UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym ogólnym funkcjonowaniem intelektualnym /A/ z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno-kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy /B/ (5, s.1). Należy odróżnić niedorozwój umysłowy od otępienia (demencji). Niedorozwój umysłowy powstaje przed 18 r.ż., zaś otępienie po 18 r.ż. /C/.

Wiele osób używa zamiennie takich terminów, jak: niedorozwój umysłowy, nazwany przez E.Kraepelina oligofrenią, zahamowanie rozwoju umysłowego, obniżenie sprawności intelektualnych, opóźnienie rozwoju umysłowego, niepełnosprawność umysłowa oraz zaburzenia w uczeniu się. Należy jednak odróżnić niedorozwój umysłowy od zahamowania rozwoju umysłowego (okresowego i trwałego), od obniżenia sprawności intelektualnych (okresowego i trwałego, np. jednostka o uprzednim wysokim poziomie inteligencji po poważnym urazie mózgu może funkcjonować na poziomie niższym, niż przeciętnym; jej ogólny poziom inteligencji uległ obniżeniu, nie jest ona jednak umysłowo upośledzona). Należy także odróżniać niedorozwój umysłowy od opóźnienia rozwoju umysłowego, w którym istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, iż rozwój ten dojdzie do normy (zob. 4).

A. Niedorozwój umysłowy charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym ogólnym funkcjonowaniem intelektualnym, niższym o dwa odchylenia standardowe. Skale pomiaru inteligencji są tak znormalizowane, iż średni iloraz inteligencji próbki ogólnej populacji wynosi 100, zaś odchylenia standardowe, zależnie od zastosowanej skali pomiaru inteligencji wahają się w granicach od 15 do 16. W tych więc skalach, w których odchylenie standardowe wynosi 15 (jak np. w skalach inteligencji D.Wechslera) ilorazy niższe niż 70 będą wskazywać na niedorozwój umysłowy, natomiast w tych, w których wynosi 16 (jak np. w skali Psyche Cattell i Stanford-Bineta), ilorazy niższe niż 68 sugerują niedorozwój umysłowy. Każda skala pomiaru inteligencji jest obciążona określonym błędem pomiaru. Gdy błąd pomiaru wynosi 5 punktów, wówczas niedorozwój umysłowy można rozpoznać u tych osób, których ilorazy inteligencji wahają się w granicach od 65 do 75. Warto w tym miejscu podać, iż około 2,3% osób w ogólnej populacji uzyskuje I.I. niższe niż 70, zaś około 3% do 5% ilorazy wahające się w granicach od 70 do 75 (zob. 5, s.5 i 37).

Do diagnozy niedorozwoju umysłowego u małych dzieci mogą być zastosowane: Psyche Cattell skala inteligencji , oraz Nancy Bayley skala rozwoju umysłowego. Do badań dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym mogą być stosowane takie skale, jak: Skala inteligencji Stanford-Bineta , skala inteligencji D.Wechslera dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (WPPSI-R, 1991; ), skala inteligencji D.Wechslera dla dzieci, wersja zmodyfikowana (WISC-R, WISC-III), zaś do badań młodzieży i osób dorosłych skala inteligencji D.Wechslera dla dorosłych, wersja zrewidowana (WAIS-R/PL), oraz inne.

Badając ogólny poziom inteligencji jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy należy mieć na względzie następujące zasady: 1. pomiar dotyczy aktualnego stanu, obserwowalnego zachowania się. Prognoza jest czymś odrębnym. 2. badanie jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy powinno być dokonane przy zastosowaniu standaryzowanej, znormalizowanej na reprezentatywnej próbce populacji danego kraju, rzetelnej i trafnej, indywidualnej skali inteligencji. Wyklucza się badania grupowe osób podejrzanych o niedorozwój umysłowy. 3. uzyskane wyniki muszą być odniesione do wieku życia badanej osoby, jej środowiska kulturowego i wychowawczego. Zastosowana skala powinna być dostosowana do języka, którym posługuje się badana osoba. Powinny również uwzględniać ewentualne zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, niedowłady i porażenia kończyn górnych, stan zdrowia. Analizując wyniki badań należy być pewnym, iż badany w czasie badań funkcjonował optymalnie, iż w pełni ujawnił swoje możliwości intelektualne, iż jego poziom funkcjonowania nie uległ chwilowemu obniżeniu wskutek złego stanu zdrowia, niedostatecznej motywacji, niekorzystnym warunkom badania, niewłaściwego stosunku do badań, itp. (9) 4. definicja niedorozwoju umysłowego nie zawiera żadnej informacji, iż jest on nieodwracalny (9). 5. gdy uzyskany profil jest bardzo zróżnicowany pod względem wyników uzyskanych w poszczególnych testach, to należy podać raczej silne i słabe funkcje, niż I.I. w skali pełnej, bowiem one bardziej odzwierciedlają zdolność uczenia się jednostki. Jeśli jest znaczna różnica między I.I. w skali słownej i wykonawczej, to uzyskany I.I. w skali pełnej może wprowadzić w błąd (1, s.40). Badania powinny wykazać posiadane zdolności i umiejętności, które stanowią silną stronę funkcjonowania intelektualnego, oraz te, istotnie odbiegające od poziomu ogólnego funkcjonowania, czyli słabe, ponadto należy podać, w zakresie których z mierzonych zdolności badany wymaga pomocy i wsparcia.

B. Nie można rozpoznać niedorozwoju umysłowego, mimo uzyskanego ilorazu inteligencji, wahającego się zależnie od zastosowanej skali inteligencji w granicach poniżej 68 - 73 lub 70 - 75, gdy nie ujawni się jednocześnie współwystępujących ograniczeń w stosunku do wieku życia i środowiska społeczno - kulturalnego w zakresie dwóch lub więcej spośród takich umiejętności przystosowawczych, jak: porozumiewanie się (1), samoobsługa (2), tryb życia domowego (3), uspołecznienie (4), korzystanie z dóbr społeczno - kulturalnych (5), samodzielność (6), troska o zdrowie i bezpieczeństwo (7), umiejętności szkolne (8), organizowanie czasu wolnego (9) i pracy (10). 1. Porozumiewanie się, to umiejętność przekazywania informacji w sposób werbalny i niewerbalny, to rozumienie i wykonywanie próśb i poleceń. 2. Samoobsługa, to umiejętność realizowania potrzeb fizjologicznych, zaspokojenie głodu, umiejętność ubrania się, troska o higienę osobistą i wygląd zewnętrzny. 3. Tryb życia domowego, to umiejętność funkcjonowania w domu, umiejętność prowadzenia domu, troska o ubiór, własność osobistą, o bezpieczeństwo domowe, to umiejętność przygotowania posiłków, planowania wydatków, robienia zakupów, właściwe zachowanie się w domu i bliskim sąsiedztwie, to informowanie innych o własnych potrzebach i decyzjach. 4. Uspołecznienie, to umiejętność nawiązywania wzajemnych kontaktów społecznych, ich inicjowanie i podtrzymywanie, to nawiązywanie i utrzymywanie więzów przyjaźni, to rozpoznawanie uczuć innych osób, to kontrola własnego zachowania, to radzenie sobie z wymogami stawianymi przez innych, to umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji, to przestrzeganie norm społeczno - moralnych, to rozumienie co to jest przyzwoitość i uczciwość. 5. Korzystanie z dóbr społeczno - kulturalnych, to umiejętność korzystania ze środków transportu, z usług krawca, szewca, stomatologa, lekarza ogólnego i specjalisty, to umiejętność korzystania z usług różnego rodzaju sklepów, magazynów, ze szkoły, z kościoła, z biblioteki, teatru, kina, muzeum i innych placówek kulturalnych, z ośrodków rekreacji, z parków, itp. Należy tu uwzględnić również te umiejętności, które warunkują właściwe zachowanie się, informowanie innych o swoich decyzjach i potrzebach, oraz poprawne interakcje społeczne. 6. Samodzielność - to umiejętność podejmowania decyzji, inicjowanie działań stosownych do sytuacji, warunków, planu działania i własnych zainteresowań, to przestrzeganie ustalonego planu działania, to umiejętność wykonywania koniecznych, niezbędnych zadań, to umiejętność rozwiązywania problemów w znanych i nowych sytuacjach, to poszukiwanie pomocy, gdy istnieje taka potrzeba, to umiejętność słusznej obrony swoich praw. 7. Zdrowie i bezpieczeństwo - to umiejętności związane z troską o własne zdrowie, w tym właściwe odżywianie się, rozpoznawanie u siebie objawów choroby, leczenie się, zapobieganie, w tym okresowa kontrola stanu zdrowia, znajomość zasad pierwszej pomocy, przestrzeganie podstawowych zasad bezpieczeństwa oraz przyzwyczajenia i nawyki prozdrowotne. 8. Umiejętności szkolne, to zdolności poznawcze i umiejętności nabywane w toku nauki szkolnej, które mają duże życiowe znaczenie, jak umiejętność czytania, pisania, liczenia, podstawowe umiejętności dotyczące otaczającego świata, zdrowia, spraw wiążących się z płcią, wiadomości z geografii i nauk społecznych. Nie chodzi tu o zasób wiedzy mierzony ilością ukończonych klas, ale o zasób tych umiejętności nabytych w szkole, które umożliwiają samodzielne funkcjonowanie w życiu codziennym. 9. Czas wolny - to umiejętność wykorzystania wolnego czasu stosownie do swoich zainteresowań, wieku życia i norm kulturowych. Zachowanie się w czasie wolnym, jak też podczas rekreacji powinno być stosowne do norm. 10. Praca: niezbędne tu są takie sprawności i umiejętności, które są potrzebne do wykonywania pracy bądź w ramach pełnego, bądź niepełnego wymiaru czasu pracy, to właściwe zachowanie się społeczne, jak np. wywiązywanie się z zadań, przestrzeganie harmonogramu zajęć, umiejętność radzenia sobie w pracy, umiejętność przyjmowania krytyki, doskonalenia swoich umiejętności, poszukiwania pomocy, gdy jest ona potrzebna, umiejętności niezbędne, by dotrzeć do pracy i z niej wrócić, umiejętność nawiązywania kontaktów koleżeńskich i współżycia z kolegami z pracy, oraz umiejętność właściwego wydatkowania pieniędzy i ich oszczędzania (5 s. 40-41).

Nie ma dotąd takiej rzetelnej i trafnej skali, która mierzyłaby wszystkie dziesięć umiejętności przystosowawczych, mimo iż aktualnie znanych jest w świecie około 130 technik pomiaru zachowania przystosowawczego (zob. 8, s.804). Niektóre spośród wymienionych umiejętności przystosowawczych mierzy K.Nihiry, R.Fostera, M.Shellhaasa i H.Lelanda „Skala Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych” , oraz S.S.Sparrow, D.A.Balla i D.V.Chicchetti „Vinelandzka Skala Zachowania Przystosowawczego”. W zbieraniu danych dotyczących dziesięciu umiejętności przystosowawczych nie może być dowolności, gdyż są one zbyt ważne dla diagnozy niedorozwoju umysłowego. Ocena umiejętności przystosowawczych powinna opierać się na wszechstronnej, długotrwałej obserwacji badanej osoby, oraz na danych uzyskanych od rodziców, opiekunów itp. Korzystanie z danych zebranych od kilku obserwatorów zwiększa obiektywność i rzetelność wyników, oraz rozszerza zakres uzyskanych danych, gdyż każdy z nich może wnieść nowe dane, nie uwzględnione przez innego obserwatora. Gdy oceny dokonują dwie osoby, to należy uśrednić uzyskane wyniki. Opierając się na wynikach badań każdej z dziesięciu umiejętności przystosowawczych należy podać silne i słabe umiejętności, oraz wskazać, w zakresie których należy udzielić pomocy i wsparcia.

C. Definicję upośledzenia umysłowego zamyka informacja, iż powstaje on przed 18 rokiem życia. 18 r.ż. jest tym okresem, w którym jednostka w naszym społeczeństwie przejmuje rolę osoby dorosłej. Gdy upośledzenie umysłowe powstaje po 18 r.ż. wówczas należy rozpoznać otępienie. Śledząc dynamikę ogólnego rozwoju umysłowego oraz dziesięciu umiejętności przystosowawczych u dzieci niedorozwiniętych umysłowo możemy stwierdzić, że ich wiek inteligencji oraz wiek rozwoju umiejętności przystosowawczych mniej lub bardziej systematycznie wzrasta z roku na rok, do momentu osiągnięcia przez daną osobę pułapu swoich możliwości, zakreślonych stopniem niedorozwoju umysłowego. Natomiast u osób dementywnych obserwujemy postępujący z miesiąca na miesiąc, z roku na rok ubytek pełnosprawnych uprzednio funkcji intelektualnych i umiejętności przystosowawczych.

Jednostka podejrzana o niedorozwój umysłowy powinna być poddana wszechstronnym specjalistycznym badaniom. Wymagana jest współpraca wysoko wykwalifikowanych psychologów klinicznych, lekarzy różnych specjalności, zależnie od potrzeby, pedagogów i pracowników socjalnych. Badania nie mogą ograniczać się do pomiaru inteligencji i umiejętności przystosowawczych, ale powinny one obejmować ocenę stanu psychicznego, w tym stanu emocji i zaburzenia w tym zakresie, ogólny stan zdrowia, oraz środowisko, w którym dana jednostka żyje. Z dotychczasowych badań wynika, iż od 20% do 35% osób umysłowo upośledzonych ujawnia różnego rodzaju zaburzenia, jak np. zaburzenia koncentracji uwagi/nadruchliwość, depresję, zespół maniakalno-depresyjny, schizofrenię, zaburzenia zachowania, zaburzenia osobowości, zaburzenia wiążące się z postępującymi zmianami mózgu (demencję) (5, s.54). Przy rozpoznawaniu zaburzeń psychicznych, zaburzeń zachowania, zaburzeń osobowości i innych należy opierać się na kryteriach podanych w DSM-IV (1). Wnikliwe badania ogólnolekarskie i specjalistyczne powinny wykazać, czy nie ma uchwytnych zmian w stanie zdrowia, jak też wskazać na przyczyny odchyleń od normy. Gdy wystąpią jakiekolwiek zaburzenia w stanie psychicznym lub stanie somatycznym (stanie zdrowia) należy oprócz kodu, wskazującego na niedorozwój umysłowy wpisać również rozpoznanie i kod danego zaburzenia zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10; 7), jak też podjąć stosowne leczenie i postępowanie. Specjalista lekarz powinien podać, czy badany w zakresie stanu zdrowia wymaga sporadycznej, ograniczonej, znacznej czy też całkowitej pomocy i wsparcia.

Badanie jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy wymaga dokładnego poznania środowiska wychowawczego, w którym ona żyje, uczy się i/lub pracuje. Uzyskane dane powinny odpowiedzieć na pytanie: czy środowisko to jest korzystne dla rozwoju jednostki, sprzyja jej integracji społecznej, czy też jest niekorzystne, hamuje rozwój jednostki i nie sprzyja jej integracji społecznej. Specjalista powinien podać, jakie środowisko społeczne może korzystnie wpłynąć na rozwój samodzielności, produktywności i na integrację społeczną danej osoby. Należy również podać źródło informacji, na której opiera się ta opinia (5, s.33).

W oparciu o wyniki wszechstronnych, wielospecjalistycznych badań należy ustalić, w zakresie których ujawnionych odchyleń od normy jednostka potrzebuje konkretnej pomocy oraz czy ma to być pomoc sporadyczna, ograniczona, znaczna czy całkowita.

Sporadyczna pomoc to taka, która jest udzielana od czasu do czasu. Jest to pomoc krótkotrwała. Ograniczona pomoc - to pomoc trwająca dłuższy, choć ograniczony czas. Znaczna - to szeroka pod względem zakresu udzielana pomoc danej jednostce. I wreszcie całkowita pomoc - to stała pomoc o dużej intensywności. Taka pomoc warunkuje utrzymanie się przy życiu pacjenta (5, s.26).

Jakie są stopnie niedorozwoju umysłowego? Do 1959 r. głęboki niedorozwój umysłowy określano terminem idiotyzm lub niedołęstwem umysłowym, średni - imbecylizmem lub głuptactwem, zaś lekki - debilizmem lub ograniczeniem umysłowym. Rick Heber w 1959 r. na zlecenie Amerykańskiego Towarzystwa d/s Niedorozwoju Umysłowego wprowadził cztery stopnie niedorozwoju umysłowego: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki. Terminy te są powszechnie używane w świecie przez lekarzy psychiatrów i psychologów. DSM-IV/1994 s.40/ podaje następującą klasyfikację poszczególnych stopni niedorozwoju umysłowego:

Kod Stopień upośledzenia Ilorazy inteligencji

317 Lekkie upośledzenie 50 - 55 do około 70

318.0 Umiarkowane upośledzenie 35 - 40 do 50 - 55

318.1 Znaczne upośledzenie 20 - 35 do 35 - 40

318.2 Głębokie upośledzenie poniżej 20 lub 25

Przy rozpoznawaniu poszczególnych stopni upośledzenia umysłowego należy uwzględniać odchylenia standardowe właściwe dla danej skali pomiaru inteligencji. Taką klasyfikację opartą na odchyleniach standardowych podaje tabela 1.

Odchylenie standardowe	Stopień upośledzenia	Ilorazy inteligencji w skalach
				Psyche Cattell i Stanford-Bineta	D.Wechslera
-2.01 do -3.00 -3.01 do -4.00 -4.01 do -5.00 poniżej -5.01	Lekkie Umiarkowane Znaczne Głębokie	52 - 67 36 - 51 20 - 35 poniżej 20	55 - 69 40 - 54 25 - 39

Tabela 1. Klasyfikacja poszczególnych stopni upośledzenia umysłowego oparta na odchyleniach standardowych /2, s.59/.

Wskaźnik rozpowszechnienia dzieci głębiej (tj. głęboko, umiarkowanie i znacznie upośledzonych umysłowo) w ogólnej populacji waha się w granicach od 0.3% do 0.4%, zaś lekko upośledzonych umysłowo w wieku szkolnym waha się od 2.2% do 2.6%. Tymczasem wskaźnik upośledzenia umysłowego wśród osób dorosłych wynosi około 1%. To zjawisko epidemiologiczne nosi nazwę paradoksu upośledzenia umysłowego. Wynika ono stąd, iż większość dzieci lekko upośledzonych umysłowo ma trudności w opanowaniu programu obowiązującego w szkołach publicznych; kierowane są one do szkół specjalnych. Po osiągnięciu dojrzałości podejmują one pracę zawodową i „wtapiają” się w populację generalną i nie są identyfikowane, jako umysłowo upośledzone (3).

Dokładną charakterystykę dzieci lekko, umiarkowanie, znacznie i głęboko upośledzonych umysłowo oraz zasady kierowania do szkół specjalnych podano w osobnej pracy (3). Warto podać, iż wśród 100% osób umysłowo upośledzonych 89.0% stanowią jednostki lekko upośledzone umysłowo, 6.0% umiarkowanie upośledzone, 3.5% znacznie upośledzone oraz 1.5% głęboko upośledzone umysłowo (9, s.648).

Amerykańskie Towarzystwo d/s Niedorozwoju Umysłowego w pracy opublikowanej w 1992 r. (5) nie zaleca posługiwania się terminami: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki stopień niedorozwoju umysłowego. Zaleca, by podawać ogólne rozpoznanie oraz zakres pomocy, jakiej jednostka potrzebuje w odniesieniu do konkretnych, ujawnionych podczas badań odchyleń od normy w zakresie każdej z poddanych wnikliwym badaniom sfer. I tak np. należy rozpoznać „niedorozwój umysłowy” oraz podać, iż badany potrzebuje ograniczonej pomocy w zakresie porozumiewania się i uspołecznienia, lub „niedorozwój umysłowy, badany wymaga znacznej pomocy w zakresie uspołecznienia i samodzielności” (5, s.34). Szkoda, iż Towarzystwo to nie podaje dokładnych zasad rozpoznawania rodzajów pomocy, jakiej należy udzielić osobom o różnym stopniu niedorozwoju umysłowego. Jak zróżnicować oraz w oparciu o jakie kryteria, czy jednostka wymaga sporadycznej, ograniczonej, znacznej czy całkowitej pomocy w zakresie każdej spośród wielu zmiennych, poczynając od stopnia niedorozwoju umysłowego, poprzez każdą z wyróżnionych kategorii umiejętności przystosowawczych, poprzez stan psychiczny, stan somatyczny oraz środowisko, w którym jednostka żyje (6).

Amerykańskie Towarzystwo d/s Niedorozwoju Umysłowego w 1992 r. (5) wprowadziło funkcjonalny model niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój umysłowy dotyczy ograniczeń w aktualnym obserwowalnym funkcjonowaniu. Jest stanem, a nie cechą. Badanie jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy nie może koncentrować się na cechach, ale zmierza do zrozumienia aktualnego jej funkcjonowania w życiu codziennym. Nie przyjmuje ono modelu medycznego, choć jest on pomocny w wyjaśnianiu przyczyn niedorozwoju umysłowego, ani też modelu psychopatologicznego, który może być użyteczny w wyjaśnianiu zaburzeń psychicznych, które mogą wystąpić u niektórych osób niepełnosprawnych umysłowo. Autorzy omawianej koncepcji niedorozwoju umysłowego podkreślają wzajemne relacje istniejące między możliwościami jednostki (jej inteligencją i umiejętnościami przystosowawczymi) a środowiskiem (domem - szkołą, pracą - społecznością), w którym ona funkcjonuje. Podkreślenie ogólnej inteligencji i umiejętności przystosowawczych w diagnozie niedorozwoju umysłowego wyklucza z rozpoznania zaburzenia w zakresie sfery emocjonalno-motywacyjnej i rozwoju fizycznego; one bowiem nie są związane przyczynowo z niedorozwojem umysłowym, a jeśli wystąpią, są czymś przypadkowym. W środowisku rodzinnym i pozarodzinnym następuje socjalizacja jednostki; w nim ona się bawi, uczy, pracuje, współdziała z innymi ludźmi. Ażeby zrozumieć funkcjonowanie jednostki trzeba dokładnie poznać jej środowisko rodzinne i społeczno - kulturowe. Ma ono istotny wpływ na jej funkcjonowanie. Możliwości (inteligencja i umiejętności przystosowawcze) wpływają na ogólne funkcjonowanie jednostki; są one wskaźnikiem rodzaju pomocy, jakiej należy jej udzielić, z drugiej zaś strony systematyczne wspieranie jednostki i pomoc jej udzielana wpływa na jej ogólny poziom funkcjonowania (5, s.10).

Na zakończenie warto podać, iż w przybliżeniu u około 60% do 70% można wykryć przyczynę upośledzenia umysłowego w wyniku wszechstronnych i wnikliwych badań klinicznych. Około 5% przyczyn można wyjaśnić dziedzicznością, około 30% stanowią wczesne zaburzenia w rozwoju płodu, 10% - to czynniki okołoporodowe (jak np. złe odżywianie płodu, przedwczesny poród, niedotlenienie, wirusy, urazy) 5% - to schorzenia przebyte przez dziecko w wieku niemowlęcym i później (infekcje, urazy, zatrucia, np. ołowiem), zaś około 15% do 20% - to czynniki środowiskowe i choroby psychiczne. (1, s.43).

Wykaz literatury

1.Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fouth Edition, DSM-IV. Washington D.C., 1994. American Psychiatric Association.

2. Heber R., A Manual on Terminology and Classification in Mental Retardation. Washington D.C., 1959, 1961. American Association on Mental Deficiency.

3. Kostrzewski J., Globalne i parcjalne dysfunkcje intelektualne oraz charakterystyka osób upośledzonych umysłowo. W: K.Kirejczyk (red.), Upośledzenie umysłowe - pedagogika. Warszawa, 1981, PWN, s.65-71 i 97-129.

4. Kostrzewski J., Ewolucja poglądów AAMR dotyczących niedorozwoju umysłowego. Od Ricka Hebera /1959/ do Ruth Luckasson /1992/. „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”. Tom 8. Pod red. Jana Pańczyka. Warszawa, 1997, WSPS 5. Luckasson R., Coulter D.L., Polloway E.A., Reiss S., Schalock R.S., Snell M.E., Spitalnik D.M. and Stark J.A., Mental Retardation: Definition. Classification and Systems of Supports. Washington D.C., 1992. American Association on Mental Retardation.

6. MacMillan D.L., Gresham F.M., Siperstein G.N., Heightend concerns over the 1992 AAMR definition: advocacy versus precision. American Journal on Mental Retardation, Vol 100, 1995, No 1, s. 87-97.

7. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. ICD-10. Kraków, 1994. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.

8. Nihira K., Assessment of Mentally Retarded Individuals. W: B.B. Wolman (red.), Handbook of Intelligence, Theories, Measurements and Applications. New York, 1985. John Wiley and Sons, s. 801-824.

9. Sattler J.M., Assessment of Children. Revised and Updated Third Edition. San Diego, 1992. Jerome M.Sattler Publisher, Inc.

---