1. CZASOWNIK |
KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA |
IX 1 a) |
a) Informacje podstawowe
czasownik to odmienna część mowy
czasownik określa (wyraża) czynność
czasownik odpowiada na pytania:
Co robi?,
Co się z nim dzieje?,
W jakim stanie się znajduje?
czasownik występuje w formie:
osobowej (można określić formę gramatyczną)
nieosobowej (nie można określić formy gramatycznej)
Formy nieosobowe czasownika to:
bezokoliczniki, np. iść, spać, mieć
formy zakończone na -no lub -to, np. znaleziono, zapisano, wykryto
czasownik występuje w trzech trybach; orzekającym, rozkazującym, przypuszczającym
czasownik posiada trzy strony: czynną, bierną i zwrotną
czasownik odmienia się przez:
liczby (pojedyncza i mnoga),
czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby
podział czasowników:
DOKONANE |
NIEDOKONANE |
|
|
PRZECHODNIE |
NIEPRZECHODNIE |
|
|
czasownik w zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia
1. CZASOWNIK |
KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA |
IX 1 b) |
b) Strony czasownika
Czasowniki posiadają trzy strony:
czynną,
bierną,
zwrotną
Stronę czasownika rozpoznajemy:
po zależności między podmiotem i czynnością:
podmiot wykonuje czynność - strona czynna
podmiot jest odbiorcą czynności - strona bierna
podmiot wykonuje czynność na sobie - strona zwrotna
po budowie czasownika
tylko czasownik - strona czynna
obecność czasownika posiłkowego; być, zostać - strona bierna
obecność zaimka „się” - strona zwrotna
STRONA CZYNNA
Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną! |
W zdaniu w stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności!
np. Jacek przestawia meble.
STRONA BIERNA
Nie wszystkie czasowniki tworzą stronę bierną! |
Czasowniki, które tworzą stronę bierną nazywamy przechodnimi.
Czasowniki, które nie tworzą strony biernej nazywamy nieprzechodnimi.
Czasowniki niedokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „być”, np. jest obserowany
Czasowniki dokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „zostać”, np. został zauważony
W zdaniu w stronie biernej podmiot jest odbiorcą czynności!
np. Meble są przestawiane przez Jacka.
Przy przekształcaniu zdania ze strony czynnej na bierną podmiot staje się dopełnieniem, a dopełnienie podmiotem:
Agnieszka (podmiot) oddała książki (dopełnienie).
Książki (podmiot) zostały oddane przez Agnieszkę (dopełnienie).
STRONA ZWROTNA
Nie wszystkie czasowniki z zaimkiem „się” mają znaczenie strony zwrotnej! |
Znaczenie strony zwrotnej mają tylko te czasowniki, w których „się” można zamienić na „siebie”,
np. myć się = myć siebie
1. CZASOWNIK |
KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA |
IX 1 c) |
c) Tryby czasownika
Czasowniki mogą występować w trzech trybach:
orzekającym (oznajmującym)
rozkazującym
przypuszczającym
tryb orzekający wyraża informację
tryb rozkazujący wyraża prośbę, rozkaz, polecenie
tryb przypuszczający wyraża przypuszczenie, możliwość
TRYB ORZEKAJĄCY
Czasowniki w trybie orzekającym odmieniają się przez: czasy, liczby, osoby i rodzaje! |
czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły [prosty i złożony]),
liczby (pojedyncza i mnoga),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY
Czasowniki w trybie PRZYPUSZCZAJĄCYM odmieniają się przez: liczby, osoby i rodzaje! |
liczby (pojedyncza i mnoga),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)
l. poj.
r. męski r. żeński r. nijaki
1. grałbym 1. grałabym 1. -
2. grałbyś 2. grałabyś 2. -
3. grałby 3. grałaby 3. grałoby
l. mn.
r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy
1. gralibyśmy 1. grałybyśmy
2. gralibyście 2. grałybyście
3. graliby 3. grałyby
TRYB ROZKAZUJĄCY
Czasowniki w trybie ROZKAZUJĄCYM odmieniają się przez: liczby I osoby! |
liczby (pojedyncza i mnoga),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)
l. poj. l. mn.
1. - 1. grajmy!
2. graj! 2. grajcie!
3. niech gra! 3. niech grają!
1. CZASOWNIK |
KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA |
IX 1 d) |
d) Odmiana czasownika w trybie orzekającym
czas przeszły
liczba pojedyncza
RODZAJ MĘSKI |
RODZAJ ŻEŃSKI |
RODZAJ NIJAKI |
1. grałem |
1. grałam |
1. - |
2. grałeś |
2. grałaś |
2. - |
3. grał |
3. grała |
3. grało |
liczba mnoga
RODZAJ MĘSKOOSOBOWY |
RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY |
1. graliśmy |
1. grałyśmy |
2. graliście |
2. grałyście |
3. grali |
3. grały |
czas teraźniejszy
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
1. gram |
1. gramy |
2. grasz |
2. gracie |
3. gra |
3. grają |
czas przyszły prosty
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
1. zagram |
1. zagramy |
2. zagrasz |
2. zagracie |
3. zagra |
3. zagrają |
czas przyszły złożony - i sposób
liczba pojedyncza
RODZAJ MĘSKI |
RODZAJ ŻEŃSKI |
RODZAJ NIJAKI |
1. będę grał |
1. będę grała |
1. - |
2. będziesz grał |
2. będziesz grała |
2. - |
3. będzie grał |
3. będzie grała |
3. będzie grało |
liczba mnoga
RODZAJ MĘSKOOSOBOWY |
RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY |
1. będziemy grali |
1. będziemy grały |
2. będziecie grali |
2. będziecie grały |
3. będą grali |
3. będą grały |
czas przyszły złożony - ii sposób
liczba pojedyncza |
liczba mnoga |
1. będę grać |
1. będziemy grać |
2. będziesz grać |
2. będziecie grać |
3. będzie grać |
3. będą grać |
Czasowniki niedokonane
odmieniają się:
w czasie przeszłym
w czasie teraźniejszym
w czasie przyszłym złożonym
Czasowniki dokonane
odmieniają się:
w czasie przeszłym
w czasie przyszłym prostym