Modele uzależnienia

1. Pierwsze naukowe badania nad alkoholizmem dokonywane były w latach 50-tych XX wieku

przez Ervina Mortona Jellinka. Wg niego istnieje specyficzne choć nieznane podłoże, które warunkuje symptom utraty kontroli nad ilością wypijanego alkoholu. Symptom ten jest konsekwencją procesu długoletniego nadużywania alkoholu, nakładającego się na psychologiczne i społeczne problemy pijącego. Utrata kontroli to warunek konieczny i wystarczający dla postawienia diagnozy choroby alkoholizmu.

Alkoholizm jako rozwijająca się przewlekła choroba

1. 4 tezy teorii Jellinka:

1. Alkoholizm jest ściśle wyodrębnioną jednostką chorobową, różnicowaną od innych chorób i innych

sposobów picia.

2. Alkoholizm jest zdeterminowany genetycznie, co powoduje powstawanie zaburzeń fizjologicznych lub neurohormonalnych w ośrodkowym układzie nerwowym.

3. Początek wraz nabytym wskutek picia symptomem utraty kontroli nad ilością spożywanego alkoholu, co ma charakter trwały i nieodwracalny.

4. Nawet niewielka ilość alkoholu u alkoholika powoduje jego bezradność. Wyjściem jest powstrzymywanie się

od picia.

Ten model ma istotne znaczenie dla metod samopomocowych i psychoterapii Wspólnota Anonimowych Alkoholików odwołuje się do takiego rozumienia uzależnienia - zamiast „trzeźwy” mówią „trzeźwiejący”

Obecnie nawet w terapii poznawczo-behawioralnej opartej na innych założeniach podkreślana bywa waga abstynencji.

W Jellinka alkoholizm to proces dynamicznie rozwijający się, w którym występują kolejne, możliwe do

przewidzenia symptomy tworzące cztery główne stadia choroby:

Stadia czysto objawowe:

1. stadium przedalkoholowe

2. stadium wstępne

Stadia nałogowego picia

3. stadium ostre

4. stadium przewlekłe

Stadium przedalkoholowe

- picie tu motywowane społecznie („picie towarzyskie”)

- odkrycie, że alkohol szczególnie odpręża (ulga)

- początkowo to uczucie kojarzone jest z sytuacją społeczną, później z samym piciem

- bez znacznego upijania się

- obniża się poziom odporności na napięcia psychiczne

- pogłębia się nieumiejętność radzenia sobie z sytuacjami stresowymi w inny sposób niż pijąc

- strategia unikania konfrontacji wygasza inne strategie radzenia sobie ze stresem

- wzrost tolerancji na alkohol i zwiększenie częstotliwości picia

- koniec tej fazy to amnezje wskutek częstszego upijanie się

Czas trwania od kilku miesięcy do dwóch lat.

Stadium to dzieli się na dwa okresy: okazjonalne picie w celu

doznania ulgi i stałe picie w celu doznania ulgi.

Stadium wstępne

- Początek wyznaczają palimpsesty alkoholowe (1)

- Potajemne picie (2)

- Ciągłe myślenie o alkoholu (3)

- Picia zachłanne i łapczywe (4)

- Poczucie winy i wyrzuty sumienia z powodu picia (5)

- Unikanie w gronie najbliższych rozmów o alkoholu (6)

- Stadium dobiega końca, gdy palimpsesty występują coraz częściej (7)

Faza trwa od kilku miesięcy do 4/5 lat.

Znaczny wzrost tolerancji na alkohol i potrzeby jego używania.

Stadium ostre

- Główny objaw uzależnienia - utrata kontroli (8)

- Rozbudowywanie systemu racjonalizacji (9)

- Obrona przed naciskami społecznymi (10)

- Nastawienia wielkościowe (11) na zasadzie kompensacji

- Oskarżanie innych i zachowania agresywne (12)

- Wyrzuty sumienia (13)

- Okresowa bezwzględna abstynencja (14)

- Próby zmiany dotychczasowego sposobu picia (15)

- Unikanie dotychczasowych przyjaciół (16)

- Zaniedbanie i/lub porzucenie pracy (17)

- Koncentracja wokół picia (18)

- Utrata zainteresowań światem zewnętrznym (19)

- Dalsze przewartościowanie relacji z ludźmi (20)

- Litowanie się nad sobą, poczucie bycia ofiarą (21)

- Chęci zmiany lub ucieczki ze swojego środowiska (22)

- Zmiany obyczajów rodzinnych (23)

- Żale i pretensje wobec zony i dzieci (24)

- Gromadzenie i ukrywanie zapasów (25)

- Nasilone skutki picia i złego odżywiania się (26)

- Pierwsza hospitalizacja (27)

- Obniżenie popędu seksualnego (28)

- Zazdrość na tle alkoholizmu (29)

- Regularne picie poranne (30)

Co prowadzi do stadium następnego

Stadium przewlekłe

- Długotrwałe stany zatruć alkoholem - ciągi (31)

- Degeneracja moralna (32)

- Obniżenie sprawności funkcji intelektualnych (33)

- Psychozy alkoholowe (34)

- Picie z ludźmi ludźmi z niższych warstw społecznych (35)

- Picie alkoholi niekonsumpcyjnych (36)

- Wyraźne obniżenie tolerancji na alkohol (37)

- Nieokreślone lęki (38)

- Drżenia (39)

- Zahamowanie psychoruchowe (40)

- Picie obsesyjne (41)

- Idee natury religijnej (42)

- system racjonalizacji się załamuje (43),

Wybór: albo leczenie albo picie na śmierć.

Zespół narkomanicznego uzależnienia od alkoholu

Teoria pary: Portnow i Piatnickaja - lata 70-te XX stulecia

Diagnoza na podstawie koniecznej konstelacji objawów:

1. Przejście z fazy początkowej (neurastenicznej) do środkowej (narkomanicznej):

- popęd obsesyjny (wskaźnik zależności psychicznej)

- popęd kompulsyjny (wskaźnik zależności fizyczne) - utrata kontroli ilościowej i zmiana reaktywności na alkohol

2. Przejście z fazy narkomanicznej do zejściowej (encefalopatycznej):

- osłabienie popędu obsesyjnego

- spadek tolerancji

Typologia alkoholików

Ze względu na heterogeniczność grupy osób uzależnionych od alkoholu i potrzebę opisania/zrozumienia zjawiska tworzone były typologie osób uzależnionych. Wśród nich

- Cloningera

- Babora

- Lesza

Typy alkoholizmu - Cloninger

Modele genetyczne

Założenia w badaniach bliźniąt:

1. skoro bliźnięta monozygotyczne są jednakowe genetycznie, to występujące pomiędzy nimi różnice we wzorach picia są wynikiem oddziaływań środowiskowych

- u bliźniąt dyzygotycznych różnice są wynikiem oddziaływań środowiskowych i genetycznych (połowa genów wspólna)

2. ponieważ podobieństwo genetyczne między bliźniętami monozygotycznymi jest większe niż między dyzygotycznymi, to wyższe wskaźniki zgodności nasilenia zaburzeń związanych z używaniem alkoholu w parze bliźniąt monozygotycznych niż w parze dyzygotycznych wskazują, że wpływ czynnika środowiskowego jest mniejszy niż genetycznego.

Badanie bliźniąt

Według różnych badań z ostatniej dekady XX wieku (w tym badania Kendlera na grupie 9000 par bliźniąt) średni poziom zgodności w grupie mężczyzn bliźniąt MZ wynosi 60%, a DZ 39% a w grupie kobiet MZ 31% i DZ 22%.

Jednak wyniki są bardzo różne w różnych badaniach. W badaniach rodzinnych, w których porównywano krewnych, stwierdzono wyższy poziom zgodności nadużywania alkoholu w linii mężczyzn niż kobiet.

Badanie bliźniąt adoptowanych

Wyniki Sztokholmskich Badań Adopcyjnych na dzieciach adoptowanych w okolicach 3-6 m-ca życia:

- Wskaźniki stopnia nasilenia nadużywania alkoholu wynosiły u mężczyzn 14,7%, gdy żadne z biologicznych rodziców nie miało problemów alkoholowych, 22,4% gdy ojciec miał problem alkoholowy, 26% gdy taki problem wykazywała matka biologiczna, 33,% gdy oboje rodzice.

- Wskaźniki stopnia nasilenia u adoptowanych kobiet wynosiły 9,8% gdy matki nadużywały alkoholu, 2,8% gdy nie nadużywały. Alkoholizm ojca nie miał większego znaczenia.

• Picie rodziców adopcyjnych,według badań, nie ma większego znaczenia dla picia dzieci zaadoptowanych.

W związku z powyższym wysnuwa się wniosek, że czynniki środowiskowe mają znaczenie dla inicjacji, czynniki genetyczne natomiast dla ustabilizowania się wzorca picia. Badania genetyki molekularnej wyszukujące konkretne geny lub układy genów odpowiedzialnych za problemy alkoholowe są bardzo niejednoznaczne i nie dostarczają konkretnych wniosków.

System nagrody

James Olds i Peter Milner umieścili szczurom elektrody w przegrodzie mózgu. Otrzymali efekt doznawania

przyjemności. Dalsze badania w klatkach Skinnera pokazały, że szczury dla otrzymania przyjemności tą drogą są w stanie nie pobierać pokarmu i doprowadzać się do całkowitego wyczerpania fizycznego. Miejsce stymulowane w mózgu zwierząt to pęczek przyśrodkowego przodomózgowia i okolice. Główny neuroprzekaźnik w systemie nagrody to dopamina. Jądro półleżące to ośrodek przyjemności, dopamina to

neuroprzekaźnik przyjemności, a bodziec wzmacniający to ten, który skłania do powtórzenia działania.

Rozwój uzależnienia jako sensytyzacja układu nagrody

Koncepcja rozwoju uzależnienia wg Robinsona i Berridge'a:

- Nieregularne ale wielokrotne podawanie substancji psychoaktywnych [bądź inne drażnienie neuronów układu

nagrody] zwiększa wrażliwość (sensytyzacja) na zachętę w postaci substancji psychoaktywnych [lub na inne sposoby drażnienia]. Osoba uzależniona mocno koncentruje się na poszukiwaniu, myśleniu, oczekiwaniu zdobycia substancji [bądź jakiegoś zachowania]. Szczególnie ważny okazuje się nie tyle stan po użyciu, co samo pożądanie nagrody. Eksperymenty pokazały, że nie wszystkie środki powodują zjawisko uwrażliwienia. Wśród tych, które to czynią: alkohol, nikotyna, kokaina, amfetamina, fencyklidyna, ale też seks, hazard, gry komputerowe (Kalat)

Alkoholizm i osobowość

Pierwsze wydanie DSM (1952) opracowane przez APA problematykę alkoholizmu umieszczało w zakresie zaburzeń osobowości - osobowość alkoholowa

Takie rozumienie problemu nie wytrzymało próby czasu, szczególnie krytyki behawiorystów Lata 80-te porzucenie koncepcji nałogu jako problemu osobowości. Jednak trwały badania nad określeniem rysu osobowościowego u osób uzależnionych.

Modele relacji między cechami osobowościowymi a uzależnieniem:

1. czynnik predysponujący

2. skutek alkoholizmu

3. relacja przyczynowa typu trzeciej zmiennej

Modele te mogą być bogatsze, gdy dołożymy inne czynniki - zmienną odległą i bezpośrednią

Czynniki osobowości - Eysenck

1. Neurotyczność - lęk, depresja, poczucie winy, wrażliwość, niskie poczucie wartości

2. Ekstrawersja - towarzyskość, ożywienie, aktywność, asertywność, poszukiwanie wrażeń, beztroska, dominacja, wylewność, śmiałość

3. Psychotyczność - agresja, chłód uczuciowy, egocentryzm, bezosobowość, impulsywność, antyspołeczność, brak empatii, twórczość, sztywne myślenie

Czynniki osobowości - Tellegen

1. Ograniczenie - tradycjonalizm, tendencja do unikania zranienia i do kontroli

2. Uczuciowość pozytywna - osiągnięcia, potencjał społeczny, pomyślność, bliskość społeczna

3. Uczuciowość negatywna - agresja, wyobcowanie,reakcje stresowe

Czynniki osobowościowe - Cloninger

Wymienia 3 czynniki temperamentalne:

1. Unikanie zranienia - ostrożność, obawianie się, łatwe męczenie się, zahamowanie

2. Zależność od nagrody - ambicja, zdolność do współczucia, ciepło emocjonalne,pracowitość, sentymentalność, wytrwałość, zmienność nastroju

3. Poszukiwanie nowości - impulsywność, pobudliwość, skłonność do poszukiwania, łatwe wpadanie w złość, kapryśność, ekstrawagancja

Badania przy użyciu trójczynnikowych koncepcji

Sher i in. zestawiając ze sobą różnorodne badania opisali problem na trzech czynnikach (Leonard, Blane, Picie i

alkoholizm w świetle teorii psychologicznych):

1. Neurotyczność/Uczuciowość negatywna:

- alkoholizm wiąże się z wyższym poziomem lęku

- alkoholizm wiąże się z zaburzeniami nastroju

- podwyższony jest poziom unikania zranienia

- wskaźniki neurotyczności w przebiegu uzależnienia rosną

- niski poziom uczuciowości negatywnej wiąże się z alkoholizmem o wczesnym początku, nasilenie uczuć negatywnych notuje się u ludzi, u których uzależnienie rozwija się później

2. Impulsywność/odhamowanie:

- wśród uzależnionych istotny odsetek osób z zaburzeniami z pogranicza i osobowością antyspołeczną

- impulsywność i odhamowanie pojawiają się u potomstwa alkoholików

- osoby impulsywne/odhamowane mają tendencję do redukcji stresu alkoholem

- osoby o większym poziomie wrogości również

3. Ekstrawersja/towarzyskość

- bardzo niejednoznaczne wyniki badań

- tylko w niektórych badaniach wysoki stopień towarzyskości jest zagrażający uzależnieniem

Cooper powiązał cechy osobowościowe z motywami picia:

- cechy związane z impulsywnością/odhamowaniem najsilniej wiążą się z piciem dla wzmocnienia pozytywnych emocji

- cechy związane z neurotycznością/uczuciowością negatywną wiążą się z piciem w celu tłumienia emocji

negatywnych

Caspi i in. stwierdzili, że podobne cechy osobowości - wysoki poziom uczuciowości negatywnej i silna impulsywność - korelują z 4 typami zachowań problemowych:

- nieostrożne zachowania seksualne

- niebezpieczne nawyki prowadzenia samochodu

- stosowanie przemocy w stopniu powodującym

- kłopoty prawne

- uzależnienie od alkoholu

Zaburzenia osobowości i alkoholizm

Wyniki badań bardzo różnorodne, np zaburzenia osobowości z pogranicza wśród alkoholików w terapii:

Vaglum i Vaglum - 66%, Nace i współpr. - 17%.

Najczęściej pojawiają się wśród alkoholików:

- zaburzenia typu borderline

- osobowość antyspołeczna

- osobowość histrioniczna

dodatkowo:

- osobowość unikająca, narcystyczna, paranoiczna, obsesyjno-kompulsyjna, bierno-agresywna

6/6

---