Nowożytna świadomość narodowa, procesy narodowotwórcze
Trochę pojęć na początek
naród zbiorowość ludzi wyróżniająca się wspólną świadomością nar., czyli poczuciem przynależności do wspólnoty definiowanej aktualnie jako naród
grupa językowo-etniczna
Bardzo ogólnie o przyczynach wytworzenia się w XIX w. nowożytnej (nowoczesnej) świadomości narodowej, ruchach narodowotwórczych:
prekursorami wytworzenia się świadomości narodowej byli zwykle przedstawiciele burżuazji i inteligencja (dlaczego ta druga, to wiadomo, naumiani i wykształceni)
dlaczego?
zwykle dobrze wykształceni, otwarci na nowe idee itd., ale przede wszystkim: burżuazja miała ten sam cel, co zwolennicy ruchów narodowych, tj. obalenie centralnej władzy (ciemiężyciela), gdyż rezultaty polityki unifikacyjno-centralistycznej (zaistniałe głównie pod koniec wieku XVIII, np. panowanie Józefa II i Marii Teresy w monarchii habsburskiej) zaczęły już być przeżytkiem, krępować swobodny rozwój nowych sił kapitalistycznych, w tym burżuazji (pierwotnie te tendencje uni.-centr. miały służyć właśnie rozwojowi, zabezpieczeniu, wzroście sił państwa, ale w praktyce się po pewnym czasie przeżyły i z ratunku stały się oprawcą)
wpływ Oświecenia, a następnie Romantyzmu, idee narodu jako całego społeczeństwa itd.
dlaczego?
rozwój nauki i badań, laicyzacja państwa - to wszystko podkopuje autorytet absolutnej władzy, rozciągnięcie idei narodu na całe społeczeństwo itd. Jednocześnie rozwój piśmiennictwa i języka narodowego, czynnik integrujący grupy etniczno-językowe, zainteresowanie się kulturą ludową (ludowość), narodziny się ruchu nacjonalistycznego (poematy, elegie, wiersze, utwory patriotyczne) itd.
świadomość narodowa prędzej wykształca się tam, gdzie jest walka ze wspólnym wrogiem, kraj jest w ciężkiej sytuacji (szczególnie okres napoleoński i polityka Francuzów - katalizator rodzenia się ruchów narodowych, szczególnie w Hiszpanii, Niemczech i we Włoszech)
dlaczego?
wspólny wróg - czynnik zawsze integrujący , podział na „my - oni”, jednocześnie Napoleon - stojący w opozycji wobec starego ładu, a więc naturalny, wydawałoby się, sprzymierzeniec ciemiężonych narodów - tworzy szereg tworów państwowych, gdzie po raz pierwszy można w nowych formach zaszczepić idee zjednoczenia czy nacjonalizmu, wytwarzają się symbole narodowe (flagi, jednostki wojskowe, nazwy państw), nowe ustroje, nowi politycy itd [tak się dzieje np. w Italii czy dawnej Polsce], z drugiej strony ekspansja Francji zmusza do silniejszej integracji narody przez niego najechane i wrogie [np. kraje niemieckie i Hiszpania]
nowe stosunki kapitalistyczne, rozwój gospodarki itd.
dlaczego?
…zjednoczenie się po prostu opłaca przedsiębiorcom , więc do tego dążą, jednocześnie wytwarzają się nowe klasy, o których pozyskanie starają się czynniki wiodące w ideach zjednoczeniowych
można generalnie wyróżnić dwa typy procesów narodowotwórczych w Europie : model zachodnioeuropejski i wschodnio-południowoeuropejski (o tym za moment)
Bardzo ogólnie o kształtowaniu się nowoczesnego narodu (Niemcy, Włochy, Grecja, Belgia, Irlandia, Bałkany i kraje Korony Św. Stanisława - szerzej opisane w innych konspektach) :
FRANCJA - jakby klasyczny proces wyłaniania się narodu politycznego (najpierw przełamanie barier ekonomiczno-społeczenych i prawno-ustrojowzch, które uniemożliwiały proces integracyjny, a później zwycięski stan trzeci przejmuje władzę oraz świadomość państwowo-narodową), szczególnie ważni tu jakobini i ich bezwzględny kurs centralizacyjno-unifikacyjny (np. „Republika Francuska jest jedna i niepodzielna”, identyfikacja przynależności państwowej z kategoria przynależności narodowej, jedynym obowiązującym językiem był francuski)
HISZPANIA - stymulowana przez wydarzenia we Francji; z jednej strony rodzenie się procesów narodowowyzwoleńczych, z drugiej strony mocny regres postępu społecznego, dzieło rewolucji burżuazyjnej sfinalizowana ostatecznie w toku pięciu kolejnych przewrotów na przestrzeni całego wieku XIX, walka nurtu liberalno-demokratycznego z siłami feudalno-klerykalnymi, duży opór Katalończyków i Basków przeciw Kastylijczykom
SZWECJA - proces rozłożony w czasie (to samo, co przyniosła Francji Rewolucja, działo się w szwecji w latach 1719-1809), np. „Akt o Unii i Bezpieczeństwie” wzmocnił króla, ale jednocześnie przyczynił się do rozwoju nowych sił społ. : mieszczan i bönderów ; ważna też ustawa zasadnicza z 1809
DANIA - podobnie, reformy oświeconego absolutyzmu już w 1778 przyczyniły się do zniesienia poddaństwa i uwłaszczenia chłopów, ważna też ustawa zasadnicza z 1849.
AUSTRIA - już w XVIII w. postulaty jednolitego języka państwowego jako środka porozumiewania się (jeden z elementów rządów czasów Józefa II i Marii Teresy), koncepcja austriackiej idei państwowej, jednak proces formowania się austriackiego narodu nie wypalił (silne tendencje odśrodkowe, szczególnie kwestia madziarska, ale też klęski w Niemczech i we Włoszech itd.), dopiero udało to się po rozpadzie Austro-Węgier (XX w. dopiero)
ROSJA - późno, duża rola Rewolucji 1905, ale też i ruchu dekabrystów, ich kontynuacji przez okcydentalistów i słowianofilów, jednak sytuacji w Rosji (przepaść między chłopem a pozostałą częścią społeczeństwa) niemożliwa dla szybszego rozwoju świadomości narodowej
Elementy, które występują w formowaniu się narodowej świadomości:
poczucie wspólnoty językowo-etnicznej i oceny roli języka jako elementu więzi społ. danej zbiorowości
świadomość historyczna
poczucie misji dziejowej, posłannictwa historycznego
Klasyfikacja społeczności narodowych i grup językowo-etnicznych:
narody państwowe
narody już ukształtowane jako narody polityczne o pełnej strukturze socjalnej, pozbawione jednak własnych zinstytucjonalizowanych form bytu państwowo-narodowego
grupy językowo-etniczne oraz narodowości, w większości plebejskie (niepełna struktura socjalna), dostające się dopiero w orbitę działania procesów narodowotwórczych.
Modele rozwoju procesów narodowotwórczych:
ZACHODNIOEUROPEJSKI ŚRODKOWO-WSCHODNIOEUROPEJSKI
O językach:
język - zasadnicza rola w kształtowaniu się ruchów narodowotwórczych
przypomnienie, że jest to pierwsza faza rozwojów tychże ruchów !!! :
wspólnota językowa → wspólnota narodowa → wspólnota państwowa
jego rola ważna przede wszystkim we wsch. i płd. Europie, nieco mniejsza na Zachodzie
„Żaden naród nie posiada idei, na oznaczenie której nie posiada słowa” - słowa Herdera
O pograniczach:
pogranicze językowo-narodowościowe - tereny wzajemnego styku i współistnienia różnych grup językowo-etnicznych oraz społeczności narodowych; tereny, które mają swą wyraźną specyfikę
tereny jednorodne - tereny stojące w opozycji do pogranicza (istnienia tej samej społeczności narodowej lub grup względnie do siebie zbliżonych)
Pogranicza mogą dzielić się na
pogranicza stykowe - obszary współżycia grup jęz.-etn. o znacznej odrębności
pogranicza przejściowe - obszary współżycia grup jęz.-etn. pokrewnych sobie
Istotne cechy każdego pogranicza :
w mniejszym lub większym stopniu zawsze teren konfrontacji różnych reprezentowanych tu postaw życiowych
promieniowanie oraz przenikanie się różnych wpływów kulturowych
z pograniczem nierozerwalnie związana tzw. świadomość kresowa (nie spotykana gdzie indziej amplituda postaw, specyficzna mentalność dla ludności zamieszkującej pogranicza)
to właśnie pogranicza stają się w okresie procesów narodowotwórczych ogniskami antagonizmów
Ze względu na stosunek stopnia rozwoju oraz - zwykle -liczebność wyznaczyć można na terenach pogranicznych :
grupy panujące
grupy mniejszościowe
Jednocześnie istnieją grupy pośrednie, tj. grupy dominujące (nie należy do społeczności panującej, ale na danym terenie ma przewagę nad grupą mniejszościową, np. Polacy w Galicji nad ludnością rosyjską, Włosi w Dalmacji i Istrii wobec Słoweńców czy Chorwatów)