla ludu.

Sala jadalna znajdowała się na wyższym piętrze, więc lepiej z niej było widać przebieg występów.

Narodowa komedia rzymska, tzw. togata, miała tematykę rzymską w przeciwstawieniu do paliaty, stanowiącej naśladownictwo greckie. Najwybitniejszym przedstawicielem togaty był Lucjusz Afraniusz.

W teatrze Pompejusza, Marcellusa, Korneliusza Balba.

Pantomima (pantomimus) odpowiada współczesnej koncepcji baletowej. Za Augusta (około 23 r. przed n.e.) doszła do niezwykłego rozkwitu. Najwybitniejszymi aktorami byli: Pylades z Cylicji w zakresie tematyki tragediowej i Bathyllos z Aleksandrii - komediowej. Pantomima zastąpiła tragedię. Oprócz wyżej wymienionych wspaniałych aktorów słyszymy jeszcze o Hylasie za Augusta, o Publiuszu Mnesterze za Kaliguli, o Parysie za Nerona, zresztą sam Nero występował także jako aktor pantomimy, dalej o Latynie za Domicjana. Nawet poeta wysokiej klasy, jak Marcus Annaeus Lucanus, współczesny Neronowi, bratanek filozofa Seneki Młodszego, komponował teksty dla pantomim, słyszymy o jego czternastu takich, jak nazywano te libretta, salticae fabulae.

Decurio, stojący na czele dziesiątki, tj. dekurii. W ten sposób nazywano także senatorów miast prowincjonalnych i osad.

Ważniejsze, tzn. wymagające osłony wojskowej, graniczne.

Prowincje cesarskie miały namiestników wyznaczonych przez Augusta, i to aż do odwołania. Namiestnikami byli tylko senatorowie; wyjątek pod tym względem stanowił Egipt.

Prawo latyńskie (ius Latii) było to coś pośredniego między pozycją prawną cudzoziemca (peregrinus) a pełnoprawnego obywatela (civitas), przede wszystkim dawało ono prawo handlu (ius commercii). W 90 r. przed n.e. na podstawie ustawy julijskiej miasta łacińskie otrzymały pełne obywatelstwo. Ius Latii jako termin prawny pozostało jednak i było stosowane wobec pozaitalskich sprzymierzeńców. Dopiero Justynian zniósł całkowicie ten pośredni stopień obywatelstwa.

Jak np. Agryppę, wnuka Heroda.

Hiszpańska gwardia przyboczna.

W r. 6 n.e. August wniósł na początek dużą sumę ze swej prywatnej szkatuły i ustanowił podatek pośredni 5% od zapisów testamentarnych, które przypadały z woli testatora osobom obcym, niepozostającym z nim w związku krwi.

Sztuka wykonania gemmy. tj. małej płaskorzeźby w szlachetnym lub półszlachetnym kamieniu, pochodziła ze Wschodu.

Ten rozdział poświęca Swetoniusz wyliczeniu przykładów łaskawości Augusta, od rozdziału następnego do 56 wylicza przykłady jego skromności obywatelskiej.

Agryppy Postuma, wnuka Augusta, nieudanego syna Julii i Agryppy.

Dyktatura została zniesiona na wieczne czasy przez uchwałę senatu de dictatura in perpetuum tollenda w r. 44 przed n.e. po śmierci Cezara.

Quintus Antistius Labeo, słynny rzymski prawnik za Augusta, którego był przeciwnikiem jako żarliwy republikanin.

Nierzadko zdarzały się w testamentach wszelkiego rodzaju przekleństwa pod adresem cesarzy, o czym mówi Tacyt (Ann. VI 38).

Lucjusza i Gajusza, swych wnuków z małżeństwa Julii z Agryppą, usynowił.

(Titus) Cassius Severus, mówca, żył za Augusta. Odznaczał się zjadliwym dowcipem, który spowodował jego wygnanie, najpierw na Kretę (około 8 r. n.e.), a następnie w r. 24 n.e. na wysepkę Serifos na Morzu Egejskim, jedną z Cyklad, gdzie zmarł w r. 32 n.e. (Tac. Ann. IV 21).

Pojęcie genius (pozostające w związku z wyrazem gigno - rodzić) spotykane jest w najstarszej literaturze rzymskiej i należy do podstawowych wierzeń religii Rzymu. Oznacza ducha opiekuńczego każdej jednostki, którego symbolem jest wąż, świętem - dzień urodzin.

Atię w r. 43 przed n.e.

Oktawię Młodszą, żonę najpierw Marcella, potem Antoniusza w r. 10 przed n.e.

Gnaeus Cornelius Lentulus Marcellinus, konsul z r. 56 przed n.e., i Publius Cornelius Scipio Nasica, konsul z r. 38 przed n.e.

Ze Scypionem miała córkę Kornelię, wydaną potem za mąż za Paulusa Emiliusza Lepida, konsula z r. 34, cenzora z r. 22 przed n.e.

Tiberius Claudius Nero służył pod dowództwem Cezara w wojnie tzw. aleksandryjskiej; w wojnie peruzyńskiej stanął po stronie Antoniusza; po zakończeniu tej wojny przerzucił się na stronę młodszego Pompejusza. Po powrocie do Rzymu oddał żonę Oktawianowi. Umarł wkrótce potem.

W trzy miesiące po wyjściu Liwii za Augusta urodził się Druzus, młodszy syn Tyberiusza Klaudiusza Nerona, w r. 38 przed n.e.

Była to Agryppina, córka Marka Agryppy, wnuczka Cecyliusza Attyka, przyjaciela Cycerona i znanego księgarza. Urodziła mu syna Druzusa, a nawet już powtórnie była brzemienna.

Getae, plemiona trackie na terenie dzisiejszej Bułgarii.

Germanicus Caesar, syn Druzusa i Antonii Młodszej, córki triumwira Antoniusza i Oktawii Młodszej, siostry Oktawiana; bratanek Tyberiusza.

Ponieważ Gajusz i Lucjusz byli jeszcze pod władzą ojca z racji swego wieku, gdyż August adoptował ich w r. 17 przed n.e., więc musiał uciec się do mancipatio, aktu symbolicznego kupna, które odbyło się, za zgodą ojca, w jego własnym domu.

Uchwałą senatu i ludu otrzymali Gajusz i Lucjusz prawo do konsulatu, bez poprzednich stopni, gdy dojdą do lat dwudziestu. A także rycerstwo rzymskie obwołało ich principes iuventutis, naczelnikami młodzieży.

Julię, rodzoną córkę, zesłał August w r. 2 przed n.e. na wyspę Pandatarię w Zatoce Kampańskiej. Julię wnuczkę, wydaną za Lucjusza Emiliusza Paulusa, musiał August zesłać w r. 8 n.e. na wysepkę Trimerus na Morzu Jońskim, niedaleko Planazji, dokąd zesłał Agryppę.

W sierpniu 2 r. n.e. młodszy wnuk, Lucjusz, niespodziewanie umarł w Marsylii. Gajusz, starszy wnuk, wysłany na Wschód w r. 1 przed n.e. umarł w lutym 4 r. n.e. w następstwie zadawnionej rany wojennej.

W czerwcu r. 4 n.e.

W r. 7 n.e.

Z wyspy Pandatarii przeniósł na ląd stały do Regium.

Quintus Salvidienus Salvius Rufus, przyjaciel Oktawiana, brał udział w wojnie domowej po jego stronie. Jako legat odparł Sekstusa Pompejusza od brzegów Italii. Wziął zaszczytny udział w bitwie pod Peruzją. Oktawian wówczas desygnował go na konsula, ale wnet wskutek jego knowań z Antoniuszem postawił go przed sąd senatu i kazał stracić w r. 40 przed n.e.

Gaius albo Gnaeus Cornelius Gallus, niskiego pochodzenia, lecz przez Augusta dopuszczony do stanu rycerskiego; August mianował go pierwszym namiestnikiem prowincji Egipt w r. 30 przed n.e. Uwikłany w sieć intryg w r. 26 przed n.e. popełnił samobójstwo. Dobry mówca i wybitny poeta elegijny.

Marcus Vipsanius Agrippa pochodził z niskiego rodu. Ur. się w r. 63 przed n.e. Z rówieśnikiem swym, Oktawianem, żył w wielkiej przyjaźni i razem studiowali w Apolonii. W czasie wojny domowej po śmierci Juliusza Cezara Agryppa stał wiernie u boku Oktawiana. Konsul w r. 37. Zwyciężył Sekstusa Pompejusza pod Naulochem w r. 36. Walczył z kolei przeciw Dalmatyńczykom i Ilirom u boku Augusta. Ozdabiał Rzym oraz nawadniał wodociągami. Jemu zawdzięczał August zwycięstwo pod Akcjum. W r. 28 przed n.e. powtórnie sprawuje konsulat. Ożenił go August ze swoją siostrzenicą Marcellą. W r. 24 został konsulem po raz trzeci. Z kolei uśmierzył Kantabrów w Hiszpanii w 20-19 przed n.e. W r. 21 ożenił się z woli Augusta z Julią, wówczas wdową po Marcellu. Umarł w r. 12 przed n.e.

Gaius Cilnius Maecenas, pochodzący z królewskiego rodu etruskiego, należał do stanu rycerskiego. Wierny przyjaciel Augusta i mądry doradca. Pośredniczył w zawarciu małżeństwa Oktawiana ze Skrybonią w r. 40 przed n.e., jak również w utrzymaniu porozumienia z Antoniuszem przez małżeństwo Oktawii, siostry Oktawiana, oraz układ brundyzyjski i z kolei przez ugodę w Tae w r. 37. Podczas wojny sycylijskiej w nieobecności Oktawiana w r. 36 zarządzał z Rzymu całym państwem, nie sprawując żadnego urzędu państwowego, tylko jako praefectus urbi. Odkrył spisek Lepidusa. Za jego też radą August w 21 r. wydał Julię za Agryppę. Potem w ogóle odsunął się Mecenas od życia politycznego. Umarł w r. 8 przed n.e. tuż przed Horacym. Uczynił Augusta swoim generalnym spadkobiercą. Mieszkał na Eskwiliach, gdzie znajdowały się jego wspaniałe ogrody. Miłośnik piękna i sztuki. Niezwykle bogaty. W pismach prozaicznych poruszał tematy przyrodnicze. Autor drobnych utworów poetyckich. Wielki opiekun poetów, szczególnie Horacego, którego doń wprowadził Wariusz i Wergili. Do jego literackiego salonu należał jeszcze Propertius.

Terentia, żona Mecenasa, była kochanką Augusta.

Jak to uczynił w stosunku do synów Heroda.

Choreg tj. kierownik chóru, właściwie zamożny obywatel ateński, który finansował całe przedstawienie.

August wystąpił w roli Feba, tj. Apollina.

Grudzień był poświęcony na przyjemności wszelkiego rodzaju jako miesiąc Saturnaliów, rzymskiego karnawału, szczególnie zaś na grę w kości.

Warto zestawić to miejsce z miejscem Cycerona De senectute (16. 58), w którym ten mówi, że starcy pozostawiają młodym ludziom wszelkie działanie gwałtowne i wymagające siły, a sami dla siebie rezerwują tego rodzaju zajęcia, które nie wymagają wysiłku fizycznego, lecz umysłowego.

Owe kostki (tali) miały cztery równe płaszczyzny, które oznaczano kropkami lub kreskami: 1. 6. 3. 4. Rzut najlepszy był rzutem Wenery: jeżeli mianowicie cztery kostki pokazywały różne liczby. Najgorszy rzut był rzutem psa, kiedy wszystkie kostki pokazywały jedną liczbę. Natomiast inny rodzaj kostek, tzw. tesserae, miały podobnie jak nasze sześć płaszczyzn i znaki od 1 do 6.

Święta Kwinkwatru (Quinquatrus) ku czci Minerwy obchodzono w marcu od 19 poczynając przez 5 dni. Było to głównie święto rzemiosła, artystów wszelkiego rodzaju, młodzieży szkolnej. W pierwszym dniu składano bogini ofiary z ciasta, oliwy, miodu, a więc ofiary bezkrwawe. Dnia drugiego, trzeciego i czwartego odbywały się zawody gladiatorów. Piątego składano ofiary w sali szewców (atrium sutorium) i odbywało się poświęcenie trąb, które były używane w wielu uroczystościach religijnych ku czci Minerwy. Zawody gladiatorskie podczas świąt Minerwy miały być wyrazem czci dla niej jako bogini wojny.

Scalae Anulariae, czyli Schody Złotników, były ulicą w VIII dzielnicy Rzymu w pobliżu Forum Romanum.

Mówca Gaius Licinius Macer Calvus, współczesny Cyceronowi, zwolennik wymowy attyckiej, nieozdobnej, przyjaciel Katula. Sam także poeta liryczny.

Quintus Hortensius Hortalus, wielki mówca rzymski, współczesny Cyceronowi, choć trochę starszy. Przeszedł normalną karierę polityczną do konsulatu w r. 69 przed n.e. Był bogaty, posiadał mnóstwo domów i majątków ziemskich. Wykwintny znawca sztuki, kolekcjoner, znany z wytwornej kuchni: ryb, win, zwierzyny.

Lanuvium, stare latyńskie miasto na południe od Rzymu, na przedgórzu Góry Albańskiej, ze słynną świątynią Junony Sospes (Wybawicielki).

Praeneste, dziś Palestrina, na wschód od Rzymu, słynna ze wspaniałej świątyni Fortuny z wyrocznią, a także ze świątyni Junony. Miejsce odpoczynku dla Rzymu w upalne dni lata.

Tibur, dziś Tivoli, na północny wschód od Rzymu, bardzo stare miasteczko latyńskie, rozłożone na obydwu brzegach rzeki Anio, głównie na lewym. Wielki wodospad. Mnóstwo willi magnaterii rzymskiej. Ukochany zakątek Horacego.

Przyjęcie takie zwało się: recta cena albo po prostu recta, był to posiłek zwykły i dostatni (3 do 6 dań) w przeciwstawieniu do sportulae, tj. posiłku zaimprowizowanego, czegoś w rodzaju suchego prowiantu.

Saturnalia, święto ku czci zasiewów Saturna. Jego rządy nad światem to wiek złoty ludzkości. Od 17 grudnia przez siedem dni święcono jego pamięć. Było to święto bezczynności, równości (dlatego zapraszano niewolników do stołu i panowie im usługiwali), święto wymiany upominków. Stąd przysłowie Non semper erunt Saturnalia (nie zawsze będą Saturnalia).

Nie idzie tu o portyk zwany regia Numae, budynek sąsiadujący ze świątynią Westy, lecz o jakiś rodzaj galerii, po której przechadzał się August.

August wyraził się w ten sposób przez nieznajomość obyczajów żydowskich, gdyż Żydzi nie mieli zwyczaju pościć w dniu sabatu.

Sekstans zawierał 2 cyathi (pucharki), każdy cyathus = 1/12 sekstariusa, 1 sekstarius = 0,542 litra.

Iulius Maratus, redaktor urzędowego dziennika państwa.

Około 170 cm.

Używano jej do oczyszczania ciała z potu i kurzu, atleci - z piasku pomieszanego z oliwą, jaką się nacierali przed rozpoczęciem walki.

W r. 25 przed n.e., w dwa lata później znowu uległ jakiejś poważnej chorobie.

Perystyl, portyk kolumnowy otaczający dokoła wewnętrzny ogród domu, zwykle z fontanną pośrodku.

Źródła wody siarczanej w pobliżu Tybru. Dzisiaj Bagni.

Przy pomocy fletu poddawano ton mówcy.

Tu August zastosował dowcipną metaforę do tytułu swej tragedii Ajaks: bohater achajski rzucił się na własny miecz, a jego Ajaks rzucił się na gąbkę, aby zniszczyć wszelki ślad swego nieudanego istnienia.

Warto porównać to miejsce z określeniem Kwintyliana (Inst. orat. VIII 3. 56) nadgorliwości stylowej, połączonej z brakiem smaku i sztucznością.

O archaizacji stylu Anniusza Cymbra i Salustiusza mówi Kwintylian (Inst. orat. VIII 3).

Gaius Sallustius Crispus, historyk epoki cycerońskiej, uwielbiał Katona jako wzór zwięzłości stylowej, a nawet wręcz zapożyczał od niego niektóre wyrażenia. Pierwsze dzieło historyczne w jeżyku łacińskim: Origines Katona Starszego w 7 ks., przedstawiało początki miast italskich. Nie zachowało się.

W drugiej połowie II w. przed n.e. kwitła w Rzymie wymowa tzw. azjańska, oparta na wzorach greckich. Myśl wyrażano krótkimi, posiekanymi zdankami, posługując się ozdobami muzycznymi (rymem, rytmem), rażącą błyskotliwością i niezwykłością stylową, mieszając prozę z poezją, nie dbając o jasność. Ten styl pochodzi od Greka Hegezjasza z Magnezji w Azji Mniejszej (ok. 300 przed n.e.). Przedstawicielem azjanizmu w Rzymie jest Quintus Hortensius Hortalus (zob. uw. 243).

Kalendy, pierwszy dzień miesiąca. W greckim kalendarzu ich w ogóle nie było.

Katon Starszy był uważany przez Rzymian za ideał wszelkich cnót obywatelskich. W braku ideału zadowolić się trzeba skromniejszą rzeczywistością.

Litera beta miała już swą niechwalebną przeszłość w literaturze rzymskiej (Katul. 67. 21).

Filozof Areusz z Aleksandrii, którą August oszczędził nie tylko ze względu na cześć dla Serapisa, lecz także ze względu na Areusza.

Quintus Caecilius Metellus Macedonicus jako pretor w r. 143 przed n.e. zwyciężył w Macedonii uzurpatora Andriskosa; konsul w r. 143; cenzor w r. 131 przed n.e.

Publius Rutilius Rufus, stoik, uczeń Panecjusza, mówca, przyjaciel Loliusza i Scypiona Młodszego, konsul w 105 r. przed n.e.

Według Weilejusza Paterkula (II 70) i Waleriusza Maksyma (I 7,1) tym przyjacielem był lekarz jego, Artoriusz.

Kompluwium (compluvium), czworokątny otwór w dachu domu rzymskiego, przez który wpadał deszcz do basenu, tzw. impluvium, umieszczonego pod nim na środku atrium. Tu kompluwium oznacza cały ten pokój.

Penaty (Penates), pierwotnie bóstwa spiżarni, później całego domu. Im poświecone było ognisko wiecznie płonące w atrium, im miejsce czci, tzw. penatralia.

Enaria, wyspa na wybrzeżu Kampanii, dziś Ischia: z ciepłymi kąpielami.

Dzień jarmarczny zwany był: nundinae albo nundina, co oznacza dosłownie dzień dziewiąty. Ongiś był to dziewiąty dzień po śmierci, który święcono jako uroczystość pogrzebową, po czym następowała stypa. Stąd obawy Augusta. Na wsi nundinae były dniem wolnym od pracy i dlatego wieśniacy tego dnia chodzili po zakupy. W życiu publicznym były to początkowo dies nefasti iboferiae, a więc niedopuszczalne dla ważnych prawnych aktów państwowych, dopiero lex Hortensia (z 287 r. przed n.e.) zamieniła je na dies fasti.

Nonis (piąty lub siódmy dzień miesiąca zwał się Nonae), można to słowo łacińskie rozłożyć na dwie części: non ix, w ten sposób wyjdzie w przekładzie: nie idziesz.

Misteria eleuzyńskie (Eleuzys w pobliżu Aten) osnute na tle mitu o porwaniu Kory, córy Demetry, przez Plutona, boga podziemi, związane były z życiem osiadłym i pracą na roli. Głęboka symbolika tego mitu, który przedstawiał okres spoczywania ziarna w ziemni przez miesiące zimy jako okres przebywania Kory u Plutona, posłużyła też do wysnucia analogii do trwałości życia człowieka, którego tylko ciało podlega śmierci, dusza trwa wiecznie. Kult tajemny. Wtajemniczeni zwali się mistami. Wtajemniczenie zobowiązywało do zupełnego milczenia o szczegółach kultu i rytuału.

Apis był to święty wróżebny byk egipski, mający w świątyni boga Ptah w Memfis święte, oddzielne pomieszczenia. Oddawano mu cześć jak bóstwu. Był cały czarny z białym trójkątnym lub czworokątnym znakiem na czole, oprócz tego miał jeszcze inne, wymagane rytuałem znaki na ciele.

Tzn. żeby nie uzyskała mocy obowiązującej.

Paulus Nigidius Figulus, przyjaciel Cycerona. Pretor w r. 58 przed n.e. Mistyk. Wznowiciel filozofii pitagorejskiej. Znał świetnie matematykę i astrologię. Pisał wiele, głównie z zakresu religii i kultu. Najważniejszym jego dziełem z zakresu religii był traktat De diis - O bogach. Wygnany przez Cezara, zmarł na wygnaniu w r. 45 przed n.e.

Jak na uroczystość triumfu.

Szosa Kampańska, odgałęzienie drogi Apijskiej łączące Kapuę z Puteolami.

August włożył tunikę o szerokim szlaku natychmiast po wdzianiu togi męskiej; przywilej ten rozszerzył później na wszystkich synów senatorskich (zob. Aug. 38).

Stan senatorski.

Ten sam fakt opisuje Welicjusz Paterkulus (II 59).

Bononia, dziś Bolonia, na południe od Padu, jeszcze w tzw. Gallia Cisalpina.

Eutychus, od greckiego słowa eutyches, tj. szczęśliwy.

Nikon, po grecku: zwyciężający.

Zob. Aug. 18.

W funkcji cenzora spełniał ofiarę oczyszczalną po przeglądzie, tzw. lustratio. Jednakże August właściwie cenzorem nie był. Przeprowadzając spis ludności czynił to na podstawie przyznanej mu w tym celu władzy (imperium) konsula. Tu chodzi o przegląd ludności (wykazał on 4 937 000 rzymskich obywateli) w roku śmierci cesarza, tj. 14 r. n.e.

Beneventum, miejscowość w kraju Samnitów, na północny wschód od Kapui.

Astura, miasto na wysepce blisko ujścia rzeki tejże nazwy, położone na południe od Ancjum, na wybrzeżu morskim Lacjum.

Efebami nazywano męską młodzież grecką od 16 do 18 roku życia. W osiemnastym roku podlegali próbie i po niej wpisywano ich na listę obywatelską odpowiedniej gminy.

Wyspa Kapri była zamieszkana przez Greków; stąd gimnazjony, jako miejsca ćwiczeń cielesnych, i instytucja efebii.

Apragopolis, tj. miasto nieróbstwa, tj. wstrzymuję się od pracy.

Trasyllos, astrolog z Rodosu; zob. Tyb. 14.

Do Benewentu.

Nola, miasto w Kampanii, na północny wschód od Wezuwiusza. A więc August miał zamiar powrócić do Neapolu.

W żywocie Tyberiusza (Tyb. 21) jeszcze raz wspomina Swetoniusz o rozmowie przedśmiertnej Augusta z Tyberiuszem. Natomiast Tacyt (Ann. I 5) jest o wiele mniej krytyczny.

Mim, scenka rodzajowa, powstał na Sycylii i jego pierwsze literackie opracowanie w stylu realistycznym dał Sofron. W okresie aleksandryjskim (323-31 przed n.e.) rozwijali mim literacki tacy autorzy, jak Herondas i częściowo Teokryt. W Rzymie Decimus Laberius i Publilius Syrus w końcu I w. przed n.e. Główny aktor mimu nazywał się archimimus.

Tę klauzulę, tj. zakończenie, podaje Horacy (Ars poet. 155): „Dopóki śpiewak nie powie: Klaszczcie!” - Donec cantor: vosplaudite, dicat.

Była to Livilla, córka Druzusa i Antonii Młodszej, a siostra Germanika i Klaudiusza; poślubiła później Druzusa, syna Tyberiusza.

Livia Drusilla, ur. w r. 58 przed n.e., była córką Liwiusza Druzusa, z gałęzi Klaudiuszów, przez adopcję wprowadzonego do gens Livia; zabił się po bitwie pod Filippi jako zwolennik Kasjusza i Brutusa. Liwia wyszła w r. 43 po raz pierwszy za mąż za Tyberiusza Klaudiusza Nerona, w r. 38 przed n.e. odstąpił ją Klaudiusz Nero Oktawianowi. Z pierwszego małżeństwa miała dwu synów: Tyberiusza, późniejszego cesarza, oraz Druzusa. Po śmierci Augusta została Liwia naczelną kapłanką jego kultu. Otrzymała tytuł Iulia Augusta. Umarła w r. 29 n.e. Klaudiusz w r. 42 n.e. deifikował ją nadając tytuł: Diva Augusta.

19 sierpnia 14 r. n.e.

Świątynia boskiego Juliusza wzniesiona przez Augusta na Forum Romanum tam, gdzie zostało spalone na stosie ciało Cezara, jego przybranego ojca, mianowicie przed frontem budynku regia. Przed świątynią boskiego Juliusza były rastra Iulia.

Rastra vectra, stara mównica przed komicjum, ozdobiona ozdobami zdobycznych okrętów.

Mauzoleum zbudowane zostało w r. 28 przed n.e. na północnym krańcu Pola Marsowego, w kształcie rotundy z białego marmuru. Miało 88 m średnicy: zakończone było nasypem stożkowym, na którym zasadzono drzewa, a na wierzchołku znajdowała się statua Augusta.

W r. 13 n.e. 3 kwietnia.

Synowie Germanika: Nero Caesar, Drusus, Gaius Caesar Caligula.

Po własnym, tj. Oktawiuszu, i z adopcji (po Cezarze).

Zachował się tylko odpis Wykazu czynów dokonanych przez Augusta (Index rerum a se gestarum) w Ancyrze (Ankarze), stąd jego nazwa: Monumentum Ancyranum.

Titus Tatius, król Sabinów, z powodu porwania Sabinek wszczął wojnę z Rzymem. Zdobył Kapitol (zdrada Tarpei), na prośby kobiet dał się namówić do pokoju. Następnie z całym swym ludem przybył do Rzymu na Wzgórze Kapitolińskie i rządził razem z Romulusem.

Atta Clausus (Appius Claudius) pociągnął na Rzym ze wszystkimi swymi klientami (w r. 504 przed n.e.). W 495 r. został konsulem.

Anio, dopływ Tybru.

Aulus Gellius (N.A. = Noctes Atticae XIII 22) potwierdza tę etymologię, ale dodaje, że Sabińczycy, zdaje się, zapożyczyli to słowo od Greków.

Appius Claudius Caecus, słynny cenzor z r. 312 przed n.e., założył w Rzymie wodociąg aqua Appia, wykonał słynną via Appia z Rzymu do Kapui (potem przedłużono ją z Kapui do Brundyzjum). Kiedy poseł Pyrrusa, króla Epiru, Kineas, namawiał senat do pokoju, Appiusz już jako oślepły starzec wygłosił płomienną mowę przeciw zawarciu hańbiącego pokoju i spowodował, że posłów odesłano z niczym (r. 279 przed n.e.).

Jego brat, Appius Claudius Caudex, konsul z r. 264 przed n.e., rozpoczął pierwszą wojnę punicką.

Gaius Claudius Nero jako konsul w r. 207 przed n.e. zadał straszną klęskę Hazdrubalowi, bratu Hannibala, nad rzeką Metaurem w Umbrii, koło portu adriatyckiego Sena Gallica. Głowę Hazdrubala jako zwiastuna klęski wrzucić kazał do obozu Hannibala.

Appius Claudius Regillianus sprawował dwukrotnie konsulat: w r. 471 i w 451 r. przed n.e. Był jednym z decemwirów wybranych w r. 451 przed n.e. do kodyfikacji praw. Ale po skończonym roku urzędowania decemwirowie nie chcieli oddać władzy następnej komisji, która miała skończyć kodyfikację, zaś Appiusz dopuścił się niecnego czynu w stosunku do Werginii, co podaje Tytus Liwiusz (III 44 i in.).

W r. 447 przed n.e. wzburzony lud zajął wzgórze rzymskie Awentyn. Kodyfikacja została przeprowadzona. Appiusz albo popełnił samobójstwo, albo został stracony.

Forum Appii, na południe od Astury, port na wybrzeżu Lacjum.

Publius Claudius Pulcher, syn cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa, konsul w r. 249 przed n.e. Tutaj wzmiankowane jest wydarzenie spod Drepanum na północno-zachodnim cyplu Sycylii.

Claudia Quinta, prawdopodobnie wnuczka Appiusza Klaudiusza Caecusa. Wypadek ten zdarzył się w r. 204 przed n.e. Idajska Matka bogów to frygijska bogini Kybele, czczona w pobliżu góry Ida, w Rzymie od 204 r. czczona jako Magna Mater.

Ta druga Klaudia była córką Appiusza Klaudiusza Caecusa.

Publius Clodius Pulcher; zob. Cez. uw. 23 i 103.

Publiuszowi Fontejuszowi.

Appius Claudius Pulcher, konsul z r. 143 przed n.e., odbywał wbrew woli ludu triumf po zwycięstwie nad Salassami, ludem alpejskim. Cenzor w r. 137 przed n.e. Tu mowa nie o jego siostrze, ale córce.

Marcus Livius Salinator, konsul z r. 219 przed n.e., pokonał Ilirów. W r. 207 przed n.e. powtórnie został wybrany na konsula razem z Gajuszem Klaudiuszem Neronem. Pokonali Hazdrubala nad Metaurem. Cenzor w r.204 przed n.e.

Marcus Furius Camillus po klęsce Rzymian nad Alią i zajęciu Rzymu przez Galów Senonów (senat mianował go dyktatorem) w r. 390 rozbił wrogów. Otrzymał tytuł ojca ojczyzny.

Marcus Livius Drusus, fanatyczny rzecznik podniesienia powagi senatu. Trybun ludowy w r. 122 przed n.e.

Jego syn, także Marcus Livius Drusus, trybun ludowy z r. 91 przed n.e.. zaproponował znieść sądy ekwitów, których stronniczość okazała się jaskrawa, a przydzielić je znowu senatowi powiększonemu o 300 ekwitów. Regulowała te sprawy: lex Livia iudiciaria. Wniósł także ustawę o nadaniu prawa obywatelskiego Italikom: lex Livia de civitate sociis danda.

Narbo Martius, kolonia weteranów rzymskich X legionu (dziś Narbonne), bogate, kwitnące miasto handlowe w rzymskiej prowincji Gallia Narbonensis, której było stolicą; na południowy zachód od ujścia Rodanu. Kolonia rzymska od 118 r. przed n.e.

Arelate (dziś Arles) w Gallia Narbonensis, bogate miasto handlowe, założone w r. 46 przed n.e. jako rzymska kolonia: Colonia Iulia Paterna Arelatensium Sextanorum (tj. założona przez weteranów VI legionu).

Wniosek Tyberiusza Klaudiusza Nerona zgłoszony na posiedzeniu senatu 17 marca 44 r. przed n.e. zawierał ukryte potępienie Cezara. Uchwalono jednak tylko nie ścigać spiskowców. Tyberiusz Klaudiusz był pretorem w r. 42 przed n.e.

W Peruzji zamknął się Lucjusz Antoniusz, konsul w r. 41, brat młodszy triumwira. Po kapitulacji Peruzji, w końcu lutego 40 r. przed n.e., tylko jeden Tyberiusz Klaudiusz Nero spośród innych wodzów Antoniusza usiłował jeszcze walczyć z Oktawianem. Szybko jednak uciekł z żoną Liwią i dwuletnim Tyberiuszem na Sycylię, a potem na Wschód.

Provincia Achaia, tj. Grecja, weszła w skład państwa rzymskiego po r. 146 przed n.e., tj. po zburzeniu Koryntu przez konsula L. Mummiusza.

Po zawarciu układu w Brundyzjum między Oktawianem i Antoniuszem, we wrześniu r. 40 przed n.e.

Fundi (dziś Fondi), miasteczko w Lacjum, przy drodze Apijskiej, niedaleko morza. Znane z winnic.

16 listopada 42 r. przed n.e.

Lacedemończycy byli klientami Klaudiuszów, podobnie jak Bonończycy Antoniuszów (zob. Aug. 17).

Chlamida, płaszcz wojenny i podróżny u Greków. Strój efebów.

Takie dwa konie przyłączone do właściwego zaprzęgu po obydwu bokach nazywano funales (przysznurowane) w przeciwstawieniu do koni właściwego zaprzęgu - iugales.

Zachowało się 16 ksiąg listów Cycerona do Attyka, jego przyjaciela i wydawcy.

Julia, córka Oktawiana, poślubiła najpierw Marka Marcella (w r. 25 przed n.e.), syna siostry Oktawiana, tj. swego brata ciotecznego, potem Marka Wipsaniusza Agryppę (w r. 21 przed n.e.), wreszcie Tyberiusza. Tu więc „poprzedni mąż” to Agryppa.

Akwilea, miejscowość w północno-wschodniej Italii (Venetia), tuż przy półwyspie Histria, miejsce ważne strategicznie, gdzie gromadziły się wojska rzymskie idące na Wschód.

W r. 9 przed n.e.

Archelaos, król Kapadocji, otrzymał od Augusta jeszcze Cylicję i Małą Armenię.

Tralles, miasto w Azji Mniejszej, na północ od rzeki Meander.

Laodicea we Frygii w Azji Mniejszej nad dopływem Meandra, jedno z miast tegoż imienia założonych przez Seleukosa I na cześć jego matki, Laodike.

Tyatira w Lidii w Azji Mniejszej, gdzie nauczał Paweł Apostoł.

Chios, wyspa u brzegu Azji Mniejszej z miastem tejże nazwy.

W r. 20 przed n.e. z ramienia cesarza Augusta zasiadł na tronie Armenii Tygranes, młodszy brat Artaksesa, który dotychczas panował samowolnie, wypędziwszy rzymskie załogi. Tygranes II wychowany w Rzymie gwarantował państwu rzymskiemu wierność jako wasal.

Został po raz pierwszy konsulem w r. 13 przed n.e. po zwycięstwie nad ludami alpejskimi.

Tyberiusz został po raz drugi konsulem w r. 7 przed n.e., jego władza trybuńska, którą otrzymał na pięć lat, rozpoczynać się miała w r. 6 przed n.e.

Tyberiusz poślubił Julię w r. 11 przed n.e.

Mówi o tym Swetoniusz w żywocie Augusta (Aug. 66).

W r. 6 przed n.e.

W r. 2 przed n.e.

Od r. 1 przed n.e.

Marcus Lollius, konsul z r. 21 przed n.e., z polecenia Augusta objął funkcję opiekuna nad 18-letnim Gajuszem Cezarem, jadącym w r. 1 przed n.e. do Armenii.

Nemausus (dziś Nimes) w Gallia Narbonensis. Miało swój amfiteatr, wodociąg (Pont du Gard), świątynię wzniesioną ku czci Gajusza i Lucjusza, wnuków cesarza Augusta. tzw. Maison carrée.

W r. 2 n.e.

Geriones, mityczna postać o trzech zrośniętych ciałach, mieszkał na krańcach Zachodu i tam pasał wielkie trzody. Herakles na rozkaz Eurysteusza musiał te trzody uprowadzić. Podążył więc przez Libię, umieścił na granicy Europy „słupy Heraklesa” jako dowód swej tam bytności. Dotarłszy do siedziby Gerionesa, jego samego zabił, a woły uprowadził. Wiódł je także przez Italię. Stąd nazwa wyroczni.

Ciepłe źródła w pobliżu Padwy, o właściwościach leczniczych.

IV dzielnica Rzymu.

III dzielnica Rzymu, najwyższy z siedmiu pagórków, tworzący kilka wyniosłości, stąd liczba mnoga nazwy.

20 sierpnia 2 r. n.e. zmarł nagle w Marsylii (Massalii) młodszy wnuk Augusta, Lucjusz, jadąc do Hiszpanii. Gajusz, wielkorządca Syrii od r. l n.e., umarł 24 lutego 4 r. n.e.

W czerwcu 4 r. n.e.

Mimo iż miał własnego syna Druzusa.

Stawszy się synem adoptowanym Augusta, popadł pod władzę ojcowską.

W r. 7 n.e.

Od lipca 4 r. n.e.

Był tam przez 4 i 5 r. n.e. i złamał opór Germanów. Cała Germania od Renu do Łaby została podbita.

Od r. 6 n.e. do 9 r. n.e.

Podzieliwszy na dwie prowincje: Panonię na północ od Sawy i właściwe Iliricum.

W tymże r. 9 n.e.

Tzn. tytule Augusta.

W r. 10 n.e.

Brukterowie, był to bitny szczep germański, zajmujący północno-zachodnią Germanię.

16 stycznia 13 r. n.e.

Miał go otrzymać w r. 10 n.e. po zwycięstwie nad Ilirią, ale klęska Warusa przeszkodziła.

Świątynia Zgody (templum Concordiae) pochodziła jeszcze z czasów republiki. Przebudował ją Tyberiusz jako aedes Concordiae Augustae. Znajdowała się na tyłach Kapitolu frontem do Forum Romanum na miejscu dawnego kultu: area Vulcani.

Świątynia Kastorów (templum Castorum) zbudowana ku uczczeniu pomocy Dioskurów, jaką wyświadczyli Rzymowi w bitwie nad Jeziorem Regilskim w r. 484 przed n.e.

Spis ten ukończono 11 maja 14 r. n.e.

August lekko zmienił ten wiersz Enniusza, odnoszący się do Kwintusa Fabiusza Maksyma (Cunctator), dyktatora rzymskiego z r. 217 przed n.e., który zwlekaniem (cunctando) ocalił państwo rzymskie od Hannibala. Tu Tyberiusz czuwaniem (vigilando) ocala państwo.

Przekład tu nie dosłowny: zamiast „jak mi Bóg miły” powinno być „na Boga wierności”. Deus Fidius to po prostu Jowisz jako poręczyciel trwałości przysięgi.

U Homera tę pochwałę wypowiada Diomedes pod adresem Odysa, którego wybiera jako towarzysza rekonesansu na pole walki pod Troją.

Według Tacyta (Ann. I 6) mord został wykonany przez centuriona, nie przez samego trybuna.

Tacyt podaje (Ann. II 39-40), że Klemens zabrał popioły Agryppy, pojechał do Etrurii i przy pomocy pewnych zabiegów zewnętrznych upodobniwszy się do niego, zaczął się za niego podawać. Podstępnie schwytany przez Tyberiusza został stracony.

Marcus Scribonius Libo Drusus, według przekazu Tacyta (Ann. II 27-31), zaraz po śmierci Augusta popchnięty został przez senatora Firmiusza Katusa ku proroctwom chaldejskim i czarom. Ten zachęcał go także do folgowania zbytkom i zaciągania długów, jak to przystało domniemanemu następcy cesarskiemu. Tyberiusz, zawiadomiony przez tegoż Firmiusza Katusa o spisku Libona przeciw niemu, zaczął zbierać przeciw Libonowi materiały, oficjalnie okazując mu przychylność w postaci obdarowania preturą. Gdy nastąpiło śledztwo w senacie, Libon do winy się nie przyznał i popełnił samobójstwo. Proces odbył się w r. 16 n.e.

Zaraz po objęciu rządów przez Tyberiusza, wśród trzech panońskich legionów.

Żądano także skrócenia czasu służby do lat 16, jak u pretorianów. Tyberiusz wysłał syna Druzusa, który uśmierzył bunt (Tac. Ann. I 16-31).

Kategoryczny sprzeciw Germanika, a szczególnie wyjazd z obozu Agryppiny, żony Germanika, z małoletnim Gajuszem Cezarem (Kaligulą), skłonił żołnierzy do powrotu w ramy dyscypliny. Działo się to w końcu r. 14 n.e. (Tac., Ann. I 33-49).

Tyberiusz urodził się 16 listopada, a igrzyska ludowe (ludi plebeii lub circenses plebeii), ustanowione w r. 200 przed n.e., trwały czternaście dni - od 4 do 17 listopada - w Circus Flaminius (u wejścia na Pole Marsowe).

W czasie swego pryncypatu, w latach: 18, 21, 31 n.e.

Quintus Haterius (Tac. Ann. I 13). Mianowicie, kiedy Tyberiusz wzbraniał się przejąć dziedzictwo jedynowładztwa po Auguście, Kwintus Hateriusz, senator i słynny mówca swoich czasów, odezwał się w senacie: „Pókiż, Cezarze, ścierpisz, żeby państwo zostało bez głowy?” Tym Tyberiusz poczuł się dotknięty. Wtedy Hateriusz uciekł się do opisanych tu przeprosin.

Zob. Aug. 53.

Przydzielając komuś tzw. „swobodną” (liberom) delegację senat odnośnej osobie dawał prawo do tych samych ułatwień i przywilejów w podróży, jakie przysługiwały oficjalnym przedstawicielom narodu rzymskiego, choćby ta osoba podróżowała w swych interesach prywatnych (zob. Tyb. 12).

Idzie tu prawdopodobnie o miasto Trebiae (dziś Trevi) w Umbrii południowej.

Po łacinie: vale - pomyślność.

Tacyt (Ann. I 75) także chwali dbałość Tyberiusza o umiarkowane obciążanie prowincyj podatkami.

Tacyt (Ann. I 75) bliżej określa to miejsce: „w narożniku trybunału, nie chcąc pretora z jego miejsca wypierać” (przekład S. Hammera).

Naczynia korynckie wykonywano ze szlachetnego stopu metali: złota, srebra i miedzi.

Barwena to gatunek ryby morskiej.

Według Tacyta (Ann. II 85) niejaka Wistylla z rodziny pretorskiej zgłosiła się do edylów jako publiczna nierządnica.

Terminem wygasania i zawierania umów o najem mieszkań był 1 lipca. Przed tym terminem następowała znaczna zwyżka cen najmu, po nim spadała.

Według Tacyta (Ann. II 85) cztery tysiące wyzwoleńców pochodzenia żydowskiego zesłano wówczas na Sardynię, celem stłumienia tam bandytyzmu.

Obóz ten (castra praetoria) wzniósł Tyberiusz na samym krańcu północno-wschodnim Rzymu, przy Porta Nomentana, w kształcie czworoboku (440 x 380 m) mocno obwarowanego.

Dziś Pollenza, port nad Morzem Adriatyckim na południe od Ankony.

Królestwo Kotiusza, niezależne państewko położone w Alpach zachodnich, dopiero przez Nerona zamienione w prowincję Alpes Cottiae.

Cyzicus, ongiś kolonia Miletu, na południowym cyplu wyspy Arktonezos na morzu Marmara (antycznej Propontis). Od trzeciej wojny z Mitrydatesem Cyzicus otrzymało przywilej civitas libera, tj. wolnego miasta.

Maroboduus, król Markomanów, plemienia germańskiego, mieszkającego na terenie dzisiejszych Czech i Moraw.

Po śmierci króla Archelausa Kapadocja została zamieniona w prowincję rzymską w r. 17 n.e.

Po stracie Germanika, adoptowanego na syna z woli Augusta, i Druzusa, syna rodzonego.

Germanik umarł w r. 19 n.e.

Druzus w r. 23 n.e.

Tyberiusz wyruszył na Kapri w r. 26 n.e.

Tarracina lub Terracina (dziś Terracina), miasto nadmorskie w Lacjum, na południe od Rzymu przy via Appia.

Spelunca oznacza „grotę”.

O tym zdarzeniu opowiada także Tacyt (Ann. IV 59). Ocalił wówczas Tyberiusza Sejan, który mimo ogólnej paniki podparł sobą spadające bloki i klęcząc utrzymywał je rękoma nad cesarzem. Tak go zastali żołnierze, którzy przybyli na pomoc.

Kapua, kwitnące handlowe miasto Kampanii, przy via Appia, które tuż za Kapuą skręca na wschód i idzie aż do Brundyzjum. Ongiś uwiodło i zdezorganizowało swą pięknością armię Hannibala.

Miasteczko w sąsiedztwie Rzymu, na północ.

O tym zdarzeniu opowiada także Tacyt (Ann. IV 62-63). Budowę amfiteatru w Fidenach podjął w celu zysku wyzwoleniec Atyliusz i nie zabezpieczył go dostatecznie. Mnóstwo ludzi przybyło na widowisko nawet z Rzymu, Tyberiusz bowiem, jak mówi Tacyt, ograniczył rozrywki. Budynek zawalił się i zagrzebał nie tylko siedzących wewnątrz, ale - ponieważ runął częścią na zewnątrz - także moc ludzi zaciekawionych widowiskiem. Tacyt podaje liczbę 50 000 okaleczonych lub zmiażdżonych.

Moesia, prowincja rzymska nad Dunajem w jego dolnym biegu, na północ od Tracji i łańcucha gór Haemus, jej część wschodnią oblewało Morze Czarne.

Biberius to polski Bibosz, Caldius - zwolennik gorącego wina, Mero - pijący tylko czyste wino.

Lucius Pomponius Flaccus, konsul z r. 17 n.e., namiestnik Mezji w r. 19 n.e.

Lucius Calpurnius Piso Frugi, konsul z r. 15 n.e., zasłużył się jako legat przewagami wojennymi w Tracji. Był również najwyższym kapłanem (pontifex maximus).

Elephantis; w czasach pierwszych rzymskich cezarów krążyły pod nazwą tej hetery pisma w prozie i wierszem o wyuzdanym charakterze. Wspomina o niej także Martialis (Epigr. XII 43, 4).

Pan, kozłonogie, rogate bóstwo pasterskie Arkadii, grające na fujarce (syringa). Natchnienie antyczne postaci diabła. Za panowania Tyberiusza miała nastąpić jakoby śmierć Pana, o której tajemniczy głos rozkazał obwieścić światu pewnemu sternikowi okrętu w określonym miejscu. Gdy ten krzyknął tam na cały głos o śmierci Pana, nastąpiła burza jęków i skarg w całej przyrodzie.

Caprineus może oznaczać zarówno człowieka mieszkającego na wyspie Capreae (Kapri), która była wyspą kóz, jak starego kozła (caper).

Parrhasios z Efezu, jeden z najsławniejszych malarzy greckich. Współczesny Fidiaszowi. Zasłynął w Atenach na przełomie V i IV w. przed n.e., w czasie wojny peloponeskiej. Obrazy jego odznaczały się wielką ekspresją wyrazu twarzy, tendencją do malarstwa patetycznego oraz znajomością proporcji i świetnym rysunkiem.

Atalanta, dziewczyna-myśliwa, uczestniczka łowów urządzonych przez Ojneusa, króla Kalidonu w Etolii, na strasznego dzika. Zabił go syn Ojneusa, piękny Meleager, i ofiarował głowę dzika Atalancie. Między Meleagrem a braćmi jego matki, Altei, powstał wtedy spór i Meleager zabił brata matki. Matka jego, Altea, pod wpływem pierwszego gniewu rzuciła do ognia polano drewniane, które jej przyniosły prządki ludzkiego życia, boginie Mojry, jako znak widomy życia Meleagra w dniu jego urodzin. Meleager zgasł razem z dopalającym się polanem.

Skrzyneczka owa (acerra) wedle religijnego rytuału Rzymian była zrobiona nie z metalu, ale z drzewa klonowego.

Epilogi atelańskie (exodia Atellanica) były to małe utwory komediowe, grywane po tragediach.

Odmienne zdanie wypowiada Tacyt (Ann. I 75), przyznając Tyberiuszowi w pierwszych latach panowania szczodrość obywatelską.

Te dwie budowle zostały wykończone i poświęcone przez Kaligulę w r. 38 n.e.

Marcus Hortensius Hortalus, wnuk słynnego mówcy epoki cycerońskiej, Kwintusa Hortenzjusza Hortalusa, August darem miliona sestercji (wysokość cenzusu majątkowego dla senatora) skłonił go do założenia rodziny, aby nie wygasł tak słynny ród (Tac. Ann. II 37-38).

Uczynił to właściwie na własną rękę Germanik, przedstawiając żołnierzom domniemany list cesarski (Tac. Ann. I 36), aby poskromić bunt legionów germańskich.

Lucius Aelius Seianus, rycerz rzymski, prefekt pretorianów, zaufany minister Tyberiusza, chcąc uzyskać władzę cesarską, otruł najpierw Druzusa, syna Tyberiuszowego, przy pomocy jego żony Liwii, którą uwiódł (r. 23 n.e.). Jego knowania przeciw Tyberiuszowi wydały się w końcu, ujęto go i skazano na śmierć w październiku 31 r. n.e.

O tym trzęsieniu ziemi mówi Tacyt (Ann. II 47), jego ofiarą padło dwanaście ludnych miast Azji.

Zginął w r. 19 n.e.

Tyberiusz wyjechał na Kapri w r. 26 n.e., Liwia umarła w r. 29.

Natomiast Tacyt mówi tylko (Ann. I 29), że miał naturalną skłonność do surowości oraz (Ann. I 76) że nadmiernie okazywał radość (z powodu igrzysk gladiatorskich), a także (Ann. III 8) nazywa go „młodzieńcem mało przezornym i łatwo przystępnym”.

Ilium (Troja) w pobliżu Hellespontu (Dardanele), na cyplu północno-zachodnim Azji Mniejszej, w Troadzie, miejsce ongiś wojny trojańskiej.

Najpierw w Germanii w latach 14-16 n.e., potem na Wschodzie w latach 18-19 n.e.

W r. 19 n.e.

Germanik przekroczył bowiem zarządzenie Augusta, który zarezerwował Egipt wyłącznie dla cesarza (Tac. Ann. II 59).

Zob. Kal. 2.

Gnaeus Calpurnius Piso, konsul z r. 7 przed n.e., namiestnik Hiszpanii (Citerior), a potem Syrii od r. 18 n.e., a więc w czasie wyprawy Germanika na Wschód. Proces Gn. Pizona w senacie o otrucie Germanika w Antiochii opisuje szczegółowo Tacyt (Ann. III 7-18). W czasie procesu Gn. Pizo popełnił samobójstwo.

O innych objawach żałości ludu zob. Kal. 6, a także warto przeczytać wspaniały, poetycki opis pogrzebu Germanika u Tacyta (Ann. III l-7), utrzymany w stylu posępnego lamentu greckiej tragedii.

Agryppina, ur. w r. 17 przed n.e., córka Julii i Marka Wipsaniusza Agryppy, wnuczka Augusta, matka dziewięciorga dzieci, zamorzyła się głodem w r. 33 n.e. na wysepce Pandataria, znajdującej się na Morzu Tyrreńskim, na zachód od Neapolu (dziś Santa Maria).

W r. 24 n.e. (Tac. Ann. IV 17).

Nero urodził się w r. 6 n.e., umarł w r. 29 n.e. na wyspie Pontia (dziś Ponza) położonej na północny zachód od Pandatarii, dokąd zesłano jego matkę Agryppinę. Jego prochy w r. 37 n.e. sprowadzono do Rzymu i pochowano w Mauzoleum Augusta.

Druzus, ur. w r. 7 lub 8 n.e., wydany na śmierć głodową zginął w r. 33 n.e.

Na początku panowania Kaliguli.

18 października r. 31 n.e.

Był nim Tyberiusz Gemellus.

Cynarię (Kinaros; dziś Kinara), jedna ze Sporadów, przy południowym brzegu Azji Mniejszej, między Lebinthos i Amorgos.

Seleukos, gramatyk aleksandryjski, komentował poetów greckich, szczególnie zaś Homera, zajmował się też krytyką tekstu jego poematów.

Theodoros z Gadary, retor, nauczyciel Tyberiusza w czasie jego pobytu na Rodosie, napisał podręcznik retoryki; stworzył własną szkołę retoryczną, teodorejczyków. Żadne z jego dzieł się nie zachowało.

Według Tacyta (Ann. I 72) był to Pompejusz Macer, pretor z r. 15 n.e.

Był nim Granius Marcellus, pretor Bitynii, około r. 14-15 n.e. Nieco obszerniej i odmiennie mówi o tym incydencie Tacyt (Ann. I 74).

Tzn. nie masz nawet czwartej części cenzusu majątkowego wymaganego dla członka stanu rycerskiego, bo od ekwity wymagało się posiadania 400 000 sestercji.

Jako wygnaniec Rodosu nie jesteś nawet obywatelem rzymskim.

Romulus tu uosabia Rzym; autor epigramu urządza grę słowną z przydomkiem Sulli (Lucius Sulla Felix): szczęśliwy był Sulla, ale dla siebie, gdyż innym zgotował proskrypcję w latach 82-81 przed n.e.

Mariusz dopuścił się proskrypcyj w r. 87 przed n.e. po powrocie z Afryki.

Przekład polski epigramu pióra Stanisława Pliszczyńskiego.

Treść cytatu z tragedii Akcjusza (Ribbeck, Trag. Rom. fragm., Accius, s. 203): Oderint dum metuant, „niech nienawidzą, byle się bali”, zmienił Tyberiusz na: oderint dum probent, „niech nienawidzą, byleby uznawali”.

Sejan zginął w r. 31 n.e., Neron umarł już w r. 29 n.e., a Druzus dopiero w r. 33 n.e.

Aulus Gellius (N. A. IV 9, 5) podaje, że opatrywano terminem religiosi pewne dni, splamione złą wróżbą, podczas których nie wolno było składać ofiar i niczego przedsięwziąć. Jednocześnie dodaje, że nie należy ich mieszać z dniami tzw. nefasti (zabronionymi, tj. takimi, w których nie wolno sprawować sądów ani urządzać zgromadzeń ludowych).

Agamemnon, król Achajów, władca Myken na Peloponezie, brat Menelaosa, króla Sparty. Poeta Mamercus Scaurus w swej tragedii (Tac. Ann. VI 29) miał jakoby robić aluzje do Tyberiusza. Była to tragedia pt. Atreus, przedstawiająca spór zbrodniczych braci: Atreusa i Thyestesa, co mogło przypominać stosunki rodzinne Tyberiusza.

Aulus Cremutius Cordus (Tac. Ann. IV 34), autor Annales, w których prawdopodobnie przedstawił dzieje wojen domowych aż do Augusta. Tacyt (op.c.) podaje piękną jego mowę obrończą, po wygłoszeniu której opuścił senat i zamorzył się głodem. Senat uchwalił, żeby jego dzieło zostało spalone przez edylów. Ale zachowało się i zostało wydane (Swet. Kal. 16).

Schody Gemońskie (scalae Gemoniae), wiodące z więzienia (carcer nad Forum Romanum) na niżej położoną ulicę.

Tacyt podaje jeden tylko taki wypadek, mianowicie z córką Sejana (Tac. Ann. V 9).

Marcus Paconius, legat Gajusza Juniusza prokonsula Azji.

Livilla (Liwia), siostra Germanika, córka Druzusa, brata Tyberiusza; najpierw żona Gajusza Cezara, wnuka Augustowego, po jego śmierci od r. 4 n.e. żona Druzusa syna Tyberiusza, swego stryjecznego brata; uwiedziona przez Sejana przyczyniła się do otrucia swego męża (Tac. Ann. IV 10) w r. 23 n.e.

Gaius Caesar Caligula, syn Agryppiny i Germanika.

Mowa tu o Tyberiuszu Gemellusie.

Tyberiusz zaręczył Druzusa, syna Klaudiusza (brata Germanika), z córką Sejana oraz przyrzekł Sejanowi dać mu za żonę Julię, córkę swego syna, Druzusa.

Io, córa Inacha, ukochana Zeusa, zamieniona przez zazdrosną Herę w postać jałówki. Jej dzieje m.in. przedstawione są w zachowanej tragedii Ajschylosa pt. Prometeusz skowany.

Odtąd zaczynają się species.

O owrzodzeniu twarzy Tyberiusza wspomina też Tacyt (Ann. IV 57).

Ten przykład wskazuje na przesadny puryzm, gdyż to właśnie słowo, oznaczające wypukły ornament na naczyniu, przeszło już do użytku codziennego.

W dniu 16 marca r. 37 n.e. po prawie dwudziestotrzyletnim panowaniu. Szczegóły śmierci Tyberiusza opowiada Tacyt (Ann. VI 50).

Gajusz Kaligula, syn Germanika i Agryppiny, wnuk Tyberiusza po bracie.

Prawdopodobnie Lucius Annaeus Seneca (Starszy), retor, ur. około r. 54 przed n.e. w Kordobie w Hiszpanii, zm. około r. 39 n.e. Jego dzieło historyczne się nie zachowało. Natomiast zachowało się, choć niecałkowicie, jego dzieło retoryczne (w 10 ks.) Oratorum et rhetorum sententiae, divisiones, colores.

Misenum, przylądek w Kampanii. Od czasów Augusta miejsce postoju floty rzymskiej na Morzu Tyrreńskim. Tu powstało także miasto tejże nazwy

Dei Manes, ubóstwione dusze zmarłych członków rodu. Ofiary na ich cześć (D.M.S. = Dis Manibus Sacrum) składano szczególnie w czasie Feraliów, 21 lutego (nasze Zaduszki).

Atella, miasteczko w Kampanii między Kapuą a Neapolem, ojczyzna rodzimej farsy rzymskiej, tzw. atellany.

Antonia Młodsza, córka Oktawii Młodszej, siostry Oktawiana, i Marka Antoniusza triumwira.

W r. 12 n.e. jako dwudziestosiedmioletni człowiek (ur. w r. 15 przed n.e.).

W r. 19 n.e.

Pozostał po nim poetycki przekład greckiego dzieła astronomicznego Aratosa pt. Claudu Caesans Arati Phaenomena.

Tacyt (Ann. I 62) przedstawia wstrząsający obraz grzebania przez wojsko Germanika kości trzech legionów poległych w Lesie Teutoburskim. W sześć lat po klęsce, tj. w r. 15 n.e. „nikt nie rozpoznawał, czy cudze, czy swoich szczątki ziemią nakrywa - wszystkich jako sobie bliskich, jako krewnych grzebali, ze wzmożonym ku nieprzyjacielu gniewem, smutni zarazem i rozgoryczeni” (przekład S. Hammera).

Żałosne przemówienie przedśmiertne Germanika podaje Tacyt (Ann. II 71).

Potwierdza tę wiadomość Tacyt (Ann. IV 57).

Król Królów to tytuł króla Partów.

W Rzymie bowiem zawieszenie rozpraw sądowych było wyrazem żałoby.

Tacyt Ann. II 82.

31 sierpnia 12 r. n.e.

Gnaeus Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul z r. 26 n.e., w r. 29 namiestnik Germanu Górnej (29-39) stracony na rozkaz Kaliguli w r. 39 n.e. z powodu jakoby spisku na jego życie w Germanii. Historyk i poeta.

C. Plinius Secundus (Maior), ur. w r. 23 n.e. w Comum, zm. w r. 79 n.e. w czasie wybuchu Wezuwiusza. Za Wespazjana był admirałem floty cesarskiej, stacjonującej w Mizenum. Słynny erudyta rzymski, historyk wojen germańskich (20 ks.) oraz czasów sobie współczesnych, opisanych w obszernym dziele, liczącym 31 ks., pt. A fint Aufldu Bassi. Zachowało się całkowicie jego wielkie dzieło encyklopedyczne Naturalis historiae libri XXXVII.

Trewerowie, dzielny szczep w Gallia Belgica, mieszkający nad Mozelą.

Confluentes, miejscowość u zbiegu dwu rzek: Renu i Mozeli, stąd nazwa, dziś Koblencja.

18 maja 14 r. n.e.

Caliga, żołnierski sandał; zdrobniałe: caligula, sandałek.

Zdanie wypowiedziane według Swetoniusza przez Tyberiusza przypisuje Tacyt mówcy Passjenusowi (Ann. VI 20).

Faeton, syn Heliosa, boga słońca, wyjechawszy na rydwanie ojca wzniecał pożary we wszechświecie nieopatrznym lotem, aż Zeus poraził piorunem rydwan i zaprzęg.

W r. 33 n.e.

Marcus Iunius Silanus, konsul suffectus (tzn. dobrany w ciągu roku po ustąpieniu poprzedniego) z r. 15 n.e.

Druzus, brat Kaliguli, syn Germanika i Agryppiny, zginął w r. 33 n.e.

Umarli: Germanikus; Druzus, syn Tyberiusza; Neron i Druzus, bracia Kaliguli, a synowie Germanika i Agryppiny.

Przed r. 38 n.e.

Naevius Sertorius Macro, prefekt pretorianów po Sejanie, według Tacyta sam nakłonił żonę do zbałamucenia Kaliguli (Ann. VI 45).

Tacyt (Ann. VI 50) podaje, że Makron udusił Tyberiusza.

Wnuk bezpośredni Tyberiusza, Tiberius Gemellus.

Nerona.

Rydwan dwukołowy, przysługiwał kobietom wysokiego rodu i kapłankom.

W r. 37 n.e.

Mowa tu nie o bracie rodzonym, ale stryjecznym.

Antioch IV Epifanes, król Kommageny (tj. północnej części Syrii między Cylicją, Kapadocją i Mezopotamią), przywrócony został na tron przez Kaligulę w r. 37 n.e., chociaż Kommagena od r. 17 n.e. stała się rzymską prowincją. Ponadto obdarował go Kaligula częścią wybrzeża Cylicji.

Parilia (a właściwie Palilia), prastare święto italskie, pierwotnie ku czci bogini pasterstwa, Pales (stąd Palatium), z kolei obchodzone 21 kwietnia jako dzień założenia Rzymu.

Pierwszy - od l lipca 37 r. n.e. z Klaudiuszem, drugi - od l stycznia 39 r. n.e. i sprawował go tylko do 30 stycznia tegoż roku, trzeci - od l stycznia 40 r. n.e. do 13 stycznia 40 r. n.e., czwarty - od l stycznia 41 r. do 7 stycznia 41 r. n.e.

Saturnalia odbywały się za Augusta i Tyberiusza od 17 grudnia przez trzy dni, Kaligula dołożył czwarty dzień.

Balkony te po łacinie zwały się Maeniana od nazwiska: Maenius. Był to cenzor z r. 348 przed n.e., który pierwszy urządził balkony widowiskowe.

Dla zaszczytnej analogii z Dariuszem I, królem perskim.

Kserkses, syn Dariusza I, zbudował most na Hellesponcie, aby przeprawić wojska idące na podbój Grecji wiosną r. 480 przed n.e.; w tymże roku poniósł decydującą dla całej wyprawy klęskę pod Salaminą.

Świątynia Augusta została wzniesiona na Palatynie w r. 37 n.e. Poświęcenie jej połączono z wielkim świętem trwającym od 19 sierpnia, tj. rocznicy śmierci Augusta, do 31 sierpnia, rocznicy urodzin Kaliguli. Na podstawie rysunku z monety Kaliguli wiemy, że był to wówczas perystyl sześciokolumnowy joński.

Polykrates, tyran panujący na wyspie Samos w latach 538-522 przed n.e.

Na południe od Miletu (w Azji Mniejszej) wznosiła się w Didyma stara świątynia Apollina Didymajos z wyrocznią.

Latiaris, tzn. dosłownie: opiekujący się gminami latyńskimi.

Luna, grecka Selene, miała świątynie na Awentynie i Palatynie (Noctiluca). Kochankiem Seleny miał być Endymion śpiący w grocie.

Odysem.

Marcus Aufidius Lurco, pomyłkowo wprowadzony tutaj. Matka Liwii, Alfidia, pochodziła wprawdzie z Fundi, ale z rodu Alfidiuszów.

Lucius Cassius Longinus, konsul z r. 30 n.e., ożenił się na rozkaz Tyberiusza z Druzyllą w r. 33 n.e.

Julia Drusilla, córka Germanika, ur. około r. 16 n.e., zm. w r. 38 n.e., prawdopodobnie w końcu lipca.

Marcus Aemilius Lepidus, drugi mąż Druzylli, skazany na śmierć przez Kaligulę w r. 39 n.e.

Gaius Calpurnius Piso, zesłany przez Kaligulę przy końcu 40 r. n.e. Ułaskawiony przez Klaudiusza w r. 41 (prawdopodobnie), był konsulem (suff.) w nieznanym roku, potem namiestnikiem Dalmacji, następnie stanął na czele spisku przeciw Neronowi i zginął po odkryciu tego spisku w r. 65 n.e.

Aluzja do małżeństwa Romulusa z Hersylią (Plut. Rom. XIV) w czasie porwania Sabinek i do małżeństwa Augusta z Liwią; obydwie już były zamężne.

Lollia Paullina, wnuczka konsula Lolliusza (zob. Aug. uw. 105), najpierw żona Memmiusza, potem Kaliguli ok. r. 38 n.e., przez niego wnet porzucona, została w końcu zamordowana przez Agryppinę (Młodszą) w r. 49 n.e., gdyż po śmierci Messaliny zabiegała o małżeństwo z Klaudiuszem.

Publius (błędnie przez Swetoniusza wymieniony jako Gaius) Memmius Regulus, konsul (suff.) z r. 31 n.e., namiestnik Mezji, Achai, Macedonii od r. 36 n.e.

Juba II, jeniec Cezara, wychowany w Rzymie, otrzymał tu wykształcenie. August ożenił go z Selene, córką Kleopatry i M. Antoniusza, i obdarzył obywatelstwem rzymskim oraz nie tylko Numidią, lecz także Mauretanią. Historyk i geograf. Jego syn Ptolemeusz, zaproszony przez Kaligulę do Rzymu, został tam przez cesarza zgładzony w r. 40 n.e. (zob. Kal. 35).

Rodzaj podarunków, składanych ludowi przez znakomite osobistości państwowe.

Taka zasłona płócienna nad amfiteatrem nazywała się velum.

Był to rycerz Atanius Secundus.

P. Afranius Potitus; stało się to w r. 37 n.e.

Anticyra (gr. Antikyra), nadbrzeżne miasto greckie w południowej Focydzie, słynne z ziela leczącego szał, rosnącego na przyległych stokach górskich.

Gallograecia, tj. Galatia, kraina położona w samym centrum Azji Mniejszej, otoczona przez Bitynię, Paflagonię, Pont, Kapadocję, Lykaonię i Frygię. Zamieszkiwał ją lud celtycki z Tracji - sprowadzony tu przez Nikomedesa I, króla Bitynii, w III w. przed n.e. - pomieszany z Grekami, stąd nazwa Gallograeci. August w r. 25 przed n.e. zamienił cały kraj na prowincję rzymską ze stolicą w Ancyrze (dziś Ankara), gdzie zachowało się Monumentatum Ancyranum (zob. Aug. uw. 310).

Siatnik (retiarius) walczył zawsze w parze. Każdy miał swego własnego przeciwnika, tzw. ścigacza (secutor). Siatnik trzymał w prawej ręce sieć (rete), w lewej trójząb (fuscina). Występował bez nakrycia głowy, tylko na nogach i głowie miał rzemienie, a dla ochrony lewej ręki skórzany lub metalowy rękaw. Ścigacz był uzbrojony w hełm, tarczę i miecz. Siatnik usiłował zarzucić siatkę na ścigacza, jeśli chybił, uciekał aż do następnego rzutu.

Murmillo walczył także w parze, przeważnie Gal z Trakiem (Thraex). Murmillo uzbrojony w sposób galicki miał hełm (ze znakiem ryby, zwanej po galicku mormylos), dużą, czworokątną, zakrywającą całego człowieka tarczę (scutum) oraz miecz. Trak uzbrojony na sposób tracki miał małą, okrągłą tarczę (parmd) oraz krótki, zakrzywiony miecz (sica).

Szkołę zapaśniczą (ludus gladiatorius lub familia gladiatoriri) prowadził lanista, rekrutując uczniów przeważnie spośród jeńców wojennych. W Pompejach odkopano taką szkołę na przeszło 120 gladiatorów. Ci zdobywali tu specjalizację. Przestrzegali pewnej diety. W razie powodzenia na arenie mógł gladiator za zgodą ludu uzyskać wolność od dalszych wystąpień (rudiarius) i zawiesić swą broń w świątyni Herkulesa. Niekiedy angażował się znowu za wielką opłatą (auctoramentiri).

Sługa (popa) podprowadzał bydlę do ołtarza i ogłuszał uderzeniem.

Rzezak (cultrarius) podcinał ofierze gardło.

Platon w swej Politei odrzucał lekturę Homera, aby nie wzbudzać w przyszłych rządach państwa miłości posiadania, władzy i tych wszelkich dóbr, które cieszą zmysły człowieka. Pozostawiał tylko hymny sławiące bogów i cnoty wielkich ludzi.

Publius Vergilius Maro z Mantui (70-19 przed n.e.), autor 10 pieśni pasterskich (Bukolik) z r. 49 przed n.e., 4 ksiąg o uprawie roli (Georgik) z r. 29; 12 ksiąg epopei narodowej Eneidy, nad którą Wergiliusz pracował aż do końca życia, tj. do 19 r. przed n.e. Wergiliusz pozostawił w testamencie zlecenie spalenia Eneidy, czego August spełnić nie pozwolił.

Titus Livius Patavinus (z Padwy), ur. w 59 r. przed n.e., zm. 17 r. n.e., autor obszernego dzieła historycznego, obejmującego w 142 księgach dzieje rzymskie od założenia miasta (Rzymu), Ab Urbe condita, do 9 r. przed n.e., tj. do śmierci Druzusa, brata Tyberiusza, w Germanii. Zachowało się 35 ksiąg: I-X; XXI-XLV. Piewca wielkości republiki rzymskiej. August nazywał go pompejańczykiem, gdyż był wiernym republikaninem.

Przydomek Torquatus (od torques - łańcuch, naszyjnik) został nadany Tytusowi Manliuszowi (Imperiosus) w czasie najazdu Galów w r. 361 przed n.e., kiedy w pojedynku z pewnym kolosalnym Galem pozbawił go torkwesu. Odtąd ten przydomek przysługiwał członkom rodu Manliuszów aż do wygaśnięcia. August przydzielił ten przydomek Gajuszowi Noniuszowi Asprenatowi (zob. Aug. 43).

Przydomek Cincinnatus (od cincinnus, tj. lok włosów) oznaczał osobę o bujnych puklach. Pierwszym przedstawicielem rodu, którego obdarzono tym przydomkiem, był Lucius Quinctius, dyktator z r. 458 przed n.e.

Primipilus, należący do pierwszego manipułu triariów.

Kapłan świątyni Diany w okolicy Arycji, zwany królem nemoreńskim (nemus, tj. gaj) od gaju, który otaczał świątynię. Był nim z zasady zbiegły niewolnik; zwyczaj nakazywał, aby następcą dotychczasowego kapłana był ten, kto go zabije, zwyciężywszy w walce.

Mowa tu o essedarii, tzn. gladiatorach walczących na galickich wozach (essedum), zaprzęgniętych w dwa konie.

Róg togi (lacinid) zarzucany był przez Rzymian na plecy.

Wymieniony już Kal. uw. 48.

Mnester, później jeden z kochanków Messaliny, żony Klaudiusza, został zamordowany na rozkaz Klaudiusza.

Na Forum Romanum.

W r. 39 n.e.

Tzw. wywoływaczom (vocatores), którzy zapraszali gości na uczty pałacowe.

Mewania, stare miasto w Umbrii nad Klitumnem.

Klitumnus, źródło i rzeka w Umbrii, sławne z czystości swych wód i piękności biegu.

Cytat z Eneidy (I 207).

Słynna latarnia morska, wzniesiona na wysepce Faros u wejścia do portu Aleksandrii. Miała koło 100 m wysokości. Najniższa kondygnacja była czworokątna, środkowa - ośmiokątna, najwyższa - okrągła.

Był to prawdopodobnie Portus Itius (Gessoriacus), skąd Juliusz Cezar wyruszył w r. 54 przed n.e. do Brytanii, dziś prawdopodobnie Boulogne-sur-Mer.

Tj. stanu senatorskiego.

Tj. senatorskiego i rycerskiego. Według Seneki (De ira III 19) Kaligula miał zamiar zgładzić cały senat: qui de toto senatu trucidando cogitabat.

Tu kończy się chronologiczny opis życia Kaliguli, a w następnym rozdziale zaczynają się species, tj. opisy cech zewnętrznych i wewnętrznych.

Zgodny z tym opisem Swetoniusza jest opis Kaliguli u Seneki (De constantiti sapientis 18).

Prawdopodobnie do Antycyry.

Żona Kaliguli: Milonia Caesonia, Juwenalis (Sat. VI 616).

Senonowie (Senones), potężny szczep galicki w Galii środkowej. Koło r. 400 przed n.e. część tego ludu wyruszyła do północnej Italii (mówi o tym Liwiusz V 35). Od r. 391 przed n.e. walczyli z Rzymianami, wreszcie w 283 przed n.e. zostali całkowicie zniesieni przez konsula Dolabellę.

Taki sam obraz przedstawia Seneka (De const. sap. 18): Ipse [Gaius] perlucidus, crepidatus, armillatus, tj.: Sam Gajusz świetnie błyszczący, w sandałach, w bransoletach.

Styl Seneki odznaczał się maleńkimi zdankami, zwartymi, rytmicznymi, uzbrojonymi w dynamiczne antytezy, błyskotliwymi, z tendencją do krótkości i unikaniem spójników międzyzdaniowych.

Rzymianie określali porę nocy przy pomocy wart (vigiliae). Warta nocna zaczynała się już od godz. 18 i trwała do 6 rano. Zmiany następowały co trzy godziny: 18-21 prima vigilia, 21-24 secunda vigilia, 0-3 tertia vigilia, 3-6 quarta vigilia. Istniały pewne przesunięcia w zależności od pory roku. Tutaj: o drugiej zmianie, tzn. między 21 a 24.

Estrada (pulpitum) w rzymskim teatrze odpowiadała tej części sceny greckiej, którą nazywano Xoyetov, tj. miejscu, skąd mówiono. Resztę stanowił budynek sceniczny z otworami na drzwi.

Sandałki drewniane (scabella) do wystukiwania taktu posiadały prawdopodobnie w tylnej części wmontowany instrument muzyczny jednotonowy, wprawiany w ruch naciskiem stopy, na zasadzie akordeonu. Używano go w teatrach: deinde scabella concrepant, aulaeum tollitur (Cicero, Pro Caelio 27).

Woźnicy cyrkowi tworzyli cztery stronnictwa: Zielonych (factio prasina), Błękitnych (factio veneta), Białych (factio alba), Czerwonych (factio russata lub russea). Domicjan dorzucił jeszcze dwa (Dom. 7): Złotych (factio aurata) i Purpurowych (factio purpurea).

Igrzyska palatyńskie zostały ustanowione przez Liwię po śmierci Augusta.

Priapos, syn Dionizosa i Afrodyty. Męskie bóstwo płodności pól i trzód, ogrodów, szczególnie zaś winnej latorośli. Składano mu w ofierze pierwociny owoców i plonów.

Zabójstwo Juliusza Cezara w dniu 15 marca 44 r. przed n.e.

W Ancjum były dwie Fortuny, które dawały wróżby. Marcjalis (V l, 3) nazywa je: siostry nieomylne - veridicae Sorores.

Była to tragedia Kinyras, w której bohater tytułowy ginie razem z córką Myrrhą.

Filip II macedoński został zamordowany jesienią r. 336 przed n.e.

Laureolus, słynny rozbójnik, za karę ukrzyżowany i zdany na pastwę dzikich zwierząt, bohater mimu układu pewnego mimografa, Katulla (Juwenalis, Sat. VIII 186).

24 stycznia 42 r. n.e.

Był właśnie na igrzyskach palatyńskich.

Gaius Cassius Chaerea, były centurion w Germanii w r. 14 n.e., trybun pretorianów przy Kaliguli.

Słowa Cherei są metaforą przeniesioną z rytuału ofiarniczego i były odpowiedzią rytualną kapłana sprawującego obrzęd; na pytanie sługi, czy ma zabić zwierzę ofiarne: agonel, kapłan odpowiadał: Hoc age! (Czyń to!). Tym samym Kaligula porównany został do zwierzęcia, które należy złożyć bogom w ofierze, a mord urósł do funkcji aktu religijnego.

Ogrody Lamii położone były na południowym stoku Wzgórza Eskwilińskiego w V dzielnicy Rzymu, obok ogrodów Mecenasa. Początkowo były w posiadaniu rodziny Aelii Lamiae, być może przyjaciela Horacego (Lucius Aelius Lamia, konsul z r. 3 n.e.), z kolei przeszły na własność domu cesarskiego; ulubione miejsce odpoczynku Kaliguli.

Decimus Nero Claudius Drusus, syn Tyberiusza Klaudiusza Nerona i Liwii, ur. w r. 38 przed n.e.

W r. 15 przed n.e.

W latach 12-9 przed n.e. prowadził samodzielnie wojnę z Germanami. Jako namiestnik trzech prowincji galickich zaczął regulację biegu Renu w r. 13 przed n.e. Agger Drusi (wał Druzusa), fossa Drusiana przeprowadzona między Renem a Salą (Yssel), aby tędy i przez Zuidersee mogła flota rzymska wypływać na Morze Północne, wytknięcie nowej szosy, nazwanej później via Claudia - oto dzieła jego twórczego umysłu.

W r. 11 przed n.e. był pretorem miejskim (praetor urbanus).

W r. 9 przed n.e.

W r. 9 jeszcze przed objęciem urzędu wyruszył znowu nad Ren i dotarł aż do Łaby, wszędzie zostawiając posterunki rzymskie. Powracając z wyprawy zmarł 14 września r. 9 przed n.e. wskutek silnego obrażenia ciała po niedawnym upadku z konia.

Spolia opima, tj. „najbogatsze” łupy, była to zdobycz uzyskana przez wodza rzymskiego w spotkaniu indywidualnym z królem lub wodzem nieprzyjacielskim. Tę zdobycz wieszano w świątyni kapitolińskiej Jowisza Feretriusa, któremu zwycięski wódz przynosił zbroję wroga na noszach (feretrimi). Tylko trzy razy od założenia Rzymu do czasów Druzusa zawieszono tam spolia opima.

Tj. wnukowie adoptowani na synów: Gajusz i Lucjusz.

Iullus Antonius, młodszy syn M. Antoniusza - triumwira i Fulwii, wychowany przez Oktawię, następną żonę M. Antoniusza, a siostrę Oktawiana Augusta, już wdowę po G. Marcellu. August po śmierci jego ojca, M. Antoniusza, ożenił go z Marcellą, córką Oktawii (z małżeństwa z G. Marcellem), wyniósł na preturę w r. 13 przed n.e., na konsulat w r. 10 przed n.e., aż dowiedziawszy się w r. 2 przed n.e. o jego romansie ze swą córką, Julią, skazał na śmierć; wykonanie wyroku uprzedził Jullus przez samobójstwo. Horacy (c. IV 2) wspomina o nim jako o poecie epickim.

Germanika, starszego brata Klaudiusza, w r. 4 n.e.

Liwia, żona Augusta i matka Druzusa.

August był wujecznym dziadkiem Klaudiusza przez swą siostrę Oktawię, matkę Antonii Młodszej, która z kolei była matką Klaudiusza.

Igrzyska ustanowione na pierwszy dzień sierpnia ku pamięci poświęcenia świątyni Marsa w tym dniu w 2 r. przed n.e. Budowa tej świątyni trwała 40 lat od chwili ślubowania pod Filippi w r. 42 przed n.e.

W niniejszym rozdziale wszystkie wyrażenia umieszczone w cudzysłowie (» «) są przekładem greckich wyrażeń Augusta.

Marcus Plautius Silvanus, konsul z r. 2 przed n.e., służył pod Tyberiuszem w Panonii i Dalmacji w latach 6-9 n.e.

Góra Albańska (mons Albanus) w Lacjum (dziś Monte Cavo lub Albano), na południowy wschód od Rzymu. Corocznie w czasie świąt latyńskich musieli obydwaj konsulowie wstępować na Górę Albańską celem złożenia ofiary. Na czas ich nieobecności pozostawał w Rzymie wybrany na ten okres praefectus urbi, zwany także praefectus feriarum Latinarum. Również wodzowie rzymscy, którym nie przyznano triumfu pełnego Kapitolu, tu święcili owację, składali ofiarę Jowiszowi Latiaris idąc świętą drogą na tę górę.

Niewątpliwie ten sam Sulpicjusz, o którym wspomni jeszcze Swetoniusz (Kl. 41), nazywając go wówczas Sulpicius Flavus.

Odznaki konsularne to: tunika z szerokim szlakiem purpurowym (tunica laticlavid), do której zresztą miał i tak prawo Klaudiusz jako syn senatora; prawo noszenia togi bramowanej purpurą (toga praetexta) w czasie dni świątecznych; prawo zasiadania na orchestrze podczas widowisk; prawo zasiadania wśród byłych konsulów podczas uroczystości publicznych.

Aureus, tj. złoty, od Cezara miał wartość 100 sestercji.

W czasie Saturnaliów przez siedem dni odbywały się Sigillaria, nazwane tak od sigilla, małych posążków, które sobie wysyłano jako drobne dary; sigilla - pierwotnie gliniane laleczki na cześć Saturna.

Klaudiusz, chociaż z rodu senatorskiego, należał jednak do stanu rycerskiego.

Było to kolegium kapłańskie braci Augustowych, Sacerdotium sodalium Augustalium (Tac. Ann. I 54), które w 14 r. n.e. powołał do życia Tyberiusz ku czci gens Julia w składzie: 21 najznakomitszych senatorów i 3 przedstawicieli domu rycerskiego: Tyberiusza Druzusa, Klaudiusza i Germanika.

Synowie Agryppiny Starszej i Germanika, starsi bracia Kaliguli, a bratankowie Klaudiusza po Germaniku.

Mowa tu o Polluksie niewolniku.

Gnaeus Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul z r. 26 n.e., zgładzony przez Kaligulę w r. 39 n.e. jakoby za spisek uknuty przeciw niemu w Germanii.

Majątek obciążony hipotecznie szedł na licytację, początkowo na warunkach dogodnych dla dłużnika, później, o ile nie zgłaszał się żaden kupujący, in vacuum. Wykaz majętności wystawionych na sprzedaż był ogłoszony na aerarium, tj. skarbcu, pod odnośną uchwałą urzędników zarządzających skarbem.

Germanika.

Wprowadzono je w 2 r. n.e.

Oktawia, córka cesarza Klaudiusza i Messaliny, została zaręczona z Lucjuszem Juniuszem Sylanem.

Chodzi tu o syna Antonii (córki cesarza Klaudiusza i Elii Petyny) z małżeństwa z Faustem Korneliuszem Sullą, drugim mężem Antonii. Pierwszym był Gnejusz Pompejusz Magnus (41-46/7).

Komisarze skarbowi nazwani tutaj zostali przez Swetoniusza procuratores, co może oznaczać jedną z trzech kategorii osób: 1. namiestników prowincji, 2. urzędników skarbowych, którzy całkowicie zarządzali pod względem finansowym prowincjami cesarskimi, a także w prowincjach senatorskich kontrolowali dochody państwowe, 3. urzędników skarbowych, którzy w całym państwie zarządzali dochodami cesarza.

Asinius Gallus zawiązał sprzysiężenie w r. 46 n.e. przeciw cesarzowi i został ukarany wygnaniem.

Titus Statilius Taurus Corvinus, konsul z r. 45 n.e.

W r. 42 n.e. Lucius Arruntius Furius Camillus Scribonianus; lecz został zabity przez własnych żołnierzy.

Pierwszy konsulat piastował Klaudiusz w r. 37 n.e., jeszcze w czasie rządów Kaliguli.

Był to Lucius Vitellius, który sprawował wtedy konsulat po raz drugi i żył tylko przez dwa miesiące tego konsulatu.

Ad bestias stało się terminem odtąd często stosowanym jako kara na złoczyńców, której także najczęściej podlegali chrześcijanie, np. Polikarp był wieziony aż ze Smyrny na rozszarpanie przez dzikie zwierzęta na arenie w Rzymie.

Pewna to analogia do sądu Salomona nad dwiema matkami.

Lex Papia de civitate Romana, plebiscitum z 65 r. przed n.e.

Było to niedopuszczalne prawnie.

W r. 22 przed n.e. Lucius Munatius Plancus i Lucius Aemilius Lepidus Paullus; cenzura Klaudiusza rozpoczęła się w r. 47 n.e. i trwała 18 miesięcy. Spis ludności, jaki w związku z objęciem tego urzędu przeprowadził Klaudiusz, wykazał 5 984 072 obywateli rzymskich. Ostatni spis ludności przed Klaudiuszem przeprowadził August w r. 14 n.e. tj. w roku swej śmierci, nie jako cenzor. Spis ten wykazał 4 937 000 obywateli rzymskich.

Rozporządzenie to dotyczyło tylko senatorów.

Gaius Rabirius Postumus, syn Gajusza Kurcjusza i Rabirii, adoptowany testamentarnie przez wuja swego Gajusza Rabiriusza. Bankier i syn finansisty, pożyczył przed r. 59 przed n.e. pieniądze Ptolemeuszowi Auletesowi, potem za nim podążył z Gabiniuszem do Aleksandrii; tu działał jako pełnomocnik Ptolemeusza. W r. 54 przed n.e. wytoczono przeciwko jego działalności śledztwo.

Plac targowy w Rzymie. Jego istnienie jako miejsca zakupu dawnych książek potwierdza Aulus Gellius (N. A. II 3, 5; V 4, 1).

W r. 43 n.e. armia rzymska pod dowództwem zaprawionego w bojach i zacnego Aulusa Plaucjusza Sylwana, konsula (suff.) z r. 29 n.e., legata Dalmacji i Panonii w latach 41-43 n.e., wyruszyła przeciw Brytannom; zwyciężywszy ich w polu, obiegła miasto Camulodunum (dziś Colchester), które miał zdobywać sam cesarz. Aulus Plaucjusz zarządzał zdobytą częścią Brytanii (południową) do r. 47 n.e. Założono wówczas kolonię weteranów rzymskich w Camulodunum, a ośrodek kupiecki w Londinium. Żoną Aulusa Plaucjusza była Pomponia Grecyna, która oskarżona o wyznawanie obcych zabobonów, tj. chrześcijaństwa, została postawiona przed sąd męża i po formalnie przeprowadzonym śledztwie przezeń uwolniona, jak to podaje Tacyt (Ann. XIII 32). Aulus Plaucjusz za sukcesy w Brytanii otrzymał mały triumf, tj. ovatio.

Gwałtowny wiatr dmący z północnego wschodu w Galii Narbońskiej, dziś nazywany mistralem.

Liguria, IX okręg Italii, którego granicami są rzeki: od strony Galii Varus, dalej górny Pad, od strony Etrurii Makra.

Są to wysepki na wschód od Marsylii, dziś Iles d'Hyères, koło Tulonu.

Dziś Boulogne-sur-Mer, nad fretum Gallicum, tj. nad kanałem La Manche.

Valeria Messalina, trzecia żona cesarza Klaudiusza, matka Oktawii i Brytannika; skazana na śmierć w r. 48 n.e. z powodu romansu z Gajuszem Syliuszem.

Dzielnica Emiliańska, przedmieście Rzymu, prawdopodobnie na Polu Marsowym, rozciągający się w kierunku Tybru.

Diribitorium, budynek przeznaczony do liczenia głosów, znajdował się tuż przy Saepta Iulia, wznosić go zaczął Agryppa, a po jego śmierci poświęcił August w r. 8 przed n.e.

Tę ustawę wnieśli konsulowie z r. 9 n.e.: Marcus Papius Mutilus i Quintus Poppaeus Secundus, przewidując sankcje w stosunku do bezżennych lub bezdzietnych obywateli. Zaostrzyła ona ustawę poprzednią z r. 18 przed n.e.: lex de maritandis ordinibus. Ograniczyła prawa spadkowe małżonków bezdzietnych w stosunku do siebie nawzajem, majątek po zmarłym małżonku miał odtąd przypadać skarbowi państwa. Ustawę, o której mowa, wydał Klaudiusz w r. 51 n.e.

Idzie tu wyłącznie o kobiety wyzwolone. Dzięki tym przywilejom zostały one wyjęte spod opieki prawnej patrona i mogły robić testament bez jego upoważnienia.

Wodociąg Aqua Claudia zbudowano w r. 52 n.e. Anio novus - 52 r. n.e.; ten ostatni był wspólnym dziełem Kaliguli i Klaudiusza.

Był to słynny obelisk z Heliopolis, sprowadzony z Egiptu przez Kaligulę, umieszczony w cyrku zbudowanym przez niego w ogrodach Agryppiny, jego matki, na Watykanie. Klaudiusz urządzał tu chętnie igrzyska (zob. Klaud. 21), ale szczególnie upodobał go sobie Nero (zob. Ner. 22). Był to cyrk słynny z męczeństwa pierwszych chrześcijan, dziś obelisk znajduje się przed bazyliką Św. Piotra, wzniesioną częściowo na terenie owego cyrku.

Świątynie tak były umieszczone, że siedzenia widzów stanowiły jednocześnie schody do tych świątyń. Miały to być świątynie: Wenery Zwycięzczyni, tj. Veneris Victricis, oraz Zwycięstwa, tj. Victoriae.

W r. 47 n.e., chociaż od Święta Stulecia (ludi saeculares) urządzonego przez Augusta upłynęło dopiero lat 64. Ten rok zaszczycił Klaudiusz także swą cenzurą.

Dzieło, o którym Swetoniusz jeszcze będzie mówił (w rozdz. 41). rozpoczynało się słowami: A pace divii.

Tuf (tofina) to porowaty kamień pochodzenia wulkanicznego, obficie występujący w okolicach Rzymu.

Walki afrykańskie były to zapasy gladiatorów z dzikimi zwierzętami. Gladiatorzy uprawiający ten rodzaj walki nazywali się bestiarii.

Sportula oznacza dosłownie koszyczek, w którym każda osoba otrzymywała swoją część. Później tę samą nazwę nadawano posiłkowi w rodzaju przekąski, a wreszcie oznaczono nią sumę pieniężną odpowiadającą mu pod względem wartości, a więc datek.

Palumbus = gołąb.

Był to symbol zwolnienia od dalszych występów na arenie za wysługę lat, liczbę zwycięstw lub jako dowód wyjątkowego uznania.

Słynne słowa: Ave, Caesar, morituri te salutant.

Tryton, bóstwo morskie, syn Posejdona i Amfitryty, mieszkający z nimi w głębi morza w złotym pałacu. Również używano tej nazwy w liczbie mnogiej na oznaczenie postaci służebnych w stosunku do bóstw morskich, półludzi-półryb, w rękach trzymających trąby zakrzywione w kształt ślimaka, którymi na rozkaz Posejdona mąciły wełniste fale.

Ulepszenia polityczne i gospodarcze, jakie zastosował Klaudiusz szczególnie w stosunku do nierzymskiej ludności imperium, możemy zaobserwować na podstawie źródeł inskrypcyjnych. A więc przede wszystkim odnaleziono jeszcze w r. 1528 na tablicach brązowych w Lyonie oryginalną mowę cesarza Klaudiusza z r. 48 w sprawie przyznania ius honorum arystokracji galickiej. Tę mowę streszcza Tacyt (Ann. XI 22). W r. 1869 znaleziono także edykt Klaudiusza z r. 46 w sprawie obywatelstwa plemienia Anaunów, zamieszkującego obszar powyżej Trydentu. W r. 1898 opublikowano fragmenty mowy cesarza w senacie na temat reformy procedury sądowej, zachowane na papirusie znajdującym się obecnie w Berlińskim Muzeum. Odkryto także nowe zupełnie napisy, z r. 50 np. w sprawie poczty państwowej (cursus publicus) albo w sprawie nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom miasta Volubilis w Mauretanii, albo urywek edyktu prokonsula prowincji Azji, Paulusa Fabiusza Persikusa, z r. 44, sławiącego dobroć i sprawiedliwość Klaudiusza. Z tych wszystkich materiałów wyłania się zupełnie inna postać cesarza: rozumnego administratora, męża stanu widzącego interes rzymskiej racji stanu w zjednywaniu życzliwości ludów podbitych i w zacieśnianiu ich związku z państwem rzymskim oraz we włączaniu ich przedstawicieli do aparatu rządzącego imperium, w dynamizowaniu rzymskiej społeczności przez mieszanie jej z krwią obcą, obyczajem obcym, a nawet obcą religią, przez działanie nowatorskie w stosunku do skostniałego tradycjonalizmu, ale mające już liczne przykłady w początkach prężnej republiki rzymskiej. Należy więc przypuszczać, że nie wyzwoleńcy i żony, jak to będzie utrzymywał Swetoniusz w rozdz. 26, 27, 28 i 29, ale sam Klaudiusz był czynnikiem decydującym w najważniejszych posunięciach państwowych, działalności ustawodawczej, w kierunku polityki wewnętrznej. Świadczy także na korzyść celowości jego rozporządzeń wspaniała działalność budowlana, obejmująca istotnie najważniejsze dla gospodarki imperium i stolicy arterie życiowe: wodociągi, drogi, poczty (zob. L. Piotrowicz, Cesarz Klaudiusz w świetle nowych źródeł i badań, Kwart. Hist. 1949, s. 119 i nn.). Cechowała Klaudiusza wielka zapobiegliwość w administracji państwowej, znajomość teoretyczna i praktyczna problemów organizacji municypalnej, wielki umiar w decyzjach, a jednocześnie wyraźna linia centralizacji i dążenie do absolutyzmu mimo całego szacunku okazywanego senatowi.

Np. sowę.

Warto zauważyć jeszcze, że Klaudiusz wprowadził do Rzymu oficjalnie kult Attisa, kochanka bogini małoazjatyckiej, Kybeli, dotychczas wzbroniony. Attis, syn Nany, córy bóstwa rzecznego Sangariosa, był pięknym młodzieńcem, kochankiem i kapłanem Kybeli, utożsamianej z grecką Reą, córką Uranosa i Gai. Na cześć jego i Kybeli święcono w marcu wielodniowe święto z hałaśliwą muzyką. Ogniskiem kultu Kybeli było miasto Pessinus w Galacji. Kapłani jej, kastraci, zwani byli gallami. Powyżej świątyni wznosiła się góra Dindymos, od której pessynuncka bogini zwana była Dindymene.

Przed tą reformą trybunały sądowe były nieczynne wiosną i jesienią; Klaudiusz zobowiązał sędziów do sprawowania swych czynności bez przerwy od wiosny do zimy, przerwę w sesjach sądowych zarządzał podczas zimy i na początku nowego roku.

Fideikomis, przekazywanie masy spadkowej osobie nie będącej prawnym spadkobiercą.

Na mocy uchwały senatu powziętej za panowania Tyberiusza w r. 34 n.e. sześćdziesięcioletni nie podlegali rygorom tej ustawy, zabraniającej dziedziczenia nawzajem przez małżonków.

Senatorskich.

Appius Claudius Caecus (zob. Tyb. uw. 5) uzupełnił senat synami wyzwoleńców, dając pole zasłudze. Lecz jako wróg plebejuszy przeciwstawił się wnioskowi, który wnieśli trybunowie Q. i Gn. Ogulnius w sprawie dopuszczenia do kolegiów kapłańskich połowy plebejuszy (lex Ogulnia, plebiscitum z r. 300 przed n.e.).

Nie wiemy niczego o takiej prowincji: Gallicum. Może jest to Gallia Cisalpina, tj. dzisiejsza Lombardia.

Świątynia Saturna znajdowała się na Forum Romanum. Za Augusta na nowo przebudował ją Munacjusz Plankus (r. 42 przed n.e.). Dzisiejsza podbudowa z okładzinami z trawertynu pochodzi prawdopodobnie z tej przebudowy. Z nadbudowy, która była jońskim perystylem sześciokolumnowym, dotychczas zachowało się jeszcze osiem kolumn (z różnego czasu) pronaosu oraz napis na belkowaniu. Tu we wschodniej części forum, przed bazyliką Julijską znajdował się aż do upadku Rzymu skarbiec państwa: aerarium Saturni.

Aż do r. 28 przed n.e. zarząd owego skarbca był powierzony kolegium kwestorów; od 28 do 23 r. przed n.e. przydzielono go byłym pretorom (tzw. praefecti aerario), od r. 23 przed n.e. do 44 n.e. powierzano dwu pretorom wybieranym w drodze losowania. W r. 44 n.e. Klaudiusz zwrócił go kolegium kwestorów, z których dwu wybierano do sprawowania tej funkcji. Ale od r. 56 n.e. Neron znowu przywrócił dwu praefecti aerario, wybieranych pośród byłych pretorów. Na temat całej tej kwestii wypowiada się Tacyt (Ann. XIII 28 i 29).

Chaukowie, lud germański zamieszkały między Elbą i Wezerą nad Morzem Północnym.

Nazwę zawdzięcza wyspa świątyni boga medycyny, Eskulapa, wzniesionej tu w r. 291 przed n.e., dziś tu znajduje się kościół Św. Bartłomieja. Oto, jak mówi legenda (Liwiusz X 47), w czasie zarazy wysłano z Rzymu do Epidauru poselstwo po posąg boga, ale zamiast niego przywieźli posłowie świętego węża (Liw. epit. XI), który prosto z okrętu wsunął się na tę wyspę i tu wybrał sobie siedzibę.

Lycja, południowa część Azji Mniejszej w kształcie półwyspu.

Interesów Rodyjczyków bronił przed cesarzem pasierb Neron.

Seleukos II Kallinikos (246-226 przed n.e.).

W r. 50 n.e.

Druidowie, panujący stan kapłański w Galii Zaalpejskiej. Składali ofiary z ludzi. Stanowili organizację zwartą hierarchicznie, najbardziej wykształconą i oświeconą grupę w swoim kraju. Wychowywali młodzież. Znali pismo. Sprawowali sądy dla ludności.

Nazwa pochodzi od góry Eryks, wznoszącej się na południowo-zachodnim wybrzeżu Sycylii.

Kolegium kapłańskie fecjałów założone zostało jeszcze za pierwszych królów do sprawowania rytuału rozpoczynania wojny i zawierania pokoju. Kolegium dosięgało liczby 20 członków dożywotnich, najznakomitszego pochodzenia, dobieranych drogą kooptacji. Prawo fecjalne (ius fetiale) obejmowało całokształt stosunków międzynarodowych. Tylko pod warunkiem ścisłego wykonania tych obrzędów wojna mogła być uznana za sprawiedliwą, tj. helium iustum. Jeszcze Oktawian wypowiedział wojnę Kleopatrze na modłę fecjałów. Przy zawieraniu pokoju pater patratus, każdorazowo w tym celu wybierany fecjał zabijał nożem kamiennym świnię, co oznaczało zawarcie przymierza, oraz rzucał nóż z odpowiednią formułą rytualną.

Jej matką była Julia, wnuczka Augusta, córka Julii Starszej i Marka Agryppy, za życie rozpustne skazana na wygnanie (zob. Aug. 65); ojcem był Lucius Aemilius Paulus (zob. Aug. 19).

Siostra Furiusza Kamilla Skryboniana, legata Dalmacji: zob. Kl. 13.

Zob. Tyb. uw. 18.

Jej ojcem był Marcus Plautius Silvanus, konsul z r. 2 przed n.e.; za zwycięstwa w Dalmacji otrzymał odznaki triumfalne.

Marcus Valerius Messala Barbatus przez matkę, Marcellę Młodszą, kuzyn Klaudiusza.

Gaius Silius, konsul desygnowany w r. 47 i 48 n.e., syn konsula z r. 13 n.e., w r. 48 w czasie nieobecności Klaudiusza oficjalnie zaślubił Messalinę, zaraz potem został zgładzony.

Mówi o tym również Tacyt (Ann. XI 12 i nn. oraz 26-38).

Lollia była wnuczką M. Lolliusza, konsula z r. 21 przed n.e., legata Germanii, który poniósł tam wielką klęskę w r. 16 przed n.e. Lollia była najpierw żoną Memmiusza Regulusa, namiestnika Mezji, później żoną Kaliguli; porzucona przez niego została wreszcie zamordowana przez matkę Nerona, Agryppinę Młodszą.

W r. 49 n.e.

W r. 20 n.e.

Klaudiusza z Urgulanillą.

Gn. Pompeius Magnus ożenił się z Antonią w r. 41 n.e., był kwestorem w r. 44, przed r. 47 n.e. został zamordowany z woli Klaudiusza.

Faustus Cornelius Sulla Felix, brat Walerii Messaliny (jednej matki, Domicji Lepidy). W r. 47 n.e. ożenił się z Antonią, córką cesarza Klaudiusza. Konsul przez cały rok 52 n.e. Wygnany przez Nerona w r. 58 n.e. do Marsylii i tam zgładzony w r. 62 n.e. z woli Nerona.

Lucius Iunius Silanus, urodzony w r. 24 n.e., zaręczony z Oktawią w r. 41 n.e. wnet po jej urodzeniu; kwestor; towarzyszył razem z Pompejuszem, mężem Antonii, Klaudiuszowi do Brytanii w r. 43 n.e.; otrzymał odznaki tryumfalne; pretor w r. 48 n.e., popełnił samobójstwo, gdy Klaudiusz na początku r. 49 ożenił się z Agryppiną Młodszą.

Tiberius Claudius Caesar Britannicus, syn Klaudiusza i Messaliny, urodzony 13 lutego w 41 r. n.e. Tu zachodzi niezgodność co do dat: jeśli, jak mówi Swetoniusz, w dwudziestym dniu panowania, tj. istotnie 13 lutego 41 r., ale znowu nie w czasie drugiego konsulatu, który przypada na r. 42 n.e. Został nazwany w r. 42 n.e. Britannicus na cześć zwycięstwa Klaudiusza w Brytanii. Był to ostatni czystej krwi Klaudiusz.

Zaszczytna włócznia przeznaczona dla tego, kto dobrowolnie naraził się na ciosy wroga.

M. Antonius Felix, wyzwoleniec Klaudiusza, w latach 52-60 n.e. zarządca Judei (procurator), przed nim został oskarżony św. Paweł Apostoł; ok. r. 60 n.e. odwołany z Judei.

Jedną z tych królowych była Druzylla, wnuczka Kleopatry i Antoniusza, drugą Druzylla - córka Agryppy I. Nazwiska trzeciej nie znamy.

G. Iulius Polybius, wyzwoleniec Kaliguli. Za Klaudiusza obejmował najpierw urząd a studiis, od r. około 43 urząd a libellis. Do niego nawet Seneka Młodszy skierował z wygnania konsolację z racji śmierci jego młodszego brata. Przed r. 43 n.e. został wyniesiony do stanu rycerskiego.

Narcyz, wierny wyzwoleniec Klaudiusza, przyczynił się do całkowitej utraty wpływów i znaczenia Messaliny. Otrzymał odznaki władzy kwestora. Stracony został przez Agryppinę. Był niezmiernie bogaty.

M. Antonius Pallas, brat Feliksa, niewolnik Antonii Augusty, później przez nią wyzwolony, wróg Messaliny, podsunął Klaudiuszowi Agryppinę. W r. 52 uzyskał odznaczenia pretorskie. Dopiero w 55 r. n.e. odsunięty był przez Nerona, a w r. 62 n.e. zamordowany z powodu swych niezwykłych bogactw.

C. Appius (Iunius) Silanus, konsul w r. 28 n.e. Właściwie był ojczymem Faustusa Sulli, ale ten nie był jeszcze zięciem Klaudiusza, gdy Appiusz w r. 41 został trzecim mężem Domicji Lepidy, już wtedy matki Messsaliny i Faustusa Sulli, który ożenił się z córką Klaudiusza, Antonią, już po śmierci Sylana, zamordowanego przez Messalinę.

Iulia, córka Druzusa Cezara i Liwilli, siostry Klaudiusza, w prostej linii wnuczka Tyberiusza. Poślubiła w r. 20 n.e. Nerona, starszego syna Germanika i Agryppiny Starszej. Po jego skazaniu (um. w r. 29 n.e.) zaręczona z Sejanem, zaś po jego upadku w r. 31 n.e. mężem jej został w r. 33 n.e. C. Rubellius Blandus; na życzenie Messaliny zamordował ją Klaudiusz w r. 43 n.e.

Iulia Livilla, najmłodsza córka Germanika, siostra Kaliguli, ur. w r. 17 n.e., żona M. Winicjusza od r. 33 n.e., skazana na wygnanie w r. 39 n.e., odwołana zeń została przez Klaudiusza na samym początku jego pryncypatu, a potem powtórnie zesłana i zamordowana w r. 42 n.e.

29 grudnia 48 r. n.e.

Tu zaczynają się species, tj. opisy poszczególnych cech Klaudiusza.

Według Tacyta (Hist. I 48) tym biesiadnikiem był T. Vinius Rufus, wszechwładny później przyjaciel cesarza Galby.

Stare kolegia kapłańskie boga wojny Marsa-Kwiryna. Życzliwość boga wojny zjednywali tańcem wojennym i śpiewem (salio - tańczę, stąd Salii). Były dwa kolegia Saliów: Salii Palatini i Salii Collini, każde liczyło po 12 członków. Wydawali wspaniałe uczty na cześć Marsa. Święta Marsa przypadały w marcu i październiku. Zdejmowano wówczas święte tarcze z sacrarium Martis w regia na Forum Romanum i obnoszono w świętej procesji po Rzymie. Przy końcu świąt z powrotem wieszano je w tymże miejscu.

Zob. Nero 49.

Sieciarze bowiem walczyli z twarzą odsłoniętą, podczas gdy gladiatorzy traccy mieli twarze zasłonięte całkowicie przyłbicą hełmu.

O tej porze obowiązywała walka podwójnie okrutna, mianowicie bez żadnego uzbrojenia ochronnego. Przeważnie walczyli tzw. paegniarii albo ci spośród bestiarii, którzy uszli z życiem z walk przedpołudniowych.

Zob. uw. 34.

Zob. Kl. 13.

Następnie cytuje dwa przykłady na pierwszą cechę oraz dwa następne przykłady na drugą.

Inaczej to przedstawia Tacyt (Ann. 8).

W dniu 25 lutego 50 r. n.e., gdy Nero miał lat 12, a Brytannik 9; nowemu członkowi rodu cesarskiego nadano tytuł: Nero Claudius Drusus Germanicus Caesar.

Matki, a więc Antonii Młodszej, oraz babki Liwii, gdyż Antonia Młodsza jako córka M. Antoniusza, zaś Liwia ze względu na pamięć Oktawii, siostry jej męża Augusta, a żony Antoniusza, nie pragnęły ujawnienia szczegółów życia triumwira Antoniusza.

Jest prawdopodobne, że zaczął od momentu przyjęcia przez Oktawiana tytułu Augusta, tj. od r. 27 przed n.e. do jego śmierci w r. 14 n.e. więc opisał 41 lat, jedną księgę poświęcając na jeden rok.

G. Asinius Gallus, świetny mówca, konsul z r. 8 przed n.e., ożeniony po rozwodzie Tyberiusza z jego żoną Wispanią Agryppiną, prokonsul Azji w latach 6-5 przed n.e., w 33 n.e. zmarł zagłodzony w więzieniu. Napisał dzieło zestawiające działalność jego ojca G. Asiniusza Polliona z wymową Cycerona i wyżej ocenił jako mówcę swego ojca niż Cycerona.

Jako cenzor w r. 47 n.e. zlecił Klaudiusz wprowadzenie następujących liter nowych do alfabetu łacińskiego: dla u spółgłoskowego, aby je odróżnić od samogłoskowego, znak odwróconej digammy ^ dla bs/ps, antisigmę O; dla dźwięku pośredniego między u i i

Tzn. Etrusków. Dzieło to nosiło tytuł: TuppuVlxdć.

Zwanych Karchedończykami; zatytułował więc to dzieło: KapxiQ bovictxa. Zachowała się także większa część jego mowy wygłoszonej w r. 48 n.e. w senacie w sprawie udzielania ius honorum, tzn. prawa do ubiegania się o urzędy zaszczytne dla Galów. Tę mowę podaje Tacyt (Ann. XI 22) z pewnymi zmianami w treści i stylu.

Muzeum - był to instytut naukowy zarówno humanistyczny, jak przyrodniczy, założony w Aleksandrii w III w. przed n.e. przez Ptolemeusza II Filadelfa, a zaprojektowany przez Ptolemeusza I Sotera na wzór Liceum Arystotelesa.

Jest to formuła odpowiedzi wyroczni na pytanie Telefa, syna Heraklesa i Auge, króla Myzji, zranionego uderzeniem włóczni przez Achillesa. Wedle legendy uleczyło go dotknięcie rany tą samą włócznią przez Achillesa.

W r. 54 n.e., Brytannik miał wtedy 13 lat.

Byli to Sodales Augustales.

O okolicznościach jego zgonu, który nastąpił 13 października 54 r. n.e., mówi także Tacyt (Ann. XII 66-68).

Ród plebejski; otrzymał patrycjat dopiero od Augusta w r. 30 przed n.e. Ich grób rodzinny znajdował się na górze Pincius.

Mieli to być Kastor i Polluks.

Pierwszym patrycjuszem był dopiero dziad Nerona: Lucius Domitius Ahenobarbus. Zob. uw. 14.

Gnaeus Domitius Ahenobarbus, trybun ludowy z r. 104 przed n.e., pontifex maximus z r. 103 przed n.e., konsul z r. 96 przed n.e., cenzor z r. 92 przed n.e. razem ze słynnym mówcą, Lucjuszem Licyniuszem Krassusem.

Pomyłka Swetoniusza. Tym konsulem, który pokonał Allobrogów i Arwernów w r. 121 przed n.e., był jego ojciec Gnaeus Domitius Ahenobarbus, konsul z r. 122 n.e.

Lucius Licinius Crassus, słynny mówca rzymski, ur. w r. 140 przed n.e, założyciel kolonii Narbo w Galii Zaalpejskiej w r. 118, konsul z r. 95 przed n.e.; cenzor z r. 92.

Lucius Domitius Ahenobarbus, zob. Cez. rozdz. 23, uw. 89; rozdz. 24; rozdz. 30, uw. 117; rozdz. 34, uw. 127.

Miało to być ostatniej nocy przed poddaniem Korfinium. Aluzję do tego faktu czynił Cezar (De bel civ. I 22, 6).

Był nim Gnaeus Domitius Ahenobarbus; matką jego była Porcja, siostra Katona Utyceńskiego.

Ustawa pedyjska (lex Pedia) uchwalona została na wniosek Kwintusa Pediusza, kuzyna Oktawiana i towarzysza w konsulacie w r. 43 przed n.e. (zob. Cez. uw. 265); potępiała morderców Cezara.

W r. 40 przed n.e.

Był legatem Antoniusza w wyprawie przeciw Partom w r. 36 przed n.e., konsulem w r. 32 przed n.e.

W r. 31 n.e.

Lucius Domitius Ahenobarbus, ożeniony w r. 30 przed n.e. z Antonią Starszą, córką starszą Oktawii, siostry Oktawiana, i Marka Antoniusza. Zostawił troje dzieci: Domicję, Gn. Domicjusza Aenobarba i Domicję Lepidę. W 30 r. przeniesiony przez Oktawiana do klasy patrycjuszy.

W r. 8 przed n.e. jako namiestnik Ilirii zaszedł najdalej ze wszystkich rzymskich wodzów: aż za Elbę. Otrzymał za to odznaki tryumfalne.

W r. 22 przed n.e.

W r. 19 przed n.e.; w r. 16 przed n.e. był konsulem.

Był to Gnaeus Domitius Ahenobarbus, wnuk Oktawii, wujeczny wnuk Augusta. Konsul w r. 32.

Pomyłka Swetoniusza: towarzyszył Germanikowi w r. 17 n.e., a nie Gajuszowi w r. l przed n.e.

Domicji Lepidy.

Oskarżony przed Tyberiuszem w r. 37, zmarł w r. 40 n.e.

W Etrurii.

Agryppinę Młodszą, córkę Germanika i Agryppiny Starszej, a siostrę Kaliguli (Gajusza Cezara), poślubił w r. 28 n.e.

15 grudnia 37 r. n.e.

Nowo narodzone dziecię układano na podłodze, u stóp ojca, który dopiero wtedy uznawał je za swoje; zob. Aug. 5.

Był to zarazem dzień nadania imienia: dziewiąty po urodzeniu dla chłopców, ósmy dla dziewcząt.

Słowo „wnet” odnosi się tu do „prynceps”, gdyż Klaudiusz już w r. 41 n.e. został cesarzem, usynowił zaś Nerona dopiero po 12 latach od opisywanej sceny, mianowicie w r. 50 n.e.

I nadała synowi imię Lucjusz wedle tradycji Aenobarbów.

W r. 40 n.e.

Domitia Lepida, właściwie stryjenka Nerona, tj. siostra jego ojca, Gnejusza Domicjusza Aenobarba; w r. 54 n.e. zgładzona z rozkazu Klaudiusza za inspiracją Agryppiny.

Agryppina po śmierci Kaliguli powróciwszy z wygnania w r. 41 n.e. poślubiła Gajusza Passjena Krispusa, konsula z r. 44 n.e., dotychczasowego męża Domicji, siostry pierwszego męża Agryppiny, niedawno zmarłego. Passjena z kolei otruła przed następnym swym małżeństwem, mianowicie z Klaudiuszem, które nastąpiło w r. 49 n.e.

Właściwie na początku trzynastego roku życia, bo usynowienie nastąpiło 25 lutego 50 r. n.e. Został wtedy nazwany: Nero Claudius Drusus Germanicus Caesar.

Lucius Annaeus Seneca, ur. koło 4 r. przed n.e. w Kordubie, um. w r. 65 n.e., syn retora i historyka L. Anneusza Seneki i Helwii. Za Kaliguli został senatorem, w r. 41 n.e. wygnany za sprawą Messaliny na Korsykę, w osiem lat później odwołany został z wygnania za sprawą Agryppiny i powierzono mu wtedy stanowisko wychowawcy Nerona. W r. 65 n.e. wziął udział w spisku Pizona przeciw Neronowi, Po wykryciu spisku zmuszony został do samobójstwa; otworzył sobie żyły. Obraz jego śmierci podaje Tacyt (Ann. XV 61-64). Seneka był filozofem szkoły stoickiej. Zostawił wiele pism moralnych, m.in. De brevitate vitae (O krótkości życia); De constantia sapientis (O stałości mędrca); De clementia (O łaskawości); De vita beata (O życiu szczęśliwym); De beneficiis (O dobrodziejstwach); De tranquillitate animi (O spokoju ducha); De otio (O odpoczynku); De ira (O gniewie); De providentia (O opatrzności); Epistulae morales ad Lucilium (Listy moralne do Lucyliusza).

Ten wypadek opisuje szczegółowo Tacyt (Ann. XII 41).

Dwunastoletnia Oktawia, córka cesarza Klaudiusza i Messaliny, w r. 41 n.e. (jako niemowlę) zaręczona z Sylanem (Marcus Iunius Silanus Torquatus), została żoną szesnastoletniego Nerona w r. 53 n.e.

13 października 54 r. n.e.

A więc bez przyjętej na ogół pomocy nomenklatora, który wymieniał nazwiska.

Tzw. supplicatio, odprawiana była dotychczas tylko jako dziękczynienie za przewagi wojenne.

Opis szczegółowy podaje Tacyt (Ann. XIV 15); po raz pierwszy odbyły się w r. 59 n.e.

Tak np. powołał osiemdziesięcioletnią Elię Katellę, słynną urodzeniem i bogactwem.

Już Klaudiusz wyznaczył oddzielne miejsca w cyrku dla senatorów.

Komedia rzymska tzw. togata, przedstawiała Rzymian na scenie. Najwybitniejszym jej twórcą w epoce Grakchów był L. Afraniusz; znamy 40 tytułów jego komedii.

Senat za Augusta (Aug. 43) zabronił nawet rycerzom występowania na scenie. Tyberiusz okazał się jeszcze bezwzględniejszy (Tyb. 35).

Wedle mitu greckiego Pazyfae, żona Minosa, króla Krety, została przez Afrodytę rażona miłością do byka.

Termy Nerona, drugie z kolei termy w Rzymie (po termach Agryppy), wybudowano obok term Agryppy i Panteonu w r. 64 n.e., a pierwsze stałe gimnazjum było ich częścią.

Do nacierania się przy zapasach, jak to czynili zawodnicy greccy (Tac. Ann. XIV 47).

August kategorycznie zabronił kobietom oglądać walki atletów (zob. Aug. 44).

Tyrydates, król Partów i Armenii, jako wasal Rzymu złożył Neronowi uroczysty hołd w r. 66 n.e.

Tyrydates nosił na głowie wschodnią tiarę, odkąd (tj. od r. 63 n.e.) oddał swój diadem Korbulonowi (Gn. Domitius Corbulo), wodzowi rzymskiemu. Podjął podróż, aby na nowo go otrzymać od cesarza, co oznaczać miało jednocześnie, że uznaje go za swego zwierzchnika.

W latach: 55, 57, 58, 60, 68 n.e. (w tym ostatnim roku bez kolegi). Piąty konsulat zaczął bezpośrednio przed swą śmiercią.

Gaius Caninius Rebilus, legat Cezara w Galii w r. 52/51 przed n.e., uczestnik jego walk domowych. Przy końcu 45 r. przed n.e., kiedy nagle zmarł urzędujący konsul Q. Fabius Maximus, Cezar mianował Rebilusa konsulem na 31 grudnia.

Była to odległość 25 km.

Jest to pierwsza wyraźna wzmianka Swetoniusza o chrześcijanach. Obszerniej mówi Tacyt (Ann. XV 44) o pochodzeniu nazwy chrześcijan od Chrystusa straconego za Tyberiusza przez prokuratora Judei, Poncjusza Piłata, oraz o torturach pierwszych chrześcijan, pochodni Nerona. W żywocie Klaudiusza (Kl. 25) mówi Swetoniusz o Chrestosie, podżegaczu Żydów.

W ten sposób sygnatariusze mogli gwarantować autentyczność testamentu nie znając nazwisk osób obdarowanych legatami i nie doznawali pokusy dorzucenia jeszcze innych nazwisk.

Tu Swetoniusz zbyt uogólnia. Tacyt (Ann. XIV 28) mówi tylko, że nie wszyscy, ale jedynie ci, którzy się odwołują od trybunałów cywilnych do senatu, muszą ryzykować taką samą sumę pieniężną jak ci, którzy by apelowali do imperatora; dotąd te apelacje były swobodne i wyjęte spod kary pieniężnej.

Polemon II, król Pontu w latach 37-63 n.e. W r. 64 n.e. Nero przyłączył jego królestwo do Rzymu i zjednoczył w całości z prowincją Galacją.

Marcus Iulius Cottius, przez Klaudiusza mianowany królem ludów alpejskich w zachodnio-południowej części Alp (nazwanych od niego Alpes Cottiae) w r. 44 n.e.; umarł za Nerona, który jego państwo przyłączył do Rzymu jako prowincję.

Wrota Kaspijskie (Caspiae portae), masyw górski z wąwozem, na południe od Hirkanii, u południowego brzegu Morza Kaspijskiego. Starożytni sądzili, że tędy przebiegała granica między północną a południową Azją.

Sześć stóp = 1,78 m.

Terpnos, sławny lutnista, którego Neron wezwał do siebie w r. 54 n.e., również brał udział w greckiej podróży Nerona w r. 67 n.e.; jego występ uświetnił za Wespazjana (Wesp. 19) otwarcie odbudowanej sceny teatru Marcella.

W r. 64 n.e.; opowiada o tym Tacyt (Ann. XV 33 i 34). Wystąpił w Neapolu, jako greckim mieście, a więc wrażliwszym na muzykę niż Rzym.

Pierścień na palcu lewej ręki był jedną z odznak stanu rycerskiego: tu usunięty, aby nie przeszkadzał w oklaskiwaniu.

W r. 60 n.e. wprowadzono Neronia jako zawody, które miały się odbywać co pięć lat (quinquennale certamen). Połączyły one po raz pierwszy w Rzymie na sposób grecki zawody: muzyczne, gimnastyczne i hippiczne. Agon muzyczny obejmował zawody: w śpiewie, muzyce, poezji i wymowie. W r. 60 n.e. odbywały się one w teatrze Pompejusza. Zwycięzcą w wymowie ogłoszono Nerona. W r. 65 odbyły się przed terminem przepisanym z powodu odkrycia spisku Pizona. Przewodniczył im były konsul, Witeliusz, przyszły cesarz. Tym razem prawdopodobnie obchodzono je w teatrze Marcella, jako większym.

P. Cluvius Rufus, senator; konsul sprzed r. 41 n.e. uczestniczył także w wyprawie Nerona do Achai w r. 66-68. Zarządzał Hispania Tarraconensis w r. 68 n.e. Znany jest jako dobry mówca. Napisał dzieło historyczne, pt. Historiae, o wypadkach sobie współczesnych, od Kaliguli prawdopodobnie do końca panowania Witeliusza. Dzieło to było jednym ze źródeł Tacyta.

Dio Kasjusz (LXIII 21) przypisuje tę propozycję niejakiemu Larciusowi Ludusowi.

Kanake, jedna z sześciu córek Ajolosa, syna Hellena, utrzymywała miłosne związki z jednym z sześciu braci, Makareusem. Krzyk dziecka w łonie matki zdradził występne życie. Ojciec przesłał córce miecz, którym się przebiła. Eurypides napisał na ten temat sztukę Ajolos, a Owidiusz w Heroldach umieszcza też (XI) list Kanaki do Makareusa.

Orestes, syn Agamemnona, króla Myken, i Klytajmestry, dokonał śmiertelnego aktu zemsty na matce, zabójczyni jego ojca, występnie żyjącej ze swym kochankiem Ajgistosem, uczestnikiem jej zbrodni. Mit ten posłużył Ajschylosowi za temat tragedii Choefory (Ofiarnice), stanowiącej drugą część trylogii Orestei. W tragedii tej ginie ta zbrodnicza para z ręki Orestesa.

W sztuce Eurypidesa Herakles bohater przybywa do Teb w chwili, kiedy jego żona i troje dzieci już przygotowane na ofiarę mają iść na śmierć z rozkazu tyrana Lykosa; jego nieprzewidziany powrót ocala rodzinę, ale Herakles doznaje szału i zabija dzieci sam.

Hektor, królewicz trojański, syn Priama i Hekuby, mąż Andromachy, zabił w pojedynku na rycerskim rydwanie Patroklosa, przyjaciela Achillesa, z kolei sam przez Achillesa został zamordowany i wleczony wokół murów Troi w kurzawie bojowej za rydwanem zwycięzcy. Zwłoki Hektora wydobył z obozu Achajów ojciec Priam, całując rękę Achillesa i padłszy przed nim na kolana.

Kasjopa, miasto portowe na Korkyrze (dziś Korfu) ze świątynią Zeusa Kasjusza, zhellenizowanego bóstwa syryjskiego, którego jednym z ośrodków kultowych była góra Kasjus koło Antiochii.

Mitrydatesa VI Eupatora.

Tak jak wódz rzymski, Titus Quinctius Flamininus, który w r. 196 przed n.e. po pokonaniu Macedonii ogłosił na igrzyskach istmijskich wolność Greków.

Wieniec pytyjski, tj. delficki, gdyż Delfy nosiły antyczną także nazwę Pytho. Wieniec olimpijski wykonany był z liści świętej oliwki, pytyjski z wawrzynu, gdyż Delfy były poświęcone Apollinowi, którego drzewem jest wawrzyn.

Cyrk Wielki (Circus Maximus) stał w dolinie między Palatynem i Awentynem.

Tacyt (Ann. XIII 25) wymienia jego nazwisko Iulius Montanus. Na skutek tego wypadku musiał umrzeć.

Tacyt (Ann. XIV 2) przychyla się do innej wersji, mianowicie Kluwiusza Rufusa, wedle której pomysł kazirodztwa powzięty został przez samą Agryppinę.

Nazwisko tego wyzwoleńca wymienia także Tacyt (Ann. XIV 65).

W tej roli, w jakiej u Swetoniusza występuje Doryforos, Tacyt wymienia innego wyzwoleńca: Pitagorasa (Ann. XV 37).

Canusium (dziś Canossa), miasto w antycznej Apulii nad Aufidem, słynne ze wspaniałej wełny.

Jeźdźcy mauretańscy.

Posąg, dzieło Zenodora miał wysokość 31,5 m.

1480 m długości.

Opis tego pałacu znajduje się również u Tacyta (Ann. XV 42-43). Po zburzeniu tego pałacu na jego terenie powstały termy Tytusa.

Odległych o 20 km od Rzymu.

237 km.

Obietnica pewnego Cezelliusa Bassusa, pochodzenia punickiego (Tac. Ann. XVI l-2).

Stare prawo rzymskie ustalało, że połowa majętności pozostałych po zmarłych wyzwoleńcach przechodzi w wypadku ich bezdzietności na patronów. Nero uznał się nie tylko za patrona obcych mu zupełnie wyzwoleńców, ale podwyższył jeszcze daninę do ⁵/₆ majętności.

Na początku 55 r. n.e.

Lucusta, pochodząca z Galii, brała już udział w otruciu Klaudiusza (Tac. Ann. XII 66). Dała mu przez Halota, który z urzędu kosztował potrawy (praegustator), truciznę. Działo się to 13 października 54 r. n.e. Na początku r. 55 n.e. powtórnie użyto jej na dworze cesarskim, tym razem do zamordowania Brytannika kończącego 14 lat. Jego piękny charakter przedstawia Tacyt (Ann. XII 15). Wreszcie sam Nero dla siebie wziął od Lukusty truciznę (zob. Ner. 47), którą ukrył w złotej puszce, ale nie miał siły zażyć. Lukustę kazał zabić Galba.

Ustawa ta (lex Iulia de sicariis) kazała ścigać skrytobójców.

Ten oddział Germanów otrzymała Agryppina od Nerona w nadmiarze czci z jego strony oprócz gwardii przybocznej, przysługującej jej za życia Klaudiusza jako żonie, a teraz jako matce cesarza (Tac. Ann. XIII 18).

Tacyt podaje (Ann. XIV 3 i in.), że pomysł ten wyszedł od Aniceta, pedagoga Nerona, wyzwoleńca, dowódcy floty cesarskiej pod Mizenum.

Bauli były posiadłością cesarską, położoną między przylądkiem Mizenum i Baje; ongiś własność mówcy Hortenzjusza, nabyta potem przez Antonię Młodszą, żonę Druzusa, syna Liwii.

Cały opis tej próby morderstwa Agryppiny i faktycznego już zabójstwa opisał dramatycznie Tacyt (Ann. XIV 4 i nn.), przemilczając drastyczne szczegóły, które przedstawił Swetoniusz.

Furiae, greckie Erynie, uosobienie wyrzutów sumienia, które Eurypides wzniośle nazwał „bachantkami Hadesu”. W rzymskiej eschatologii stanowią one połączenie etruskich żeńskich bóstw śmierci i czarnego demona zemsty pośmiertnej z greckimi Eryniami. Przedstawiano je z żagwią płonącą w lewej, z biczem w prawej ręce, z wężami we włosach, podobnie jak Ajschylos swe Erynie w Choeforach i Eumenidach.

Lepida, siostra ojca Nerona (Gn. Domicjusza Aenobarba), a więc stryjenka Nerona, córka L. Domicjusza Aenobarba i Antonii Starszej, pierwsza żona Gajusza Passjena Krispusa.

Poppaea Sabina, piękna i bogata córka Tytusa Olliusza i Poppei Sabiny (ta ostatnia za sprawą Messaliny wtrącona do więzienia popełniła tam samobójstwo w r. 47 n.e.); po dziadku swym, a ojcu matki - którym był C. Poppaeus Sabinus, konsul z r. 9 n.e., legat Mezji, Achai i Macedonii, obdarzony odznakami triumfalnymi w 26 n.e. za przewagi w Tracji - przybrała jego nazwisko. Była najpierw żoną Rufriusza Krispina (prefekta pretorianów w r. 47 n.e., przez Agryppinę pozbawionego prefektury w r. 51), potem Otona (Tac. Ann. XIII 45), następnie kochanką Nerona od r. 58 n.e. Ona to nakłaniała Nerona do morderstwa matki i Oktawii (Tac. Ann. XIV 60). Od r. 62 n.e. była żoną Nerona. Po urodzeniu córki Klaudii w r. 63 n.e. otrzymała tytuł: Augusta, umarła w r. 65 n.e. (Tac. Ann. XVI 6).

Statilia Messalina, trzecia żona Nerona; poślubił ją w r. 66 n.e. Przydomek przyjęła po swym pradziadku ze strony matki, którym był M. Valerius Messala Cowinus; córka konsula z r. 44 n.e., Tytusa Statiliusza Taura.

Titus Statilius Taurus, konsul (suff.) w r. 37 przed n.e. oraz (ord.) w r. 26 przed n.e., fundator amfiteatru kamiennego na Polu Marsowym; zob. Aug. uw. 142.

Marcus Atticus Vestinus, konsul (ord.) w r. 65 n.e., w tymże roku został zamordowany przez Nerona, co opisał Tacyt (Ann. XV 68-69).

Odznaki godności żony (uxoria ornamenta) na wzór oznak władzy pretora, konsula czy triumfatora, tj. ornamenta praetoria, consularia, triumphalia.

Octavia, córka Klaudiusza i Messaliny, w r. 53 n.e. wydano ją za mąż za Nerona. W r. 62 n.e. Neron się z nią rozwiódł, wygnał do Kampanii, ale na żądanie ludu odwołał z wygnania. Na skutek fałszywego podania się Aniceta za jej kochanka została powtórnie wygnana na Pandatarię; tu otwarto jej żyły, głowę zawieziono Poppei. Mając lat 20 umarła w r. 62 n.e. w czerwcu (Tac. Ann. XIV 61-64).

Antonia, córka Klaudiusza i Petyny, odmówiła zaślubin z Neronem w r. 62 n.e.; zamordowana przez Nerona między 66 a 68 r. n.e.

W latach 65-66 n.e.

Sextus Afranius Burrus, od r. 51 n.e. dzięki Agryppinie był jedynym (bez towarzysza) prefektem pretorianów. Razem z Seneką pomagał Neronowi w rządach, usiłował przeciwdziałać powodowanym przez Agryppinę wyrokom śmierci w r. 54 n.e. Nie przykładał ręki do morderstwa Agryppiny w r. 59 n.e., usiłował też przeszkodzić morderstwu Oktawii w r. 62 n.e. Umarł w r. 62 n.e. powszechnie żałowany. Z jego śmiercią stracił także Seneka całkowity wpływ.

Gaius Calpurnius Piso, zob. Kal. uw. 49. Spisek powstały w r. 65 n.e. miał na celu strącić z tronu Nerona, a powołać Pizona. Szczegóły spisku i nazwiska podaje Tacyt (Ann. XV 49-64). Do spisku tego należało bardzo wiele osób z różnych warstw społecznych. Zamach stanu projektowano na 19 kwietnia 65 r.

Słowa te wypowiedział centurion Sulpicius Asper (Tac. Ann. XV 68).

Gaius Cassius Longinus, potomek mordercy Cezara, konsul (suff.) w 30 r. n.e., prokonsul Azji w r. 40/41, legat Syrii w r. 45-49. Potem, już oślepły, przebywał w Rzymie. W r. 65 n.e. zesłał go senat na Sardynię za to, że był potomkiem mordercy Cezara; z wygnania odwołał go Wespazjan. Wybitny prawnik, uczeń Mazuriusa Sabina, po nim objął kierownictwo tej szkoły, której członkowie zwali się „Cassiani”. Napisał Libri (Commentarii) iuris civilis, około 10 ks.

Publius Clodius Thrasoa Paetus z Patavium (Padwy), konsul (suff.) w r. 56 n.e., zwolennik filozofii stoickiej. Czynny w senacie do r. 66 n.e. Był człowiekiem odważnym. Gdy po zabójstwie matki Nero wysłał pismo do senatu z relacją o zgonie Agryppiny, oskarżające ją o zamach na niego, i gdy uchwalono modły publiczne za ocalenie Nerona, Trazea wyszedł z senatu; a gdy Poppei uchwalono cześć boską, umyślnie się nie zjawił i w pogrzebie nie wziął udziału. Napisał pochwałę Katona Młodszego. Jego dom był ośrodkiem opozycji republikańskiej przeciw Neronowi. Proces i śmierć nastąpiły w r. 66 n.e. Trazea, otrzymawszy wyrok śmierci, dał swe żyły do przecięcia, a skropiwszy ziemię swą krwią, rzekł: Libamus Iovi Liberatori (składamy ofiarę Jowiszowi Oswobodzicielowi). Jego żoną była Arria Młodsza, córka sławnej Arri, żony Cecyny Petusa; jego córką Fannia, która wyszła za mąż za Helwidusza Pryska.

Były to ulubione słowa Tyberiusza, prawdopodobnie cytat z tragedii Eurypidesa Bellerofont.

Dramatyczny opis tego pożaru Rzymu, który wybuchł 19 lipca w 64 r. n.e., znajduje się u Tacyta (Ann. XV 38-41).

W ogrodach Mecenasa, które rozciągały się na Eskwilinie, między Porta Viminalis i Esquilina. Wieżę Mecenasa opiewał Horacy (Carm. III 29, 10). Nero połączył Palatyn z ogrodami Mecenasa.

W r. 65 n.e. (Tac. Ann. XVI 13).

Libitina, starorzymskie bóstwo pogrzebów. Przy jej gaju (prawdopodobnie na Eskwilinie), zwanym lucus (Veneris) Libitinae, znajdował się zakład pogrzebowy, gdzie można było wypożyczyć każdorazowo za pewną opłatą to wszystko, co było potrzebne do pogrzebu. Tam prowadzono statystykę zgonów.

Powstanie królowej Boudikki w r. 61 n.e.

Camulodunum (dziś Colchester w hrabstwie Essex) i Verulanium (dziś Verulam pod Londynem), a także Londinium.

Przypuszczalnie około 80 000.

W walkach z Partami w Kappadocji w r. 62 n.e., legat L. Caesennius Paetus, konsul z r. 61 n.e., musiał kapitulować w Armenii. Nie jest prawdą, jakoby zwyciężeni musieli przejść pod jarzmem, które stanowiły dwie włócznie, nakryte trzecią.

W r. 66 n.e. wybuchło groźne powstanie w Judei, grożące także Syrii, a trwające do r. 70. Wówczas odznaczył się późniejszy cesarz Wespazjan (zob. Wesp. 4-5).

Alkmeon, syn wróża Amfiaraosa, jednego z „siedmiu wodzów przeciw Tebom”, którego żona Eryfile zmusiła do tej wyprawy. Na rozkaz ojca Alkmeon zabił matkę, za której zabójstwo został ukarany przez Erynie szałem.

Eneasz, legendarny założyciel państwowości rzymskiej, od którego syna, Julusa Askaniusza, wywodził się ród Juliuszów, a Nero należał do dynastii julijskiej, bo po ojcu był wnukiem Antonii Starszej, siostrzenicy Oktawiana, po matce zaś prawnukiem Oktawiana (po córce Julii). Eneasz uniósł ojca Anchizesa z palącego się Ilionu na własnych barkach.

Paean, początkowo odrębne bóstwo, później, po Homerze, przydomek Apollina, wreszcie pieśń chóralna na jego cześć.

Dosłownie: On - Hekatebeletes albo Hekebólos (z dala godzący), pierwotnie eufemistyczne określenie bóstwa śmierci, później przeszło na Apollina jako boga słońca.

Veii, miasto południowoetruskie.

Nauplios, syn Posejdona i Amymone, uchodził za demona morskiego, którego można było przebłagać ludzkimi ofiarami, rzucanymi w morze; z zemsty za ukamienowanie jego syna Palamedesa przez fałszywe światło ogniska wprowadził w błąd Greków powracających spod Troi i rozbił im okręty.

Orkus, Hades, Tartar, nazwy podziemnego królestwa zmarłych.

Gaius Iulius Vindex, zromanizowany Gal z Akwitanii, po ojcu już senator rzymski, w r. 67 n.e. legat prowincji Galii, prawdopodobnie Lugdunensis (Lyon). Podniósł bunt przeciw Neronowi w r. 68 n.e., ale z braku sił wezwał na pomoc namiestnika Hiszpanii Tarrakońskiej, Galbę (Servius Sulpicius Galba), oraz powitał go jak cesarza. W r. 68 n.e. popełnił Vindex samobójstwo z powodu klęski swego wojska pod Vesontio w walce z L. Werginiuszem Rufusem, namiestnikiem Germanii.

Aluzja do przygody Polykratesa, tyrana Samos w latach 537-524/3, który bojąc się swego zbytniego powodzenia i zawiści losu zapragnął pozbawić się dobrowolnie czegoś miłego dla siebie i wrzucił do morza ulubiony złoty sygnet ze szmaragdem. Następnego dnia przyniósł mu rybak piękną rybę świeżo złowioną. We wnętrzu tej ryby znaleziono pierścień (Herodot, III 40-42).

W końcu 68 r. n.e.

Były one pomysłu Ktesibiosa z Aleksandrii.

Byli to konsulowie z r. 68: Tiberius Catius Silius Italicus i Publius Galerius Trachalus (Trupilianus).

Wzdragał się przed przyjęciem złotych monet bitych przez siebie, gdyż ich wartość obniżył o 10%.

Aluzja do uczesania Nerona jako lutnisty (zob. Ner. 51).

Zaszycie w wór było karą dla morderców rodziców (zob. Aug. uw. 153).

Galii oznacza zarówno Galów, jak koguty.

Mściciel po łacinie brzmi: Vindex.

Asturco, tj. z Asturii, północno-zachodniej części Hiszpanii, podbitej przez Augusta w wojnie kantabryjskiej. Hiszpańskie konie w starożytności cieszyły się szczególnym uznaniem.

W dniu Nowego Roku odbywały się na Kapitolu modły za cesarza.

Obiekt należący do posiadłości cesarskich, położony prawdopodobnie w południowej części Rzymu, przy drodze do Ostii.

Słowa Turnusa, króla Rutulów, przed śmiercią z ręki Eneasza.

Egipt był najmniejszą z prowincyj, niezależną od kontroli senatu, którą mógł zarządzać nawet namiestnik stanu rycerskiego, ale w rzeczywistości trzymał w szachu Rzym, jako jego spichlerz.

Droga Salaryjska (via Solaria), bardzo stara droga w północnej części Rzymu.

Droga Nomentańska (via Nomentana), północno-wschodnia bocznica drogi Salaryjskiej.

Według Diona Kasjusza (LXIII 27) Nero miał tylko trzech towarzyszy: Faona, Epafrodyta i Sporusa.

W prawo od drogi Nomentańskiej był obóz pretorianów.

Napój pomysłu Nerona (decocta Neronis), wrząca woda ochładzana śniegiem z sokami owocowymi i koniakiem.

Qualis artifex pereo!, tj. dosłownie: jakimż artystą będąc, ginę!

Epafrodyt przyczynił się do odkrycia spisku Pizona. Zawsze pozostawał wierny Neronowi. Za Domicjana pełnił ten sam urząd, tj. a libellis (Dom. 14), i zginął w r. 95 n.e. z woli cesarza za to, że zabił ongiś własnoręcznie cesarza Nerona. Najbardziej znany spośród jego niewolników był stoik Epiktet.

Wzgórze Ogrodów (Collis Hortulorum), wzgórze Pincius.

Luna, miasto nadbrzeżne w północnej Etrurii.

Tazos, wyspa na Morzu Egejskim, na wschód od trójpalczastej Chalkidiki.

Bogini Syryjska (Dea Syria), bóstwo schyłku pogaństwa, czczone przez niewolników, wyzwoleńców, wreszcie przez urzędników i cesarzy. Boginię tę znano także jako Astarte, starobabilońską Isztar, opiekunkę astrologii, lub Dianę z Efezu wielopierśną, wreszcie Kybele.

Vologaesus I, brat Tyrydatesa.

Miał to być Terentius Maximus, który w czasach Tytusa podawał się w Azji za Nerona.

Świątynia Cezarów (aedes Caesarum) to świątynia Augusta na Palatynie, której budowę ukończył i poświęcił Kaligula w r. 38 n.e. Składano przed nią ofiary Augustowi; od Klaudiusza także Liwii (zob. Kl. II): od 38 r. n.e. doznawała tu czci boskiej Druzylla; divus Claudius od r. 59 n.e.; diva Claudia virgo, córeczka Nerona, i diva Poppaea Sabina od r 66 n.e. Były tu także ich posągi.

Galbanum, rodzaj gumy, sok żywiczny z pewnej rośliny baldaszkowatej w Syrii.

Servius Sulpicius Galba, pretor z r. 151 przed n.e., oskarżony przez Katona Starszego z powodu okrutnych metod walki z Luzytanami, zdołał ujść odpowiedzialności dzięki swej wspaniałej wymowie. Konsul z r. 144 przed n.e.

Viriatus, Luzytańczyk niskiego rodu, walczył z Rzymianami w latach 147-139 przed n.e.

Servius Sulpicius Galba, legat Cezara w Galii od r. 58 przed n.e.; pretor miejski (praetor urbanus) w r. 54 przed n.e.

Gaius Sulpicius Galba. Plutarch powiada (Rom. XVII), że Sulpicjusz w swoim dziele historycznym przedstawił wypadki od początków Rzymu.

(Gaius) Sulpicius Galba, ojciec cesarza, konsul (suff.) z r. 5 przed n.e.

W r. 146 przed n.e.

Gaius Sulpicius Galba był konsulem (suff.) w r. 22 n.e.

Servius Sulpicius Galba, cesarz rzymski od 9 czerwca r. 68 n.e. do 15 stycznia r. 69 n.e.

24 grudnia 3 r. przed n.e., natomiast wedle informacji znajdującej się w żywocie Nerona (Ner. 40), jeśliby Galba miał mieć 73 lata w chwili przewrotu, musiałby urodzić się w r. 5 przed n.e.

Te słowa cytuje Tacyt jako wypowiedź Tyberiusza, znawcy sztuki chaldejskiej (Ann. VI 20).

l stycznia 14 r. n.e.

Tusculum, miejscowość przy drodze Latyńskiej, na południowy wschód od Rzymu, w odległości 24 km. Tu znajdowała się willa Marka Tuliusza Cycerona.

Aemilia Lepida, córka Maniusza Emiliusza Lepidusa, konsula (ord.) z r. 11 n.e., prokonsula Azji w latach 26-27 n.e., zm. w r. 33 n.e., znakomitego mówcy i zacnego człowieka. W r. 21 n.e. Lepida, zdaniem swego ojca (Tac. Ann. III 35), była już nubilis, tzn. dojrzała do zamążpójścia.

Matki Nerona.

Uroczystości Floraliów (ludi Florales) albo Floralia były to święta ku czci Flory, bogini wiosny, ustanowione jeszcze w okresie republikańskim. Obchodzono je od III w. przed n.e. każdego roku od 28 kwietnia do 3 maja.

W r. 33 n.e.

Konsulami zwyczajnymi (consules ordinarii) nazywali się ci konsulowie, wedle nazwisk których liczono rok i którzy obejmowali swe funkcje na początku roku. Inni konsulowie, obejmujący funkcje konsularne w ciągu roku, zwali się suffecti.

Lucius Salvius Otho, przyjaciel Tyberiusza, konsul (suff.) z 33 r. n.e., prokonsul Afryki, przyjęty w poczet patrycjuszy w r. 48 n.e.

W jesieni 39 r. n.e. został legatem Górnej Germanii jako następca Getulika (Gn. Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul z r. 26 n.e.).

W zimie r. 39/40 n.e.

Wyprawę Kaliguli opisał już Swetoniusz (Kal. 44).

30 km.

W r. 43 n.e. Galba towarzyszył Klaudiuszowi do Brytanii.

Bezpośrednio po triumfie Klaudiusza nad Brytanią.

Kolegium piętnastu mężów (quindecemviri sacris faciundis) do zasięgania rady ksiąg sybillińskich (zob. Aug. 31).

Bractwo Tycjów (Titii sodales), kolegium kapłańskie w rodzaju Saliów, Luperków, Braci Arwalskich, założone ponoć przez króla Tytusa Tacjusza.

Kolegium ustanowione po śmierci Augusta ku jego czci.

Od r. 60 n.e. do 68 n.e.

Nowa Kartagina (dziś Cartagena), miejscowość w południowo-wschodniej części Hiszpanii w pobliżu kopalni srebra.

Działo się to 3 kwietnia 68 r. n.e., a powstanie Windeksa wybuchło w połowie 67 r. n.e.

Clunia, miasto cejtyberyjskie w Hispania Citerior, w późniejszej Starej Kastylii.

Dertosa (dziś Tertosa), miasto portowe w Hispania Citerior, na południe od Tarrakony.

Gaius Nymphidius Sabinus, syn wyzwoleńca (Tac. Ann. XV 72), otrzymał odznaki konsularne w r. 65 n.e., został prefektem pretorianów z Tygellinem. W walce o tron po śmierci Nerona został zamordowany.

Fonteius Capito, konsul z r. 67 n.e., legat Germanii Dolnej z r. 68 n.e., zamordowany z rozkazu Juliusza Burdo, dowódcy floty germańskiej.

Lucius Clodius Macer, legat rzymski w Afryce, odstąpił od Nerona wiosną r. 68 n.e.

Tarraco (dziś Tarragona), stolica prowincji Hispania Citerior.

Funt (libra) = 327,45 g, uncja = 27,3 g.

Gnaeus (?) Cornelius Dolabella, krewny Galby podejrzewany o ambicje cesarskie przez niego, a później przez Otona, wygnany z kraju, potem po powrocie do Rzymu zamordowany przez Witeliusza.

Canus, wspomina o nim także Marcjalis (IV 5, 8; X 3, 8).

Titus Vinius, prokonsul Galii Narbońskiej, legat Galby w Hiszpanii, konsul z r. 69 n.e., razem z Galbą zamordowany przez stronników Otona 15 stycznia 69 r. n.e.

On to ukradł w czasie uczty u Klaudiusza zloty puchar, wskutek czego nazajutrz podano mu puchar gliniany (zob. Kl 32).

Tzn. do prefektury pretorianów. Jego ostatnie miano: Servius Sulpicius Marcianus (zob. Nero 49).

Lucius Calpurnius Piso Frugi Licinianus, ur. w r. 38 n.e., wygnany przez Nerona, przywołany z wygnania przez Galbę w r. 68 n.e. Wskutek wygnania nie piastował żadnych urzędów. Adoptowany przez Galbę 10 stycznia 69 r. n.e. otrzymał nazwisko: Servius Sulpicius Galba Caesar. Zamordowany został 15 stycznia 69 r. n.e.

Zwanej również Erycyńską.

Obóz pretorianów.

Pancerz wykonany z wielu (18) kolejnych warstw lnianego płótna.

Miał to być Iulius Allicus (Tac. Hist. I 35).

Por. Kal. 58.

Chodzi tu o legiony germańskie, wysłane naprzód przez Nerona do Aleksandrii (Tac. His. I 31).

Galba był kompletnie łysy.

Droga Aureliańska (Via Aurelia), wspaniała szosa rzymska, biegnąca z Rzymu przez całą Etrurię, wzdłuż brzegu morza do Pizy, następne jej etapy: Genua, Marsylia, Arelate (Arles).

Tu zaczynają się, zresztą bardzo krótkie, species.

15 stycznia 69 r. n.e.

Ferentium, miasto w południowej Etrurii, dziś Ferento.

Iliria (Illyricum) obejmowała: Panonię, Dalmację, Mezję. Ojciec cesarza Otona był wtedy legatem Dalmacji.

Przed frontem, to znaczy w tej części obozu, gdzie mieli swe namioty legaci, trybunowie, pierwsi centurionowie i gdzie sprawowano wymiar sprawiedliwości.

W r. 42 n.e.; zob. Kl. 13 i 35.

Jako cenzor w r. 48 n.e.

Lucius Salvius Otho Titianus, konsulem był w r. 52 n.e. i po raz drugi w r. 69 n.e. razem z młodszym bratem, cesarzem. Rządził prowincją Azją jako prokonsul 63/64 n.e.

28 kwietnia 32 r. n.e.

W r. 55 n.e.

Według Tacyta (Ann. XIII 46) nie Neron, lecz Oton zabrał Poppeę w r. 58 n.e, rycerzowi Rufriuszowi Kryspinowi.

Według Tacyta (Ann. XIII 46) dopiero jako żona Otona została Poppea kochanką Nerona.

Według Swetoniusza więc działo się to w r. 59 n.e., o czym świadczy informacja podana na początku tego rozdziału o obecności Otona w czasie zabójstwa Agryppiny, dokonanego w r. 59. Natomiast Tacyt wszystkie wypadki związane z małżeństwem Poppei Sabiny z Otonem i wygnanie jego opisuje pod rokiem 58 n.e.

Dystych: z grecka dwuwiersz.

Tacyt (Hist. I 22) nazywa go Ptolemeuszem.

Był nim Cocceius Proculus (Tac. Hist. I 24).

Tacyt (Hist. I 25) podaje imiennie, i to tylko dwu przyprowadzonych mu przez wyzwoleńca Onomastusa; mianowicie byli to: Barbius Proculus i Veturius.

Złote słupy milowe, właściwie ze złoconego brązu, ustawione były przez Augusta w r. 20 przed n.e. w miejscach, skąd wybiegały wszystkie drogi imperium. Wymienione były na nich wszystkie większe miasta Italii z podaniem odległości od Rzymu.

Wyrażenie przysłowiowe, odpowiadające polskiemu: nawarzyć sobie piwa.

Zob. Tacyt, Hist. I 74.

Szczegółowiej opowiada o tym zdarzeniu Tacyt (Hist. I 20 i nn.). Cała ta akcja odbywała się w pierwszej fazie w Ostii, w drugiej w Rzymie, na Palatynie.

Zranili trybuna Juliusza Marcjalisa i prefekta legionu, Witeliusza Saturnina.

Święte tarcze wynoszone z regii (na Forum Romanum) w dniu l marca na święty taniec Saliów, zawieszano z powrotem po 30 dniach. W tym czasie zaprzestawano też wypraw wojennych. Oton wyruszył 24 marca.

Po reorganizacji kultu Kybeli za Klaudiusza rozszerzał się ten kult również wśród obywateli rzymskich. W dniach 22-27 marca obchodzono uroczyste jej święta, podczas których zawodzono nad śmiercią Attisa, jej młodego kochanka, i witano jego zmartwychwstanie.

Dis - Pluto, bóstwo podziemia.

Brixellum (dziś Brescello) nad Padem, na drodze z Parmy do Mantui, w Galii Przedalpejskiej, dziś w Lombardii.

Przy świątyni Kastora, miejscowość w pobliżu Cremony, 20 km na wschód, na drodze do Mantui.

Bedriacum, miejscowość na północ od Padu, w połowie drogi między Cremoną i Mantuą, w Galii Przedalpejskiej (dziś Calvatone). Tę bitwę stoczono w kwietniu 69 r. n.e.

Byli również trybunowie z szerokim szlakiem stanu senatorskiego.

Lucius Salvius Otho Cocceianus, syn brata cesarskiego, Otona Tycjana.

Statilia Messalina (zob. Nero 35).

Szczegóły dramatycznej śmierci Otona podaje obszernie także Tacyt (Hist. II 47, 48, 49, 50, 51).

19 kwietnia r. 69 n.e., tj. w dniu, w którym senat uznał Witeliusza za cesarza. - Tu kończy się historyczny, ciągły przebieg jego życia, na species pozostał tylko jeden rozdział, dający jego charakterystykę fizyczną i duchową.

Święta Izydy, Isidis sacra, misteryjny kult Izydy, egipskiej bogini, żony Ozyrysa, zaczął się szerzyć w Rzymie w I w. przed n.e., stopniowo dochodząc do niezwykłego znaczenia. Pierwsi cesarze nie byli zwolennikami tego kultu (Tyb. 36), ale później kult potężniał, zyskując prawo obywatelstwa (Dom. 1). Hadrian nawet wybił monetę z jej wizerunkiem. Kapłani Izydy musieli prowadzić surowy tryb życia, występować w zwykłych, lnianych, rytualnych szatach, z sistrum, tj. grzechotką, w ręku. Przedstawiano Izydę jako kobietę z rogami krowy na głowie. Miała świątynie w Rzymie (np. na Polu Marsowym między Panteonem i Septami, tzw. Izeum i Serapeum), w Pompejach. Obelisk ze świątyni na Polu Marsowym stoi dziś przed Panteonem.

Ianiculum, wzgórze w Rzymie po prawej stronie Tybru.

Nuceria, miejscowość u nasady przylądka Sorrento w Kampanii, dziś Nocera.

Aulus Vitellius, konsul (suff.) z r. 32 n.e.

Quintus Vitellius jako utracjusz został usunięty z senatu przez Tyberiusza (Tac. Ann. II 48).

Publius Vitellius, pretor przed r. 14 n.e., prokonsul Bitynii w latach około 18/19 n.e.

Lucius Vitellius, konsulem był trzykrotnie: w r. 34 n.e., r. 43 n.e., r. 47 n.e. i w latach 47-48 n.e. cenzorem z cesarzem Klaudiuszem.

Sextilia, um. w r. 69 n.e.

Aulus był konsulem od l stycznia do 30 czerwca: Lucjusz od l lipca do 31 grudnia 48 r. n.e. W tym roku ich ojciec skończył cenzurę.

24 września lub 7 września 15 r. n.e.

Syn cesarza Tyberiusza.

W r. 65 n.e.

Konsulem był w r. 48 n.e.

Quindecemvir sacris faciundis, frater Arvalis (zob. Gal. uw. 27 i 28).

W r. 60/61 n.e.

Ten sam sąd wydaje Tacyt (Hist. II 97).

Publius Petronius Turpilianus, konsul z r. 61 n.e.

Germanika, zabitego zaraz po ojcu.

Przy końcu r. 68 n.e.

Sinuessa, dziś Mondragone, miejscowość na granicy Lacjum i Kampanii: w pobliżu kąpielisko wód mineralnych.

Formiae, dziś Formia, miasto portowe w południowym Lacjum, przy drodze Apijskiej. Ongiś miał tu willę Cycero.

Podsądni wkładali łachmany, aby wzbudzić litość u sędziów.

2 stycznia 69 r. n.e. w stolicy prowincji, w Colonia Agrippinensis (dziś Kolonia), nazwanej tak od miejsca urodzenia Agryppiny, córki Germanika, a matki Nerona.

Vienna, miasto handlowe nad Rodanem, na południe od Lyonu.

Zob. Wit. 18.

Dzień straszliwej klęski, jaką zadali Rzymianom Galowie w r. 387 (wzgl. 390) przed n.e. nad Alią, małym dopływem Tybru. Odtąd dzień 18 lipca wymieniany był corocznie jako dzień żałoby narodowej.

Zbiór wierszy Nerona.

O żarłoczności Witeliusza mówi także Tacyt (Hist. I 62; II 62; II 95).

Wyraźna aluzja do tarczy kolosalnego posągu Ateny Promachos, dzieła Fidiasza, znajdującego się na Akropolu w Atenach.

Chatti, szczep germański, zamieszkujący teren na wschód od środkowego Renu i gór Taunus, dziś Hesja.

Pięknie pisze o matce Witeliusza Tacyt (Hist. III 67).

Lucjusza Witeliusza.

W bitwie nocnej z 28 na 29 listopada 69 r. n.e. pod tymże Bedriakum, gdzie poprzednio zwyciężył Otona.

Wojska Witeliusza złożyły broń bez walki w Narnii, w południowej Umbrii (Tac. Hist. III 64).

Flavius Sabinus, starszy brat Wespazjana, ur. w r. 8 n.e., przeszedłszy wszystkie stopnie wyższej magistratury, dwukrotny konsul, został prefektem miasta (Rzymu) i pełnił ten urząd kilkakrotnie w latach 56-69 n.e. Zginął 20 grudnia 69 r. n.e.

Na Palatynie.

Zob. Tyb. uw. 71.

Dramatyczny opis abdykacji i śmierci Witeliusza podaje Tacyt (Hist. III 67-68; III 85).

Juliusz Placydus, trybun kohorty.

21 grudnia r. 69 n.e.

T. Flavius Petro, dziadek cesarza Wespazjana, ożeniony z Tertullą.

Reate, dziś Rieti, w kraju Sabinów, na północny wschód od Rzymu.

Tzw. quadragesima, był to podatek portowy, wynoszący 2,5% wartości ładunku okrętów wjeżdżających i wyjeżdżających z portu.

Helwetowie (Helvetii), plemię galickie, zamieszkujące ongiś teren dzisiejszej Szwajcarii.

Spoletium, dziś Spoleto, miejscowość w południowej Umbrii, na południowy zachód od Nursji.

17 listopada r. 9 n.e.

August umarł w r. 14 n.e.

Cosa, dziś Ansedonia-Orbetello, miasto położone na wschód od góry Argentarius, nad brzegiem Morza Tyrreńskiego, z Rzymem połączone pośrednio przez drogę Aureliańską.

Cyrena (Kyrene), grecka kolonia na północnym wybrzeżu Afryki, na zachód od Aleksandrii.

Edylat otrzymał w r. 38 n.e.

Preturę - w r. 39 n.e.

Zob. Kal. 44-48.

Gnaeus Cornelius Gaetulicus i Marcus Aemilius Lepidus, r. 39 n.e.; zob. Kl. 9.

Już 30 grudnia 39 r. n.e. urodził się mu starszy syn, Tytus.

Sabrata, miasto nadbrzeżne w Tripolisie, w Afryce północnej.

Sąd kolegialny rozpatrywał sprawy o zwrot własności (de possessione), a także sprawy stanu (de statu).

Jako sekretarka Antonii Starszej, matki Klaudiusza, miała Caenis, według Diona Kasjusza LXVI 14, pośredniczyć w korespondencji między nią a Tyberiuszem w sprawie Sejana, co doprowadziło do jego usunięcia.

W latach 41/42 n.e.

W r. 43 n.e.

Wektis (Vectis), dziś Wight, przy południowym wybrzeżu.

W r. 44 n.e.

Gdy był konsulem designatus, 24 października 51 r. n.e. urodził mu się właśnie drugi syn, Domitianus. Konsulem (suff.) był w listopadzie i grudniu 51 r. n.e.

W r. 54 n.e.

Przed r. 62 n.e.

Hadrumetum, miejscowość na południe od Kartaginy, na wybrzeżu Afryki północnej, dziś Susa. Negatywnie ocenia rządy Wespazjana w Afryce Tacyt (Hist. II 57).

W 66 r. n.e. Zob. Nero 22-25.

Koło początku r. 67 n.e.

Był nim Cassius Florus, rozpustny dworak Nerona; ożeniony z przyjaciółką Poppei Sabiny, Kleopatrą; od r. 64 n.e. był prokuratorem Judei. Odznaczał się chciwością i okrucieństwem.

Gaius Cestius Gallus, konsul (suff.) w kwietniu r. 42 n.e., od r. 63 n.e. namiestnik Syrii. Umarł przed wiosną r. 67 n.e. Wypadki tu opisane przedstawił także Tacyt (Hist. V 10).

Zob. Tacyt, Hist. II 78.

Titus Flavius Iosephus, sławny historyk żydowski, ur. w r. 37 n.e., jeniec rzymski, ułaskawiony i wyzwolony przez Wespazjana. Napisał w 7 ks. O wojnie judejskiej (Ilepl tou 'louSociKOu 7roXejj.uo),oraz Starożytności judejskie ('Iou8aixY apxatoXoyta) w 20 księgach, doprowadzone do epoki Nerona. Dzieła zachowały się. O tym wypadku opowiada sam Józef (O wojnie jud. III 8, 9).

Szczegółowy opis tego wydarzenia znajduje się u Tacyta (Hist. II 85).

Tiberius Iulius Alexander, egipski Żyd, rycerz rzymski, przez Klaudiusza mianowany prokuratorem Judei na lata 46-48 n.e.; w r. 63 był z Korbulonem w Armenii; w latach 66-69 n.e. był prefektem Egiptu.

11 lipca.

Gaius Licinius Mucianus, namiestnik Syrii w latach 67-69 n.e., trzykrotny konsul: suff. w r. 67 (?); suff. w r. 70 i w 72 r. n.e. Pisał dzieła geograficzne.

Vologaesus I (52-78 r. n.e.) po długich wojnach pogodził się z Rzymem.

Serapis, bóstwo egipsko-greckie pochodzenia wschodniego, którego kult z Synopy wprowadził Ptolemeusz I do Aleksandrii (Osiris-Apis).

Z Tytusem w r. 71 n.e.

Konsulaty Wespazjana: 51, 70, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 79 r. n.e.

73-74 r. n.e.

Bizancjum, megarejska kolonia nad Bosforem, powstała w 660-659 r. przed n.e., dziś Konstantynopol - Stambuł.

Trachia Cylicja, południowo-wschodnia część Azji Mniejszej, nadbrzeżna.

Tacyt tej informacji nie potwierdza, Wespazjana nie było jeszcze w Rzymie (Hist. IV 53).

Świątynię Pokoju i swoje forum, umiejscowione na tyłach bazyliki Emilii (na Forum Romanum), wykończone w r. 75 n.e.

Amfiteatr Flawiuszów wzniesiony został na terenie zasypanej za Flawiuszów sadzawki Nerona, w dolinie między wzgórzem Velia, Caelius a Eskwilinem. Zaczął go budować Wespazjan, skończył budowę dopiero Tytus w r. 80 n.e. Amfiteatr mieścił 40-45 000 ludzi. Była to budowla w kształcie elipsy o obwodzie zewnętrznym 524 m, oś podłużna - 187,7 m, poprzeczna - 155,6 m, arena o podłużnej osi 85,7 m, poprzecznej 53,6 m; wysokość 48,5 m, 4 piętra, 80 arkad. Późniejsza nazwa Koloseum pochodzi od Colossus, olbrzymiego (120 stóp) posągu Apollina, przeniesionego przez Hadriana z przedsionka Złotego Domu Nerona w pobliże amfiteatru Flawiuszów. Pierwotną głowę z rysami Nerona zamienił Wespazjan na głowę boga słońca.

Jego charakterystyka o wiele głębsza znajduje się u Tacyta (Hist. I 10). Mucjan chwalił się, że miał w ręku cesarstwo i że sprawił z niego podarunek Wespazjanowi (Tac. Hist. IV 4).

Gaius Salvius Liberalis Nonius Bassus, słynny adwokat, senator.

Gra słów: nazwa szkoły cyników pochodzi od greckiego wyrazu xutov = pies.

Lucius Pompusianus Mettius żył za trzech Flawiuszy. W latach 76-80 n.e. był prefektem skarbca (urząd ten utworzono w r. 56 n.e. za Nerona). Domicjan nie był tak wspaniałomyślny, jak ojciec, lecz z powodu tego prognostyku wygnał go na Korsykę i kazał stracić (koło 90/91 r.).

Helvidius Priscus, po Trazei głowa opozycji republikańskiej w stosunku do cezaryzmu; w 66 r. n.e. wygnany z powodu swego teścia, Trazei; przez Galbę odwołany z wygnania; był pretorem w r. 70 n.e.

Tj. byłych konsulów.

Pierwszym retorem łacińskim, który otrzymał pensję od państwa, był Marcus Fabius Quintilianus, rodem z Hiszpanii, jak Seneka Starszy i Młodszy. Po długoletniej praktyce retorycznej i głębokich studiach nad historią literatury greckiej i rzymskiej ogłosił około r. 93 n.e. dzieło obejmujące całokształt teorii wymowy antycznej w 12 ks., pt. Institutio oratoria. Dzieło to zachowało się.

Na kalendy marca (1 III) przypadały: święto zamężnych kobiet (matronalia), święto nowiu księżyca, święto Junony Lucyny, opiekunki porodów.

KofJioadtKT, tj. dosłownie handlarz solonej ryby, tuńczyka, pożywienia najbiedniejszych, jakby śledziarz.

Tu zaczynają się species, choć niewyraźne.

Lucius Mestrius Florus, przyjaciel Plutarcha, konsul (suff.) z r. 67, może 68 n.e.; ogłosił nawrót do klasycyzmu i do Cycerona; prokonsul Azji prawdopodobnie w latach 83/84 n.e., za Domicjana.

Plaustrum, wóz czterokołowy.

Xaupoc - nicpoń.

Używano moczu do czyszczenia tłustych plam na odzieży.

Iunia Calvina, córka Marka Juniusza Sylana, konsula z r. 19, i Emilii Lepidy, prawnuczki Augusta, a siostry Lucjusza Sylana (zob. Kl. u w. 100). Jako praprawnuczka Augusta miała Junia prawo być pogrzebana w Mauzoleum, grobowcu dynastii julijsko-klaudyjskiej, i to właśnie oznacza aluzja do Mauzoleum. Jednocześnie jest tu przytyk do cognomen, gdyż calvus po łacinie znaczy „łysy”, więc tylko pierwszy znak mógł być do niej odniesiony.

Zob. uw. 39.

Kutylie (Cutiliae), stare sabińskie miasteczko w pobliżu Reate (12 km).

23 czerwca 79 r. n.e.

Klaudiusz i Nero: 27 lat (41-68 n.e.) i Flawiusze 27 lat (69-96 n.e.).

Według Swetoniusza: 30 grudnia 41 r. n.e.; w rzeczywistości urodził się Tytus w 39 r. n.e.

W r. 55 n.e.

Tuż przed r. 59 n.e.

Marcus Arrecinus (Clemens), za Kaliguli był prefektem pretorianów w r. 41 n.e.

Przed r. 65 n.e., nazywała się Julia, poślubiła Flawiusza Sabina Młodszego. Po jego straceniu (zob. Dom. 10) została kochanką Domicjana; po śmierci ubóstwiona przed r. 90 n.e.

W r. 67 n.e.

Nad jeziorem Genezaret. Tarycheje na północy, Gamala na południu.

Przed wyniesieniem Otona; w styczniu 69 r. n.e. Tytus dojechał aż do Koryntu.

Pafos, miasto na zachodnim wybrzeżu Cypru, ognisko kultu Afrodyty.

W maju 71 r. n.e.

Siedem konsulatów sprawował wraz z ojcem w latach: 70, 72, 74, 75, 76, 77, 79 n.e., ósmy z Domicjanem w r. 80 n.e.

Aulus Caecina Alienus, legat legionu w Górnej Germanii w r. 69 n.e., zdradził Galbę na rzecz Witeliusza, tego znów na rzecz Wespazjana; konsul (suff.) w r. 69 n.e.

(Iulia) Berenike, córka króla Judei, Agryppy I, ur. w r. 28 n.e., przez ojca należała do gens Iulia. Do roku 48 n.e. była żoną Herodesa, króla Chalkis, a swego stryja. Następnie (od r. 48 n.e.) kochanką swego brata, króla judzkiego, Herodesa Agryppy II. Tytus był od niej młodszy o 13 lat. W Rzymie przebywała w latach 75-79 n.e.

W r. 80 n.e.; święto z tej okazji trwało sto dni.

Termy te wybudowane były na terenie części dawnego Złotego Domu Nerona. Na ich miejscu znaleziono grupę Laokoona i malowidła freskowe, wzór do Grotesek Rafaela.

24 sierpnia 79 r. n.e.; wybuch zniszczył trzy miasta: Pompeii, Herculaneum, Stabiae.

W r. 80 n.e.; pożar zniszczył południową część Pola Marsowego, na którym znajdowały się budowle: Iseum i Serapeum, Saepta, termy Agryppy, Panteon, budynek przeznaczony do liczenia głosów, teatr Balbusa, Pompejusza, portyk Oktawii; a także uległ zniszczeniu Kapitol ze świątynią Jowisza i sąsiednimi świątyniami.

W r. 80 n.e.

Po śmierci ojca.

13 września 81 r. n.e.; Żydzi uznali jego śmierć jako karę za zburzenie świątyni jerozolimskiej.

24 października 51 r. n.e.

Na Kwirynale; VI dzielnica Rzymu.

Marcus Cocceius Nerva, ur. koło r. 35 n.e., pochowany - już jako ostatni - w Mauzoleum Augusta; umarł w r. 98 n.e.

Prawdopodobnie był to Helvidius Priscus, praetor peregrinus, tzn. pretor dla cudzoziemców.

Lucius Aelius Plautius Lamia Aelianus, konsul (suff.) 80 r. n.e., zamordowany przez Domicjana przed r. 96 n.e.

Domitia Longina, córka Korbulona, słynnego wodza epoki Nerona, pogromcy Partów (Gnaeus Domitius Corbulo), uwiedziona przez Domicjana w r. 70 n.e., uznana za Augustę w r. 81 n.e. W r. 96 n.e. wzięła udział w sprzysiężeniu przeciw niemu, żyła do czasów Swetoniusza.

Zamieszki r. 69 n.e., a szczególnie pożar Kapitolu, wzbudziły w Germanach i Galach nadzieję oderwania się od imperium rzymskiego. Z początkiem r. 70 n.e. Batawowie (nad dolnym Renem) pod wodzą Juliusza Cywilisa połączywszy się z Galami północnymi, a więc Trewirami, pod Juliuszem Klassykiem i Juliuszem Tutorem oraz Lingonami pod Juliuszem Sabinem postanowili stworzyć imperium Galliarum. Powstanie upadło po przybyciu nad Ren nowej armii rzymskiej pod dowództwem Cerealisa (Quintus Petilius Cerealis), wysłanej przez Mucjana. Ten ostatni razem z Domicjanem pociągnął zaledwie pod Lugudunum (Lyon) w czerwcu 70 r. n.e. W usta Cerealisa wkłada Tacyt (Hist. IV 74) piękne przemówienie do zbuntowanych Galów, m.in. mówi: „Gdyby bowiem Rzymianie - do czego niech bogowie nie dopuszczą - wypędzeni zostali, cóż innego stąd wyniknie, jak nie wojny wszystkich między sobą ludów?” (przekład S. Hammera).

Zwykłe to miejsce w czasie triumfu dla młodych pryncepsów (zob. Tyb. 6).

Przed wstąpieniem na tron był konsulem siedem razy: w 71 r. n.e. (suff.), gdy miał zaledwie lat 19; w 73 r. (ord.); w 75 r. (suff.); w 76 r. (suff.); w 77 r. (suff.); w 79 r. (suff.); w 80 r. (ord.) razem z Tytusem.

Alani, plemię sarmackie, umiejscawiane między Kaukazem, Tanaisem (Donem) i dolną Wołgą.

Quintus Vibius Crispus z Vercellae, ur. w 13 r. przed n.e., znakomity oskarżyciel, mówca chwalony przez Kwintyliana. Uchodził za dowcipnego. Za Nerona był konsulem (suff.) w 61 r. n.e.; w 68-71 r. n.e. curator aquarum; w r. 71/72 prokonsulem Afryki. Potem był jeszcze dwukrotnie konsulem, umarł koło 93 r. n.e.

Narodziny następcy tronu (w. 73 n.e.) uczcił Marcjalis epigramem (VI 3); po śmierci syn Domicjana został ubóstwiony.

W aktach Braci Arwalskich Domicja nosi tytuł „Augusta” już od października 81 r. n.e.

Następca Parysa z epoki Nerona miał duże wpływy na dworze Domicjana, który w końcu po odkryciu jego romansu z Domicją kazał go zgładzić w r. 83 n.e. Jemu poświęcił Marcjalis słynny epigram żałobny w formie epitafium (XI 13/14).

Igrzyska te wprowadził Klaudiusz (zob. Kl. 2 i 4), Nero ich poniechał.

Marcus Iunius Mettius Rufus, prefekt Egiptu w latach 89-94 n.e.

Święta Stulecia (Ludi Saeculares) za Augusta obchodzone były w r. 17 n.e. Następne Święta Stulecia rozpadają się na dwa szeregi. Jeden opierał się na rachubie Augusta, przy tym święta miały być obchodzone co 110 lat, a więc Domicjan świecił je w roku 88, o 6 lat za wcześnie w stosunku do Święta Stulecia Augusta, Septymiusz Sewerus w r. 204 n.e. Drugi szereg zaczął Klaudiusz, obchodząc w r. 47 n.e. osiemsetlecie istnienia Rzymu (ab urbe condita). Po nim w r. 147 n.e. Antoninus Pius dziewięćsetlecie istnienia Rzymu, Philippus w r. 248 święcił tysiąclecie istnienia Romy.

Po raz pierwszy w lecie r. 86 n.e.; nagrodę stanowił wieniec dębowy.

Święto Siedmiu Wzgórz (Sacrum Septimontiale) obchodzone było dla przypomnienia Rzymu na siedmiu wzgórzach, ale nie powszechnie znanych, lecz z okresu późniejszego od Roma quadrata, a wcześniejszego od połączonej gminy łacińsko-sabińskiej, a więc było to święto pierwotnych mieszkańców terenu między Palatynem, Caelius i Eskwilinem: dopiero w następnym okresie włączono do Rzymu Kapitol i Kwirynał. Święto obchodzono przy końcu grudnia.

W r. 80 n.e. za Tytusa.

Było to Forum Transitorium (przechodnie), zaczęte przez Domicjana, a skończone przez Nerwę, wypełniało przestrzeń wolną między czterema dotychczasowymi forami: Romanum, Iulium, Augusti, Vespasiani.

Stadion i odeon znajdowały się na Polu Marsowym obok term Nerona.

Ta odbudowa nastąpiła dopiero za Trajana, a Cyrk Wielki był spalony jeszcze za Nerona, podczas pożaru miasta.

W r. 83 n.e.

Sarmacja w czasie cesarstwa oznaczała całą wschodnią Europę od Wisły i Karpat, kraj sąsiadujący z Germanią i Dacją.

Gaius Opius Sabinus, konsul (ord.) z r. 84 n.e., jako legat konsularny Mezji został przez Daków pokonany i zabity w r. 85 n.e.

Cornelius Fuscus, prokurator Galby w Panonii, z kolei stronnik Wespazjana w końcu 69 r. n.e.; otrzymał odznaki pretora; zginął w walce z Dakami w r. 86 n.e. Marcjalis napisał na jego cześć epigram żałobny (VI 76).

W r. 83 n.e.

W r. 89 n.e.

W r. 92 n.e.

Lucius Antonius Saturninus, konsul (suff.) w r. 82 n.e., legat Germanii Górnej około r. 88 n.e., obwołany cesarzem przez swe legiony w obozie zimowym w r. 89 (?) n.e. Bunt stłumił Lucius Appius Maximus Norbanus, legat Germanii Dolnej.

Prawo skantyńskie (lex Scantinio) przeciw pederastii.

W r. 83 n.e.

Pliniusz Młodszy opisuje dramatyczną śmierć (IV 11) nie przyznającej się do winy Kornelii; r. 91 n.e.

Rycerz rzymski, Celer, gdy na komicjum sieczono go rózgami, wołał: Quid feci? Nihil feci: Co uczyniłem? Niczego nie uczyniłem (Plin. N. h. IV 11).

Valerius Licinianus.

Lex Claudia (Clodia) była to ustawa wniesiona przez trybuna ludowego, Kwintusa Klaudiusza, w r. 218 przed n.e., potem odnowiona przez lex Iulia repetundarwii (o nadużycia).

Gaius Vettulenus Civica Cerealis, konsul (suff.) sprzed r. 77 n.e., legat Mezji Dolnej w r. 82 n.e.; jako prokonsul Azji koło 88 r. n.e. został zabity przez Domicjana.

Servius Cornelius Scipio Salvidienus Orfitus, z najwyższej arystokracji; konsul (suff.) prawdopodobnie w r. 93 n.e., oskarżony o zawiązanie spisku przeciw Domicjanowi, zesłany został na wygnanie, a potem zabity. Należał do czcicieli Appolloniusza z Tyany (z Kappadocji w Azji Mniejszej), mistyka, pitagorejczyka, ascety.

Manius Acilius Glabrio, konsul (ord.) z r. 91 n.e. Na rozkaz Domicjana musiał, będąc już konsulem (!), stoczyć walkę z lwem, która zresztą zakończyła się pomyślnie. W r. 95 n.e. podejrzany w sprawach religijnych (molitor rerum novarum), prawdopodobnie zarzucano mu chrześcijaństwo, skazany został na wygnanie i zamordowany.

Mago, brat Hannibala, słynnego wodza kartagińskiego, który prowadził z Rzymem uporczywą wojnę, tzw. II kartagińską (218-202 przed n.e.).

(Quintus?) Iunius Rusticus Arulenus, pretor z r. 69 n.e.; konsul (suff.) z r. 92 n.e. (?), stoik, stracony przez Domicjana koło r. 93 n.e.

W r. 93 n.e.

Enona (Ojnone), nimfa górska, pierwsza żona Parysa, królewicza trojańskiego, porzucona przez niego dla Heleny. Po zdobyciu Troi przez Achajów Parys powrócił do niej.

Marcus Arrecinus Clemens, powołany przez Wespazjana w r. 70 n.e. na prefekta pretorianów. Dwukrotny konsul: po raz pierwszy w r. 73 n.e. (suff.). Spowinowacony był z Flawiuszami. Zginął w r. 93 n.e.

Podatek dwu denarów, płacony dotychczas przez Żydów na potrzeby świątyni jerozolimskiej, po klęsce zadanej im przez Tytusa przeznaczony został przez cesarza na rzecz świątyni Jowisza Kapitolińskiego.

Miał tu prawdopodobnie na myśli prozelitów i chrześcijan.

Histria lub Istria, teren graniczny między Italią a Illyricum.

Sprawował je w następujących latach n.e.: 71, 73, 75, 76, 77, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 92, 95.

Tj. do 13 stycznia.

Nad Chattami i Dakami.

Urodził się 24 października, objął rządy 13 września.

Flavius Clemens, młodszy syn Flawiusza Sabina, konsul w r. 95 n.e. (prawdopodobnie chrześcijanin, jak podaje Dion Kasjusz LXII 14), zgładzony w tymże roku.

Zarzut stale stawiany chrześcijanom.

Świątynię Minerwy (templum Minervae) na Forum Transitorium zaczął budować Domicjan, ukończył Nerwa.

Latinus mimus, artysta i donosiciel Domicjana, występował jako komik z wielkim powodzeniem; Marcjalis poświęcił mu dwa epigramy (III 86, IX 28).

16 września 96 r. n.e.

Wyzwoleniec, pełne jego nazwisko: Tiberius Claudius Parthenius; protektor poety Marcjalisa.

Flavia Domitilla, żona Flawiusza Klemensa (zob. uw. 53), prawdopodobnie chrześcijanka, po śmierci męża zesłana na wyspę Pandatarię.

18 września 96 r. n.e.

Droga Latyńska, na wschód od drogi Apijskiej, wiodła przez Górę Albańską, Lacjum, Kampanię.

Tu zaczynają się species.

Wielka Biblioteka Aleksandryjska spaliła się w czasie działań Cezara; wysłał wobec tego egzemplarze z Biblioteki Pergameńskiej.

Zob. Cez. uw. 194.

---