Charakterystyka wybranych metod kształcenia w szkole specjalnej.
Metoda nauczania (z greckiego methodos – droga, sposób) w ujęciu W. Okonia to określony sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością stosowania jej w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych.
Głównym celem szkoły, która kształci uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym jest usprawnianie procesu myślenia. Dzieci i młodzież przede wszystkim podczas swojej działalności posługują się zmysłami. Odpowiedni dobór metod pozwala na efektywną pracę i sukcesy w nauczaniu. W metodach stosowanych do dzieci upośledzonych w stopniu lekkim powinny dominować metody oglądowe. Ważne jest praktyczne oddziaływanie na sferę wielozmysłową tych, że osób. Słowo podczas procesu nauczania schodzi na plan dalszy. Wykorzystuje się ilustracje czy schematy, edukacja i kształcenie to zbieranie doświadczeń i uczenie się przez ogląd i przeżywanie. Zasada poglądowości polega na przybliżeniu i ułatwieniu zrozumienia problemu, które pojawiają się w trakcie nauczanie. Jej rolą jest wzbudzanie zainteresowań poprzez tworzenie mikrosytuacji poprzez rysunki, ilustracje, praktycznego pokazu. Cel podstawowy szkoły kształcącej uczniów upośledzonych to usprawnianie procesów myślenia, na bazie oglądu, słuchu, porównywania.
Metody pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo są różnorodne, a ich dobór zależy od:
celu i zadań oddziaływań,
sytuacji dziecka (wieku, potrzeb, stopnia upośledzenia, możliwości i ograniczeń),
realnych warunków, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole specjalne, szkoła specjalna, ośrodek rehabilitacyjny, itp.).
Mimo, że metody te można dzielić według wielu różnych kryteriów, na ogół wzajemnie nie wykluczają się (nie są do siebie antagonistyczne), lecz dopełniają się (przenikają). Przykładowo, w przedszkolu specjalnym czy integracyjnym główną metodą jest zabawa manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.., zaś w „szkole życia” dominującą w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie, doświadczanie, przeżywanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne możliwie w naturalnych warunkach. W placówce tego typu występują również, choć w ograniczonym zakresie, metody nauczania podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody terapii zajęciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne ‐ w zależności od potrzeb. Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych, gdzie punkt ciężkości położony jest na usprawnienie, dominują metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę, itd., a w domach pomocy społecznej nacisk jest położony na opiekę, samoobsługę, zaradność, uspołecznienie oraz terapię zajęciową. We wszystkich ośrodkach stosowane są na ogół metody o nachyleniu behawioralnym, a więc posługujące się systemem kar i nagród, a także metody porozumiewania się za pomocą gestów, symboli (np. metoda Bliss`a, system PCS lub Piktogram ‐ patrz w dziale Komunikacja alternatywna ) i słów.
W zależności od postaci klinicznej upośledzenia dziecka, stosuje się specjalistyczne metody, np. w przypadku dzieci autystycznych, gdzie najważniejsza jest umiejętność kontaktu społecznego ‐ metodę holdingu, Kaufmanów i inne. Dla dzieci z porażeniem mózgowym ‐ metody rehabilitacji ruchowej Domana, Peto, Bobathów. Dla dzieci z zespołem Downa konieczna jest metoda rozkładania poleceń na etapy z powodu znacznie opóźnionego czasu reakcji oraz metody stymulacji polisensorycznej. Olechnowicz H. ponadto proponuje metody aktywizowania głębiej upośledzonych umysłowo. Istotną też metodą jest również ogólne pojęte integrowanie jednostek upośledzonych umysłowo z osobami w normie intelektualnej.
W procesie adaptacji do życia społecznego dziecka upośledzonego umysłowo należy tworzyć odpowiednie dla niego warunki poznawania świata. Materiał programowy, treści nauczania dzieci upośledzone muszą poznawać wielozmysłowo. Trudności muszą być stopniowane, a zdobyte wiadomości wiązać się z praktyką. Bardzo ważną rzeczą jest, by zadania rewalidacyjne nie ograniczały się tylko do terenu placówki, w której przebywa upośledzone umysłowo dziecko. Zadania te powinny być realizowane w każdym środowisku, w którym przebywa i obraca się dziecko. Z zadaniami i metodami pracy rewalidacyjnej ściśle powiązany jest dobór form i środków oddziaływania, stosowane pomoce, czas i częstotliwość trwania zajęć. Powinny być one zawsze dobierane indywidualnie oraz liczyć się możliwościami percepcyjnymi dzieci upośledzonych umysłowo (atrakcyjne, łatwe w użyciu, wygodne, jednoznaczne). Szczególnie istotne jest respektowanie wszelkich aspektów zasady stopniowania trudności oraz wiązania teorii z praktyką.
O wartości i jakości procesu rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w dużej mierze decyduje też, kto z dzieckiem pracuje. Chodzi tu o pewne cechy osobowościowe, umiejętności, wiedzę oraz wiarę pedagoga, terapeuty w sens pracy z dzieckiem i w jej powodzenie.
Istnieje wiele klasyfikacji metod do najbardziej znanych należy podział metod na:
metody oparte na obserwacji;
metody oparte na słowie;
metody oparte na praktycznej działalności uczniów.
1. Metody oparte na obserwacji, wśród nich wyróżnia się między innymi pokaz. Należą one do najbardziej skutecznych, wydajnych i pożądanych w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo.
Pokaz (demonstracja) polega na przedstawianiu różnych przedmiotów, zjawisk, doświadczeń. Metoda ta ściśle wiąże się z obserwacją, jaką prowadzą uczniowie pod kierunkiem nauczyciela. Obserwacja ma służyć dokładnemu poznaniu demonstrowanego przedmiotu lub zjawiska. Metoda pokazu ma szczególne zastosowanie w pracy z upośledzonymi umysłowo ze względu na ich ograniczone możliwości orientacyjno-poznawcze i intelektualne. Pokaz powinien być poprzedzony starannym doborem środków dydaktycznych. Przy organizowaniu pokazu dla upośledzonych należy przeznaczyć więcej czasu na obserwację przedmiotu, gdyż osoby te spostrzegają znacznie wolniej niż ich rówieśnicy w normie intelektualnej, wszelki pośpiech podczas pokazu może doprowadzić do niezbyt dokładnego poznania.
Metoda ta pozwala osobom upośledzonym umysłowo zapoznać się z otaczającą rzeczywistością, zjawiskami, wydarzeniami, z budową i zasadami pracy różnych narzędzi. Bardzo istotną rolę odgrywają spacery i wycieczki dostarczające okazji do poznania rzeczy i zjawisk. Ze względu na ograniczone możliwości poznawcze, pedagog powinien stwarzać warunki korzystne do poznawania wielozmysłowego, angażując nie tylko wzrok ale także słuch, dotyk, powonienie i smak. Przez łączenie wielozmysłowego poznania z działaniem manualnym osoby te zdobywają niezbędne umiejętności i sprawności konieczne w życiu.
Metoda pokazu stosowana jest często w powiązaniu z innymi metodami takimi jak opowiadanie i wykład.
2.Metody oparte na słowie: pogadanka, opis, opowiadanie, wykład, praca z książką, dyskusja. Korzystne i aktywizujące metody oparte na słowie mogą wpłynąć pozytywnie na myślenie i działanie uczniów. W nauczaniu upośledzonych umysłowo wykorzystuje się z tych metod tylko pogadankę, opis oraz pracę z książką, gdyż wykład i dyskusja są metodami zbyt trudnymi dla nich.
Pogadanka jest jedną z metod słownych i należy do najstarszych metod pracy dydaktycznej. Jej istota polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą: zmierzając do osiągnięcia znanego sobie celu, stawia on uczniom pytania, na które oni udzielają odpowiedzi. Wartość i znaczenie pogadanki zależą przede wszystkim od umiejętnego doboru i stawiania pytań. W pracy pedagogicznej z upośledzonymi umysłowo pogadanka ma bardzo szerokie i różnorodne zastosowanie. Ze względu na trudności tych osób konieczne jest szczególnie staranne jej przygotowanie i umiejętne stosowanie. Szczególnie starannie należy dobierać pytania, powinny być one dostosowane do poziomu umysłowego, jasne zrozumiałe, jednoznaczne i mobilizujące do wysiłku umysłowego.
Metoda ta odgrywa również ważną rolę w procesie korygowania i usprawniania procesów psychicznych, uczy bowiem poprawnego, logicznego formułowania wypowiedzi, spostrzegania istotnych cech oglądanych pomocy naukowych, skupienia, wpływa pobudzająco na uczniów apatycznych oraz uspokajająco na zbyt pobudliwych. Opis i opowiadanie są najczęściej stosowane podczas wprowadzania nowego materiału, powinny być wspomagane różnego rodzaju pomocami naukowymi. Do metod za pomocą których uczeń przyswaja sobie gotową wiedzę, należy także praca z książką. Przy doborze książek należy pamiętać, aby tekst był dostosowany do możliwości uczniów.
3.Metody oparte na praktycznej działalności ucznia: metoda zajęć praktycznych. Według W.Okonia polega ona na wykonywaniu przez uczniów – pod kierunkiem nauczyciela – różnorodnych zadań o charakterze praktycznym w celu opanowania wiedzy o świecie oraz nabycia umiejętności posługiwania się tą wiedzą w życiu. Stosowanie tej metody służy przede wszystkim do wykorzystania wiedzy w praktyce, czyli nabywania różnych umiejętności, sprawności. Poprzez działania uczeń kształtuje swoją świadomość, przekonania, postawy, swój stosunek do pracy, a zatem wytwarza w sobie potrzebę pożytecznego działania i doskonalenia własnych kompetencji przez całe życie.
Metoda ta jest szczególnie przydatna w pracy z upośledzonymi umysłowo, uwzględnia ona praktyczne działanie, poprzez które może być rozwijana sprawność manualna, fizyczna oraz intelektualna. Wykonując różne prace osoba uczy się planowania, doboru materiałów i wykorzystywania narzędzi. Zadania o charakterze praktycznym uczą zastosowania wiedzy w praktyce, w różnych sytuacjach a także w życiu codziennym. Wymagają one często zastosowania formy pracy grupowej przez to nabywają one umiejętności współpracy oraz niesienia pomocy innym osobom. Wykonanie określonej pracy powoduje uczucie zadowolenia i budzi chęć do dalszego działania.
Szczegółowo opisane wyżej metody znalazły również zastosowanie w procesie terapii zajęciowej z osobami upośledzonymi umysłowo. Metody te wyróżniono ze względu na szczególne zadania, jakie mają do spełnienia m.in. pobudzają zainteresowania, aktywizują uczestników, zaspokajają wiele potrzeb i organizują samodzielną pracę według ich potrzeb.
Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne
W latach 60- tych W. Sherborne wypracowała własny system ćwiczeń, mający zastosowanie we wspomaganiu prawidłowego rozwoju dzieci, korygowanie jego zaburzeń. Podstawowe założenia tej metody to rozwijanie przez ruch:
Świadomość własnego ciała
Świadomość przestrzeni i działania w niej
Dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi bliskiego kontaktu.
Ćwiczenia metodą W. Sherborne mają stworzyć dziecku okazją do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia własnej siły, sprawności i swoich możliwości ruchowych. Dzięki temu zaczyna mieć zaufanie do samego siebie, zyskuje również poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń dziecko poznaje przestrzeń, w której się porusza. Aby nie bać się przestrzeni, trzeba nauczyć się w niej być i poruszać. Człowiek musi także nauczyć się, że przestrzeń tę dzieli z innymi ludźmi, a ich obecność nie koniecznie mu zagraża.
Jest skuteczna metodą terapii dziecka i wspomagania rozwoju. Można wykorzystać ja jako wstępny etap innych zajęć terapeutycznych, jak choćby dla dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, jako część programu logopedycznego dla dzieci jąkających się lub psychoterapii nerwic u dzieci. Przyczynia się także do rozwoju dzieci w niepełnosprawnych intelektualnych dwóch ważnych dziedzinach: wykształcenia obrazu samego siebie i nawiązania kontaktów społecznych (istotne jest bycie świadomym z posiadania poszczególnych części własnego ciała, co przyczynia się do wykształcenia poczucia tożsamości). Dzieciom tym szczególnie potrzebne są ćwiczenia, umożliwiające im wyczucie centralnej części ciała jako części łączącej poszczególne elementy ciała, dzięki czemu dziecko czuje się wyodrębniona całością. Ćwiczenia te sprzyjają wytworzeniu u dziecka poczucia bezpieczeństwa, wynikającego z pełnego oparcia o podłoże..
Ćwiczenia zawarte w metodzie W. Sherborne pozwalają przezwyciężyć lęk przed kontaktem z innymi osobami głównie dzięki radości, płynącej z udziału w zabawach ruchowych, nie wymagających kontaktu wzrokowego i dzięki stopniowemu włączaniu ćwiczeń z innymi osobami.
Metoda ta pomaga również trenować upośledzonym dzieciom niektóre zaburzone funkcje poznawcze- koncentracje, utrzymanie uwagi, ukierunkowanie działania na określony cel. Szczególna pomocą mogą służyć tu tzw. ćwiczenia przeciwko, w których dziecko musi przeciwstawić swoje działanie działaniu innej osoby, co stwarza okazją do mobilizacji i ukierunkowania działania.
Dla znaczenia metody Ruchu Rozwijającego w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie niezwykle istotny jest fakt, że opiera się ona na komunikacji niewerbalnej, uaktywniając „język ciała”.
Metoda ta nie nadaje się do „dosłownego” zastosowania w trakcie zajęć przedszkolnych czy szkolnych, choćby dlatego że w założeniach z każdym dzieckiem ćwiczy osoba dorosła- rodzic lub terapeuta. Mimo to, po odpowiednim zmodyfikowaniu zestawów ćwiczeń metodę daje się doskonale wykorzystać w czasie zajęć ruchowych w grupie przedszkolnej lub szkolnej.
W czasie zajęć przestrzegać należy kilku zasad:
Uczestnictwo w zajęciach jest dla dzieci dobrowolne
Należy nawiązać kontakt wzrokowy z każdym dzieckiem, choć w początkowym okresie nie należy dzieci do tego zmuszać, może to być dla nich za trudne
Zajęcia powinny być dla dziecka przyjemnością
Nauczyciel powinien w miarę możliwości brać udział w ćwiczeniach z dziećmi
Należy ściśle przestrzegać prawa dziecka do mówienia „tak” i „nie”, aby miało poczucie kontroli nad sytuacją
Trzeba zauważać i stymulować aktywność dzieci
Ważne jest poczucie humoru
Chwalić należy nie za efekt, ale za starania i wysiłek
Unikać stwarzania sytuacji rywalizacyjnych
Rozszerzać stopniowo krąg doświadczeń społecznych dziecka- od ćwiczeń indywidualnych do zespołowych
Większość, szczególnie początkowych ćwiczeń powinna być przeprowadzona na poziomie podłogi .
Zaczynając od ćwiczeń prostych, stopniowo je utrudniając
Zmniejszać udział swojej inicjatywy na rzecz aktywności dzieci
Stosować naprzemiennie ćwiczenia dynamiczne i relaksacyjne
Mieć zawsze na uwadze samopoczucie dzieci
Uczyć dzieci stosowania siły i zachowania delikatności
W każdym ćwiczeniu każde dziecko powinno mieć możliwość znalezienia się w pozycji dominującej (zamiana ról)
Na początku zajęć stosować ćwiczenia, dające poczucie bezpieczeństwa.
Na zakończenie stosować ćwiczenia wyciszające.
Ćwiczenia powinny odbywać się w grupie 8-14 dzieci. Ważne jest, aby zajęcia odbywały się systematycznie. Trzeba również zadbać o odpowiednie warunki lokalowe: przestrzeń, odpowiednie podłoże (najlepszy będzie parkiet), świeże powietrze. Strój dzieci powinien zapewniać im maksymalna swobodę ruchów, dobrze jest ćwiczyć na boso dla zapewnienia lepszego kontaktu z podłoga i poczucia oparcia o nią.