Zajęcia 3 z Nauki o państwie i prawie rok pierwszy semestr drugi
Pojęcie prawa
Prawo jest zjawiskiem społecznym występującym w państwie. Państwo stanowi prawo za pośrednictwem swoich organów prawodawczych. Prawo to jest wyrazem woli państwa i służy do realizacji celów państwa. Państwo nie może się obyć bez prawa. Prawo jest bowiem aktywnym instrumentem państwa w kształtowaniu określonego ładu ustrojowego.
Prawo reguluje m.in. życie rodzinne, porządek korzystania z dróg publicznych i ulic, porządek szkolny, reguluje zasady kupna i sprzedaży przedmiotów codziennego użytku. Prawo określa też warunki pracy. Reguluje ustrój państwa, także między państwami oraz działalność organizacji międzynarodowych.
Prawo wyrasta z doświadczeń pokoleń. Prawo gdy już istnieje, jest czymś obiektywnym, z czym ludzie muszą się liczyć. W zależności od ustroju społeczno-politycznego i od etapu jego rozwoju w danym kraju, prawo służy rozwojowi stosunków społecznych i ich przeobrażeniom.
Ogólnie możne stwierdzić, że prawo określonego państwa stanowi zespół określonych norm postępowania ustanowionych przez państwo, wyrażających interesy znaczących grup społecznych w państwie, zmierzających do utrwalenia im rozwoju stosunków społecznych korzystnych dla tych grup. Prawo jest zespołem norm, których przestrzeganie jest zabezpieczone przymusem organów państwowych.
Prawo jest uwarunkowane społecznie i historycznie. Zależy od panującego w danym kraju ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego, interesów grup społecznych dominujących w społeczeństwie, od warunków geograficznych danego kraju, od sytuacji państwa w społeczności międzynarodowej, a także od celów stawianych przez grupy rządzące w danym państwie.
Współcześnie - jest dostosowane do cywilizacji technicznej i menedżerskiej. Prawo z reguły sprzyja rozwojowi społeczeństwa i pobudzaniu jego wytwórczości oraz sprzyja pomnażaniu dóbr kulturowych.
Treść prawa.
Treść prawa, czyli to, komu i jakie wyznacza ono obowiązki i jakie gwarantuje lub przyznaje uprawnienia, czy przewiduje mniej czy bardziej surowe sankcje karne, jakie przewiduje formy własności i sposoby jej ochrony, jakie formy działalności gospodarczej, jakie role wyznacza organom państwa i jakie przewiduje relacje między tymi organami a obywatelami itp. zależy od wielu czynników. Zależy ona przede wszystkim od układu sił politycznych w państwie, od systemów wartości i ideologii przyjmowanych przez liczące się partie polityczne, od wpływu, jaki na działalność państwa maja poszczególne grupy społeczne, reprezentujące różne interesy ekonomiczne, od wyobrażeń społeczeństwa o tym, jakie prawo być powinno, od tego, w jakim stopniu proces tworzenia prawa przebiega demokratycznie, pozwalając uwzględnić interesy i aspiracje całego społeczeństwa, od tradycji danego państwa.
Wyróżnić można dwa podstawowe typy prawodawstwa (tworzenia prawa): demokratyczne w którym w kształtowaniu celów prawa uczestniczy, w mniejszym lub większym stopniu, cała społeczność państwowa, i autorytarne, w którym cele prawa są kształtowane przez ośrodek decyzji politycznych (monarchię, wodza, panującą partie polityczną), który sam określa, czy i w jakim stopniu będzie brać pod uwagę oczekiwania i aspiracje społeczeństwa, przyjmując, iż nie jest ono w stanie rozeznać, co jest dla niego dobre (Prawo powstaje w określonych formach. Owe formy tworzenia i zmiany prawa są we współczesnych państwach wyznaczane przez konstytucje.
Wyróżnia się cztery podstawowe formy tworzenia prawa:
Stanowienie, umowę (są to tzw. pisane źródła prawa) oraz kształtowanie się prawa zwyczajowego i precedensy prawotwórcze (tzw. niepisane źródła prawa).
Stanowienie prawa polega na tym, że upoważniony do tego organ państwa (parlament, prezydent, rząd) dokonuje pewnej czynności umownej (konwencjonalnej), która mocą reguł konstytucji uważana jest za akt kreowania prawa o określonej treści. Parlament ustanawia ustawę, gdy w głosowaniu uchwala przedłożony mu projekt (właśnie akt głosowania jest w tym przypadku umowną czynnością upoważnionego organu państwa) minister ustanawia rozporządzenie, gdy podpisuje jego projekt.
Umowa jako forma tworzenia prawa polega na tym, że co najmniej dwie upoważnione strony (np. dwa państwa, organ państwa i organ związków zawodowych) w drodze porozumienia kształtują wiążące je formy postępowania. Umowa tworząca prawo różni się tym od stanowienia prawa, że twórcy norm są zarazem adresatami owych norm: tworzą je dla siebie samych i wyrażają zgodę na ich treść, podczas gdy dla ważnego ustanowienia ustawy, rozporządzenia czy zarządzenia nie jest wymagana zgoda ich adresatów.
Prawo zwyczajowe, w odróżnieniu od stanowienia prawa i umów, kształtuje się spontanicznie. W jakiejś społeczności powstaje najpierw praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie członków tej społeczności, że takie postępowanie jest zgodne z wiążącymi normami. Te właśnie normy nazywa się normami zwyczajowymi. Jeżeli przy tym w danej społeczności ukształtuje się przekonanie, że określone normy zwyczajowe powinny być realizowane jako normy obowiązujące prawnie i że za przekroczenie tych norm organy państwa powinny wymierzać sankcje (np. sąd powinien wymierzać kary za przekroczenie tych norm), to wtedy norma zwyczajowa staje się normą prawa zwyczajowego. Organy państwa nie kształtują więc treści norm prawa zwyczajowego, mogą jedynie takie normy stosować i w ten sposób włączać je do zbioru obowiązujących norm prawnych. Normy prawa zwyczajowego spotyka się współcześnie przede wszystkim w prawie międzynarodowym publicznym ale także w prawie morskim czy handlowym.
Precedens prawotwórczy to decyzja organu państwa, zwłaszcza sądu (precedens sądowy) albo parlamentu (precedens konstytucyjny) podjęta bez należytej podstawy w prawie stanowionym czy w zwyczaju, ale co do której wytworzyło się przekonanie, że powinna ona być podstawą rozstrzygania w przyszłości wszystkich przypadków podobnych.
Państwa kontynentu europejskiego mają tak zwany system prawa stanowionego , co znaczy, że podstawową formą tworzenia prawa jest w tych państwach akt stanowienia ustaw i innych aktów prawnych. Natomiast w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych nadal istotną formą tworzenia prawa są precedensy prawotwórcze i stąd systemy prawne tych państw zalicza się do systemów prawa precedensowego.
Przygotowanie i stanowienie aktów prawnych.
Stanowienie aktów prawnych jest poprzedzone pracami przygotowawczymi, w przypadku ustaw - pracami zazwyczaj długimi i żmudnymi. Cały ten proces, począwszy od wysunięcia pomysłu wydania aktu prawnego, poprzez jego opracowanie, a następnie wystąpienie z inicjatywą prawodawczą rozpatrzenie projektu przez kompetentny organ oraz ustanowienie i ogłoszenie nazywa się procesem prawodawczym, a w przypadku tworzenia ustaw - procesem ustawodawczym. Na rezultat tego procesu, a więc na gotową ustawę (czy na inny akt prawny) składa się w praktyce wysiłek bardzo wielu osób, chociaż za ustawodawcę uważa się jedynie parlament, ponieważ jedynie on jest upoważniony do stanowienia ustaw i właśnie on ponosi odpowiedzialność za zgodność stanowionych ustaw z konstytucją oraz odpowiedzialność za to, czy stanowione ustawy są zgodne ze społecznymi oczekiwaniami i społecznie akceptowanym systemem wartości oraz za ich skuteczność.
Projekty ustaw są zazwyczaj opracowywane przez rząd (mający do pomocy wyspecjalizowanych w tworzeniu prawa prawników), przez specjalnie powołane do tego komisje kodyfikacyjne, przez grupy posłów lub zespoły ekspertów. Prace przygotowawcze kończą się przedłożeniem projektu temu organowi państwa, który jest upoważniony do jego uchwalania. Oficjalne przedłożenie przez podmiot do tego upoważniony gotowego projektu ustawy parlamentowi (w Polsce Sejmowi) z takim skutkiem, że parlament zobowiązany jest wszcząć nad nim prace ustawodawcze kończące się uchwaleniem albo odrzuceniem projektu, nazywa się inicjatywą ustawodawczą.
W Rzeczypospolitej Polskiej inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom (którzy wykonują ją jako grupa co najmniej 15 posłów albo jako komisja sejmowa), Senatowi (jako całej izbie), Prezydentowi, Radzie Ministrów, a nadto także grupie co najmniej 100 000 obywateli, którzy mają czynne prawo wyborcze do Sejmu. Przyznanie obywatelom prawa wystąpienia z inicjatywą ustawodawczą jest nowym rozwiązaniem konstytucyjnym i bywa określane jako „inicjatywa ludowa”. Wystąpienie z inicjatywa ustawodawczą kończy parlamentarny etap prac nad ustawą. Dalsze prace toczą się, zgodnie z polskim prawem, w Sejmie: zarówno na jego posiedzeniach plenarnych, to znaczy na posiedzeniu całego Sejmu, jak i przede wszystkim w poszczególnych komisjach sejmowych. Debatę parlamentu nad przedłożonym mu projektem ustawy nazywa się czytaniem ustawy, a polska procedura uchwalania ustaw przewiduje trzy „czytania” projektu ustawy. Pierwsze „czytanie” ma miejsce na plenum Sejmu albo w komisji. Drugie „czytanie” polega zawsze na wysłuchaniu przez Sejm sprawozdania komisji, która szczegółowo rozważała projekt, i dyskusji nad sprawozdaniem. Trzecie „czytanie” kończy się głosowaniem. Ustawę uchwala się zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Konstytucja przewiduje też wyjątki od tej zasady.
Ustawę uchwaloną przez Sejm marszałek Sejmu przekazuje Senatowi. Senat rozpatruje uchwaloną przez Sejm ustawę i w terminie 30 dni może ją przyjąć, zgłosić do niej poprawki albo ją odrzucić. Uchwała Senatu o wniesieniu do ustawy poprawek lub o jej odrzuceniu nie jest ostateczna - Sejm ma bowiem prawo taką uchwałę Senatu odrzucić, ale musi to uczynić bezwzględną większością głosów.
Przyjętą przez Sejm i Senat ustawę marszałek Sejmu przedkłada Prezydentowi do podpisu. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od jej przedłożenia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Przed podpisaniem ustawy Prezydent może podjąć jedną z dwóch decyzji. Może mianowicie wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie, czy ustawa jest zgodna z Konstytucją, albo może odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Jeżeli jednak Trybunał Konstytucyjny uzna zaskarżoną przez Prezydenta ustawę za zgodną z Konstytucją albo jeżeli Sejm ponownie uchwali tę ustawę większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, Prezydent obowiązany jest ustawę podpisać i zarządzić jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Podpisanie i ogłoszenie ustawy kończy prace ustawodawcze, to znaczy, że dopiero od tego momentu ustawa jest obowiązująca.
Akty prawne będące rezultatem tworzenia prawa, obowiązujące w jakimś państwie, tworzą zbiór uporządkowany hierarchiczne, to znaczy, że każdy z nich zajmuje określoną pozycję w tym zbiorze. Pozycja ta jest w zasadzie zależna od tego, jaki organ państwa wydał dany akt prawny. Każdy rodzaj aktu prawnego ma swoją nazwę (ustawa, dekret, rozporządzenie, uchwała, zarządzenie, zarządzenie porządkowe) i może normować określony rodzaj spraw.
Ów zbiór aktów prawnych kształtuje się przez tworzenie nowych aktów prawnych, przez zmianę aktów obowiązujących (nowelizacja prawa) oraz przez uchylanie jakichś aktów prawnych, to znaczy wycofanie ich ze zbioru (derogacja prawa od łac. derogatio - uchylenie). Zbiór aktów prawnych można porównać do piramidy: na jej wierzchołku znajduje się akt prawny o najwyższej randze - konstytucja, a u podstawy akty prawne o randze najniższej. Każdy akt prawny musi być zgodny z aktami wyższej rangi.