Globalne zaburzenia rozwoju psychoruchowego dziecka
I. Upoœledzenie umys³owe
(inaczej: oligofrenia, niedorozwój umys³owy, ograniczenie umys³owe)
? jest to stan charakteryzuj¹cy siê istotnie ni¿szym od przeciêtnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania siê. Zaburzenia w przystosowaniu przejawiaj¹ siê w postaci zaburzeñ w zakresie dojrzewania, uczenia siê i (lub) przystosowania spo³ecznego. Upoœledzenie umys³owe nie jest traktowane jako choroba, lecz jako skutek dzia³ania ró¿nych czynników patogennych. Jest to stan nieodwracalny, który ma charakter kalectwa trwaj¹cego ca³e ¿ycie.
Upoœledzenie umys³owe rozpoznaje siê gdy poziom funkcjonowania procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych i wykonawczych jest istotnie ni¿szy od przeciêtnego (co najmniej powy¿ej dwóch odchyleñ standardowych, a wiêc poni¿ej 70), a poziom dojrza³oœci spo³ecznej, tempo nabywania wiadomoœci i umiejêtnoœci s¹ ni¿sze ni¿ u wiêkszoœci jego rówieœników wychowuj¹cych siê w tym œrodowisku.
Rodzaje upoœledzenia umys³owego:
niedorozwój umys³owy - upoœledzenie rozpoznawane od urodzenia, mimo prawid³owych warunków wychowawczych
otêpienie - upoœledzenie powsta³e po 3 roku ¿ycia, którego istot¹ jest postêpuj¹ce obni¿anie zarówno ilorazu, jak i wieku inteligencji
Zahamowanie rozwoju intelektualnego - termin odnosz¹cy siê do przypadków, w których rozwój intelektualny dziecka przebiega³ do pewnego okresu prawid³owo, lecz wskutek okreœlonego czynnika patogennego nast¹pi³o zatrzymanie wzrostu wieku inteligencji; po tym okresie poziom rozwoju znów zacz¹³ wzrastaæ.
Obni¿enie sprawnoœci intelektualnych - terminem tym okreœlane s¹ takie przypadki zahamowania rozwoju intelektualnego, w których poziom intelektualny jest ni¿szy ni¿ przed zahamowaniem.
OpóŸnienie rozwoju intelektualnego - aktualny rozwój umys³owy nie odpowiada wiekowi ¿ycia, ale nie mo¿na okreœliæ czy na pewno jest to przypadek upoœledzenia.
Diagnostyka upoœledzenia umys³owego
Kryteria upoœledzenia umys³owego stosowane w diagnozowaniu (wg Kostrzewskiego i Walda)
Kryterium psychologiczne - ocena ca³ej osobowoœci badanego i odró¿nienia ogólnego upoœledzenia umys³owego od parcjalnych deficytów.
Kryterium ewolucyjne - porównanie poziomu rozwoju procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych itp., okreœlenie ich wieku rozwoju i ilorazu. U dzieci upoœledzonych umys³owo stwierdza siê ró¿nice poziomu rozwoju mimo takiego samego wieku inteligencji.
Kryterium spo³eczne - stopieñ zaradnoœci ogólnej, czyli zdolnoœci do radzenia sobie w sytuacjach ¿yciowych i spo³ecznych stosownie do wieku ¿ycia i œrodowiska spo³ecznego.
Kryterium pedagogiczne - ocena tempa nabywania wiadomoœci i umiejêtnoœci w toku nauczania, ich zasobów, pomiar tempa uczenia siê.
Kryterium lekarskie - ca³okszta³t badañ lekarskich i laboratoryjnych.
Do oceny rozwoju umys³owego dzieci w wieku przedszkolnym w Polsce s³u¿y:
Skala Stanford Binet (Test Inteligencji L. Termana - M. Merrill) - s³u¿¹cy do badania dzieci podejrzanych o g³êbsze upoœledzenie umys³owe
Skala Inteligencji dla Dzieci D. Wechslera - do badania dzieci podejrzanych o upoœledzenie umys³owe w stopniu lekkim.
Klasyfikacja stopni upoœledzenia umys³owego ? stopieñ opóŸnienia rozwoju psychoruchowego mo¿e byæ ró¿ny u ró¿nych dzieci, a tak¿e odmienny w zakresie poszczególnych funkcji u tego samego dziecka. Wyró¿niamy upoœledzenie w stopniu lekkim, w stopniu umiarkowanym, w stopniu znacznym i w stopniu g³êbokim.
Ogólna symptomatologia niedorozwoju umys³owego:
Rozwój intelektualny osi¹ga najwy¿ej poziom myœlenia konkretnego, nie dochodzi do myœlenia pojêciowego i abstrakcyjnego.
Mowa rozwija siê ze znacznym opóŸnieniem, ubogie s³ownictwo, wystêpuj¹ wady wymowy.
OpóŸnienia rozwoju funkcji poznawczych maj¹ ro¿ny stopieñ g³êbokoœci.
U osób z upoœledzeniem w stopniu lekkim dojrza³oœæ spo³eczna mo¿e osi¹gn¹æ stosunkowo wysoki poziom, w wyniku czego takie osoby mog¹ osi¹gn¹æ wzglêdn¹ dojrza³oœæ.
Niska zdolnoœæ do kontrolowania emocji, impulsywnoœæ, nieadekwatnoœæ si³y i rodzaju reakcji do dzia³aj¹cego bodŸca.
W³aœciwoœci neurodynamiczne wp³ywaj¹ na zachowanie dziecka: intensywnoœæ i zmiennoœæ reakcji emocjonalnych, na sztywnoœæ dzia³ania itp.
II. Inteligencja ni¿sza ni¿ przeciêtna ? wyniki dzieci o ni¿szej ni¿ przeciêtna sprawnoœci intelektualnej mieszcz¹ siê pomiêdzy 1 i 2 odchyleniem standardowym, a wiêc od 84 do 70. Dzieci te cechuje przede wszystkim s³aby rozwój procesów intelektualnych: myœlenie pojêciowo-s³owne s³abo wykszta³cone. Charakteryzuje je: d³ugo utrzymuj¹ca siê dominacja myœlenia konkretnego, s³aby rozwój abstrakcyjnego myœlenia pojêciowo - s³ownego, utrudnione rozumowanie przyczynowo - skutkowe, wolne tempo myœlenia, ma³a samodzielnoœæ, ma³y krytycyzm, ma³a p³ynnoœæ i oryginalnoœæ myœlenia, sztywnoœæ i schematyzm rozumowania.
Piêæ grup dzieci uzyskuj¹cych ilorazy inteligencji w tym przedziale (wg J. Kostrzewskiego):
Dzieci zaniedbane pedagogicznie.
Dzieci z deficytami parcjalnymi niektórych funkcji np. percepcji wzrokowej, przy ogólnej inteligencji w normie.
Dzieci o powolnym lecz poprawnym przebiegu procesów intelektualnych.
Dzieci upoœledzone w stopniu lekkim, które uzyskuj¹ wy¿sze ilorazy inteligencji wskutek silnego stymulowania ich rozwoju umys³owego przez œrodowisko.
Dzieci o ni¿szym ni¿ przeciêtny poziomie funkcjonowania intelektualnego i spo³ecznego. ? jedynie ta grupa mo¿e byæ nazywana dzieæmi z inteligencj¹ ni¿sz¹ ni¿ przeciêtna!
III. Postêpowanie korekcyjno - wychowawcze ? w przypadkach upoœledzenia umys³owego oraz inteligencji ni¿szej ni¿ przeciêtna konieczne jest dzia³anie stymuluj¹ce rozwój i koryguj¹ce zaburzenia. Powinno byæ ono prowadzone systematycznie, od najwczeœniejszych lat ¿ycia, i obejmowaæ wszystkie aspekty rozwoju zarówno fizycznego jak i psychoruchowego.
Postêpowanie z dzieckiem w œrodowisku rodzinnym:
Rodzice musz¹ obserwowaæ dziecko, w celu poznania jego potrzeb, poniewa¿ dziecko czêsto nie potrafi ich zasygnalizowaæ.
Dziecko powinno byæ stale aktywizowane, gdy¿ aby zyskaæ jak¹œ now¹ umiejêtnoœæ dziecko musi byæ stale nak³aniane przez rodziców do jej powtarzania.
Nie nale¿y zachêcaæ dziecka do opanowywania umiejêtnoœci charakterystycznych dla wy¿szego etapu rozwoju, gdy dziecko nie opanowywa³o jeszcze poziomu ni¿szego.
Nie wolno pozwoliæ dziecku na przyswojenie niew³aœciwych nawyków.
Nale¿y przyzwyczajaæ dzieci upoœledzone do obowi¹zków domowych.
Rehabilitacja dzieci upoœledzonych w stopniu lekkim
Dzieci upoœledzone w stopniu lekkim uczêszczaj¹ do normalnych przedszkoli, a nastêpnie do szkó³ specjalnych. Dzieci upoœledzone maj¹ najwiêksze problemy w rozumowaniu, wnioskowaniu, porównywaniu, uogólnianiu, abstrahowaniu i klasyfikowaniu. Ponadto cechuje je wolne tempo uczenia siê. Wykazuj¹ trudnoœæ w zapamiêtywaniu symboli literowych i kojarzeniu z odpowiadaj¹cymi im g³oskami, z trudem dokonuj¹ analizy i syntezy wyrazów.
Nauczyciel powinien pracowaæ z takim dzieckiem indywidualnie. Powinien zaakceptowaæ to dziecko takie jakie jest! Lekcje powinny siê zaczynaæ od ciekawszych zadañ. Nauczyciel powinien uwzglêdniæ zainteresowania dziecka. Bardzo wa¿ne jest dostosowanie poziomu trudnoœci zadañ do mozliwoœci dziecka. Polecenia kierowane do dziecka powinny mieæ zawsze charakter pozytywny oraz konkretny. Nauczyciel powinien stosowaæ nagrody raczej ni¿ kary. Du¿e znaczenie ma zespo³owe wychowanie i nauczanie w przedszkolu, dzieci szybciej ucz¹ siê przez naœladownictwo.
Pozytywnie na kszta³cenie procesów intelektualnych wp³ywaj¹ takie zabawy jak uk³adanie historyjek obrazkowych, wykrywanie braków w obrazkach, klasyfikowanie przedmiotów do oddzielnych kategorii, porównywanie dwóch przedmiotów ze sob¹, definiowanie pojêæ.
Rehabilitacja dzieci g³êbiej upoœledzonych
Wczesna i intensywna stymulacja rozwoju dzieci g³êbiej upoœledzonych stanowi szansê podniesienia poziomu funkcjonowania intelektualnego i przystosowania spo³ecznego tych dzieci. Terapia tych dzieci jest szczególnie trudna poniewa¿ postêpy rozwojowe s¹ bardzo powolne i s³abo zauwa¿alne.
Celem pracy wychowawczej z dzieæmi g³êboko upoœledzonymi jest uzyskanie jak najwiêkszej poprawy w rozwoju dzieci g³êboko upoœledzonych, a tak¿e wychowanie dzieci w taki sposób, by praca rodziców i opiekunów sta³a siê l¿ejsza. Dzieci te wymagaj¹ opieki, która powinna byæ „pielêgnacj¹ wychowuj¹c¹” - „racjonalnie zaplanowane, wykonane ze zrozumieniem czynnoœci pielêgnacyjne s¹ podstaw¹ wychowania g³êboko upoœledzonych, zw³aszcza w pierwszych latach ¿ycia” (cyt. z H. Olechnowicz). Kszta³towanie nawyków czystoœci jest wa¿ne równie¿ z punktu widzenia trudnoœci pielêgnowania starszych dzieci.
Korzystny wp³yw na dziecko ma terapia zajêciowa, maj¹ca na celu skierowanie uwagi dziecka na przedmioty i czynnoœci zewnêtrzne w celu odwrócenia jego uwagi od dzia³añ skierowanych na w³asne cia³o - dziecko skupia uwagê na 3-5 minut. Podczas takiej terapii dziecko mo¿e np. wyklaskiwaæ rytm, mog¹ to równie¿ byæ ruchy bierne wykonywane na dziecku. Monotonne zabawy takie jak przesypywanie, przelewanie, przek³adanie zmniejszaj¹ nadpobudliwoœæ psychoruchow¹. Pozytywnie dzia³a te¿ forma zabaw lustrzanych, gdy doros³y i dziecko bawi¹ siê tymi samymi zabawkami siedz¹c na przeciwko siebie i obserwuj¹c siê nawzajem.