Zaburzenia sprawności manualnej uczniów - jak temu przeciwdziałać?

Wielu dydaktyków zauważa we współczesnej szkole wzrastającą liczbę dzieci ze stwierdzoną dysleksją rozwojową, dysgrafią oraz obniżonym rozwojem funkcji percepcyjno - motorycznych, takich jak: sprawność manualna, orientacja przestrzenno - kierunkowa, koordynacja wzrokowo - ruchowa. Wszystkie te dysfunkcje mają często negatywny wpływ na przyswajanie wiadomości i rozwijanie umiejętności w trakcie procesu dydaktycznego. Dlatego nie należy ich bagatelizować. Od wczesnego etapu edukacji szkolnej trzeba te dzieci objąć specjalistyczną opieką, aby przeciwdziałać niepowodzeniom dydaktyczno - wychowawczym.

Jako wieloletni nauczyciel nauczania zintegrowanego pracujący w szkole wiejskiej zaobserwowałam w ostatnich latach obniżony poziom zdolności manualnych uczniów. Ten problem dostrzegają także inni nauczyciele pracujący w klasach młodszych i pedagodzy uczący innych przedmiotów.

Dzieci z niższą sprawnością manualną nie potrafią, nawet w klasie pierwszej, prawidłowo trzymać ołówka, ciąć nożyczkami po liniach prostych (szarpią papier lub zmniejszają wycinaną figurę), ubierać się, zapinać guzików, czy złożyć kartkę papieru na połowę. Ich rysunki są bardzo ubogie w szczegóły, niezbyt estetycznie wykonane (karki pogniecione lub pozaginane rogi). Nie potrafią także kolorować lub malować w obrębie konturu. Przeraża także fakt, że wielu uczniów dalszych klas nauczania zintegrowanego nie ma cierpliwości na dokończenie swojej pracy plastycznej czy technicznej; szybko się zniechęcają. Piszą bardzo wolno; litery są niekształtne, często niewłaściwie łączone i źle utrzymane w liniaturze (najczęściej wykraczają poza nią).

Te zauważone mankamenty są sygnalizowane rodzicom; z prośbą (popartą wskazówkami) o przeprowadzenie w domu ćwiczeń dodatkowych mających usprawnić zauważone u danego dziecka dysfunkcje.

Ze wzglądu na dużą ilość pracy na roli, gdzie często jeden z rodziców zajmuje się gospodarstwem, a drugi pracuje zawodowo poza swoją miejscowością, nie mają oni czasu na pracę z dzieckiem, w celu rozwijania jego manualności. Często wyręczają swoje pociechy w codziennych czynnościach, jak na przykład mycie, jedzenie, ubieranie się. Są zadowoleni, gdy dziecko zajmuje się sobą i większość czasu spędza oglądając telewizję lub grając na komputerze.

Ta wizualizacja współczesnego świata, a zarówno brak zainteresowania rozwojem manualnym dziecka ze strony rodziców powoduje niejednokrotnie, że dopiero w oddziale przedszkolnym po raz pierwszy stykają się z przyborami i narzędziami stosowanymi podczas procesu dydaktycznego w szkole. W związku z tym pierwsze ćwiczenia mające na celu usprawnianie funkcji manualnych dziecko wykonuje równocześnie z nauką prawidłowego chwytu ołówka i długopisu oraz nauką pisania, która okazuje się wtedy bardzo żmudna, trudna i często zniechęca dziecko, gdy widzi ono na kartce niekształtne znaki.

Nasze spostrzeżenia mają również potwierdzenie w badaniach. Zdaniem B. Didkowskiej ,,Dynamiczny rozwój elektronicznych środków przekazu spowodował, że /…/ współczesne dzieci żyją w świecie zupełnie innym niż poprzednie pokolenia; /…/ a znajomość obsługi komputera opanowują wcześniej niż zasady czytania i pisania” [1].

Zjawisko obniżania się sprawności manualnej u coraz młodszych pokoleń zauważa również D. Strach - Włoszczyńska, badając problem dysleksji u uczniów. Twierdzi ona, że: ,,Najczęściej nauczyciele skarżą się na wolne tempo pracy podczas realizacji programu, jako następne w kolejności wymieniają: brak koncentracji uwagi, nadpobudliwość, brak wytrwałości w pokonywaniu trudności, narzekają na problemy w pisaniu dyktand i techniczne problemy związane ze sprawnością manualną” [2].

Problem obniżonej sprawności manualnej dotyczy nie tylko dzieci ze stwierdzoną dysleksją rozwojową. Wynika on, zdaniem wielu dydaktyków, z szybkiego rozwoju technologii wizualnych. Łatwa dostępność do środków masowego przekazu typu: komputery, Internet, gry komputerowe i ich atrakcyjność dla dziecka powoduje wypieranie tradycyjnych sposobów spędzania wolnego czasu.

Dzieci aktualnie niechętnie sięgają po gry planszowe, manipulacyjne, a nawet niechętnie rysują, wycinają czy majsterkują. Ich działalność manipulacyjna, mająca wpływ na rozwój motoryki dłoni, ogranicza się jedynie do sprawnego ,,klikania” po klawiaturze i operowania ,,myszką”.

Dynamiczny rozwój elektronicznych środków przekazu, niewątpliwie wpływa na rozwój młodego pokolenia, które szybciej opanowuje umiejętność posługiwania się klawiaturą i „myszką” niż przyborami piśmienniczymi i nożyczkami. B. Didkowska prowadząc badania nad wpływem mediów na twórczość rysunkową dzieci i młodzieży stwierdziła, że: ,,Dzieci, które rosną w świecie zdominowanym przez media elektroniczne /…/ uważają, że niczego nie należy się uczyć, ponieważ wszystko zostało im dane. Komputer w ich mniemaniu zniweluje wszystkie niedostatki manualne” [3]. A ,,/…/ konsekwencją zauważalnych zmian w aktywności związanej ze spontanicznym rysunkiem dzieci są miedzy innymi coraz częstsze problemy związane z rozwojem ręcznego pisania” [4].

W literaturze przedmiotu zdolności manualne są rozpatrywane w różnym ujęciu, na przykład jako aktywność motoryczno- ruchowa. Według H. Natowskiej zdolności manualne to ,,/…/ umiejętność posługiwania się przedmiotami codziennego użytku /…/" [5].

Pojęcie ,,sprawność manualna” jest również określana jako sprawność motoryczna.

,,Sprawności motoryczne są rodzajem bardzo precyzyjnej koordynacji, w której zasadniczą rolę odgrywają mięśnie krótkie. Sprawność dobrze wyuczona przekształca się w nawyk. Po osiągnięciu kontroli nad tzw. motoryką dużą, małe dziecko jest gotowe do uczenia się sprawności. Każdą sprawność motoryczną trzeba opanować osobno, ponieważ różni się ona pod pewnymi względami od pozostałych sprawności” [6] .

Objawy zakłócenia motoryki manualnej, zdaniem H. Natowskiej to: ,,Opóźnienia w rozwoju praksji, mała wyćwiczalność w zakresie ruchów drobnych (brak precyzji rąk) związana z nadmiernym lub małym napięciem mięśni oraz brakiem koordynacji ruchów palców, dłoni i przedramienia, zakłócenia koordynacji wzrokowo- ruchowej przy czynnościach wykonywanych pod kontrolą wzroku (niski poziom graficzny oraz trudności w innych zadaniach plastycznych), szybkość ruchów rąk niedostosowana do zadania, niechętne podejmowanie czynności manualnych. Zakłócenia te mogą występować na tle ogólnej niesprawności ruchowej lub są zaburzeniem izolowanym” [7].

Podział sprawności ze względu na ich funkcje:

a) Sprawności samoobsługowe (samodzielne mycie się, ubieranie);

b) Sprawności społeczne (dziecko musi być zdolne do współdziałania, do zdobywania akceptacji grupy);

c) Sprawności zabawowe (aby znajdować przyjemność w działalności grupy rówieśników dziecko musi opanować zabawę np. w piłkę);

d) Sprawności szkolne (im lepiej dziecko opanuje takie sprawności jak np. pisanie, rysowanie, wycinanie, lepienie tym lepiej będzie przygotowane do zadań szkolnych i osiągnie lepsze rezultaty w nauce).

Zabawy i ćwiczenia doskonalące sprawność manualną:

1. Ćwiczenia rozmachowe rozluźniające napięcie mięśni ramienia i przedramienia, wyzwalające ruchy płynne, powolne.

2. Ćwiczenia manualne wyrabiające elastyczność działania rąk, dłoni, nadgarstka i palców, ramion, barków oraz koordynację ruchów rąk ze wzrokiem.

3. Ćwiczenia doskonalące sprawność rąk i umiejętność odtwarzania różnych form i kształtów, nazywane przez plastyków technikami wyrazu artystycznego.

Poprawienie sprawności manualnej jest możliwe tylko poprzez wykonywanie ruchów przedmiotowo- narzędziowych. Do tego typu działań zalicza się: wydzieranie, wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudności (wycinanki- naklejanki z papieru, materiału, wełny), łamanki papierowe (orgiami), malowanie, stemplowanie, układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne, klockowe)na wzorze, według wzoru i bez wzoru, ugniatanie kulek (z waty, bibuły, papieru), kalkowanie, modelowanie i malowanie plasteliną oraz prace konstrukcyjne, które angażują drobne ruchy palców. Są to zajęcia chętnie wykonywane przez dzieci, a tym samym sprzyjające kształtowaniu ruchów dowolnych, celowych.

Na zajęciach można stosować różne techniki oparte na manualnym działaniu, poprzez które dziecko nieświadomie będzie usprawniało motorykę swoich palców.

Jedną z nich jest japońska sztuka składania papieru - orgiami.

,,Orgiami wymaga od dziecka precyzji składania oraz wielkiej koncentracji - poszczególne czynności muszą być wykonywane ściśle według kolejności. Jest tu więc miejsce także na naukę logicznego myślenia. /…/ Składanie płaszczyzn w wyznaczonym miejscu doskonali precyzję ruchu ręki, a ponadto ma wielkie propedeutyczne znaczenie dla kształtowania pojęć matematycznych. /…/ Dzieci aktywnie pracują, przekładają, odginają papierowe kółka, układają jedno na drugim, manipulują” [8].

Sztuka orgiami w edukacji wczesnoszkolnej może więc pełnić:

• funkcję diagnostyczną - stanowi informację o poziomie sprawności manualnej dziecka oraz stopniu aktualnego rozwoju cech osobowości niezbędnych do przekroczenia progu dojrzałości szkolnej;

• funkcję terapeutyczną - ćwiczenia orgiami pomagają rozwijać nie tylko sprawność manualną i intelektualną dziecka, ale też posiadają szeroki walor uspokajający, wyciszający dzieci nadpobudliwe;

• funkcję stymulacyjną - rozbudzającą zainteresowania i umiejętność poszukiwania nowych rozwiązań.

Ponadto orgiami wyrabia dokładność i precyzję działania, koordynację receptora wzrokowego i ruchu dłoni, umiejętność pracy w oparciu o instrukcję oraz umiejętność rozpoznawania, nazywania figur geometrycznych i ich elementów. Poprzez zaginanie papieru dziecko nie tylko ,,trenuje” receptor wzroku, ale i dotyku. Podczas pracy w tej technice, przechodząc od form prostych do bardziej złożonych zwiększa się nie tylko precyzja ruchu dłoni, ale i skupienie uwagi.

Dobrej sprawności manualnej, a zwłaszcza sprawnego posługiwania się nożyczkami wymagają ćwiczenia kompozycyjne z gałganków. Są one dla dzieci atrakcyjne, przy tym barwne i dają wiele możliwości wydobycia różnicy faktur.

Również ,, /…/ jednym z bardzo wartościowych ćwiczeń na zajęciach plastycznych z dziećmi są wycinanki i wydzieranki z papieru. Ćwiczenia te wyrabiają zręczność palców, dają możliwość tworzenia płaskich form i organizowania ich w kompozycję, często o dużych walorach dekoracyjnych” [9]. Podczas wycinania dziecko ćwiczy prawidłowy uchwyt narzędzia i cięcie po liniach, początkowo prostych, później krzywych i owalach.

Swoiste trudności napotyka dziecko przy lepieniu i wycinaniu. ,,Lepienie wyrabia zręczność palców i kształci wrażliwość nie tylko wzrokową, ale i dotykowo- ruchową. /…/ Najlepiej wdrażać dzieci do lepienia wyłącznie palcami, bez używania jakichkolwiek narzędzi.” [10].

Niektóre techniki można ze sobą łączyć, kombinować (collage) i uzyskiwać w ten sposób efekty plastyczne nieosiągalne przy stosowaniu tylko jednej z nich. Na przykład podczas wykonywania masek karnawałowych, uczniowie stosują różne czynności jak: obrysowywanie, wydzieranie, nawlekanie korali, cięcie nożyczkami, co przyczynia się do kształtowania zdolności manualnych.

Bardzo ważne jest więc przede wszystkim wnikliwe poznanie dziecka i właściwy dobór ćwiczeń usprawniających funkcje manualne. Tu potrzebny jest nieomylny instynkt osób prowadzących zajęcia i intuicja plastyczna oraz umiejętne dobieranie technik wyrazu artystycznego, które wyrównają braki sprawności manualnej i technicznej w twórczości dziecka. Dobra motoryka dłoni jest nieodzownym determinantem opanowania techniki pisania jak również posługiwania się przyborami szkolnymi.

Odpowiedni poziom sprawności manualnej w dużym stopniu warunkuje powodzenie dziecka w szkole. Sprawności dobrze wyuczone przekształcają się w nawyk.

Dziecko sprawniejsze manualnie zazwyczaj lepiej sobie radzi, zwłaszcza w młodszych klasach szkoły podstawowej, co warunkuje o powodzeniu w nauce i daje większą satysfakcję z osiąganych wyników i podnosi jego samoocenę.

Zaburzoną motorykę dłoni można skutecznie rozwijać na zajęciach plastycznych prowadzonych w trakcie procesu lekcyjnego, a także w trakcie zajęć pozalekcyjnych w formie kółka plastycznego. Należy tak dobierać techniki wyrazu artystycznego, które poprzez swoją atrakcyjność zachęciłyby dzieci do działalności plastycznej, a jednocześnie wpłynęłyby na poprawę zdolności manualnych potrzebnych do wykonywania podstawowych czynności uczniowskich.

O kilku lat prowadzę zajęcia kółka plastycznego, na których stosuję głównie techniki (wymienione wyżej) usprawniające motorykę dłoni, oparte na atrakcyjnych środkach dydaktycznych. Udział w zajęciach jest dobrowolny. Cieszą się one dużym zainteresowaniem.

Z analizy ankiet przeprowadzonych wśród nauczycieli nauczania zintegrowanego wynika, że u dzieci biorących udział w zajęciach pozalekcyjnych zauważalna jest znaczna poprawa

zdolności manualnych w zakresie posługiwania się podstawowymi narzędziami, między innymi nożyczkami, odrysowywania od szablonów, składania, zagniatania papieru oraz dbałości o estetykę swoich prac plastycznych i właściwe ich rozplanowanie na płaszczyźnie.

Dzieci biorąc czynny udział w tego typu zajęciach cieszyły się tym, co potrafiły zdziałać i to nawet te, które mają znacznie obniżoną sprawność motoryczną rąk. Ta radość przynosiła im wiarę we własne siły, niezbędną przy podejmowaniu wszelkich wysiłków.

Z obserwacji wynika również fakt, że rozmowy między dziećmi, wymiana wrażeń i wzajemne przysługi w czasie wykonywania pracy plastycznej mają znaczenie dla ,,pielęgnowania” kulturalnych form współżycia w zespole i współdziałania. Zauważyłam również, że wysiłek osobisty wkładany zwłaszcza przez dzieci z obniżoną sprawnością manualną kształtuje cenne cechy charakteru jak: wytrwałość w przezwyciężaniu trudności, pomysłowość i aktywność. Wnioskuję, że różne działania plastyczne nie tylko wiążą pracę nad kształtowaniem charakteru dziecka z jego praktycznym działaniem, ale również zespalają pracę umysłu z pracą manualną, rozwijają koordynację i sprawność.

Opracowała: Mirosława Rumińska

[1] B. Didkowska, Wpływ mediów elektronicznych na twórczość rysunkową dzieci i młodzieży, [w:] Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego, pod red. W. Brejnak, Warszawa 2005, nr 30, s. 115.

[2] D. Strach- Włoszczyńska, Problem dysleksji u uczniów szkół muzycznych i jej wpływ na muzyczne zdolności percepcyjne, postępy w nauce kształcenia słuchu i grze na instrumentach muzycznych, [w:] Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego, pod red. W. Brejnak, Warszawa 2005, nr 30, s. 63.

[3] B. Didkowska, op. cit., s. 116.

[4] Tamże, s. 121.

[5] H. Natowska, Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980, s. 59.

[6] Tamże, s. 60.

[7] Tamże, s. 61.

[8] D. Dziamska, Papierowe cuda ogrodzie, Poznań 1999, s. 19.

[9] J. Lewicka, S. Czajkowski, Zajęcia plastyczne z dziećmi klas początkowych, Warszawa 1963, s. 80.

[10] Tamże, s. 89-90.

---